Fitotsenozning tuzilishi, dinamikasi va tasnifi - Алгебра - Рефераты

Fitotsenozning tuzilishi, dinamikasi va tasnifi

Загружено в:

12.12.2019

Скачано:

0

Размер:

83.5 KB

Fitotsenozning tuzilishi, dinamikasi va tasnifi REJA: 1. Fitotsenoz haqida tushuncha. 2. Fitotsenozning turlar tarkibi. 3. Turlar orasida miqdor va sifat munosabatlari. 4. O`simliklar jamoasini qavatliligiga qarab baholash. 5. Fitotsenozning tashqi qiyofasi. 6. Hayotiy shakllar bo`yicha xilma-xilligi. 7. Fitotsenoz dinamikasi. 8. Fitotsenozning tasnifi.

Tayanch ibora va atamalar : determinant, ingridient, yarus, qurama – mozaiklik, mikrofitotsenoz, hayotiy shakl, fanerofit, xamerofit, gemikriptofit, kriptofit, terofit, gelofit, gidrofit, daraxt, buta, butacha, chala buta, polikarp, monokarp, sinuziya, dominant, subdominant, assiktator, antrapofit, kondominant, suktsessiya, singenetik, endoekogenetik, ekzogenetik, gologenetik, antropogen, assotsiatsiya, formatsiya. Fitotsenoz grekcha so`zdan olingan bo`lib, fiton o`simlik, kainos — umumiy degan ma`noni bildirib, o`simliklar qavmi, birlashib yashovchi o`simliklarning tabiiy guruhidir. U o`ziga xos turlari, strukturasi, muhiti bilan xarakterlanadi yoki ayrim sharoitda bir to`da o`simliklar yoki bir qancha turlarga oid o`simliklarning qavm bo`lib yashashidir. 1904 yilda geobotanik olim G.F.Morozov birinchi bo`lib o`rmon o`simliklarining qavm bo`lib yashashini aniqlaydi. Undan keyin 1908 yilda akademik V.N.Sukachev tomonidan hamma o`simliklarning qavmi o`rganiladi. 1915 yilda I.K.Pachoskiy faqat bitta o`simlik hukmron bo`lib o`sadigan dalalarga qo`llasa, 1917 yilda Sukachev esa hamma o`simliklarga qo`llaydi. 1918 yilda Sukachev nazariyasi G.Goms tomonidan qo`llab quvvatlanadi. Sukachev tomonidan 1956 yidda fitotsenozga birinchi bo`lib to`g`ri ta`rif berildi. «Fitotsenoz yoki o`simliklar jamoasi, ma`lum hududda o`sadigai o`simliklarning har birining xarakterli xususiyatlarini, balandligini, tarqalishini, hayotiy holatini, vegetatsiyasini, gullash va urug`lashini, qovrashini, o`simliklarning bir-biriga ta`sirini, o`sadigan joyini, iqlim va tuprog`ini, inson va hayvon ta`siri kabi majmualarini o`z ichiga oladi» deb ta`rifladi. Fitotsenozdagi o`simliklarning majmuasi bu tasodifiy emas, undagi o`simliklar konkret tarixiy taraqqiyot natijasida yig`ilgan uyushma — qavm hisoblanib, unga tuban va yuksak o`simliklar kiradi. Ular ekologiyasining har xilligi bilan ajralib turadi. Har bir fitotsenozning o`ziga xos bo`lgan muhim belgilari mavjuddir, ya`ni har bir fitotsenoz boshqasidan turlar tarkibi, turlar orasidagi miqdor va sifat

munosabatlari, qavatlilik-pog`onalik, mo`llik, hayotiy shakli, gorizontal tuzilishi kabi belgilar bilan farq qiladi. Fitotsenozning turlar tarkibi Fitotsenozning turlar tarkibi eng muhim belgi hisoblanadi. Shuning uchun ham turlar yig`indisi flora yoki floristik tarkib deb yuritiladi. Turlar tarkibi biotsenozning xususiyati va tashqi qiyofasini belgilaydi. Har bir jamoada yuksak o`simliklardan tashqari bir qancha bakteriyalar, suv o`tlari, zamburug`lar turi bo`ladi. Fitotsenozda shunday turlar borki son jihatdan unchalik katta hajmni egallamaydi, lekin o`zining ishtiroki bilan fitotsenozda muhitni boshqaradi. Misol uchun tuproq xususiyatini ifoda etadi. Bu esa fitotsenozga to`liq tavsif berishga imkon yaratadi. Bunday o`simliklarni muhitni belgilovchi — determinant o`simliklar deyiladi. Fitotsenozning tarkibi uning hosil bo`lish tarixini va yashab ketish xususiyatini belgilaydi. O`rta Osiyo tog`larida, jumladan Hisor tog`ining ba`zi joylarida yakkam-dukkam archalarni uchratish mumkin. Bu shuni bildiradiki, shu yerlarda ham qadimda archazorlar mavjud bo`lgan. Archazorlar siyraklashishi bilan bu yerlarning tuprog`i, iqlimi, o`simliklar qoplami kuchli o`zgarishga uchragan. Fitotsenozning to`liq turlar tarkibini to`liq hisobga olish uchun ma`lum uchastkalardagi turlarning miqdorini bilish lozim bo`ladi. Buning uchun fitotsenozdan bir necha namuna maydonchalari ajratib olinib, ularning tur soni aniqlanadi. Fitotsenozning turlar tarkibi va uning miqdor ko`rsatkichi, iqlim sharoitiga, relefiga, tuproq tarkibiga, turlariing biologik xususiyatiga, antropogen omillar ta`siriga bog`liq bo`ladi. O`zbekiston sharoitida cho`l va adir mintaqasiga nisbatan tog` mintaqasida fitotsenozning florasi turlarga boy bo`ladi. Turlar orasida miqdor va sifat munosabatlari Jamoadagi turlar miqdorini raqamlar bilan yoki amalda qabul qilingan ballar bilan o`lchanadi. Jamoadagi turlarning miqdor ko`rsatkichi ularning mo`llik darajasini biddiradi. Mo`llik og`irlik, ball va ma`lum maydon birligiga to`g`ri keluvchi o`simliklar soni bilan ifodalanadi. Jamoadagi turlarning mo`lligi tashqi

ekologik omillariga hamda turning gruppa yoki alohida o`sishiga bog`liq bo`ladi. Shuning uchun ham jamoalar bir-birlaridan tubdan farq qiladi. Jamoadagi uchraydigan har xil turlarning miqdor ko`rsatkichini mualliflar turlicha talqin qiladilar. Jumladan I.K.Pachoskiy asosiy jamoani tashkil etadigan turlarga, hamda ingredientlar, yani jamoada tur sifatida juda kam qatnashuvchilar bilan mutlaqo ishtirok etmaydiganlarga bo`lish kerak deydi. Fitotsenozdagi turlar miqdori umumiy ekologik sharoitga bog`liq bo`ladi. Cho`l mintaqasida turlar soni kam bo`lsa, adir mintaqasining tog` mintaqasi bilan tutashgan yerlarda turlar soni hamda individlar miqdori ko`p bo`ladi. Fitotsenozning umumiy belgilaridan yana biri tuproqning qoplanish darajasidir. Tuproqning o`simliklar bilan qoplanish darajasi ko`z bilan chamalab o`rganiladi va foiz bilan belgilanadi. Bu 100 foizdan 25 foizgacha bo`ladi. Turlar uchrash darajasining mo`lligini bir qancha usulda aniqlash mumkin. Ko`z bilan chamalab aniqlash — bunda Drude shkalasidan keng foydalaniladi. Soc (sociales) — o`simlik tuproq yuzasini to`liq qoplab olgan (90 % dan ortiq). Sor 3 (copiosae 3) — o`simlik juda ko`p uchraydi (90-70% gacha). Sor 2 (copiosae 2) — o`simlik deyarli ko`p uchraydi (70-50% gacha). Sor 1 (copiosae 1) — o`simlik biroz ko`proq uchraydi (50-30% gacha). Sp (sparsae) — o`simlik kamroq uchraydi (30-10% gacha). Sol (solitariae) — o`simlik juda kam uchraydi(10% dan kam). Un (unicum) — o`simlik bir dona uchraydi. Bundan tashqari jamoadagi turlarni qayta hisoblab chiqish usullari ham qo`llaniladi. Bu biroz murakkab bo`lib, har bir tur ma`lum maydon birligida — 1 m2, 10 m2 hisobida olinib, umumiy fitotsenoz maydoniga qayta hisoblanadi.

Bunda fitotsenozdagi daraxtlarga 10 x 100, 20 x 80, 20 x 10, buta va o`t o`simliklarga 1 x 2 dan 100 x 2 gacha maydon olib o`lchanadi. Og`irlik usulida aniqlash — bunda ajratib olingan bir necha o`nlab maydon o`lchanadi. Har bir maydon o`simligi o`rib olinadi va turlarga ajratib tortiladi. Olingan miqdor taqqoslab ko`riladi. Bu usul bilan, asosan, umumiy hosildorlikni aniqlash maqsadga muvofiq. O`simliklar jamoasining qavatligiga (yarusligi, pog`onaligi) qarab baholash Bizga ma`lumki har bir fitotsenozda uning qavatlarga bo`linishi aniq ifodalanadi. Buni cho`l, adir, tog` mintaqalarda va o`rmonlarda yilning to`rt faslida ham kuzatishimiz mumkin. Har bir fitotsenozda qavatlar soni jamoaning tur tarkibiga qarab 5 ta va, ayrim hollarda, bundan ko`p bo`lishi mumkinligi kuzatiladi. Har bir qavatda shu qavat uchun xarakterli o`simlik turlari joylashgan bo`ladi. Tog` mintaqasida birinchi qavatda doimiy ravishda daraxtlar, ikkinchi qavatda butalar, uchinchi qavatda chala butalar, eng pastki qavatda esa ko`p yillik o`tlar, efemerlar va moxlar o`sadi. Ushbu o`simliklarning hammasi muhit sharoitlarining o`ziga xos holda shakllanishiga sabab bo`ladi. Yaruslilik — pog`onalik o`rmon fitotsenozlarida aniq ko`zga tashlanadi. O`rmonlarda, odatda, ko`pincha 4-5 yaruslilik bo`ladi. Birinchi yarusda daraxtlar, ikkinchi yarusda biroz pakanaroq daraxtlar, uchinchi yarusda butalar, to`rtinchi yarusda chala butalar, beshinchi yarusda o`t o`simliklar, keyin esa moxlar yarusi mavjud bo`ladi. O`t o`simlikli fitotsenozlarda, o`rmonlardagi fitotsenozlardek, ayniqsa, yaylov va botqoqliklarda yaruslilik unchalik yaxshi ko`zga tashlanmaydi. Ochiq yaylov dalalardagi fitotsenozlarda birinchi yarusni bitta yeki ikkita qo`ng`irboshdoshlar oilasiga mansub turlar, yovvoyi arpa va bug`doyiq (Agropyron repens (L)) tashkil qiladi. Ikkinchi yarusda ham qo`ng`irboshdoshlar

oilasiga mansub boshqa turlar mavjud bo`ladi. Uchinchi yarusda esa burchoqdoshlar oilasiga mansub sebarga turlari, to`rtinchi yarusda esa qo`ng`irboshdoshlarga mansub turlari mavjud bo`ladi. Yaylovlarda ba`zan ikki yarusli o`simliklar uchraydi. Ammo tabiatda bir yarusli o`simliklar qoplami deyarli uchramaydi. Markaziy Osiyoning sho`rhok cho`llaridagina bir yarusli o`simliklar qoplami uchrab, u yerda oqboyalish (Salsola arbusculae formis Drob), tatir, sho`rbuta (Salsola dendraides. Pall), pashmak, sertuk baliqko`z (Salsola arassa M.V), to`rg`aycho`plarning qavatidan iborat bo`ladi. Fitotsenozdagi yaruslilikka, birinchi navbatda ekologik omillar ta`sir ko`rsatadi. Yaruslilik yerning iqlimiga va tuproq sharoitiga bog`liq bo`lib, ko`p yaruslik yuzaga chiqishida ta`sir ko`rsatadi. Eng murakkab yaruslilik bizda Hisor, Tyan-Shan tog` tizmalarining o`rmonlarida uchraydi. O`simliklar jamoasining qoplamida yaruslik faqat yer usti organlarida kuzatilib qolmay, balki yer ostki organlarida ham xuddi yer ustki organlaridek pog`onalik mavjud. Fitotsenozdag`i yer ostki ildiz sistemasining pog`onalarida eng ustki pogonani yaylovlarda, odatda, qo`ng`irboshdoshlar oilasiga mansub bir yillik o`t o`simliklarning ildiz sistemasi egallasa, undan keyingi pog`onani o`q ildizli dukkakdoshlar — astradoshlar, labguldoshlar va boshqa oila vakillari egallaydi. Navbatdagi pog`onani esa bir yillik va ko`p yillik, ildiz sistemasi yaxshi rivojlangan yem-xashak turlar egallaydi. O`simliklar qoplamining fitotsenozlarida yer ostki va yer ustki organlarining pog`onalig`igi, ayniqsa, daraxt o`simliklarda sezilarli darajada kuzatiladi. O`simliklarda yer ustki va yer ostki pog`onalilik o`simliklarning qoplami qanday maydonda uchrashiga va zichligiga bog`liq bo`ladi. Agar o`simliklar o`sadigan maydonlarga harorat va yorug`lik yetarli bo`lsa, pog`onalilik shuncha yaxshi namoyon bo`ladi. Fitotsenozdagi pog`onalilik yilning fasllarida o`zgarib turadi. O`lkamizda bunday holat cho`l mintaqasida yaqqol namoyon bo`ladi. Erta bahorda bir yillik efemer o`simliklar, keyingi fasllarda esa ko`p yillik efemeroid o`simliklar, undan keyin esa buta va chala butalar almashinadi. Daraxt o`simliklarning ildiz sistemasining qavatliligi tuproqda boshqa turdagi o`simliklar ildizining yaxshiroq o`rnashishiga halaqit qiladi.

Shunday qilib, fitotsenozda murakkab hayotiy jarayoi davom ztadi. Muhitning abiotik omillari bir-biriga ta`sir ko`rsatish orqali uni malum yo`nalishga solib turadi. Ayni bir vaqtda o`simliklarnint o`zlari ham biogeotsenozning barcha komponentlariga faol ta`sir ko`rsatadi va bu ularni o`rab turgan muhitini o`zgartiradi. O`simliklar bilan atrofidagi muhitning o`zaro ta`sir etish jarayonida tobora murakkabroq o`zaro aloqalar vujudga keladi. Qurama-mozaiklik. Fitotsenozda gorizontal taqsimlanishni mozaiklik deb ataladi. Cho`l miggtaqasida shunday joylarni kuzatish mumkinki, bu yerlarda turlar tarkibi ham, miqdor va sifat ko`rsatkichlari ham, qavatligi ham, tashqi qiyofasi ham bir xil bo`ladi. Hammasi bir xil fitotsenozga — o`simliklar qoplamiga kiradi. Bu yerda har bir tur o`simlik o`ziga xos joyda ko`karadi. Ular orasida shu yerga mansub o`simlik turlari joylashadi. Shunday bo`lsada, har bir yer o`ziga xos gorizontal tuzilishga ega. Shuning uchun ham ular bir-birlaridan eng kichik belgilari bilan bo`lsada farq qiladi. Bunday maydonlarni mikrogruppa yoki mikrofitotsenoz deb atash mumkin. Cho`llarda, asosan, saksovul, shuvoq, yantoq, hozirgi kunda, isiriq (Peganum harmala L.) hukmron turlar hisoblanadi. Lekin hukmron turlarning zich joylanishi boshqa turlarning mikrogruppa hosil qilib o`sayotganini ko`rish mumkin. Fitotsenozning tashqi qiyofasi — fizionomiyasi Har qanday o`simlik jamoasi o`ziga xos ko`rinishga, tashqi qiyofaga — fizionomiyaga ega bo`ladi, fitotsenozning tashqi qiyofasi shu fitotsenozdagi o`simlik turlarining hayotiy shakllari va zichligi bilan belgilanadi. Jamoadagi har bir tur ma`lum vaqtda gullaydi, ikkinchisi esa ayni shu vaqtda meva va urug` hosil qilgan bo`ladi. Natijada bir vaqtning o`zida o`simlik turlarining fenologik fazalari almashinadi. Aspekti navbatlashib o`zgaradi. Gulli o`simliklarning turi bir vegetatsiya davrida bir qancha fazalarni boshidan kechiradi.

1. Ko`karib chiqishdan g`unchalashgacha. 2. Gullash. 3. Meva hosil qilish. 4. Qurish. 5. Qishki tinim davri. O`simlik fazalarini V.V.Alyoxin taklif etgan sistema bo`yicha belgilash maqsadga muvofiq. — Vegetatsiya (gullashgacha bo`lgan davr). ^ O`simlik poya yoki gul poya chiqargan, -unchalar sezilib qolgan davr. ) Dastlabki gullar hosil bo`lgan davr. O To`liq gul hosil qilgan davr. + Meva hosil qila boshlagan davr. # Meva va urug pishib to`kila boshlagan davr. Guldan keyingi vegetatsiya va urug`larni to`kilishi. Fitotsenozdagi turlar miqdorini ko`zga tashlanish darajasi uning fizionomiyasini bildiradi. Turlar ko`zga yaqqol ko`rinib tursa , uncha yaqqol ko`rinmasa , ko`zga kam tashlansa , deyarli yo`q darajada bo`lsa , ko`rinmasa belgilar qo`yiladi. fitotsenozning bir mavsumda va fasllar almashinishi bilan aspektlarning navbatlanishi O`zbekiston sharoitida yaqqol ko`rinadi. Dastlab efemer va efemeroid turlarning gullay boshlashi erta bahorga to`g`ri kelsa, ko`p yilliklarning gullash vaqtida efemerlar sarg`ayib qurib qoladi, Yozning o`rtalarida esa yantoqlar gullaydi. Hayotiy shakllar bo`yicha xilma-xilligi

O`simliklarning tashqi qiyofasiga qarab grutshalarga ajratish juda qadimdan Aristotel va uning shogirdi Teofrast tomonidan taklif etilgan edi. Botanik geografiya asoschisi Gumboldtdan keyin ham ko`plab olimlar bu nazariyani takomillashtirdilar. Raunkier (1918), Pachoskiy (1921), Serebryakov va boshqalar bu sohada ko`p ishlar qildilar. 1901 yilda Verming birinchi bo`lib o`simliklar olamiga hayotiy shakllar terminini taklif etdi. Hayotiy shakllarga doir eng maqbul klassifikatsiya daniyalik botanik K. Raunkier tomonidan (1934) ishlab chiqilgan klassifikatsiyadir. Bu klassifikatsiya yangilanib turuvchi organlarning, ayniqsa, kurtakning yashashi va joylashuviga asoslanganligi bilan juda muhimdir. 1. Fanerofitlar — kurtaklari yer yuzasidan ancha yuqorida joylashgan bo`lib ko`zga yaqqol tashlanadi. Faneros — yaqqol ko`rinib turuvchi demakdir. Bularga, asosan, daraxt va butalar kirib, qishda barglarini to`kadi. Shox-shabbalari va novdalarini sovuq urmaydi. 2. Hamefitlar — bu guruhga ba`zi bir buta va chala butalar kirib yangilanish kurtaklari yer yuzasiga ancha yaqin joylashadi. Tashqi tomoni tangachalar bilan qoplangan bo`ladi. Qish mavsumida qor tagida qoladi, ammo novdalari nobud bo`lmaydi. Heme — past, yer bag`irlovchi degan ma`noni bildiradi. 3. Gemikriptofitlar — bu guruh vakillarining yangilanish kurtagi yer yuzasi bilan barobar joylashadi. Yer usti poya va novdalari qurib qoladi. Qurigan novda va poyalar qoldig`i yangilanuvchi kurtaklarni qoplab oladi. Bularga, asosan, ko`p yillik o`tlar kiradi. Geme — yarim, kriptos — yashirin degan manoni bildiradi. 4, Kriptofitlar — bu guruhga yer ustki organlari batamom qurib qoladigan, yangilanuvchi organlardagi kurtaklari yer ostida bo`lgan ildiz poyali, ildiz tugunakli, piyozboshchali o`simliklar kiradi.

5. Terofitlar — bu guruhga, asosan, bir yillik turlar kirib, ular qishda butunlay qurib qoladi. Ko`karib chiqish qishda saqlanib qolgan urug`lari orqali amalga oshadi. Bundan tashqari suv o`simliklaridan iborat bo`lgan, kurtagi suv ostida, vegetativ organi suvdan ko`tarilib turadigan gelofitlar va kurtagi suv ostida novdalari suvda joylashgan gidrofitlar guruhi ham mavjud. Geobotanikada Raunkier klassifikatsiyasidan tashqari I.G.Serebryakovning (1962, 964) klassifikatsiyasi bo`lib, bu o`simliklarning tashqi ko`rinishiga asoslangan. 1. Daraxtlar — bu guruhda ko`p yillik yer ustki qismlari yog`ochlangan, bo`yi ikki metrdan yuqori, bitta asosiy tanaga ega bo`lgan o`simliklar — chinor (Platanus orientalis L.), archa, terak, qarag`ay (Pinus silvestris L), olma (Malus domestica Borkh), yong`oq (Juglans regia L.) kabi turlar kiradi. 2. Butalar — bu guruhga ko`p yillik bo`yi 2-3 metrdan oshmagan, asosiy tanasi yog`ochlangan, bitta asosiy tanaga ega bo`lmagan, yer yuzasidan shoxlangan o`simliklar — anop (Punica granatum L), maymunjon (Rubus caesius L), na`matak (Rosa maracandica. Bde), zirk (Berberis integerrima. Bde), uchqat (Lonisera nummularifolia L. et Sp.) kabi turlar kiradi. 3. Butachalar — bu guruhga esa ko`p yillik, past bo`yli, tanasi yog`ochlangan, 0,5 metrdan baland bo`lmagan turlar — pochaqirqar kiradi. 4. Yarim buta, chala buta — bu guruhga poyasining faqat pastki qismi yog`ochlanib, qolgan qismi har yili kuzda qurib qoladigan ko`p yillik turlar — shuvoq, izen (Kochia prostrata (L) Schrad), isiriq (Peganum harmala L), yantoq (Alhagi sparsifolia. Shap) kabi turlar misol bo`ladi. Bundan tashqari o`t o`simliklar bir qancha guruhlarga ajratiladi. a) polikarp turlar — hayotida bir necha marta gullab, urug` va meva beradi.

b) monokarp turlar — ko`pincha qurg`oqchil mintaqalarda tarqalib bir necha yil, hatto 10-15 yil umr ko`rib bir marta gullab, urug` va meva beradigan o`simliklardir. Bularga kovrakning ba`zi turlari, astra va karamdoshlarning ba`zi bir turlari misol bo`ladi. O`rta Osiyo sharoitida bundan tashqari, chirmashib o`suvchi liana turlar ham mavjud bo`lib, ular daraxtlarga ilashib o`sadi. Madaniy o`simliklardan tok o`simligi, yovvoyi turlardan chirmovuq, pechak, ilonchirmovuq kabi turlar misol bo`ladi. Tog`ning yuqori qismida, yaylov mintaqasida, cho`lda o`ziga xos shoxlangan yostiqsimon turlar ham mavjud bo`lib, bo`ritikan, akantalimonlar, sertuk astragal, esparset kabi turlar misol bo`ladi. Sinuziya — grekcha sin — birgalikda, lotincha — uzus — foydalanish, qo`llanish demakdir. Sinuziya ekologik jihatdan o`xshash hayotiy formalarni birlashtiruvchi o`simliklar assotsiatsiyasining bir bo`lagi. Sinuziyalilik deganda jamoani tashkil etuvchi turlarning hayotiy shakllari bo`yicha turli-tumanligi tushuniladi. Bir jamoada sinuziyalilik yaqqol ko`zga tashlanadi. Bu esa jamoadagi turlarning aspektini belgilaydi. Cho`llardagi jamoada efemerlar alohida ajralib turadi. O`simliklarning yashash joyi, xarakteri deganda, yer yuzasining geografik o`rnini, dengiz sathidan balandligini, qiyaligini, yonbag`irligini, relefini, mikrorelefini, tuproq sharoitini, hayvonot dunyosining va insonning ta`siri bilan birgalikda tushuniladi. Jamoadagi turlarni o`rganish uchun o`simliklar florasini, sistematikani yaxshi bilish kerak bo`ladi. Har qanday geobotanik tadqiqotlar olib borishdan qat`iy nazar, o`sha jamoa florasini va uning kelib chiqish tarixini bilish lozim bo`ladi. Shundagina o`rganilayotgan jamoa to`g`risida ilmiy to`g`ri xulosa chiqarish mumkin. Dominant turlar — har bir fitotsenoz o`ziga xos tuzilishga ega bo`lib, unda turlar son va sifat jihatidan har xil bo`ladi, har bir turning jamoada tutgan o`rniga

qarab dominant, subdominant, assiktator va antrapofitlarga bo`linadi. Fitotsenozdagi bir turga mansub o`simliklarning har xil holatdagi individlari yig`indisi senopopulyatsiya deyiladi. Fitotsenozda miqdor jihatidan ko`p bo`lib, boshqa turlarga nisbatan hukmron turlar dominant turlar deyiladi. Bir necha dominant turlar bitta jamoaning o`zida uchrashi mumkin. Ular asosiy organik massa to`plovchi bo`lib, fitotsenozning fonini va xarakterini ifoda etadi. Dominantlar jamoada zichligi, son miqdori va hajmi bilan belgilanadi. Jamoada bir vaqtning o`zida bir nechta tur dominantlik qilsa buni kondominantlar deb ataladi. Jamoada shunday turlar ham mavjudki, ular asosan jamoaning muhitini tashkil etadi. Bunday turlarni Sukachev (1928) edifikator «quruvchi» turlar deb ta`riflagan. Dominant turlar bir vaqtning o`zida shu jamoada edifikator tur ham hisoblanadi. O`zbekistonning cho`l mintaqasi uchun saksovul edifikator tur bo`lsa, tog` mintaqasi uchun archa va bargini to`kadigan o`rmon daraxtlari edifikator hisoblanadi. Fitotsenozda shunday turlar ham mavjudki, ular dominant turlarga nisbatan kam, lekin fitotsenozda ma`lum ahamiyat kasb etadi. Bunday turlar subdominant turlar deb ataladi. Adir mintaqasining chala buta o`simliklari ichida shuvoqlar turkumining bir qancha vakillari dominantlik qilsa, sho`radoshlar oilasiga kiruvchi chug`on (Aellenia subaphulla. CAM), izen (Kochia prostrata (L) Schrad), keyreuk (Salsola rigida. Pall), kabi turlar subdominant bo`lib ishtirok etadi. Jamoada shunday turlar ham mavjudki, ular dominant, subdominant bo`lib ishtirok etmasdan jamoaning biron-bir pog`onasidagi tur bilan birga o`sadi. Bunday turlarni G.I.Pavlovskiy va Sukachev assiktator — ishtirokchi turlar deb ataydi. Fitotsenozda turli xil ekologik omillar ta`sirida begona turlar paydo bo`lib qoladi. Bunday turlarni «kelgindi» — antropofitlar deyiladi. Fitotsenoz dinamikasi (o`zgarishi)

Biz yuqorida ko`rib o`tganimizdek o`simliklar qoplami doimiy ravishda u yoki bu darajada o`zgarib turadi. Bunday o`zgarishlarning asosiy tipi qo`yidagilardir: sutkalik, mavsumiy hamda yillik bo`ladi. O`simliklar qoplamining o`zgarishida bir qancha ekologik omillarning o`rni bor. Jumladan iqlim omillari, edafik omillar, antropogen omillar. Shuningdek jamoalarning almashinishida turlarning alohida almashinishi, yoppasiga almashinishi hamda evolyutsiyasiga bog`liqlik bor. Iqlim omillarining keskin o`zgarishi natijasida o`simliklar qoplamida sifat va miqdor jihatidan o`zgarishlar bo`lishi tabiiy. Yog`in miqdorini ko`p bo`lishi o`simliklarning qoplamining sifat jihatidan o`zgarishiga olib keladi. Mavjud turlar bo`yining baland bo`lishi, sershox va ko`p hosil qilishi kuzatilsa, jamoadagi turlar individ jihatidan ham ko`p bo`ladi. Aksincha, yog`ingarchilik miqdori juda kam bo`lganda jamoadagi ko`plab namsevar o`simlik turlari nobud bo`lib ketishi mumkin. Ular o`rniga qurg`oqchilikka chidamli boshqa turlar kirib keladi. O`simliklar qoplamining o`zgarishida tuproq omillarining roli katta bo`lib, bunga tuproqning mexanik, ximiyaviy tarkibi kiradi. Tuproq tarkibining sho`rlanishi natijasida mavjud jamoaning tarkibi keskin o`zgaradi. Uzoq tarixiy taraqqiyotga ega bo`lgan turlar o`rniga boshqa sho`rga chidamli turlar kirib keladi. Bunday holni Orol dengizi atrofida, Qarshi va Mirzacho`lning o`zlashtirilgan maydonlarida ko`rish mumkin. Qarshi cho`lida bugungi kunda sho`rga chidamli sho`radoshlar oilasining vakillari hamda qamish (Phragmites communis Frin), yulg`un (Tatarix hispida willd) kabi turlar keng tarqalgan. Har bir jamoa asrlar davomida shakllanadi. Unda tuproq tarkibidagi oziq moddalar miqdori ham katta ta`sir ko`rsatadi. Yerda oziq moddalar ko`p bo`lganda turlar soni ham ko`p bo`lib, efemer va efemeroidlar ko`plab o`sadi. Tuprokda oziq moddalar kam bo`lganda jamoaning turlar soni aychagina kam bo`lib, individlar miqdori ham oz bo`ladi. Har qanday muhitga tez moslashgan o`simlik turlari shu jamoaning xo`jayin turi bo`lib hisoblanadi. Misol uchun, shuvoq bilan yantoq bir jamoada deyarli birga o`smaydi. Sababi shuki, yantoq muhitga tez moslashadi. Ildiz

sistemasi yerga chuqur kirib, namga to`lik, yetib boradi. Bu esa shuvoqning o`sib rivojlanishiga salbiy ta`sir etib, jamoadan siqib chiqaradi yoki aksincha bo`lishi mumkin. Jamoaning o`zgarib turishida bundan tashqari antropogen omilning, hayvonot dunyosining va tabiiy ofatlarning ham roli bor. Qumli cho`l sharoiti uchun o`simliklar qoplamida, asosan, quyonsuyak va saksovul asosiy o`rinni egallar edi. Hozirgi kunda esa inson ta`siri natijasida bu o`simliklar keskin kamayib ketgan. Inson ta`siri natijasida O`zbekistonda juda ko`plab tur o`simliklar sifat va son jihatidan inqirozda uchragan. Juda katta maydonlarni eg`allagan jamoalar ham yo`q bo`lish darajasiga kelib qoldi. Tabiiy bodomzorlar, yong`oqzorlar, pistazorlar, bodomchazorlar ancha kamayib ketdi. O`zbekistonning noyob boyligi bo`lgan archazorlar o`tgan asrning boshlarida katta inqirozni boshidan kechirdi. Chorva mollarining doimiy boqilishi yaylov almashinishi natijasida tog` va adir mintqasidagi ko`plab yovvoyi turlar cho`l mintaqasida ham keng tarqaldi. Cho`l mintaqasida esa isiriqzorlar keng maydonlarni ishg`ol etib jamoa hosil qilib o`smokda. O`simlik turlarining bunday tarqalishida hayvonot dunyosining, jumladan, chorva mollarining o`rni katta. Ma`lumki har bir jamoada o`ziga xos o`zgarishlar mavjud bo`ladi. Har bir jamoa sutka davomida ham o`zgarib turadi. Jamoaning sutkalik o`zgarishi deganda har bir individda sutka davomida bo`ladigan — o`sish, rivojlanish, g`unchalash, gullash, urug` va meva hosil qilish holatlari tushuniladi. Jamoada bo`ladigan mavsumiy o`zgarish ham son va sifat o`zgarishidan iboratdir. Ma`lum bir fitotsenozda turlar tarkibiga ko`ra har xil o`zgarish bo`ladi. Fitotsenozdagi bir yillik efemer turlar yillik yog`ingarchilik miqdoriga, havo haroratiga qarab o`zgaradi. Jamoadagi har bir tur urug` hosil qilib, vegetatsiya davrini tutatayotgan davrda ikkinchi bir tur gullayotgan, uchinchi bir tur endi unib chiqayotgan bo`ladi. Bu hol jamoaning sifat o`zgarishini keltirib chiqaradi. Jamoadagi turlarning

ba`zilari yil davomida o`sib rivojlansa, boshqa bir turlar juda qisqa muddatda o`z vegetatsiyasini tugatadi. Fitotsenozda turlar son jihatidan ancha kam bo`lib qoladi. Jamoadagi har qanday o`zgarish jamoa yashab turgan muhitga — ekologik omillarga bog`liq bo`ladi. Fitotsenozning almashinuvchi deganda bir turdagi o`simliklar o`rniga boshqa turdagi o`simliklarning kirib kelishiga aytiladi. Suktsessiya — lotincha suktsessio vorislik degan ma`noni bildirib, o`simliklarning almashinishi bir fitotsenozning shu joyning o`zida boshqa bir fitotsenoz bilan almashinishi, ya`ni o`simlik jamoasining navbatlanishi, gallanishi demakdir. V.N.Sukachev «Fitotsenologiyaning bir qancha asosiy masalalari» (1950) asarida fitotsenozning almashinishini quyidagi gruppalarga bo`ladi: 1. Singenetik almashinish — biror bir yangi muhitga o`simlik turlarining yangidan kirib borishi bo`lib, qumloklarda, toshloqlarda, daryolarda ro`y beradi. Bunda turlar bir-birlari bilan tuproq, atmosfera muhitida o`zaro munosabatda bo`lib, moslasha boradi. Bu yerda yangidan tuproq o`simlik muhitini tashkil eta boshlaydi. 2. Endoekogenetik almashinish — bu o`zgarishlar singenetik o`zgarishlarning keyingi bosqichi bo`lib, bunda jamoa o`zining malum bir qat`iy muhitiga ega bo`ladi. Uning navbatdagi o`zgarishi jamoaning yangidan muhit hosil qiluvchi o`zgarishini ifodalaydi. 3. Ekzorenetik almashinish — bu jamoaga tashqaridan bo`ladigan tasodifiy hodisalar orqali ta`sir ko`rsatadi. Hasharotlarning ko`payib ketishi, yer ko`chkilarining hosil bo`lishi, yer surilishi natijasida ro`y beradi. Bazan bunga inson ta`sirini ham kiritish mumkin. Masalan, yong`inlar bo`lishi, yoppasiga kesish, surunkali chorva mollarini boqish va hokazolar. Suksetsiya deganda o`simliklar dunyosi juda katta masshtabda emas, aksincha ancha kichik maydonlarda ro`y beradigan o`zgarishlarni tushunamiz. Sukachev (1954) jamoada o`simliklar almashinuvini yana bitta turga ko`paytiradi.

4. Gologenetik almashinish — bu jarayon ancha katta maydonlarni o`z ichiga olib, jamoada turlar tarkibi ham keskin o`zgaradi. Bunday almashinish iqlim sharoitining keskin o`zgarishi natijasida, daryo sohillarining, o`zanining almashinishi, vodiylarning kengayishi, kuchli to`fonlarning bo`lishi natijasida ro`y beradi. Bu o`zgarishda o`simliklar qoplamining keskin almashinishi katta maydonlarda, ba`zan bir mintaqa va davlatlarda ham bo`lishi mumkin. O`simliklar qoplamining o`zgarishini va almashinishini Yaroshenko (1961) ikki gruppaga bo`ladi: 1. Tabiiy bo`ladigan almashinish. Bu ham o`z navbatida ikkiga bo`linadi: a) doimiy ravishda bo`ladigan o`zgarishlar; b) tasodifiy almashinysh. 2. Antropogen omil ta`siridagi almashinish. Bu ham o`z navbatida ikkiga bo`linadi: a) doimiy. bo`ladigan almashinish; b) tasodifiy almashinish. Doimiy ravishda bo`ladigan o`zgarishlar har ikkala holda ham ma`lum bir qonuniyat asosida ro`y beradi. Inson xo`jalik faoliyati uchun o`simliklar olamida rejali, samarali, tejamkorlik bilan foydalanishi lozim. Tasodifiy almashinishni «halokatli» almashinish deb ham atash mumkin. Sababi tasodifiy almashinish doimiy ravishda halokatli tugaydi. Iqlimning keskin o`zgarishi, kuchli suv toshqinlari, yerning tektonik harakati kabi hodisalar tasodifiy ro`y beradi. Fitotsenozning tasnifi

Yer yuzida tarqalgan o`simliklar jamoasida juda ko`plab turlar uchrab, tur tarkibiga ko`ra jamoalar bir-biridan farq qilish bilan birga, ma`lum darajada bir- biriga o`xshaydi. Shuning uchun ham ularni bir-biridan ajratish uchun alohida birliklar qabul qilingan. O`simliklar jamoasini — fitotsenozni tasniflashda V.N.Sukachev (1928) taklif etgan sistematik birlikdan foydalanish mumkin. Fitotsenozning o`simliklari bir xil bo`lgan hamma qismlari birgalikda assotsiatsiyani (qavm) tashkil qiladi. Fitotsenoz bilan assotsiatsiya o`rtasidagi farq xuddi o`simlik tushunchasi bilan tur tushunchalarining farqiga o`xshaydi. Fitotsenoz o`simlik tushunchasi singari umumiy, assotsiatsiya esa turga o`xshash aniq tushunchadir. Ya`ni assotsiatsiya fitotsenozning alohida olingan, aniq holati. Tur — o`simliklar sistematikasida eng kichik asosiy birlik, turlar yig`indisi florani tashkil etadi. Assotsiatsiya esa fitotsenologiyadagi asosiy birlik bo`lib, ularning yig`indisi o`simliklar qoplamini, o`simliklar olamini tashkil etadi. Tur flora evolyutsiyasining bosqichi hisoblanadi. Assotsiatsiya esa o`simliklar olami taraqqiyotining olamidir. Fitotsenozni xarakterlovchi bir necha belgilar assotsiatsiya uchun ham xarakterlidir. Assotsiatsiyalar floristik tarkibiga ko`ra hamda undagi edifikator turlariga qarab bir-biridan farqlanadi. Shuning uchun ham geobotanikada eng asosiy kichik sistematik birlik assotsiatsiyadir. Aniq bir kichik maydondagi assotsiatsiya, Sukachev ta`rificha bir xil tarkibga, tuzilishga, munosabatga o`xshash sinuziyaga ega bo`lgan o`simliklar turlaridan tashkil topgan, deyarli bir xil yashash sharoitga, tashqi ko`rinishga ega bo`lgan to`da turlarning qavm bo`lib yashashiga aytiladi. Har qanday assotsiatsiya tashqi muhit va tuproq tarkibi bilan doimiy aloqada bo`lib turadi. Assotsiatsiyalarni bir-biridan farqlashda subdominant turlar etiborga olinadi. O`simliklar sistematikasida tur lotin tilida qo`sh nom bilan ataladi.

Geobotanikada ham assotsiatsiyani nomlashda shu usuldan foydalaniladi. Assotsiatsiya edifikator va sub edifikator turlar nomi bilan ataladi. Masalan, assotsiatsiyada jusan edifikator, qo`ng`irbosh subedifikator bo`lganda lotin tilida yozilishda avval sub edifikator tur keyin oxirida edifikator tur yoziladi. Edifikator turnng oxirgi qo`shimchasi tushib qoldirilib, o`rniga «etum» qo`shiladi, subdominant turga esa «osum» qo`shiladi. Masalan, lotin tilida yozganda Poa bulbosum – Artemisia diffetum bo`lib, bunda jusan dominant ekanligi bilinadi. Ba`zan ba`zi bir assotsiatsiyalarni bir nechta o`simlik nomi bilan (3, 4, 5) ataladi. Bu o`simliklarning pog`onalik darajasiga bog`liq. Bunda birinchi pog`onada siyrak daraxtlar, ikkinchi pog`onada siyrak butalar, uchinchi pog`onada o`tlar yoki efemer turlar bo`lishi mumkin. Bunday assotsiatsiyalarni murakkab tartibli assotsiatsiya deb yuritiladi. Bunda bir xil pog`onadagi dominant va sub dominant turlar (+) plyus belgisi bilan, har xil yarusda uchraganlari esa (-) minus belgisi bilan ifodalanadi. O`xshash assotsiatsiyalarning yig`indisi bir oz yirik sistematik birlik assotsiatsiya gruppasiga birikadi. Misol uchun Hisor tog`ining shimoli-g`arbida shuvoqli archazorlar, butali archazorlar, o`tli archazorlar gruppasi mavjud. Asosiy edifikatorlari va sub edifikatorlari bir xil bo`lgan assotsiatsiyalar gruppasi birlashib formatsiya (jamoani) tashkil etadi. Formatsiya lotincha-hosil bo`lish, shakllanish degan ma`noni bildirib, o`simliklar olamidagi, taksonomik natijadir. U dominant turlari bir-biriga o`xshash bo`lgan assotsiatsiyalar yig`indisidan iborat. Yuqoridagi misolda ko`rsatilganidek Zarafshon archasi tarqalgan maydonlardagi assotsiatsiyalar qora archa formatsiyasini tashkil qiladi. Formatsiyani nomlashda, shu formatsiyadagi edifikator tur nomi qo`llaniladi. Misol uchun qora archazorlar formatsiyasi, shuvoqzor formatsiyasi, bug`doyiqzorlar formatsiyasi, yantoqzorlar formatsiyasi kabilar. Formatsiyada uchraydigan dominantlarning hayotiy shakllari bir xil bo`lsa bular bitta formatsiya gruppasiga birikadi. Bular, asosan, daraxt va butalar mavjud bo`lgan formatsiyada juda yaxshi namoyon bo`ladi.

Bundan tashqari formatsiya sinfi degan tushuncha ham bo`lib, bular dominantlari bir-biriga yaqin bo`lgan hayotiy shaklga ega turlardan tashkil topgan formatsiyalar gruppasining yig`indisidir. O`zbekiston sharoitida uchraydigan bargini to`kadigan o`rmonlar formatsiyasi sinfi, nina bargli o`rmonlar formatsiyasi sinfi kabilar mavjud. Fitotsenologiyada formatsiya sinflarga birikib eng katta taksonomik birlik — tipni tashkil etadi. Tip — grekcha tipos — iz, qiyofa degan ma`noni anglatib, eng yirik taksonomik kategoriyadir. O`simlik tiplari ekologik va ekomorfologiya belgilariga qarab guruhlarga ajratiladi. Ye.P.Korovin «O`rta Osiyo va janubiy Qozog`iston o`simliklari olami» nomli yirik asarida shu hudud o`simliklar qoplamini 6 ta tip gruppasiga birlashgan 21 ta tipga bo`ladi. O`simlik tiplarini atashda joyning geografik holati ham inobatga olinadi. Misol uchun cho`l o`simliklari tipi, dasht mintaqasi o`simliklari tipi, tog`-o`rmon o`simliklari tipi, archazorlar tipi, to`qaylar tipi. Yuqorida aytib o`tilgan, geobotanik birliklar orqali o`simliklar qoplami o`rganilib, o`zbek tilida tushunarli bo`lishi uchun tip oxiriga «lari», formatsiya oxiriga «zor», assotsiatsiya oxiriga «lar» qo`shimchalarini qo`shib atash va yozish maqsadida muvofiqdir. Masalan, efemer o`simliklari tipi, shuvoqli archazor formatsiyasi, efemer bug`doyiqlar assotsiatsiyasi.

Похожие

Matematika o`qitish jarayonining tuzilishi va mohiyati

Matеmatika o`qitish vositalarining mohiyati. O`qitish vositalarining klassifikatsiyasi

Hisoblash matematikasi fanining axamiyati. Masalani ehmda echish bosqichlari

Giperbola va parabola

Ko‘pburchaklar va aylana