Эҳтимоллар назариясининг асосий тушунчалари - Алгебра - Рефераты

Эҳтимоллар назариясининг асосий тушунчалари

Загружено в:

12.12.2019

Скачано:

0

Размер:

74.5 KB

Эҳтимоллар назариясининг асосий тушунчалари РЕЖА: 1 Эҳтимоллар назариясининг тарихи 2 Эҳтимоллар назариясининг предмети. 3 Тасодифий ҳодисаларни турлари. 4 Бирлашмалар.

1 Эxтимоллар назариясининг тарихи Бу маъруза матнларидан кўзда тутилган мақсад талабаларга эҳтимоллар назарияси - тасодифий ҳодисаларни умумий қонуниятларини ўрганувчи фанни асосий тушунчаларини баён этишдан иборат. Эҳтимоллар назариясини ривожланиши XVII асрдан бошланиб француз математиклари Гюгенс (1629-1695), Паскал (1623-1662), Ферма (1601-1665) ва Якоб Бернулли (1654-1705) номлари билан боғлиқ. Паскал ва Фермаларнинг ёзиб қолдиришича ўша даврниниг буюк математик олимлари қимор ўйинларини қонуниятларини математик ифодалаш мақсадида қилган ишлари эҳтимоллар назариясини ривожланишига олиб келган. Улар тасодифий ҳодисалар юзасидан тажрибаларни кўпайтириш натижасида уларнинг қонуниятлари намоён бўлишини ва бу қонуниятлар фундаментал философик қонуният бўлиб қолишини олдиндан билган эдилар. Кейинчалик амалий фанлар (кузатишда қўйилган ҳатолар назарияси, отишлар назарияси, статистика муаммолари, айниқса аҳоли статистикаси) эҳтимоллар назарияси олдига катта вазифалар қўйди ва бу вазифаларни ҳал қилиш жараёнида эҳтимоллар назарияси катта аналитик аппаратга эга бўлди. Ана шу аналитик методларни ривожлантиришда Муавр (1667-1754), Лаплас (1749-1827), Гаусс (1777-1855), Пуассон (1781-1840) ларнинг хизматлари катта. XIX асрнинг иккинчи ярмидан бошлаб эҳтимоллар назариясини буюк олимлар В.Я. Буняковский (1804-1889), П.Л.Чебешев (1821-1984), А.А. Марков (1856-1922), А.М. Ляпунов (1857-1918) ривожлантириш билан бирга статистика, суғурта ишларига, демография ва бошқа соҳаларга кенг қўлладилар. Ҳозирги замонавий эҳтимоллар назариясига қизиқиш ортиши билан бу соҳани ривожлантиришда С.Н. Бернштейн (1880-1968), А.Н. Колмогоров (1903-1987), А.Я.Хинчин (1894-1959), Романовскийлар катта ҳисса қўшганлар. Ўзбекистонда эҳтимоллар назарияси мактабини асослаган ва ривожлантирган буюк олимлар академиклар Т.А. Саримсоқов ва С.Ҳ. Сирожиддиновлардир. Кейинги пайтларда уларнинг шогирдлари академиклар Т.А. Азларов, Ш. Фармонов ва профессорлар М.М. Маматов, Т.Л. Малевич, М. Гафуровлар эҳтимоллар назариясини ривожланишига катта хисса қўшиш билан бирга жуда кўп мутахассислар тайёрлашда ҳисса қўшганлар. 2 Эҳтимоллар назариясининг предмети Табиат ва жамиятни кузатиш натижасида хар хил ҳодисаларга дуч келишимиз мумкин. Биз бу ҳодисаларни ўрганиб уларнинг қонунларини аниқлаб кундалик турмушимизда фойдаланамиз.

Тажриба натижасида ҳодисаларнинг баъзиларини рўй бериши аник; баъзиларини ”рўй бермаслиги аниқ”, баъзилари эса ”рўй бериши ҳам, рўй бермаслиги ҳам мумкин”. Буни куйидаги мисолларда кўрамиз: Ҳаводан оғир жисмни осмонга отсак, уни ерга қайтиб тушиши аниқ. 2. Нормал атмосфера босимида ҳарорати 0 0 дан 100 0 гача бўлган сувни суюқ, 100 0 дан юқори ҳароратда газ ҳолатида бўлиши ва 0 0 дан паст ҳароратда қаттиқ бўлиши аниқ. 3. Яшикда ҳаммаси олий сифатли маҳсулотлар бўлсин. Яшикдан тасодифий олинган махсулотнинг олий сифатли бўлиши аниқ. 4. №3 мисол шартларида тасодифий олинган махсулотнинг яроқсиз бўлиши мумкин эмас. 5. Нормал атмосфера босимида сувни 20 0 ҳароратда қаттиқ бўлиши мумкин эмас. 6. Симметрик, бир жинсли тангани ташлаганимизда герб (г) томони ёки рақам (р) томони тушиши мумкин. 7. Томонлари бирдан олтигача номерланган ўйин кубини ташлаганимизда жуфт рақам ёзилган томони ёки тоқ рақам ёзилган томони тушиши мумкин. 8. Ихтиёрий равишда олинган заёмга ютуқ чиқиши ёки ютуқ чиқмаслиги. 9. Ҳар бир ишлаб чиқарилган махсулотни сифатли ёки сифатсиз бўлиши. 10. Яшикда 1-нав хамда 2-нав маҳсулотлар бўлса, тасодифий олинган маҳсулот 1- нав бўлиши . 1-таъриф . Тажрибанинг хар бир натижасига ҳодиса дейилади. 2-таъриф . Тажрибани амалга оширишдаги зарур бўлган шартларга комплекс шартлар дейилади. 1-мисолда жисмнинг тезлиги ҳамда ернинг тортишиш кучи, 2-,5-мисолларда нормал атмосфера босими ҳамда сувнинг ҳарорати, 6-мисолда тангани симметриклиги ҳамда бир жинслилиги ва ҳоказолар комплекс шартларни ташкил этади. Ҳодисаларни текширишда комплекс шартлар асосий ўринни эгаллайди. Бир турдаги ҳодисаларни текширишда агар комплекс шартларни ўзгартирсак, ҳодисалар ҳам ўзгаради. 2-мисолда нормал атмосфера босимини ўзгартирмасдан, ҳароратни 100 о дан орттирсак, сув газ ҳолатга, 0 о дан пасайтирсак, сув қаттиқ ҳолатга айланади. Ёки ҳароратни ўзгартирмасдан атмосфера босимини маълум даражада орттирсак, сув қаттиқ ҳолатга, маълум даражада камайтирсак, сув газ ҳолатга ўтади. Шунинг учун ҳам ҳодисаларни текширишда комплекс шартларни ўзгармас деб қараймиз, яъни ҳодисаларни бир хил шароитда кузатамиз. Ана шундай бир хил шароитда кузатилаётган ходисаларни уч турга бўламиз: ишончли, ишончсиз хамда тасодифий.

3-таъриф . Ишончли ҳодисалар деб маълум S комплекс шартлар бажарилганда рўй бериши олдиндан аниқ бўлган ҳодисаларга айтилади. Юқоридаги 1-3 мисоллардаги ҳодисалар ишончлидир. 4-таъриф . Ишончсиз ҳодисалар деб маълум S комплекс шартлар бажарилганда, рўй бермаслиги олдиндан аниқ бўлган ҳодисаларга айтилади. 4-5 мисоллардаги ҳодисалар ишончсиздир. 5-таъриф Тасодифий ҳодисалар деб маълум S комплекс шартлар бажарилганда рўй бериши ёки рўй бермаслиги олдиндан аниқ бўлмаган ҳодисаларга айтилади. 6-10 мисоллардаги ҳодисалар тасодифий. Ҳар бир тасодифий ҳодиса жуда кўп тасодифий сабаблар (масалан, отилган ўқни нишонга тегишидаги сабаблар - ўқни йўналиши, мерганнинг маҳорати ва ҳоказолар) оқибатидир. Бу тасодифий сабабларнинг ҳаммасини ҳисобга олиш хамда уларнинг ходисани рўй беришига қай даражада таъсир этишини аниқлаш мумкин эмас. Чунки уларнинг сони жуда кўп ҳамда қонуниятлари ҳам хар хил. Шунинг учун эҳтимоллар назарияси алоҳида олинган ҳодисани текширмасдан, балки бир жинсли оммавий ҳодисаларни текширади. Маълум бўлишича, ҳодисалар юзасидан қанча кўп тажрибалар ўтказилса, уларнинг конуниятлари шунча аниқ намоён бўлади. Эҳтимоллар назарияси бир жинсли, оммавий, тасодифий ҳодисаларни умумий қонуниятларини ўрганади. Эҳтимоллар назарияси методлари жуда кўп фанларда қўлланилади: оммавий хизмат курсатиш назариясида, физикада, астрономияда, геодезияда, автоматик бошқариш назариясида, математик ва амалий статистикада ва ҳоказоларда қўлланилади. 3 Тасодифий ҳодисаларнинг турлари Маълумки тасодифий ҳодисаларга таъриф берилганда “Маълум S комплекс шартларнинг бажарилиши“ ни шарт қилиб қўйилади. Бундан кейин “Маълум S комплекс шартларнинг бажарилиши“ дейиш ўрнига қисқача “тажрибада“ ёки “синашда“ сўзларини ишлатамиз ҳамда тасодифий ҳодисларни лотин алфавитининг бош харфлари А, В, С... билан белгилаймиз. 1- таъриф . Ҳар бир синашда ҳодисани рўй бериши бошқаларининг рўй беришини инкор этса, бундай ҳодисаларга бирга рўй бермас ҳодисалар дейилади. Мисол: Ўйин кубини ташлаганимизда 1, 2, 3, 4, 5, 6 рақамлар ёзилган томонлардан бирортаси тушса қолган рақамлар тушмайди яъни томонлардан бирининг тушиши қолганларининг тушишини инкор қилади. 2-таъриф . Иккита А ва В ҳодисалардан бирининг рўй бериши бошқасининг рўй беришини инкор этмаса бундай ҳодисаларга бирга рўй берувчи ҳодисалар дейилади.

Мисол : Мўлжалга икки марта ўқ отилганда А ҳодисаси биринчи ўқни мўлжалга тегиши, В ҳодисаси иккинчи ўқни мўлжалга тегиши бўлсин. Биринчи ўқни нишонга тегиши иккинчи ўқнинг нишонга тегишини инкор этмайди. Шунинг учун бу ҳодисалар бирга рўй берувчи ҳодисалардир. 3-таъриф . Синашларда қатнашаётган ҳодисалар бир нечта бўлиб, ҳар бир синашда улардан фақат биттаси рўй берса, бундай ходисаларга бирдан-бир имкониятли ҳодисалар дейилади. Мисол: Ўйин кубини бир марта ташлаганда ёқларидан фақат биттаси тушади. 4-таъриф . А 1 , А 2 ...А n ҳодисаларига тўла ҳодисалар группаси дейилади, агарда булардан ҳеч бўлмаса биттасининг рўй бериши ишончли бўлса. Мисол : Иккита лоторея харид қилинган бўлса: а) 1чи лотореяга ўйин чиқиши ва 2-сига чиқмаслиги; б) 1чи лотореяга ўйин чиқмасдан 2-сига чиқиши; в) иккала лотореяга ҳам ўйин чиқиши; г) иккаласига ҳам ўйин чиқмаслиги. Бу ҳодисалар тўла ҳодисалар группасини ташкил этади, чунки бу ҳодисалардан биттаси албатта рўй беради. 4-таъриф . Агар ҳодисалардан бирининг рўй бериш даражаси бошқасининг рўй бериш даражасидан ортмаса, бундай ҳодисаларга тенг имкониятли ҳодисалар дейилади. Мисол : Тангани ташлаганда “герб“ ва “рақам“ томонлари тушиши тенг имкониятли ҳодисалардир. Ўйин кубини ташлаганда ҳар бир томонини тушиши тенг имкониятлардир. 5-таъриф . Бирга рўй бермас, бирдан-бир имкониятли ҳамда тўла ҳодисалар группасини ташкил этувчи ҳодисаларга элементар ҳодисалар дейилади. Тангани ташлаганда герб тушиши, ўйин кубини ташлаганда бирор томони тушиши, лотореяга ютуқ чикиши ва ҳоказолар элементар ҳодисалар дейилади. 3 Бирлашмалар . Ҳодисанинг эҳтимолини ҳисоблаш учун зарур бўлган бирлашмаларни қараймиз. Ўрин алмаштиришлар . n та ҳар хил элементлардан тузилган ўрин алмаштиришлар деб бири биридан фақат элементларининг ўринлари билан фарқ қиладиган бирлашмаларга айтилади. Уларнинг сони қуйидагича аниқланади: бу ерда Кейинчалик қарама-қаршиликка дуч келмаслик учун 0! = 1 деб қабул қиламиз. Мисол : Учта А, В, С элементлардан тузилган ўрин алмаштиришлар сони топилсин. Ечиш . Таърифга асосан А, В, С элементлардан фақат ўринлари билан фарқ қиладиган бирлашмалар тузамиз, яъни

АВС ВАС САВ АСВ ВСА СВА Демак, учта элементдан тузилган ўрин алмаштиришлар сони 6 та экан. Буни формула орқали ҳисобласак ҳам бўлади. Р 3 = 3! = 1  2  3 = 6 2. Ўринлаштиришлар . n та хар ҳил элементлардан к тадан тузилган ўринлаштиришлар деб бир-биридан элементлари билан ҳамда элементларининг ўринлари билан фарқ қиладиган бирлашмаларга айтилади. Уларнинг сони қўйидагича аниқланади: Мисол: Учта А, В, С элементлардан иккитадан тузилган ўринлаштиришлар сони топилсин. Ечиш . Таърифга асосан бир-биридан элементлари ҳамда элементларининг ўринлари билан фарқ қиладиган бирлашмалар тузамиз, яъни АВ, АС, ВС ВА, СА, СВ Демак, уларнинг сони 6 та экан. Агар буни формулада ҳисобласак: Хулоса . Агар n та элементдан к тадан тузилган ўринлаштиришларда бир хил элементлар такрорланса, у ҳолда n та элементдан k тадан тузилган ўринлаштиришлар сони қўйидаги формула билан ҳисобланади. Масалан, 0, 1, 2, ... 9 рақамлардан тузилган беш хонали сонлар сони га тенг бўлади (бу ерда 00000 хам беш хонали сон). 3. Группалашлар . n та ҳар хил элементлардан k тадан тузилган группалашлар деб бир-биридан фақат элементлари билан фарқ қиладиган бирлашмаларга айтилади. Уларнинг сони қўйидагича топилади: Группалашларда агар бўлса, тенгликдан фойдаланилади.

Мисол. Тўртта A , В, С, Д элементлардан иккитадан тузилган группалашлар сони топилсин. Ечиш . Таърифга асосан 4 та элементдан 2 тадан бир-биридан ҳеч бўлмаса битта элементи билан фарқ қиладиган бирлашмалар тузамиз: АВ, АС, ВС, АД, ВД, СД Буни формула билан ҳ исобласак: Агар бирлашмаларда элементлар сони кўп бўлса, уни оддий йўл билан ҳисоблаш қийин, лекин формула билан хисоблаш осон. Биз кўрган бирлашмалар ўзаро қўйидагича боғланишга эга:

Похожие

Эхтимоллар назариясининг асосий тушунчалари 2

Эҳтимоллар назариясининг предмети ва унинг иқтисодий, техник масалалар учун аҳамияти

Математик статистика предмети, асосий масалалари ва тушунчалари

Тупламлар назариясининг элементлари

Эхтимоллар назариясининг предмети ва унинг иктисодий, техник масалалар учун ахамияти