Динамик дастурлаш элементлари - Алгебра - Рефераты

Динамик дастурлаш элементлари

Загружено в:

12.09.2022

Скачано:

0

Размер:

751 KB

Динамик дастурлаш элементлари Режа: 1. Динамик дастурлаш ќ аљида тушунчалар. 2. Ресурсларнинг оптимал таљсимоти. 3. Беллман функционал-экстремал тенгламаси. 4. Динамик дастурлаш усули. 5. Иљтисодиётга оид баъзи масалаларни динамик дастурлаш усули ёрдамида ечиш. 116

1. Динамик дастурлаш оптимал ечимни топишнинг књп босљичли тузилишдаги масалаларни ечиш усулидир. Динамик дастурлаш усулларини ќар хил турдаги математик моделларни ечишга љњлланилиши мумкин. Чизиљли ва чизиљли бњлмаган дастурлаш масалаларида иљтисодий жараёнлар статик (ваљтга бођлиљ бњлмаган) ќолда љаралади ва оптимал ечим бир босљичда топилади. Иљтисодий жараёнлар табиий ќолда бир неча босљичларга бњлинади. Масалан, режалаштириш ва бошљариш жараёнлари, бу ерда босљичлар: 3 йил, 1 йил, квартал, ой, хафта бњлиши мумкин. Лекин, бу усуллардан ваљт љатнашмаган жараёнларда ќам фойдаланилади. Бу ерда динамика ечилаётган масалаларда эмас, унинг ечиш усулидадир. Шундай љилиб, динамик дастурлаш (ДД) мавзуси оптимал режалаштириш масалалари бњлиб, бунда динамика ечимни топишда ваљтнинг ёки амаллар кетма-кетлигида ифодаланади. ДД моќияти шундан иборатки, масаланинг оптимал ечимини топиш књп босљичли (љадамли) жараёнга келтирилади. Бу шундан иборатки, оптимал ечимни топишда, нисбатан катта бњлмаган, ечиш осонрољ бњлган босљичларга бњлинади. ДД усуллари билан капитал маблађларни оптимал таљсимлашда заќиралардан (ресурслардан) оптимал фойдаланишда жиќозларни оптимал алмаштиришда ва бошља књп соќаларда фойдаланилади. ДД љуйидаги хусусиятларга эга: 1) ДД књп босљичли жараённинг ягона ечими эмас, балки ќар бир даврга мос келувчи ва якуний манфаатни књзловчи ечимлар кетма-кетлиги топилади; 2) ДД масалани ечиш жараёни ќар бир босљичида якуний маљсадни књзловчи ечимни аниклаш керак бњлади, яъни 117

ечимлар орасида якуний маљсадга эришишга максимал хисса кушувчи ечим топилиши керак бњлади. Шундай љилиб, маълум љадамдаги оптимал ечим фаљат шу љадам нуљтаи назаридан эмас, балки бутун жараённинг якуний маљсади нуљтаи назаридан оптимал ечим бњлиши керак. Бундай принцип ДД нинг оптималлик принципи деб аталади. Оптималлик принципига амал љилиш, ќар бир љадамда љабул љилинган ечимни келгусида љандай натижаларга олиб келишини эътиборга олиб бориш демакдир. 2. Ресурсларнинг оптимал таљсимоти ќаљидаги масала . N та n K K K ,..., , 2 1 корхонани њз ичига олган бирлашма , Т йиллик режа си ни тузиш масаласи љњйилган бњлсин. Режалаштирилаётган Т даврнинг бошида бирлашма М миљдорда маблађга эга бњлсин. Бу маблађлар корхоналар њртасида таљсимланади. Корхоналар ажратилган маблађларни тњла ёки љисман ишлатади ва шунга мос маъл у м миљдорда даромад олади. Кейинги босљичларда маблађл а р корхоналараро љайта таљсимланиши мумкин. Шундай љилиб, ушбу масала ќосил бњлади: корхоналараро маблађларни шундай таљсимлаш ва љайта таљсимлаш керакки, натижада бирлашманинг Т йил давомида олган даромадлар йи ђ индиси максимал бњлсин. Бунда ишлаб чиљаришнинг бошљарилувчи жараёни келиб чи љ ади ва унинг ривожланишига маблађлар орљали таъсир этиш мумкинлиги юзага келади. Ќар йилнинг бошида бирлашмадаги ќар бир корхонага ажратилган маблађ ва ечим љабул љилинади. Бу ечимлар тњплами бошљариш бњлади. ijx билан i - йил бошида, j - корхонага ажратилган маблађ миљдори бњлсин ( n j k i ,...,2,1 , ,...,2,1   ). Фараз љилайлик, маблађ i - босљичга таљсимланган, яъни бирор iu бошљариш љабул љилинган бњлсин. Демак, i - йил бошида K 1 корхонага 1ix , K 2 118

корхонага 2ix ва ќакозо K n корхонага inx миљдорда маблађлар ажратилган бњлсин. Шундай љилиб, ) ...,, , ( 2 1 in i i i x x x u  маблађнинг i - босљичдаги таљсимотини ифодалайди. k босљичдаги бошљариш мажмуаси   ) ..., , , ( . .......... .......... .......... ) ..., , , ( ) ..., , , ( 2 1 2 22 21 2 1 12 11 1 kn k k k n n x x x u x x x u x x x u n њлчовли векторлар системасидан иборат бњлади. Z – даромадлар йиђиндиси бошљаришлар мажмуаси функцияси бњлади, яъни ) ...,, , ( 2 1 ku u u Z Z  . Демак, ќар бир босљичда шундай ечимни љабул љилиш (бошљариш) керакки, бутун корхоналар системаси (бирлашма) нинг даромадлар йиђиндиси максимал бњлсин. Умумий ќолда ДД масаласи љуйидагича бњлади. Бошљариладиган S система S 0 бошланђич ќолатда бњлсин. Ваљт њтиши билан система њзгаради ва охирги S k ќолатга келади. Системанинг њзгариш жараёни билан бирор сонли Z мезон критерия билан бођлиљ бњлсин. Мумкин бњлган бошљаришлар тњпламини u билан белгилайлик. Масала, u мумкин бњлган бошљаришлар мажмуидан шундай *u ни топиш керакки, S системани S 0 ќолатдан S k якуний ќолатга њтказиш билан ) (u Z функция оптимал ) ( *u Z љийматни љабул љилсин. Демак, t љадамдаги бошљаришни ) ...,, , ( 2 1 tn t t t u u u u  вектор билан аниклаш мумкин, бу ерда ) ,1 ( n j utj  j корхона учун љадамнинг бошида ажратилган хом ашё, капитал маблађ ва хоказоларнинг миљдорини билдиради. Бутун бирлашманинг Т давр ичидаги бошљаришни ) ...,, , ( 2 1 Тu u u u  вектор билан ифодалаш мумкин. Бирлашмадаги корхоналар системасининг ривожланиш динамикасини ифодалаш учун уларнинг ќолати даражасини курсатувчи 119

) ...,, , ( 2 1 Ti i i i X X X Х векторни киритамиз, бу ерда ) ,1 ( T t X tj  t љадамнинг бошида системанинг моддий-ашёвий, молиявий ќолати даражасини курсатувчи вектор бњлиб, унинг компонентлари корхонадаги меќнат ресурслари, асосий фондлар молиявий ахвол даражасини курсатади, яъни ) ...,, , ( 2 1 til ti ti ti X X X Х  . Демак, бошљариш вектори, системанинг T бошидаги ќолатини курсатувчи вектордир, яъни ) ( 1  t t t X u u . Системанинг бошлангич ќолати 0 X берилган бњлади. Маљсад функция сифатида бирлашманинг Т давр ичида оладиган даромадлар йиђиндисини ифодаловчи max 1   T t tZ Z . функцияни киритамиз. Ќар бир t љадамнинг бошида системанинг t X ќолат даражасига ва tu бошљариш векторига маълум бир чегараловчи шартлар љњйилиши мумкин. Бу шартлар системаси тњпламини D билан белгилаймиз ва уни мумкин бњлган бошљаришлар тњплами деб караймиз. Шундай љилиб, ушбу ДД масаласи келиб чиљади: D ut , (1) max 1   T t tZ Z . (2) (1)-(2) моделга ишлаб чиљаришнинг динамик модели деб аталади. Бунга асосан, ќар бир t љадамдаги tu бошљаришни шандай аниклаш керакки, натижада системанинг режалаштирилаётган даврдаги эришган даромадлар йиђиндиси максимал бњлган. ДД масаласининг умумий ќолда љњйилиши. Бошљариш мумкин бњлган жараённи караймиз. Бу жараённи t та ) ,1 ( T t босљичга ажратиш мумкин бњлсин. Жараённинг ќар бир t босљичи бошидаги ќолатини tx вектор билан белгилаймиз: 120

) ...,, , ( 2 1 mt t t t X X X Х . Жараён давомида системанинг ќолати узгаради. Унинг 1tx ќолатдан tx ќолатга утишига tu бошљариш таъсир килади. Демак, tx ни 1tx ва tu узгарувчиларнинг функцияси сифатида ифодалаш мумкин, яъни ) , ( 1 t t t u x x   . Бунда, tu бошљаришни ихтиёрий равишда эмас, уни мумкин бњлган бошљаришлар тњпламидан, яъни t t D u  дан танлаш керак. Демак, бундай аниклашларда жараённинг бутун каралаётган давр [ 0, Т ] ичидаги ривожланиши 1 2 1 0 ...,, , , ТX X X Х векторлар кетма-кетлиги орљали аникланади ( t t t X X Х ,  мумкин бњлган ќолатлар тњплами). Жараённи бошлангич 0Х ќолатдан сунгги Т X ќолатга утказувчи Тu u u ...,, , 2 1 бошљаришлар кетма-кетлиги стратегия деб аталади. Бундай стратегиялар ичида жараённи энг яхши Т X ќолатга утказувчи стратегияни танлаш керак. Буни амалга ошириш учун    T t t t t T x x Z x f 1 1 ) , ( ) ( маљсад функцияни критамиз, бунда ) , ( 1 t t t x x Z  системанинг 1tx ќолатдан tx ќолатга утганда хисобланадиган ва бу ќолатларни солиштиришда ишлатиладиган “баќоловчи” функциядир. Шундай љилиб, ДД масаласи умумий ќолда љуйидагича љњйилади: системанинг бошлангич ќолати 0x маълум бњлганда шундай ) ...,, , ( 2 1 Тu u u u  стратегияни танлаш керакки, у T t D u X x u x x t t t t t t t ,1 , , ), , ( 1       (3) шартларни каноатлантириб    T t t t t T x x Z x f 1 1 ) , ( ) ( (4) 121

функция экстремал љийматга эга бњлсин. 3. Беллманнинг функционал экстремал тенгламаси . Биринчи љадамдаги бошљариш 1u бњлсин, бунинг натижасида жараён 0x ќолатдан 1x ќолатга њтади ва ) , ( 1 0 1 x x Z ютуљ (зарар) келтиради. Иккинчи љадам 2u бошљариш жараёни 1x ќолатдан 2x ќолатга књчиради ва натижада ) , ( 2 1 2 x x Z ютуљ (зарар) келтиради ва ќоказо k - љадамда ku бошљариш жараёни 1kx ќолатдан kx ќолатга књчади ва ) , ( 1 k k k x x Z  ютуљ (зарар) келтиради. Демак, жараённи 0x ќолатдан 1x ќолатга књчириш учун шундай ) ...,, , ( 2 1 Тu u u u  бошљаришни (стратегияни) танлаш керакки, ундаги ) , ( 0 u x ZТ ютуљ (зарар) максимал (минимал) бњлсин, яъни (min) max ) , ( ) ( 0   u x Z x f Т T , ) , ( ... ) , ( ) , ( ) , ( 1 2 1 2 1 0 1 0 T T Т Т u x Z u x Z u x Z u x Z      йиђинди књринишда ёзсак, ДД масаласи љуйидагича ифодаланади: ) , ( ... ) , ( ) , ( ) , ( ) ( 1 2 1 2 1 0 1 0 T T Т Т T u x Z u x Z u x Z u x Z x f       (5) функция максимумга эга бњладиган ) ...,, , ( 2 1 Тu u u u  стратегияни топиш керак. Ушбу белгилашларни киритамиз: D D D D T T T T   ,...,2,1 ,1 ....,, , бу ерда D T масаланинг охирги босљичидаги аниљланиш соќаси, T T D ,1 Т ва Т-1 босљичлардаги аниљланиш соќаси, D D T  ,...,2,1 берилган масаланинг аниљланиш соќаси бњлсин. Маљсадли функциянинг охирги босљичдаги оптимал љийматини ) ( 1 1 Tx f билан белгилаймиз: T T T T Т T D u u x Z x f      1 1 1 1 ), , ( (min) max ) ( . (6) Шунингдек, Т ва Т-1 љадамдаги шартли оптимал љийматини ) ( 2 2 Tx f билан белгиласак  ) ( ) , ( (min) max ) ( 1 1 1 2 1 2 2        T T T Т T x f u x Z x f , (7) T T T D u ,1 2    бњлади. Худди шундай љилиб 122

 ) ( ) , ( (min) max ) ( 2 2 2 3 2 3 3        T T T Т T x f u x Z x f, (8) T T T T D u ,1 ,2 3     ………………………………………………….   1 ,1 ,) ( ) , ( (min) max ) ( 1 1 1 1           T k x f u x Z x f k T k k T k T k Т k T k , (9)  ) ( ) , ( (min) max ) ( 1 1 1 0 2 0 x f u x Z x f T T    , (10) D u 1 эга бњламиз. (9), (10) ифодалар оптималлик принципининг математик ифодаланиши бњлиб, уларга Беллман функционал- экстремал тенгламалари ёки ДД нинг асосий функционал тенгламалари дейилади. ДД назариясига америкалик олим Р.Беллман катта ќисса љњшди. Асосий функционал-экстремал тенгламаларни ишлаб чиљиш, унга тегишлидир. Функционал-экстремал тенгламалар ёрдамида ДД нинг Т босљичдаги ечимини Т-1 босљичдаги ечим орљали топилади. Шунинг учун (9), (10) ифодаларни Беллман рекуррент муносабатлари деб ќам юритилади. Бунда дастлаб охирги Т љадамдаги Тu бошљариш топилади. Бу бошљариш жараённи 1Тx ќолатдан Тx ќолатга књчиради. Демак, Тu 1Тx га бођлиљ бњлади, яъни ) ( 1  Т T T x u u . (11) (11) шартни каноатлантирувчи бошљаришни Т босљичдаги шартли оптимал ечим деймиз. Охирги иккита Т-1 ва Т љадамлардаги масаланинг шартли оптимал ечими ) ( 2 1 1     Т T T x u u топилади. Сњнгра масаланинг охирги учта босљичдаги шартли оптимал ечими ) ( 3 2 2     Т T T x u u аниљланади ва ќоказо. Шундай усул билан биринчи љадамдаги масалага етиб борилади ва ) ( ), ( ),..., ( ), ( 1 2 1 1 2 0 1    Т T Т T x u x u x u x u шартли оптимал ечимлар кетма-кетлиги ќосил љилинади. Кейин бу жараённи олдингига нисбатан тескари йњналишда, яъни биринчи босљичдан-якуний босљичга томон яна бир 123

такрорлаб, ќар бир босљичдаги оптимал * *2 *1 ...,, , nu u u бошљариш аниљланади. 4. Динамик дастурлаш усули . Т босљичли масалани ечиш жараёнини љараймиз. Олдин жараённи тескари йњналишда яъни 1Тx дан 0x га томон таќлил љиламиз. Бунинг учун Т босљич учун функционал-экстремал тенгламани тузамиз, бу тенглама (6) књринишда бњлади. Т босљичнинг бошида жараён k Т Т Т x x x ,1 2,1 1,1 ,..., ,    ќолатларда бњлиши мумкин. Соддалик учун бутун сонли 1 ,1    Т k Т x x ќолатларни љараймиз. Бу ќолатларнинг ќар бири учун Т босљичдаги шартли оптимал kТ Т Т u u u , 2, 1, ,..., , ечимлар (12) ва уларга мос келувчи kТ Т Т Z Z Z , 2, 1, ,..., , (13) даромад (зарар) лар топилади. (12) ечимлар орасида ) ( 1 1 Тx f функцияга максимум (минимум) љиймат берувчи ва *u оптимал стратегиянинг таркибига кирувчи *Tu ечим бњлади. Шундай љилиб, охирги љадам оптималлашади, яъни бу љадамнинг бошида жараён љандай бњлишидан катъий назар љабул љилинадиган ечим аниљланади. Кейин Т-1 њтилади. Бу љадам учун функционал- экстремал тенглама (7) књринишда бњлади. Бу љадамда ќам, юкоридагидек ќар бир мумкин бњлган 2 ,2    Т k Т x x ќолат учун мумкин бњлган 1 ,    T kk Т D u ечим ва унга мос келувчи k ТZ ,1 даромад (зарар) топилади. Сунгра 1 ,1 f Z k Т   йиђиндиларни њзаро солиштириб, ќар бир k Тx ,2 ќолатга мос келувчи йиђиндини, шу билан унга мос келувчи шартли оптимал ечим k Тu ,1 топилади. Бу ечимлар орасида ) ( 2 2 Тx f функцияга экстремал љиймат берувчи ва оптимал *u стратегиянинг таркибига кирувчи * 1Tu ечим бњлади. Бу усулни давом эттириб, жараённинг биринчи љадамига етиб келамиз. Бу љадамда жараён фаљат битта аниљ ќолатда бњлиши мумкин. Шунинг учун биринчи љадамда олдинги босљичларда топилган барча шартли оптимал ечимларни 124

назарга олувчи ва х 0 ќолатга мос келувчи оптимал ечим топилади. Шундай љилиб, ќамма мумкин бњлган ќолатлар учун кетма-кет Т Т f f f f , ,..., , 1 2 1  функцияларнинг љийматлари ва турли босљич ва ќолатларга тегишли ечимлар, шу жумладан *u оптимал стратегиянинг таркибига кирувчи оптимал *1 *1 * ,..., , u u u T Т  ечимлар топилади. Бу ечимлар асосида тузилган *u стратегия ) ( 0x fТ функцияга экстремал љиймат беради. Оптимал ) , ,..., , ( * *1 *2 *1 * Т T u u u u u   стратегияни аниљлаш учун жараённи тњђри йњналишда ( 0x дан 1Tx га томон) яна бир текшириб чиљилади. Бунда, энг аввал аниљ бошланђич х 0 ќолатдан ва топилган ) ( 0x fТ функциянинг љийматидан фойдаланиб, *1u топилади. Кейин *1u ва ) ( 1 1 x fТ орљали *1u топилади ва ќоказо. Энг охирида * 1Тu ва ) ( 1 1 x fТ орљали *Тu топилади. 5. Динамик дастурлаш усуллари билан ечиладиган иљтисодий масалалар. 1) Самолёт ёљилђиси харажатининг минимумини топиш масаласи [ 7, 238 бет ] . Н 0 баландликда ва V 0 тезлик билан ќаракатланаётган самолёт Н к баландликка књтарилиб, V k тезликкка эга бњлиши керак бњлсин. Самолётнинг бирор Н 1 баландликдан Н 2 баландликка њтиши учун кетадиган ёљилђи харажати маълум, бунда тезлик њзгармас, ќамда V 1 тезликдан ихтиёрий V 2 тезликка утиши учун ќам кетадиган ёљилђи харажати маълум, бу ќолда баландлик њзгармас. Самолётни бошљаришнинг шундай оптимал режасини тузиш керакки, ёљилђи учун кетган харажат минимал бњлсин. Ечиш. S системанинг ќолати иккита параметрга: V тезлик ва Н баландликка бођлиљ. Системани VOH координатлар текислигида ифодалаш мумкин. V = V 0 , V = V k ва Н=Н 0 , Н=Н к чизиклар билан чегараланган тњђри тњртбурчакни љараймиз. 125

S 0 (V 0 ,H 0 ) системанинг бошланђич S к (V к ,H к ) унинг якуний ќолати бњлсин . масала ечимини ДД усули билан ечиш учун Н к - Н 0 кесмани , n 1 , (V к ,V 0 ) кесмани n 2 тенг бњлакларга ажратамиз . Ќар бир босљичда самолёт ёки 1 0 n Н Н Н к   баландликка , ёки 2 0 n V V V к   тезликка эга бњлиши мумкин . Маълумки , ечимлар синиљ чизиљлар тњпламидан иборат бњлади . Маљсад шундан иборатки синиљ чизиљлар тњпламидан шундайини танлаш Н Н к Н 0 V 0 V к V Sк S0 1- чизма керакки , W ёљилђи сарфи минимум бњлсин . Бундай масалани ечишда ќамма синиљ чизиљлар бњйича сарфларни ќисоблаб, улардан энг кичигини олиш мумкин. Лекин n 1 ва n 2 лар катта бњлганда, бу хисоблашлар катта мураккабликка олиб келади. Компьютернинг ќам катта ваљтини олади. Бундай масалалар ДД усуллари ёрдамида тезрољ ва оддий ечилади. Љуйидаги муайян масалани караймиз: Масала шарти 2-чизмада берилган. 126

V Н S к S 0 2-чизма. n 1 =4 , n 2 =6 , k =4+6=10 босљичдан иборат. Оптималлаштиришни S 10 охирги босљичдан бошлаймиз. Буни алохида олиб караймиз. 3-чизма 4-чизма 5- чизма 127

S 10 ќолатга А 1 ва А 2 нуљталарнинг биттаси орљали келиш мумкин. Охирги љадамда самолёт А 1 га келган бњлса S 10 ќолатга утиш учун у фаљат тезликни оширади ва бунга 8 бирлик ёљилђи кетади. Самолёт А 2 нуљтага келган бњлса. баландликни ошириб, 11 бирлик ёљилђи сарфлаб S 10 ќолатга келади. Шартли оптимал бошљаришни милли чизиљ (стрелка) билан белгилаб љњямиз (3-чизма). Шундай љилиб охирги љадам режалаштирилди. Энди 9 -љадамга њтамиз. Бунда А 1 ва А 2 нуљталарга келадиган ќамма ќолларни љараймиз. Бу нуљталарга В 1 , В 2 ва В 3 ќолатлардан келиши мумкин (4-чизма). В 1 нуљтадан танлаш йњљ, яъни самолёт бу нуљтада бњлса, фаљат тезликни оширади ва 9+8 бирлик ёљилђи сарфлаб S 10 нуљтага келади. В 2 нуљтадан S 10 га А 1 ёки А 2 нуљталар орљали њтиш мумкин. Бунда А 1 орљали келса 10-8=18 , А 2 орљали келса, 24 бирлик ёљилђи сарфлайди, бундан кичигини танлаб, стрелка љњямиз. 8-љадамда S 10 ќолатга С 1 , С 2 , С 3 , С 4 нуљталар орљали келиш мумкин, бунда С 1 , С 4 нуљталардан келишда танлаш йњљ. С 2 нуљтадан њтишда 8+10+7=25 , 8+9+8=25 икки ќолатда ќам 25 бирлик ёљилђи сарфланади. С 3 нуљтадан келса 8+10+10=28 ёки 11+13+10=34 , 12+11+11=34 бњлиб, энг кичиги 28 бирлик ёљилђи сарфланади. Ќар бир нуљта орљали S 10 га њтишда сарфларнинг энг кичигини доираларга ёзиб љњямиз (5-чизма). Энди 7-љадамга њтамиз ва ќоказо (6-чизма). Бу жараённи давом эттириб, S 0 ќолатга келамиз ва минимум сарф 88 бирлик ёљилђи сарф бњлади. 7-чизмадан књринадики, оптимал бошљариш ягона бњлмаслиги ќам мумкин. Чизмада бу режалар љалинрољ чизиљ билан књрсатилган. 128

6-чизма. 7-чизма. Шундай љилиб, оптимал бошљариш режаси љуйидагича бњлади: 1-љадамда тезликни, 2-љадамда баландликни, 3- љадамда тезликни, 4-љадамда яна тезликни, 5-љадамда ќам тезликни, 6-8 љадамларда баландликни 9-10 љадамларда тезликни ошириб S 10 ќолатга келиш мумкин. 8-љадамда баландликни оширмасдан тезликни, 9-љадамда баландликни ва 10-љадамда тезликни ошириб ќам S 10 ќолатга келиш мумкин. Иккала ќолда ќам минимум харажат 88 ёљилђи бирлиги бњлади. Љаралган масалада, бир ваљтнинг њзида тезлик ва баландликни ќам ошириш ќисобига олинмаганлиги учун масалани ечиш оддийлашди. Бирданига тезликни ва баландликни оширилса, ќаракат диагонал бњйича бњлади. Бу 129

ќолда танлаш књпаяди ечиш мазмуни олдингига њхшаш бњлади. Бунга мисол љилиб 8-чизмадаги масалани књрсатиш мумкин. 2) Энди Беллман функционал-экстремал тенгламалари усули татбиљи сифатида иљтисодиётга оид ушбу ресурсларни оптимал таљсимлаш масаласини љараймиз: х миљдордаги маблађни, иккита бир хил бњлмаган корхона ривожига сарфлаш керак бњлсин. Биринчи корхонага у миљдорда маблађ сарфланса, иккинчисига х-у маблађ сарфланади ва мос равишда g ( y ) ва h ( x - y ) фойда олади. y - миљдорни шундай танлаш керакки, умумий W фойда максимал бњлсин. Бу масалани аналитик усулда) ( ) ( ) , (1 y x h y g y x W    (1) V Н S к S 0 Н 0 8-чизма функциянинг ] ,0[ x y учун максимум љийматини топишга келтирилади. g ва h , 0x љийматлар учун узлуксиз функциялар бњлса, (1) функция максимум љийматга албатта, эга бњлади. Демак, W 1 ( x , y ) функциянинг максимал љиймати бир босљичли жараённинг мумкин бњлган максимал љийматини 130

ифодалайди. Бунда фойданинг њлчов бирлиги, х - маблађнинг њлчов бирлигидан фарљ љилиши мумкин (масалан, х пул бирлиги, g ( y ) эса у маблађга сотиб олинган ускуналарни њрнатиш билан инсон меќнати иљтисоди бњлиши мумкин). Икки босљичли жараённи љараймиз. Фараз љилайлик, g ( y ) фойда олиш учун зарур бњлган харажат, бошланђич миљдори а y миљдоргача камайсин, бунда 1 0  а њзгармас сон. Шунга ухшаш h ( x - y ) миљдорда фойда олиш учун зарур бњлган харажат миљдори бошлангич (х-у) маблађ миљдори b ( x - y ) гача 1 0  b камаяди. Шундай љилиб, жараённинг бир босљичи натижасида маблађ љолдиђи ) ( y x b ay   ни ташкил этади. ) ( y x b ay   љолган маблађни љайта таљсимлаймиз, ) ( 1 1 1 1 y x y x    бунда 1 1 0 x y   . Бу таљсимлаш натижасида ) ( ) ( 1 1 1 y x h y g   даромад олинади. Умумий даромад ) ( ) ( ) ( ) ( ) , , ( 1 1 1 1 2 y x h y g y x h y g y y x W       бњлади. Бу икки њзгарувчили функциянинг x y 0 ва 1 1 0 x y   шартларда максимумини топиш билан иккинчи босљичдаги умумий максимал даромад олинади. Энди маблађни N марта љайта таљсимланадиган жараённи N босљичли жараён сифатида љараймиз. Бу жараённинг умумий даромад ушбу функция билан ифодаланади:          ... ) ( ) ( ) ( ) ( ) ,..., , , ( 1 1 1 1 1 y x h y g y x h y g y y y x W N ) ( ) ( 1 1 1       N N N y x h y g (2) бунда биринчи, иккинчи ва ќоказо N - босљичларда љайта таљсимланадиган маблађлар ушбу тенгликлардан аниљланади: 131

                          . 0 , 0 ), ( ... .......... .......... .......... .......... , 0 ), ( , 0 ), ( 1 1 2 2 2 2 2 1 1 1 1 1 1 21 N N N N N N N N x y x y y x b ay x x y y x b ay x x y y x b ay x(3) Бу ќолда умумий (жами) максимал даромад (2) 1 2 1 ,..., , , Ny y y y .. њзгарувчили функциянинг N њлчовли фазодаги (3) шартларни љаноатлан-тирувчи максимумини топиш билан аниљланади. Шундай љилиб, N њзгарувчили функциянинг бирор соќадаги максимумини топиш масаласига келамиз. Маълумки, бундай масалаларни классик усуллар билан ечиб бњлмайди ёки катта љийинчиликларга олиб келади. Бу масалани N босљичли жараёнда оптималлик принципини љњллаб ечиш мумкин. Шуни таъкидлаймизки, N босљичли жараёнда даромаднинг максимум љиймати N босљичларга ва бошланђич х миљдорга бођлиљ бњлади. Шунинг учун, максимал даромад функцияси ) ,..., , , ( max ) ( 1 1 0     N N N y y y x W x f x y књринишда ифодалаш мумкин. Масала шартига асосан, бир босљичли масала учун  ) ( ) ( max ) ( 0 1 y x h y g x f x y      (4) функционал-экстремал тенгламани ќосил љиламиз. Икки босљичли масалани љараганда, умумий даромад.    ) ( ) ( ) ( max ) ( 1 2 0 y x b ay f y x h y g x f x y         (5) формула билан ифодаланади. Худди шундай, N босљичли жараён учун    ) ( ) ( ) ( max ) ( 1 0 y x b ay f y x h y g x f NN xy         рекуррент формула келиб чиљади, бу ерда 2 N . ) (1 x f функция љийматини (4) формула ёрдамида ќисоблаб, (5) га асосан ) (2 x f ни аниљлаймиз. 132

Функционал-экстремал тенгламалар усулини љњллаш билан N њлчовли масалани кетма-кет ечиладиган N та бир њлчовли масалага келтирилади. Шундай љилиб, умумий ќолда ) ( ) ( max ) ( 1 0 NNNN y x f y g x f xy N      (7) функционал тенгламага эга бњламиз, бунда f жараённинг маљсади критерияси даромад фойда ва бошљалар); N - босљичлар сони; х - N системанинг ќолатини характерловчи њзгарувчи; ) (x fN - критериянинг натижавий љиймати; Nу - бошљарувчи њзгарувчи, унинг танланишига љараб критериянинг натижавий љиймати њзгаради; ) ( N N y g критерийнинг N босљичда Nу нинг оптимал танланишига љараб ( x yN 0 ) топилган љиймати; ) (1 N N y x f   - ( N -1) босљичдаги критерийнинг натижавий љиймати. N босљичда *N N у у  оптимал бошљариш танланган бњлсин. ( N -1) босљичдаги ќолат ушбу тенглама билан ифодаланади:  ) ( ) ( max ) ( 1 * 2 1 1 * 1 * 1 0               N N N N N N N N y y x f y g y x f y x yN . (8) Энди бу функционал-экстремал тенгламалар усулига сонли мисол љараймиз. Маълумки, ресурслардан олинадиган умумий (жами) даромад, маблађнинг бошланђич миљдори х ва N босљичлар сонига бођлиљ. х маблађни у ва х-у миљдорларда таљсимлаш натижасида k - йилда ) , ( y x gk даромад олиниб, ) , ( y x rk маблађ љолдиђи љолди, дейлик. Шундай бошљаришни танлаш зарурки, N - босљичли жараёнда олинадиган умумий даромад максимум бњлсин. ) , ( y x gk ва ) , ( y x rk функциялар узлуксиз бњлсин, бу ерда ,...2,1 ,1 , ) , ( 0, 0,0        k a ax y x r x y x k . 133

) (x fkN - N босљичли жараённинг умумий даромади. Бир босљичли, яъни N =1 учун ) , ( max ) ( 0 1 y x g x f k k x y   N  2 бњлганда    ) , ( ) , ( max ) ( 1 ,1 0 y x r f y x g x f k N k k kN x y       бњлади. k = N учун ) , ( max ) ( 0 y x g x f N N x y   , (9) ва k = N -1, N -2, ..., 2, 1 учун    ) , ( ) , ( max ) ( 1 0 y x r f y x g x f k k k k x y      . (10) Мисол. Иккита I ва II тармољларни ривожлантириш учун 5 йилга х маблађ ажратилган. У миљдордаги маблађни I тармољља сарфласак, бир йилда 2 ) ( y y   даромад олиш мумкин ва унинг миљдори y y 75,0 ) (   га камаяди. (х-у) миљдордаги маблађни II тармољља сарфлаб, бир йилда 2) (2 ) ( у х y х     даромад олиш мумкин ва у ) (3,0 ) ( у х y х     га камаяди. Ажратилган маблађни режалаштирилаётган даврга тармољлараро шундай таљсимлаш керакки, олинадиган умумий даромад максимал бњлсин. Ечиш. режалаштириладиган 5 йилни, 5 та босљичга ажратамиз, яъни N =5 , K =1,2,3,4,5 бњлсин. Оптимал ечимни аниљлашни 5 босљичидан бошлаймиз, бу босљич бошида х 4 љолган маблађни таљсимлаш керак бњлади. Бунга мос у 5 нинг оптимал љийматини топиш керак. (9) тенгламалар таркибидаги ифодани тузамиз: 25 4 25 5 4 5 5 4 5 ) ( ) ( ) ( ) , ( у х y у х y y х g         ;  . ) (2 max ) ( 25 4 25 4 5 4 5 0 y x y x f x y      . 134

25 4 25 ) (2 y x y   функциянинг 4 5 0 x y   оралиљдаги максимум љийматини топайлик. Зарурий шартга асосан, 0 ) (4 2 5 4 5    y x y бундан 4 5 3 2x y  . Иккинчи тартибли ќосилани топамиз: ;0 4 2 ) , ( 5 4 5     y х g 4 5 3 2x y  минимум нуљтаси бњлиб, 24 4 4 5 3 2 ) 3 2, ( х х х g  . Функциянинг [ 0, x 4 ] кесманинг четки нуљталаридаги љийматини ќисоблаймиз: 0 5 y бњлганда, 24 5 4 5 2 ) , ( х y х g  4 5 y бњлганда, 24 5 4 5 ) , ( х y х g  24 24 24 3 2 2 х х х   бњлганлиги учун ) , ( 5 4 5 y х g функция [ 0, x 4 ] кесмада у=0 бњлганда энг катта љийматга эга бњлиб, у 5 =0 бњлганда 4 4 5 2 ) ( x х f  . Шундай љилиб, охирги босљич бошидаги љолган маблађни II тармољља сарфланса, энг катта даромад олинади. (10) тенгламадан фойдаланиб 4, 3, 2, 1 босљичлардаги маблађларни кетма-кет таљсимлашнинг оптимал љийматини топилади: 4-босљич учун    2 4 4 3 2 4 3 4 4 5 4 3 4 3 4 3 4 2 ) (2 max ) ( ) , ( max ) ( 0 0 x y x y x f y x g x f x y x y           бњлиб, бунда х 3 4-босљич бошидаги љолган маблађ, 4- босљичда I тармољ учун у 4 маблађ сарфланса, (х 3 -у 4 ) II тармољља сарфланади, яъни ) (3,0 75,0 4 3 4 4 y x y х    . х 4 нинг х 3 , у 4 орљали ифодасини тенгламага љњйиб    2 4 3 4 2 4 3 2 4 3 4 3 4 ) (3,0 75,02 ) (2 max ) ( 0 у х у y x y x f x y         135

4-босљич тенгламаси ќосил бњлади. Љавс ичидаги ифоданинг 2 4 3 4 24 3 24 4 ) (3,0 75,02 ) (2 у х у y x y Z       [ 0, x 3 ] кесмадаги энг катта љийматини ќисоблаймиз:   )3,0 75,0() (3,0 75,04 ) (4 2 4 3 4 4 3 4 4 4          у х у y x y y Z ; 3 4 3 4 5,0 ,0 46,3 81,6 x y x y    ; 3 3 4 24 4 2 3,1 ) 5,0( ;0 81,6 x x Z y Z      . Демак, у 4 =0,5х 3 минмум нуљтаси бњлади. Z 4 функциянинг [ 0, x 3 ] кесманинг четки нуљталаридаги љийматини ќисоблаймиз. у 4 =0 бњлганда, 23 4 18,2 x Z  , у 4 =х 3 бњлганда, 23 4 125,2 x Z  , 23 23 23 3,1 125,2 18,2 x x x   бњлганлиги учун Z 4 функция [ 0, x 3 ] кесмада у 4 =0 бњлганда энг катта 23 4 18,2 x Z  љийматга эга бњлади. Шундай љилиб, 4-босљич боишда љолган ќамма маблађни II тармољља сарфланса энг катта даромадга эга бњлади. 3-босљич учун функционал тенгламани ёзамиз:    2 3 3 2 2 3 2 3 3 4 3 2 3 2 3 2 3 18,2 ) (2 max ) ( ) , ( max ) ( 0 0 x y x y x f y x g x f x y x y           , бу ерда х 2 - 3-босљич бошидаги љолдиљ маблађ бњлиб, унинг у 3 љисмини I тармољља сарфласак, II тармољља х 2 -у 3 љисми сарфланади, яъни ) (3,0 75,0 3 2 3 3 у х у х    . Бу босљич тенгламасида х 3 ни х 2 ва у 3 орљали ифодаси билан алмаштирсак    2 3 2 3 2 3 2 2 3 2 3 2 3 ) (3,0 75,0 18,2 ) (2 max ) ( 0 у х у y x y x f x y         136

ќосил бњлади. Бу функциянинг [ 0, x 2 ] кесмадаги энг катта љиймати у 3 =х 2 нуљтада бњлиб, 22 2 3 23,2 ) ( x x f  бњлади. Худди 5, 4, 3 босљичлардагидек 2 босљич учун  2 2 2 2 1 2 2 1 2 1 2 23,2 ) (2 max ) ( 0 х y x y x f x y       тенгламани ќосил љилиб ) (3,0 75,0 2 1 1 2 у х у х    ни бу тенгламага љњйсак    2 2 1 2 2 2 1 2 2 1 2 1 2 ) (3,0 75,0 23,2 ) (2 max ) ( 0 у х у y x y x f x y         тенглама ќосил бњлади. Бу функциянинг [ 0, x 1 ] кесмадаги энг катта љиймати у 2 =х 1 нуљтада бњлиб, 21 1 2 25,2 ) ( x x f  бњлади. Энди биринчи босљич учун функционал тенгламани тузамиз:  2 2 1 2 1 1 1 25,2 ) (2 max ) ( 0 х y x y x f x y       ёки    2 1 1 2 1 2 1 1 1 ) (3,0 75,0 25,2 ) (2 max ) ( 0 у х у y x y x f x y         . Охирги функциянинг [ 0, x ] кесмадаги энг катта љиймати у 1 =х нуљтада бњлиб, 2 1 27,2 ) ( x x f  бњлади. Демак, биринчи босљичда энг катта даромадга эришиш учун ќамма маблађни I тармољља сарфлаш керак экан. Шундай љилиб, энг катта даромад олиш учун ажратилган маблађни биринчи уч йилда ќамма маблађни I тармољља, кейинги 2 йилда колган маблађни II тармољља таљсимлаш керак бњлади. Демак, биринчи йил бошида ќамма маблађни I тармољља љњйилади ва у йил охирида 0,75х гача камаяди. Љолган 0,75х маблађни 2-йил бошида яна I тармољља љњйилади ва йил охирида 0,75 · 0,75=0,56х гача камаяди. 137

Учинчи йил бошида 0,56х маблађни яна I тармољља љњйилади ќамда йил охирида 0,75 0,56=0,42х гача камаяди. 4-йил бошида 0,42х маблађни II тармољља љњйилади ва йил охирида 0,3  0,42х=0,126х гача камаяди. 5-йил бошида 0,126х маблађни II тармољља љњйилади ва у йил охирида 0,3  0,126х=0,038х бњлади. Бундай таљсимлаш билан 5 йилда оптимал даромад 2 27,2 ) ( x x f  бњлади. Адабиётлар 1. Абрамов Л.М., Капустин В.Ф. Математическое программирование. Теория выпуклого программирования. Изд-во: «СПбГУ», 2001 г., 264 стр. 2. Костевич Л.С. Математическое программирование. Изд-во: Новое знание, 2003 г., 214 с. 3. Коробов П.Н. Математическое программирование и моделирование экономических процессов, Изд-во: ДНК, Серия: Классическое образование, 2003 г., 376 стр. 4. Кузнецов А.В., Сакович В.А., Холод Н.И. Высшая математика. Матема-тическое программирование, Изд-во: Вышэйшая школа, 2001 г., 352 стр. 138

5. Карманов В.Г. Математическое программирование. Учебное пособие, Изд-во: ФИЗМАТЛИТ, 2001 г., 264 стр. 6. Сафаева Љ., Бекназарова Н. Операцияларни текширишнинг математик усуллари. 2-љисм, -Тошкент: 1990. 7. Кузнецов Ю.Н. и др. Математическое программирование: Учебное пособие. – М.: Высшая школа. 1980. -300с. 8. www.ziyonet.uz 139

Похожие

Чизикли дастурлаш

Чизиксиз дастурлаш

Математик дастурлаш

Каварик дастурлаш

Комбинаторика элементлари