Dekart ko’paytma. Binar munosabatlar. Funksiya - Алгебра - Рефераты

Dekart ko’paytma. Binar munosabatlar. Funksiya

Загружено в:

16.08.2021

Скачано:

0

Размер:

58 KB

Dekart ko’paytma. Binar munosabatlar. Funksiya Reja: 1. To’plamlarning dekart ko’paytmasi. 2. Binar munosabatlar. 3. Funksiya (akslantirish) haqida tushuncha.

Ta’rtif: Bo’sh bo’lmagan A va B to’plamlarda A to’plam elementlarini birinchi, B to’plam elementlarini ikkinchi qilib tuzilgan barcha juftliklar to’plamiga A va B to’plamlarning dekart (to’g’ri) ko’paytmasi deyiladi va u AxB ko’rinishda belgilanadi. Ta’rifga ko’ra AxB={(x;y)/x A, y  B} bo’ladi. Tartiblangan (x; y) juftlikni uzunligi teng ikkiga bo’lgan kortej ham deyiladi. Uzunligi n ga teng bo’lgan kortej deganda tartiblangan (a 1 , a 2 ,..., a n ) belginin tushinamiz. Agar ikkita kortejning uzunliklari va mos komponentalari o’zaro teng bo’lsa, u holda bu kortejlani teng deyiladi. Misol. A={1, 2, 3}, B={4, 5} bo’lsa u holda AxB={(1;4), (1;5), (2;4), (2;5), (3;4), (3;5)} bo’ladi. Agar A to’plamda m ta B to’plamda n ta element bo’lsa, u holda AxB to’g’ri ko’paytmada mn ta element bo’ladi. Ta’rif: Har qanday A 1 , A 2 , ... A n to’plamlar berilgan bo’lsa, u holda A 1 xA 2 x…xA n dekart ko’paytmaning ixtiyoriy W qism to’plami shu to’plamlar elementlari orasida aniqlangan n o’rinli moslik, n ga esa shu W moslikning rangi deyiladi. Xususiy holda A 1 =A 2 =…=A n =A bo’lsa, u holda W moslik A to’plamdan aniqlangan munosabat deb yuritiladi. n tan A A A A           ... bo’lib A n ={(x 1 , x 2 ,…, x n )|x i  A (i= n,1 )} bo’ladi. Dekart ko’paytma kommutativ emas. Ta’rif: AxB dekart ko’paytmaning ixtiyoriy  qism to’plamiga A va B to’plam elementlari orasida aniqlngan binar (ikki o’rinli) munosabat deyiladi. Agar a  A, b  В bo’lib, (a; b)  bo’lsa, u holda a element  munosabat yordamida b element bilan bog’langan deyiladi yoki  munosabat a va b elementlar uchun o’rinli deb yuritiladi va uni a  b shaklda yoziladi. Mosliklarni  , R, S, T… harflar orqali belgilanadi. a  b da  o’rnida =, //,  ,    , … munosabatlar kelishi mumkin.

Misol. Ikkita a va b natural sonlarning eng katta umumiy bo’luvchisini topish uch o’rinli (ternar) munosabat bo’ladi. Quyida binar munosabat turlarini ko’raylik: 1. Refleksiflik munosabati. Ta’rif: Agar A to’plamning ixtiyoriy a elementi uchun a  a bajarilsa (bajarilmasa), u holda  ga A to’plamda aniqlangan refleksiv (antirefleksiv) munosabati deyiladi. Agar A to’plamning ba’zi bir a elementi uchun a  a bajarilib, ba’zi bir b elementi uchun b  b bajarilmasa, u holda  ga A to’plamdagi refleksifmas munosabat deyiladi. Masalan, R haqiqiy sonlar to’plamida aniqlangan “tenglik” munosabati refliksev, lekin “kichik” (“katta”) munosabati antirefliklsev munosabat bo’ladi. 2. Simmetrik munosabat. Ta’rif : Agar A to’plamning ixtiyoriy a va b elemementlari uchun a  b munosabatning o’rinli ekanligidan b  a munosabatning ham o’rinli ekanligi kelib chiqsa,(kelib chiqmasa), u holda  ga A to’plamda aniqlangan simmetrik (semmitrikmas) munosabat deyiladi. Agar A to’plamdagi ixtiyoriy a va b elementlar uchun a  b va b  a munosabatlarning bajarilishidan a=b kelib chiqsa, u holda  ga A to’plamdagi antyisimmetrik munosabat deyiladi. Masalan, R haqiqiy sonlar to’plamida “tenglik” munosabati simmetrik, “kichik” (“katta”) munosabatga semmitrik munosabat emas, lekin “kichik emas” (“katta emas”) munosabati antisemmitrik munosabat bo’ladi. 3. Tranzitivlik munosabat. Ta’rif : Agar A to’plamning ixtiyoriy a, b va c elementlari uchun a  b va b  c munosabatlarning o’rinli ekanligidan a  c munosabatning o’rinli ekanligi kelib chiqsa (kelib chiqmasa), u holda  ga A to’plamdagi tranzitiv (tranzitivmas) munosabati deyiladi. Masalan , R haqiqiy sonlar to’plamidagi “kichik” (“katta”) munosabati tranzitiv munosabat bo’ladi. Endi akslantirish (funktsiya) tushunchasini o’rganaylik.

Ta’rif : A  va B  to’plamlar berilganda, A to’plamning har bir x elementi uchun xfy munosabatni qanoatlantiruvchi yagona y  B element mavjud bo’lsa, u holda f moslikka akslantirish (funktsiya) deyiladi va u f:A  B yoki y=f(x) ko’rinishlarda belgilanib A to’plam f akslantirishning aniqlanish sohasi deyiladi. Misol . {(x; y): x, y  N, y=x 2 } funktsiya bo’ladi. Ta’rif : y=f(x) shartni qanoatlantiruvchi tartiblangan (x; y) juftliklar to’plami funktsiyaning grafigi deyiladi. Ta’rif . Agar f:A  B akaslantirishda A=B, yani f:A  A bo’lsa, u holda f akslantyirish to’plamni o’z-o’ziga akslantiruvchi almashtirish deyiladi. y=f(x) da y element x elementning obrazi (aksi), x element esa y elementning, ya’ni f(x) ning proobrazi (asli) deb yuritiladi. Ta’rif : Agar B to’plamning har bir elementi asliga ega bo’lsa, u holda f:A  B aklantirishga syurektiv (ustiga) akslantirish deyiladi. Misol . f:x  x 2 moslik barcha haqiqiy sonlar to’plamini manfiymas haqiqiy sonlar to’plamiga aklantirish syurektiv akslantirish bo’ladi. Ta’rif : Agar B to’plamning har bir elementi bittadan ortiq asliga (proobrazga) ega bo’lmasa, u holda bunday akslantirishga in’ektiv (ichiga) akslantirish deyiladi. Ta’rif : Agar f:A  B akslantirish bir vaqtda syurektiv va inektiv bo’lsa, u holda f akslantirish biektiv akslantirish deyiladi. Ta’rif :. A to’plamning har x elementini yana shu x elementga o’tkazuvchi (akslantiruvchi) akslantirishga ayniy (birlik) akslantirish deyiladi va uni e a :A  A orqali belgilanadi. Ta’rif : Agar f:A  A va  :A  B akslantirish berilgan bo’lib,  f(A  B)=e A akslantirish o’rinli bo’lsa, u holda  akslantirish f akslantirishga chap teskari, f  : (A  B)=e B akslantirish o’rinli bo’lganda esa,  akslantirish f ga o’ng teskari akslantirish deyiladi. Agar f  =  f, ya’ni e B =e A bo’lsa u holda f akslantirish ga teskari akslantirish deyiladi va uni  f 1 orqali belgilanadi. Agar  f e(e: a→a) bo’lsa, u holda f va  lar o’zaro teskari akslantirishlar deyiladi.

f: A→B akslantirish teskarilanuvchi bo’lishi uchun f ning o’zaro bir qiymatli (biektiv) bo’lishi zarur va yetarli. Bu mulohazaning isboti da keltirilgan.

Adabiyotlar. 1. R. N. Nazarov, B. T. Toshpo’latov, A. D. Do’simbetov. Algebra va sonlar nazariyasi. 1-qism. Toshkent. O’qituvchi. 1993 y. (35-39 betlar) 2. Куликов Л. Я . Алгебра и теория чисел. Москва : В ыс ш . шк . 1979 г. ( стр 5-14). gan. 3. www.ziyonet.uz

Похожие

Binar munosabatlar va ularning xossalari

Binar munosabatlar va ularning xossalari

Binar munosabatlar va ularning xossalari

Ekvivalentlik munosabati. Tartib munosabati Binar algebraik amal. algebraik amallarning turlari

Funksiya