Болаларнинг предметлар шакли ва геометрик шаклларни идрок қилишнинг ўзига хос хусусиятлари - Алгебра - Рефераты

Болаларнинг предметлар шакли ва геометрик шаклларни идрок қилишнинг ўзига хос хусусиятлари

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

197.619140625 KB

Болаларнинг предметлар шакли ва геометрик шаклларни идрок қилишнинг ўзига хос хусусиятлари Режа: 1.Болаларни геометрик шакллар билан таништириш. 2.Кичик гуруҳда болаларни геометрик шакллар билан таништириш. 3.Ўрта гуруҳда болаларни геометрик шакллар билан таништириш. 4.Катта гуруҳда болаларни геометрик шакллар билан таништириш. 5.Тайёрлов гуруҳда болаларни геометрик шакллар билан таништириш.

Болаларни геометрик шакллар билан таништириш Математика машғулотларида болалар энг содда геометрик шакллар билан, уларнинг баъзи хоссалари билан танишадилар, буюмларни геометрик эталонлар билан таққослаш асосида уларнинг (буюмларнинг) шаклини таҳлил қилиш ва баҳолашни ўрганадилар. Болаларда аста-секин шакл ҳақидаги умумий тасаввур шаклланади, бундай тасаввур мактабда геометрия, чизмачилик каби фанларни ўзлаштириш учун асос бўлади. “Болажон” таянч дастурида геометрик шакллар билан таништиришга қўйилган вазифалар мазмуни билан таништириш. Кичик гуруҳ Геометрик шакл. Доирани таний олиш ва номини айтишни ўргатиш. Уни сезиш, ҳаракат ва кўриш йўллари билан текшириш усулларини ўргатиш. Квадрат билан таништириш. Доира, квадратни фарқлаш ва айтишни сезиш, ҳаракат ва кўриш усуллари орқали ўргатиш. Болаларга шар ва куб ҳақида тушунча бериш. Турли топшириқлар ёрдамида шар ва куб ҳақидаги билимларни мустаҳкамлаш. Учбурчакни таний олиш ва номини айтишни ўргатиш. Уни сезиш, ҳаракат ва кўриш йўллари билан текшириш усулларини ўргатиш. Ўрта гуруҳ Геометрик шакллар. Доира, квадрат, учбурчак шаклларини бир- биридан фарқлашни мустаҳкамлаш. Тўғри тўртбурчак шакли билан таништириш, тўғри тўртбурчак- квадратни фарқлаш ва айтишни, уларни сезиш - ҳаракат ва кўриш усуллари орқали ўрганиш.

Овал шакли билан таништириш, доира, овални фарқлаш ва айтишни, уларни сезиш - ҳаракат ва кўриш усуллари орқали ўргатиш. Куб, шар, цилиндр каби шаклларнинг номини айтиш ва бир-биридан фарқлашни ўрганиш. Шакллар ҳар хил ўлчамда бўлиши мумкинлиги ҳақида тасаввур ҳосил қилиш (катта доира - кичик доира, катта квадрат – кичик квадрат). Таёқчалардан тўғри тўртбурчак, квадрат, учбурчак ясашга, бу шакллардан фойдаланиб турли нарсалар ясашни ўргатиш. Катта гуруҳ Геометрик шакллар . Шакллар ҳар хил ўлчамда бўлиши мумкинлиги ҳақида тасаввур ҳосил қилиш (катта доира - кичик доира, катта квадрат – кичик квадрат). Шакллар ва унинг айрим белгилари ҳақида тасаввур ҳосил қилиш: Масалан, тўртбурчакнинг 4 та бурчаги ва 4 та томони (тўртбурчакнинг турли кўринишлари мисолида) бор. Болаларнинг шар, куб, цилиндрлар ҳақидаги тасаввурларини мустаҳкамлаш ва улар ёрдамида турли мавзуларда лойиҳалар яратиш. Доира ва овал шаклини фарқлашга доир турли машқларни бажартириш. Қуршаб турган нарсалар орасидан таниш бўлган геометрик шаклларни топа олишга ўргатиш: масалан, лаган, нон доирага ўхшайди; столнинг усти, девор, эшик ва деразалар тўртбурчакка, рўмолча квадратга, қизчалар бошидаги рўмол учбурчакка, стакан цилиндрга ўхшайди ва ҳакозо. Учбурчак ва тўртбурчаклардан турлича катта ўлчамдаги нарсалар ва шакллар тузиш. Турли геометрик шакллар тўпламидан ҳар хил ўйинлар ўйнаш, махсус шакллар тўпламидан фойдаланиб, намунадаги нарсаларни ясашни ўргатиш. Таёқчалардан тўғри тўртбурчак, квадрат, учбурчак ясашга, бу шакллардан фойдаланиб турли нарсалар ясашга ўргатиш. Таёқчалардан ҳосил бўлган геометрик шакллардан бир нечта таёқчани олиш усули билан кўринишини ўзгартиришга доир муаммоли вазифаларни ҳал этишни ўргатиш.

Махсус шакллар тўпламидан фойдаланиб, намунадаги қисмлардан ташкил топган шакл-силуэтлар ҳосил қилишга ўргатиш. Лабиринтлар ва уларнинг ечими билан таништириш. Тайёрлов гуруҳ Геометрик шакллар. Болаларни доира, квадратни икки тенг қисмга бўлишга, олинган қисмларни «ярим», «иккидан бир қисм» деб аташга ўргатиш. Аниқ материал ёрдамида бутун қисмдан катта, қисм эса бутундан кичкина эканлигини белгилаш. Кўпбурчаклар ҳақида тасаввур бериш: учбурчак, тўртбурчак-бу кўпбурчак. Болаларни кўпбурчак элементлари (томонлари, бурчаклари, бурчак учлари) билан таништириш. Таёқчалар ёрдамида турли шаклларни ясаш. Болаларга доирани, квадратни 4 га бўлишни ўргатиш. Аниқ материал асосида бутун қисмдан катта, қисм эса бутундан кичкина эканлигини белгилаш. Болаларни 2 та, 4 та учбурчаклардан битта кўпбурчаклар тузишга, кичик тўртбурчакдан битта катта тўртбурчак тузишга ўргатиш. Бешбурчак ва олтибурчак билан таништириш. Етишмаган шакл, жисмни (шар, куб, цилиндр) топишга доир мантиқий масалаларни ечишни ўргатиш. Геометрик шакллар кўринишини ўзгартиришга ўргатиш: кичик учбурчаклардан тўртбурчак шаклини ясаш ва бошқалар.

Таёқчалардан ҳосил бўлган геометрик шакллардан бир неча аёқчани олиш усули билан кўринишини ўзгартириш. Махсус шакллар тўпламидан фойдаланиб, намунадаги нарсаларни ҳосил қилиш. Кичик гуруҳда болаларни геометрик шакллар билан таништириш Уч ёшли кичкинтойлар думалоқ буюмларни ва бурчаклари бор буюмларни фарқ қилишга, яъни буюмларнинг шаклларини элементар таҳлил қилишга ўргатилади. Қараш учун геометрик шаклга эга бўлган, деталлари йўқ оддий шаклдаги буюмлар танланадп. Бунинг учун дастлаб, ҳар хил рангдаги, аммо бир хил шаклдаги, бир хил буюмлардан, масалан: учбурчак, квад-драт, тўғри тўртбурчак шаклидаги байроқчалардан фойдаланиш мақсадга мувофиқ, бу кичкинтойларга шакл аломатини ажратишга ёрдам беради. Шундан кейин ҳар хил рангли бир хил буюмларни содда шаклдаги исталган буюмлар (копток, ип копток ғилдираклар)ни бериш мумкин. Тарбиячи болаларга буюмларнинг шаклларини пайқаш — ҳаракат йўли билан, “шакл” сўзига урғу берган ҳолда таҳлил қилишни ўргатади. У буюм контури (ташқи кўриниши) устидан кўрсаткични юритиб чиқади, охирида у буюм устидан қўлини ўтказиб “думалоқ” (ғилдирак), — дейди. Болаларни биргаликда ҳаракат қилишга жалб қилиш муҳим аҳамиятга эга. Кичкинтойлар тарбиячининг қўл ҳаракатини кузатиб, худди шундай ҳаракатни ҳавода бажаришга “ёрдам” беришади. Буюм контури устидан қўл ёки кўрсаткич бармоқ айлантириб чиқилади. Ҳар галги ҳаракат буюм устидан қўлни теккизиб чиқиш билан тугайди, шундай қилинмаса, шакл ҳақидаги тасаввур контур чизиғи билан боғланиб қолиши мумкин. Тарбиячи болаларда буюмлар контурини ўраб олиш уларни қўл билан қамраб олиш, қўлни сирт бўйича сийпалаб чиқиш, буюмларни думалатиш, уларни ҳар-хил ҳолатга қўйиш истагини уйғотади. Натижада юмалоқланган ва бурчакли буюмларнинг хоссаларини (турғун, турғун эмас ва ҳ.к.) топадилар.

“Шакли бўйича ўхшашларини танла” каби ўйин-машқлардан фойдаланиш мумкин. Чақирилган бола ўз буюмини текшириб чиқиб, уни шу шаклдаги буюмлар турган столга ўтказиб қўйиши керак. Кейинроқ болалар буни мустақил бажарадилар, масалан, ўз столлари ёнида ўтирган ҳолларида ҳар хил шаклдаги буюмларни ажратиб қутиларга солишади: бир қутига- думалоқ (доиравий), иккинчи қутига бурчакли (бурчаклари бўлган) буюмларни солишади. Кичик гуруҳда болалар доира ва квадрат билан таништирилади. Бунинг учун тарбиячи дастлаб ҳар бир болага 2 тадан геометрик шакл, масалан, қизил доира ва яшил квадрат беради (тарбиячининг ўзида ҳам шулар бўлади). Тарбиячи болаларга 2 та шаклдан биттасининг номини айтмаган ҳолда кўрсатади ва улардан худди шундай шаклни топиш ва кўр-сатишни сўрайди. Сўнгра иккинчи шаклни кўрсатиб, болалардан ўз столларидан худди шундай шаклни топиб кўрсатишни сўрайди. Мактабгача ёшидаги болаларни геометрик шакллар билан таништириш методикасида буюмларни пайқаш — ҳаракат йўли билан текшириш усулларига ўргатиш муҳим аҳамиятга эга. Буни қандай бажаришни тарбиячи кўрсатади: у болаларни бирга ишлашга жалб қилган ҳолда, буюм контури устидан бир неча марта кўрсаткич бармоғини юритиб чиқади (бола ҳар бир шакл контури устидан қўлини юритиб чиқади). Бунда у шакл номини айтади. Иккинчи машғулотда болалар тарбиячининг ҳар бир геометриқ шакл контурини ҳосил қилаётган қўл ҳаракатини кузатишади. Шундан кейин ўзлари шакл контури бўйича бармоқларини юритиб чиқиб, унинг номини айтишади. Болаларни контур устидан бармоқ юритиб чиқиш бўйичамашқ қилдириш учун 2—3 та доира, квадрат тасвирланган карточкалардан ҳам фойдаланиш мумкин. Ўз тарбияланувчиларини доира ва квадратни ажрата олиш бўйича бир неча марта машқ қилдириб, тарбиячи болаларни шакллар билан актив ҳаракат қилишга (қўлга олиш, бир-бирининг устига қўйиш, қатор қилиб қўйиш) чорлайди. Бу болага геометрик шаклларнинг номлари ва шаклларини эслаб қолишга ёрдам беради.

Кейинги машғулотларда тарбиячи ўзидагига қараганда кичикўлчамдаги, аммо ранги бир хил бўлган доира ва квадратларни беради, сўнгра эса намунадан ўлчами ҳам, ранги ҳам фарқ қиладиган доира ва квадратларни беради. Болаларнинг доира ва квадрат ҳақидаги тасаввурларини мустаҳкамлаш учун (“Доирани ўнг қўлингга ол”, “Квадратни чап қўлингга ол”, “Қўлингда турган нарсанинг номини айт”, “Ҳамма доираларни юқори чизиққа, ҳамма квадратларни пастки қизиққа қўй” каби топшириқлардан, шунингдек “Топ- чи, халтада нима бор”, “Жуфтини тон”, “Ўз уйингни топ” каби ўйинлардан фойдаланиш мумкин. Бундай топшириқларга машғулотнинг бир қисмини ажратиш керак, қолган вақтда эса доира ва квадратлардан кўрсатиш учун хизмат қиладиган ва тарқатма материал сифатида фойдаланиб, буюмлар тўпламини ёки битта буюмни топиш, ёки ёнига қўйиш йўли билан буюмлар гуруҳларини таққосла- ш каби машқларга бағишлаш мумкин. Болаларни буюмларни уларнинг тасвирлари билан мос келтириш бўйича (“Буюм ва унинг тасвири”, “Бизнинг томорқа” каби ўйинларда) машқ қилдириш ҳам фойдали. Охирги ўйинда болалар буюмнинг контур ва ясси тасвири орасидаги мосликни идрок қилишни машқ қиладилар. Буюмлар шаклини абстракт геометрик шакллар билан таққослаш кичкинтойлар уддалай оладиган иш. Болалар геометрик шаклларни ҳар қандай буюмни — коптокни, ғиштни ва бошқа нарсаларни қандай идрок қилсалар, шундай идрок қиладилар. Бинобарин, болалар қурилишкомплектларида, мозаикаларда ҳар хил геометрик шакллар билан доимо учрашадилар ва улар шаклларнинг тўғри номларини бу номларни эслаб қолиш шарт бўлмаса ҳам, эшитишлари керак. Ҳар хил шаклдаги тешиклар очилган тахтачалар, тешикли яшиклар (бу тешикларга шакли бўйича тегишли шакллар қўйилади) билан ўйнар эканлар, улар-аслида геометрик объектларнинг шакли бўйича мос келтириш ҳаракатларини эгаллайдилар.

Тўпланган сенсор тажриба, махсус машғулотларда юмалоқланган ва кўпбурчак шаклидаги буюмлар билан ишлаш асосида кичкинтойлар доира ва квадрат билан танишадилар. Биринчи шундай машғулотда болалар катта ва кичик доираларни, иккинчи машғулотда эса, доира ва квадратларни фарқ қиладилар. Ҳар бир болага турли кўринишдаги ва ҳар хил рангли, икки-уч ўлчамли икки-учта шакл берилади. Шакллар картон, фанер, ёки қалин қоғоздан тайёрланади. Доиралар ва квадратлар тасвирланган жадваллардан фойдаланилади. Ҳар қайси жадвалда икки-учтадан шакл ҳар хил ҳолат ва ҳар хил комбинацияларда берилади. Болалар шаклларни текшириб, уларнинг шакллари бўйича ажратадилар, масалан, карточканинг юқори чизиғига доираларни, пастки чизиғига квадратларни қўядилар. Қайси шакллар кўп, қайси шакллар кам эканини топадилар, шакллар номини айтадилар. Тарбиячи болаларга ўйин-тошлириқларини бериб шаклларни таниш ва аташ бўйича машқ қилдиради: “Ўнг қўлингда квадрат, чап қўлингда доирани келтир”, “Қўлимда нима борлигини топ”, “Худди шундай шакл топ” (болалар тарбиячидаги шакл шаклидаги шаклни топадилар), шунингдек, бунда “Шакллар доминоси”, “Ўз уйингни топ” (уйчалар ҳар хил шаклдаги белгилар билан белгиланади) каби ўйинлардан фойдаланади. Натижада кичкинтойлар ўлчами ва рангига боғлиқ бўлмаган доира, квадратларни топишади, доиранинг думалашини, унинг бурчаклари йўқлигини, квадрат думаламаслигини, унинг бурчаклари кўплигини билиб оладилар.

Тарбиячи тўпламларнинг тенглиги билан таништиришда тарқатма ва демонстрацион материал сифатида доиралар ва квадратлардан фойдаланади, болаларнишаклларнинг аниқ номларини ишлатишга ўргатади. Ўрта гуруҳда болаларни геометрик шакллар билан таништириш Ўқув йилининг дастлабки ойларида мактабгача ёшидаги болаларнинг ўзларига таниш геометрик шакллар — доира ва квадратларни фарқ қилиш ҳамда тўғри айтиш малакаларини мустаҳкамлаш керак. Бу ишни гуруҳларнинг миқдорий таққослаш ва саноққа ўргатиш машқлари билан бир вақтда ўтказиш мақсадга мувофиқ. Болаларга “Билгин-чи, бунда нечта квад- рат бор”, “Нима кўп, доираларми ёки квадратларми?” каби топшириқлар ва саволлар берилади. Ўрта гуруҳ дастурида болаларни учбурчак билан таништириш назарда тутилган. Болаларни бу шаклни таниш ва айтишга, доира ва квадратларни фарқ қилишга ўргатиш керак. Бу ишларни амалга ошириш усуллари кичик гуруҳда фойдаланилган усулларга ўхшайди, булар: шаклни пайқаш— ҳаракатни текшириш, у билан ҳар хил амалий ишларни ташкил қилиш. Учбурчак билан таништириш уни доира ва квадрат билан таққослаш асосида ўтказилади. Дастлаб шакллар жуфтлаб таққосланади, масалан, биринчи машғулотда учбурчак билан доира таққосланади. Тарбиячи учбурчакни кўрсатиб, болалар эътиборини бурчакларга қаратган ҳолда учбурчак контури бўйлаб бармоғини (кўп марта) юритиб чиқади. “Бармоқ бурчаккача боради, тўхтайди, бурчакни айланиб, яна нарига кетади. Яна бир марта бурчаккача боради, бурчакни айланади, яна нарига кетади”,—деб

тушунтиради тарбиячи. У шаклни айтади (“Бу — учбурчак”), унинг қандай рангда эканини сўрайди, болаларнинг эътиборини учбурчакнинг томонлари борлигига, улар 3 та эканига, бурчаклари борлигига ва улар ҳам 3 та эканига қаратади. Шундан кейин тарбиячи болалардан ўз учбурчакларини кўрсатишни, уларни санашни, унинг бурчаклари нечта эканини сўрайди. Кейинги машғулотларда учбурчак билан квадрат шунга ўхшаш таққосланади, шундан кейин эса доира, квадрат ва учбурчак бир вақтда таққосланади. Тарбиячи болалар эътиборини учбурчаклар, доиралар ва квадратлар катта ўлчамли ҳам, кичик ўлчамли ҳам бўлишига қаратади, ҳар хил рангли катта ва кичик шаклларни устига қўйиш усули билан таққослашни таклиф қилади, шакли бир хил бўлган шакллар ҳар хил рангли ва ҳар хил ўлчамли бўлиши мумкинлигини тушунтиради . Ўрта гуруҳда тарбиячи болаларда ҳар хил шаклдаги шаклларни идрок қилиш тажрибасини тўплашида давом эттиради. Болалар икки-беш қисмдан иборат содда ва мураккаброқ шаклдаги буюмларни кўздан кечиришади ва расмларини чизишади, уларни лой ва пластилиндан ясашади, бунда қисмларнинг шакли ҳозирча геометрик эталонга яқин бўлади (булар пиёла, жўжа ва бошқа нарсалар бўлиши мумкин). Ўрта гуруҳда тарбиячи предметлар шаклини сезиш — ҳаракат ва кўриш билан — текширишни ташкил қилади. Текшириш натижалари думалоқ (доиравий), тўғри тўртбурчак шаклида каби сўзлар билан мустаҳкамланади. Бу гуруҳда “Буюм ўзи ҳақида нима дейди?”, “Қисмларига кўра буюмнинг ўзини бил”, “Буюмлар доминоси” каби ўйинлардан ва шунингдек кубчалар, қирқма расмлардан фойдаланиш мумкин. Геометрик образлар ҳақидаги дастлабки маълумотларни болалар ўйинлардан, меҳнатдан, кундалик ҳаёт (турмуш)дан оладилар. Улар тарбиячига тақлид қилиб, мозаикалар ва қурилиш материаллари комплектига кирувчи у ёки бу буюм номини айтадилар. Уларнинг хоссалари билан амалда танишадилар.

Математика машғулотларида саноққа ўргатиш учун доиралар, учбурчаклар ва бошқа нарсалардан кўрсатма материал сифатида фойдаланилади. Болалар шакллар миқдорини аниқлаб, уларни айтишади. Машғулотларда болаларни доира, квадрат, учбурчакнинг баъзи белгилари билан кейинроқ эса, тўғри тўртбурчакнинг белгилари билан таништириш, шакллар ҳар хил ўлчамли ва ҳар хил рангли бўлишини кўрсатиш керак. Болалар тарбиячи билан бирга катта ўлчамли (диаметри 15 см) шаклларни қарашади, кичик ўлчамдаги худди шу шаклларни кўрсатишади. Болаларга ўз конвертларидаги шаклларни ажратиш ва улар қандай шакллар эканини ва қанчалигини айтиштаклиф қилинади. Тарбиячининг топшириғига биноан, болалар шаклларнинг катталиклари бўйича ортиб ва камайиб бориш тартибида жойлаштирадилар, ҳар хил шаклларнинг миқдорларини таққослаб, қайси шакллар кам, қайси шаклларнинг миқдори баробар эканини аниқлайдилар. Биринчи машғулотда болаларга шаклларнинг бир хил комплекти берилади, кейинги машғулотларда эса ҳар қайси бола шаклларнинг шундай комплектини оладики, унда шаклларнинг миқдори, ранги ва ўлчами ҳар хил бўлади. Тарбиячининг кўрсатмасига биноан, болалар шаклларни икки полоскали карточкаларга шакли, ранги, катталиги бўйича жойлаштирадилар, сўнгра полоскаларнинг ҳар қайсисидаги шакллар миқдорини таққослайдилар. Шундай машғулотлар ўтказиладики, уларда болалар квадратлар билан тўғри тўртбурчакларни таққослайдилар ва уларнинг баъзи хусусиятлари билан танишадилар. Масалан, тарбиячи болаларга квадрат ва тўғри тўртбурчак олишни, навбати билан уларнинг контурларидан бармоқларини юритиб чиқишни ва улар нималари билан фарқ қилишини ўйлаб кўришни таклиф қилади. Болалар квадратни тўғри тўртбурчак устига қўйиб, шаклларни таққослашади ва тўғри тўртбурчак узун эканини, у шуниси билан квадратдан фарқ қилишини кўришади.

Болалар санашни ўрганиб олишганидан кейин, улар таниш шаклларнииг элементлари билан, яъни томонлари ва бурчакларининг мавжудлиги ҳамда уларнинг миқдори билан таништирилади. Тарбиячи квадратнинг бир учидан иккинчи учигача бармоғини юритади ва бу квадратнинг томони эканини айтади. Квадратнинг ҳамма томонини кўрсатади. Шуни кузатиш керакки, болалар “бурчак” сўзини бурчакнинг учи билан, яъни бурчакни ҳосил қилувчи нурлар (томонлар) чиқадиган нуқта билан боғламасинлар. Шунинг учун бурчак кўрсатилаётганда, қўлни бурчак текислигида бир томондан иккинчи томонгача суриб бориб кўрсатиш мақсадга мувофиқдир. Болалар ўз квадратлари ва тўғри тўртбурчакларининг томонларини топишади, сўнгра эса бурчакларини топишади, томонлар ва бурчаклар миқдорларини санашади, квадрат ва тўртбурчакнинг тўрттадан бурчаги ва тўрттадан томони борлигини аниқлашади. Навбатдаги машғулотда улар учбурчакларни ҳам худди шундай текширишади, ҳамма учбурчакда учтадан бурчак ва учтадан томон борлигини аниқлашади. Бундай машқларни болалар шаклларни текшириб, кўйилган саволга жавобни мустақил излаб топа оладиган қилибтузиш керак. Геометрик шакллар ҳақидаги билимларни мустаҳкамлаш учун тарбиячи болаларга олдин гугурт чўпларидан шакл тузишни, сўнгра орнамент ҳосил қилишни таклиф қилади. Шаклларни фарқ қилиш ва айтнш бўйича машқ қилдириш учун “Нима ўзгарди?”, “Нима йўқ бўлди?”, “Шакллар доминоси”, “Худди шундай шаклни кўрсат” каби дидактик ва ҳаракатли ўйинлардан фойдаланилади. Масалан, тарбиячида диск бўлиб, унга доира бўйлаб ҳар хил геометрик шакллар жойлаштирилади. У диск стрелкасини суриш билан гоҳ у шаклни, гоҳ бу шаклни кўрсатади, болалар эса, ўз шакллари орасидан худди шундай шаклларни топишади, кўрсатишади ва номини айтишади.

“Ўз уйчангни топ” ўйинида полга чизилган ёки чилвирдан "тузилган доиралар, квадратлар, учбурчаклар ва бошқа шакллар уйча бўлиши мумкин. Катта ўлчамли шакллар шаклини аниқлаш болаларга қийинлик қилишкни ҳисобга олиб, бундай ўйчалар ўлчамларини тобора катталаштириб бориш мақсадга мувофиқ. Индивидуал машқлар учун “Жуфтини топ”, “Карточкага мос шакл танла” ва бошқа ўйинлардан фойдаланиш мақсадга мувофиқ. Болалар шаклларнинг рангли ва контур тасвирларини мос қўйншади, шаклга мос шакл танлашади. Йил охирида болалар содда геометрик шаклларни нафақат фарқ қилишади ва айтишади, балки уларнинг баъзи белгилари бўйича ориентир оладиган бўлишади. Болаларни буюмлар шаклини геометрик шакллар билан таққослашга ўргатиш мумкин. Шу мақсадда махсус машқлардан фойдаланилади. Масалан, тарбиячи столга геометрик шаклни қўяди, болалар эса шу шаклдаги буюмларни танлашлари керак. Геометрик шакл — намуна шакл айрим болаларга берилиши ҳам мумкин, улар шаклни ва ўзлари танлаган буюмни кўрсатишади. Машқларни “Худди шу шаклдаги буюмни топ”, “Мен нимани айтсам, шуни топ”, “Топшириқ” ва бошқа ўйинлар шаклида ўтказиш мақсадга мувофиқ. Тарбиячи ҳар қайси шаклдаги буюмдан икки-учтадан танлайди. Аста-секин уларнинг миқдорини тўрт-бештага етказиш мумкин. Катта гуруҳда болаларни геометрик шакллар билан таништириш Катта гуруҳга келгунча болаларда етарлича катта сенсор тажриба тўпланган ва шаклларни текшириш кўникмаси такомиллашган бўлади. Тарбиячи болаларнинг геометрик шаклларнинг шакллари ҳақидаги билимларини мустаҳкамлаш учун ўрта гуруҳ материалини такрорлагандан кейин, уларга атрофдаги буюмлардан доира, учбурчак, квадрат шаклини топишни ўргатади. Масалан, у тарелканинг таги, стол устининг сирти, форточка, қоғоз варағи ва бошқалар қандай геометрик шаклни зслатади,

деб сўрайди. Тарбиячи “Лото” типидаги ўйин ташкил қилиши мумкин. Болаларга расмлар (ҳар бирига 3—4, тадан) берилади, улар шу расмлар орасидан тарбиячи кўрсатаётган шаклга ўхшаш шаклни излашлари керак. Шундан кейин бола нима топганини айтади ва гапириб беради. Тарбиячи ёрдамида болалар геометрик шакллардан ҳар хил нақшлар, ўзларига таниш буюмлар: учбурчаклардан гилам, квадрат ва доиралардан автомобиль, квадратлар ва учбурчаклардан қайиқ ва бошқа нарсалар тузадилар. Катта гуруҳда болалар янги тушунча—“квадрат ” билан таништирилади. Бунда тарбиячи болаларда мавжуд бўлган квадрат ҳақидаги тасаввурлардан фойдаланади. Чунончи, машғулотда болалар ҳар хил катталик ва рангдаги 5 та квадрат олишади. Тарбиячи булар нимаси билан фарқ қилишини сўрайди, уларни катталиклари чапдан ўнгга қараб камайиб борадиган тартибда жойлаштиришни таклиф қилади. Бу шакллар нимаси билан ўхшашлигини сўрайди. Болалар эътиборини ҳар қайси квадратда қанча томон ва қанча бурчак борлигига қаратади. Шундан кейин тарбиячи учбурчакнинг нечта бурчаги борлигини эслашни таклиф қилади. Болаларни бундай хулосага келтиради: 3 та бурчаги бўлган шаклни учбурчак дейилади, агар шаклда 4 та бурчак бўлса, уни тўртбурчак деб аташ мумкин. Ўз-ларида нечта учбурчак ва нечта тўртбурчак борлигини сўрайди. Навбатдаги машғулотда болалар икки хил тўртбурчак— квадрат ва тўғри тўртбурчак оладилар; иккала шаклни таққослайдилар, улар нималари билан ўхшаш, нималари билан фарқ қилишини аниқлашади. Сўнгра тарбиячи болаларнинг билимларини мустаҳкамлаш учун уларга қоғозга ҳар хил тўртбурчакларчизишни; қоғозга ҳамма томони тенг тўртбурчак чизишни ва улар нима деб аталишини айтишни; иккитадан томони тенг тўртбурчак чизишни; чўплардан ҳар хил тўртбурчаклар тузишни; тўртбурчак шаклидаги буюм-ларни топиш ва айтишни; 2 та тенг учбурчакдан, 4 та тенг квадратдан тўртбурчак тузишни таклиф қилади. Болалар геометрик шаклларнинг шаклларини билганликлари учун улар билан қийинлик даражаси ҳар хил бўлган,масалан, “ Тавсифи бўйича топ”,

“Ким кўп кўради?”, “Худди шундай нақш топ”, “Ҳар қайси шаклни ўз жойига қўй”, “Шакли бўйича танла” каби дидактик ўйинларниўтказиш мумкин. Болаларни геометрик шакллар билан таништириш учун бир нечта машғулот ажратилади. Уларнинг мавзуси: овал билан доирани, тўғри тўртбурчакбилан квадратни ва, ниҳоят, учбурчаклар билан тўртбурчакларни таққослашга оид бўлади. Машғулотларни бундай тузиш мумкин. Машғулотнинт биринчи қисмида геометрик шакллар қаралади, текширилади ва таққосланади. Машғулотнинг иккинчи қисмида шаклларнинг хоссалари ва белгилари ҳақидаги билимларни таққослашга доир ҳар хил машқлар ўтказилади. Ниҳоят, учинчи қисмда болаларга буюмларнинг шаклини шаклнинг геометрик эталони билан таққослаш ўргатилади. Машғулотнинг биринчи қисмида тарбиячи болаларнинг геометрик шакллар билан бажарадиган текшириш ишлари системасини ташкил қилади. Тарбиячи кетма-кет саволлар қўяди, болаларнинг эътиборини шаклларнинг хусусиятлари ва хоссаларига, ўхшашлик ва фарқ қилиш белгиларига қаратади, ишлаш усулларини айтиб, болаларнинг жавобларини аниқлаштиради. Масалан, болаларни овал билан таништиришда тарбиячи овалдан бармоқни юритиб чиқишни таклиф қилади, болалардан у қандай шаклни эслатишини сўрайди. Бунда тарбиячи доирада ва овалда бурчаклар йўқ эканини, улар думалоқ узлуксиз чизиқдан ҳосил бўлганини таъкидлайди, болалардан шаклни столда думалатишни, атрофидан бармоқни юритиб чиқишни таклиф қилади. Овал доирадан нимаси билан фарқ қилишини кўрсатишучун тарбиячи овални доира устига қўйишни, сўнгра доирани овалнинг устига қўйишни,

доира ўртасинитопишни ва унга нуқта қўйишни ҳамда доира ҳар хил томонга — юқорига, чапга, ўнгга бир хил кенгайи Овал билан ҳам худди шундай амал бажарилади. Болалар одатда доира бир хил, овал эса узоқроқ,чўзиқроқ кенгайишини таъкидлаб, тўғрихулоса чиқаришади. Квадрат билан тўғри тўртбурчакни таққослашда тарбиячи болаларга кетма-кет саволлар беради; ўхшашлик ва фарқ қилиш аломатларини топишда болаларга ёрдам беради. Бу борадаги суҳбат қуйидагичаўтказилиши мумкин: Тарбиячи. Бу шаклларнима деб аталади? Болалар. Квадрат ва тўғри тўртбурчак. Тарбиячи. Биз квадрат билан тўғри тўртбурчакни таққослаб, улар нимаси билан ўхшаш ва нимаси билан фарқ қилишини билиболамиз. Квадрат олинг ва ундан бармоқ юритиб чиқинг. Квадратда нималар бор? (Болалар квадратнинг томонлари ва бурчакларини топишади ва кўрсатишади.) Тарбиячи. Тўғри тўртбурчакда нималар бор? Квадратда ва тўғри тўртбурчакда нечтадан томон ва нечтадан бурчак бор? (Томон ва бурчакларни санаб чиқиш зарурлиги аниқланади.) Квадрат ва тўғри тўртбурчакда бурчаклар сони тенгми? Квадрат ва тўғри тўртбурчакнинг бурчак ва томонларининг сони ҳақиданима дейиш мумкин? Квадрат томонларининг катталиги ҳақида нима дейиш мумкин? Қандай текшириш мумкин? Ҳажмли геометрик шакллар билан таништиришда болалар ҳар хил текшириш ҳаракатлари системаларидан фойдаланишади: контур бўйлаб бармоқларини юритиб чиқадилар, уларнинг сиртларини қўллари билан силаб чиқадилар, асосни тавсифлайдилар, ёнларни санайдилар, уларнинг катталикларини таққослайдилар, бунда бевосита таққослаш усулидан фойдаланадилар. Масалан, тарбиячи болалар билан бирга шар, цилиндрни текширади. У болалардан шарни, цилиндрни думалатишни сўрайди, сўнгра уларни

тўхтатиб, тушунтиради: шарга тегсангиз, у думалайди, шар жуда турғун эмас, цилиндр эса думалаши ҳам , туриши ҳам мумкин. Тарбиячи қоғоз варағига цилиндрни қўйиб, қалам айлантириб чиқишни таклиф қилади. Чизилган доирача билан цилиндр асоси орасидаги боғланиш ўрнатилади Болалар цилиндрнинг асоси бўйлаб бармоқларини юритиб чиқадилар. Улар “унинг таги доира” дейишади. Ҳар хил машқлар болаларнинг геометрик шакллар ҳақидаги билимларини мустаҳкамлаш ва аниқлаш имконини беради. Масалан, болаларга пластилиндан куб, цилиндр, шар ясашни , қоғоздан квадратлар, тўғри тўртбурчаклар ва учбурчаклар қирқиш, шаклни икки ва тўрт қисмга бўлишни, ва аксинча, қнсмлардан бутун тузиш, бир хил шакллардан бошқа шакллар тузишни (иккита квадратдан тўғри тўртбурчак тузиш ва б.), чўплардан у ёки бу шаклни ясашни таклиф қилиш мумкин. Чунончи, тарбиячи болаларга чўплардан учбурчак (тўғри тўртбурчак) тузиш ва унга нечта чўп кетганини гапириб беришни таклиф қилади ва учта, олтита чўпдан қандай шакл тузиш мумкинлигини ўйлаб кўришни сўрайди. Болалар геометрик шаклларнинг ҳар хил аломатларига кўра, яъни шакли, ранги, катталиги бўйича гуруҳларга ажратадилар, уларни катталикларииинг камайиб бориши ёки ўсиб бориши тартибида жонлаштирадилар. Болаларга шакли ёки ранги бўйича ўхшаш фигураларни танлашда уларга нечта гуруҳ ҳосил бўлишини ўйлаб кўришни таклиф қилиш, сўнгра амалий ишларни бажариш фойдалидир. Муҳими, болалар у ёки бу топшириқни бажариб, нима қилганликлари ва натижада нима ҳосил бўлганини, яъни у ёки бу гуруҳга қанча ва қандай шакллар кирганини гапириб беришлари шарт.

Болаларга у ёки бу шаклни тавсифи бўйича топишни ёки “Пайпаслаб бил” каби ўйинларда шаклни мустақил тавсифлашни таклиф қилиш мумкин . Машғулотларда ва кундалик турмушда дидактик ўйинлар ўтказилади. Масалан, “Ҳар қайси шаклни ўз ўрнига қўй” ўйини геометрик шаклларнинг бир қатор аломатларга кўра ўзгаришини, жумладан, пропорциялар бўйича, катталиклари бўйича ўзгаришини кўрсатиш имконини беради. Болаларга буюмларнинг шаклини шаклнинг геометрик эталони билан таққослаш асосида аниқлашни ўргатишга катта аҳамият берилади. Ўйин ва машқлар учунмайда ўйинчоқларва бошқа нарсалар танланади. Буюм шаклини баҳолаб, болалар унинг бирор геометрик образга ўхшашликларинигина эмас, балки ундан фарқларини топишлари ҳам муҳимдир. Тажриба болаларга бу жуда қийинлик қилишини кўрсатмоқда. Буюмларнинг ўзлари билан бир қаторда болалар улар тасвирланган расмларни танлайдилар. Улар олдин геометрикобраз бўйича, кейинроқ эса оғзаки ишлайдилар. Тўғри тўртбурчак томонларининг катталиклари ҳақида нима дейиш мумкин? Қандай текшириш мумкин?

Ҳар хил усуллардан фойдаланиш мумкинлиги аниқланади: шаклни тенг икки буклаб, олдин қарама-қарши томонларни, сўнгра бурчакларни (бурчакни бурчак билан) устма-уст тушуриш мумкин, томонларни қоғоз полоска билан ўлчаш ҳам мумкин. Охирида тарбиячи сўрайди: “Квадрат нимаси билантўғри тўртбурчакдан фарқ қилади? Квадрат нимасибилан тўғри тўртбурчакка ўхшайди?” Болаларни доира билан овални, квадрат билан тўғри тўртбурчакни таққослашга ўргатишда бу шакллар ҳар хил ўлчамда, рангда, ҳар хил фазовий жойланишда тасвирланган жадваллардан фойдаланилади. Болалар қоғоз, картон, фанер, пластилиндан тайёрланган шакллар билан ишлайдилар. Кундалик ҳаётда, лой ва пластилиндан нарсалар ясаш машғулотларида болалар ҳажмли геометрик шакллар (шар, куб, цилиндр) билан учрашадилар. Тарбиячи болалар бу шаклларни яхшилаб ўзлаштиришларига ёрдам бериши мумкин. Ушбу ўйинлар ўтказилади: “Халтачадаги нима?”, “Топ ва жим тур”, “Хонамиздан шарга ўхшаган предметларни топ”, “Ким думалоқ жисмларни кўп айтади?” Болалар “Геометрик лото”, “Еттитаси қаторасига” ва бошқа стол устида ўйналадиган ўйинларни ўйнашади. Бу ўйинлар жараёнида тузилиши бўйича яқин шаклларни ҳам (овал—доира), ҳажмли ва ясси шаклдаги шаклларни ҳам (шар—доира, куб—квадрат) фарқ қила олиш малакалари такомиллаштирилади, шакл бўйича ориентир олиш тезлиги ҳосил қилинади, атроф-борлиқдаги шакллар кўп хиллилигига нисбатан болаларнинг қизиқишлари ривожлантирилади. Мактабга тайёрлов гуруҳда болаларни геометрик шакллар билан таништириш Мактабга тайёрлов гуруҳида болаларнинг шакл ҳақидаги билимлари мустаҳкамланади ва бир тизимга солинади. Болалар мактабга боргунларига қадар қуйидаги геометрикшаклларни фарқ қилиш, номларини айтиш, асосий хоссалари ва белгиларини билишлари керак: доира, овал, тўғри тўртбурчак, квадрат, учбурчак, тўртбурчак, шар, куб ва цилиндр. Бу шаклларни болалар ранги, катталиги, пропорцияси, у ёки бу шаклларнинг фазовий ҳолатларидан

қатъий назар билишлари , ҳаётий буюмлардан ўзларига таниш шаклларни топа олишлари керак. Бу ишга, одатда машғулотларнинг бир қисми ажратилади. Машғулотларда шу мақсадларда ўйинлар ўтказилади, бу ўйинларнинг шартига кўра, болалар атрофдаги буюмлардан ўзларига таниш геометрик шаклларни топишади. Масалан, тарбиячи квадрат шаклидаги буюмларни айтишни таклиф қилади . Буюмни тўғри топиб, унинг шакли ҳақида гапириб берган ҳар қайси бола биттадан рағбат карточкасини олади . Кўп буюм айтган (кўп рағбат карточкаси тўплаган) бола ютиб чиқади. Тарбиячи буюмни кўрсатмасдан, унинг тасвири туширилган карточкани кўрсатиши мумкин. Болалар олган билимларни системага солиш, уларга баъзи буюмлар орасидаги муносабатларни тушуниб олишда ёрдам бериш муҳим вазифалардан биридир. Болаларни тўғри тўртбурчак ва квадрат моделларидан фойдаланиб, “тўртбурчак” тушунчаси билан таништирилган. Энди, уларга тўғри тўртбурчак 4 та бурчаги ва 4 та томони бўлган шакл эканини тушунтириш қо-лади. Болаларга бир нечта топшириқ бериш мумкин, яъни улар тўртбурчак шаклидаги қандай буюмларни билишларини, расмда тасвирланган буюмлар шаклини айтишларини сўраш ва шу каби топшириқларни бериш мумкин. Болаларга бу шаклларни фарқ қилишнигина эмас, балки уларни тиклай олишни ҳам ўргатиш керак. Масалан, тарбиячи болаларга катакли қоғозга томонлари 4 тадан катакка тенг квадрат чизишни тавсия қилади. Сўнгра томонлари олдингисидан 2 та катак ортиқ бўлган квадрат чизишни, устки ва пастки асослари 4 тадан катакка, чап ва ўнг томонлари 2 тадан катакка тенг тўғри тўртбурчак чизишни таклиф қилади. Топшириқни бажаришганидан кейин болалардан қандай шаклнитасвирлаганларини сўраш керак.

Тарбиячи болаларга бундай топшириқ бернши мумкин: томонлари тенг (ҳар бири 4 катакдан) тўртбурчак чизинг, уни иккита шаклга ажратинг (ажратишни чапдан ўнгга ёки юқоридан пастга қаратиб бажарнш мумкин) ва қандай шакллар ҳосил бўлганини айтинг. Кейинги машғулотларда болаларга расми чизилган квадратни “бурчагидан бурчагига” бўйича бўлиш ва ҳосил бўлган шаклларни айтйшни таклиф қилиш мақсадга мувофиқ.У ҳолда ҳам, бу ҳолда ҳам болалар шакллардан бири (тўртбурчак, учбурчак)ни рангли қалам билан бўяшлари мумкин . Бу хил машқлар болаларни геометрик шаклларнинг шаклини алмаштиришга доир машқларни бажаришга (2—4 та доира қисмидан бутун доира ясаш (тузиш); олдин 2 та, кейин 4 та учбурчакдан тўртбурчак тузиш ва ҳ.к.) замин тайёрлайди. Учбурчаклар ва тўртбурчаклар ҳақидаги билимлар асосида тарбиячи янги тушунча — “кўпбурчак” тушунчасини киритади. Ҳар хил турдаги учбурчаклар, катталиги ва фазодаги ўрни бўйича ҳар хил бўлган тўртбурчак моделларини кўрсатади. Шаклларни қараб, уларнинг нимаси умумий, деган саволга жавоб берпш-га ҳаракат қилишнитаклиф қилади. Болаларнинг диққатларини учбурчаклар ва тўртбурчакларнинг томонлари ва бурчаклари борлигига қаратиш керак. Шундан кейин бу шаклларнинг ҳар бирида қанчадан бурчак борлигини, бу шаклларни бир сўз билан қандай аташ (кўпбурчаклар) мумкинлигини сўраш керак. Болаларни машқ қилдириш учун қуйидагидек топшириқлардан фойдаланиш керак: “Бир хил ўлчамдаги 10 та чўпдан бир нечта кўпбурчак тузинг”. “Катакли дафтарга ҳар хил ўлчамлива рангли кўпбурчаклар чизинг”.

Шунингдек, мактабгача ёшдаги болаларни буюмларни шакли бўйича гуруҳлашга доир машқ қилдириш мақсадга мувофиқ. Масалан, олдин болалар буюмларни 2 та гуруҳга, яъни юмалоқ шаклдаги шакллар ва кўпбурчаклар гуруҳларига бўлишади. Шундан кейин кўпбурчаклар ичидан тўртбурчаклар ва учбурчакларни ажратишади. Ниҳоят , тўртбурчаклар орасидан квадратларни топишади . Қуйидагидек машқлар ўтказиш фойдали: “Топ-чи, қаторда қайси шакл ортиқча?”, “Қайси шакл етмайди?”, “Худди шундай шаклдаги шаклни топ” ва ҳоказо. Тарбиячи болаларни содда масалалар — бошқотирғичлар (чўплардан ҳар хил геометрик шакллар тузиш) билан таништиришимумкин. Масалан, 7 та чўпдан 2 та квадрат туз; 6 та чўпдан тўғри тўртбурчак туз; 7 та чўпдан 3 та учбурчак туз; 5 та чўпдан 2 та учбурчак ва 1 та квадрат тузиш мумкинми? Бу машқлар боланинг топқирлигини, хотирасини, тафаккурини ривожлантириш имконини беради. Бутун иш маълум изчилликда тузилиши кераклиги тушунарли. Ўқув йили бошида тарбиячи болаларнинг шакл ҳақидаги билимлари даражасини аниқлайди. Катта гуруҳда фойдаланилган усулларнинг ўзи билимлардаги камчиликларми тўлдиришга ёрдам беради. Геометрик шакллар ҳақидаги билимларни мустаҳкамлаш ва аниқлаш,шунингдек, болаларни катаклар бўйича ўлчашга машқ қилдириш учун катакли қоғозда квадратлар, тўғри тўртбурчаклар, доиралар, оваллар чизиш бўйича машқлар ўтказилади. Геометрик шакллар, шунингдек, содда шаклдаги буюмлар (байроқчалар, олхўрилар, олмалар ва ҳоказолар)нинг расмини чизишга математикадан 10- 12 та машғулот ажратилади. У ёки бу шакл расмини чизгандан, кейин, болалар уларни икки ёки тўрт қисмга бўладилар, бунда улар шаклларнинг қарама-қарши томонлари ёки бурчакларини тўғри чизиқ билан бирлаштирадилар ва нима ҳосил бўлганини гапириб берадилар.

Болалар тарбиячининг топшириғига кўра, ҳар хил йўналишда маълум миқдорда катакларни санаб, нуқта қўйишлари ва бу нуқталарни ўзаро бирлаштириб, у ёки бу шаклни ҳосил қилишлари мумкин. Тайёрлов гуруҳида ҳар хил аломатларига кўра, яъни ранги, шакли, катталиги ва миқдорига кўра буюмларни гуруҳларга ажратишга доир машқларга кенг ўрин берилади. Болаларга шаклларнинг тўртта-бештадан ҳар хил кўринишлари, уч-тўрт хил рангда иккитадан бештагача хил ўлчамларда берилади. Улар бу шаклларнинг ранги ва ўлчамига эътибор бермай, ўлчам аломати бўйича гуруҳлайдилар. Тарбиячи дастлаб болаларга шаклларнинг белгиларини аниқлашда ёрдам беради, кейинчалик эса, уларнинг ўзлари шаклларнинг қандай белгилари бўйича гуруҳларга бўлиш, нечта гуруҳ ҳосил бўлиши , у ёки бу гуруҳга нечта шакл кириши каби масалаларни мустақил ҳал қиладилар, яъни олдин ишларни режалаштиришади, кейин эса бажаришади. Болалар шаклларни гуруҳлашда битта белги бўйича мўлжал олиб, бошқа белгиларга эътибор бермайдилар. Гуруҳлашга доир машқлар ўтказганда болаларнинг шакл ҳақидаги билимларини системалаштириш мақсадга мувофиқ. Масалан, олдин шаклларни гуруҳга ажратиш, сўнгра юмалоқ шакллар орасидан доира ва овалларпи, кўпбурчаклар орасидан тўртбурчаклар ва учбурчакларни ажратишкерак. Ниҳоят, тўртбурчаклар орасидан тўғри тўртбурчаклар ва квадратларни топиш керак. Болалар айрим шакллар орасида боғланишлар ўрнатадилар. Шакллар жуфтини танлашга доир машқлар шу мақсадга хизмат қилади: учбурчаклар, тўртбурчаклар ҳар хил ранг ва ўлчамдаги , аммо бир хил пропорциядаги шакллар, масалан, тенг ёнли учбурчаклар жуфт ташкил қилади. Болалар ҳар хил пропорциядаги бир жинсли шаклларни таққослашади.

Болаларга мантиқий машқларни таклиф қилиш фойдали, масалан, “Топингчи, қаторда қайси шакл ортиқча?”, “Шаклларни танлашда қандай хато қилишган?” (Қатор қилиб қўйилган 6 та учбурчак орасига битта тўртбурчак қўйилган ва ҳ. к.), “Қандай шакл етишмайди?” (уч-тўрт хил ўлчамдаги учбурчаклар, оваллар, тўртбурчаклар қаторларга жойлаштирилган , ҳар қайси қаторга буюмлар катталиклари кичиклашиб борадиган тартибда жойлаштирилган, бир қаторда битта шакл етмайди);. Бир гуруҳдаги шаклларнинг иккинчи гуруҳдаги шакллардан фарқ қилишаломатларини топишга доир масалалар. учбурчаклар, тўртбурчаклар ва бошқа шакллар ҳақидаги тасаввурларни мустаҳкамлаш имконини беради. Доиралар ва оваллар, учбурчаклар ва тўртбурчаклар тасвирланган жуфтлашган жадваллардан фойдаланиш мумкин. Шакллар икки-уч хил ўлчамда ва рангда берилган. Тайёрлов гуруҳи дастурида геометрик шакллар I кўринишини ўзгартириш, бир хил шакллардан бошқа хил шакллар тузиш назарда тутилган. Тарбиячи болаларга ўз ихтиёрларидаги фигураларни қарашни, уларни шакл бўйича тақсимлаш , улар қандай аталишини ва қандай катталикда эканини айтишни таклиф қилади. Сўнгра эса, қандайдир икки-учта шакл олиб, уларни бирлаштириш йўли билан қандай янги шакл тузиш мумкинлигни ўйлаб кўришни таклиф қилади. Болалар шаклларни тузганларидан кейин , қандай янги шакллар ҳосил бўлганини ва улар қандай шакллардан тузилганлигини гапириб беришни таклиф қилади. Болалар қисмлардан бутун шакллар тузиб, иккита яримта, 4 та яримта, саккиздан бир қисмдан, доиранинг тўртдан бирига тенг қисмдан ва ҳ. к. дан нечта доира тузиш мумкинлигини фаҳмлайдилар. Мактабгача ёшидагиболалар билан ишлашда геометрик мазмунли қизиқарли ўйин ва машқлар катта фойда келтиради. Улар математик билимларга қизиқишни ривожлантиради, болаларнинг ақлий қобилиятларининг ўсишига ёрдам беради.

Болалар топқирликка доир масалалар, “бошқотиргичлар”, ясашга доир масалаларни ечадилар, масалан, бир шакл ёнига иккинчи шаклни ясаш йўли билан болалар 7 та чўпдан иккита квадрат тузадилар. У ёки бу расм — аппликацияни ( масалан, хўрозни ) тузишда нечта доира, учбурчак, тўғри тўртбурчакдан фойдаланилганини аниқлашади. У ёки бу расм ёки нақш қандай шакллардан тузилганини топадилар (фаҳмлайдилар), улар нечта эканини кўрадилар. “Танграм” (геометрик конструктор) ўйинида мураккаб шакллар , яъни “қуёнча”, “Турналар”, “хўрозча” ва бошқа нарсаларни болалар еттита содда шакллардан ясайдилар. Тарбиячи болаларни масаланинг ечилишйўлларини онглиизлашга ўргатади, уларга ўйлаб кўриш, фаҳмлаш, сўзлаб бериш, сўнгра ўз ечимини текширишнитаклиф қилади. Масалан, тарбиячи бундай дейди: “Бу шакл-га қаранг, у бизга нимани эслатади? Ҳа, бу худди хўрозчадек . Бу хўрозни “Танграм” ўйинининг еттита шаклидан тузиш керак. Қаранг, у қандай қисмлардан иборат, ҳар қайси қисм қандай шакллардан тузилган, улар қандай катталикда ва қандай жойлашган. Сиз “ хўрозча” шаклни қандай тузишингизни гапириб беринг. Агар дастлаб тарбиячи шаклларни болалар билан биргаликда қараса, кейинчалик уларга таҳлил рсжасини бсради, шундан кейин эса уларни мустақил таҳлил қилишга ўргатади. Дастлабки иккита-учта шаклни (мураккаб шаклни) болалар намунага қараб тузадилар, намунада ҳар қайси шаклнинг чегараси аниқ белгиланган, кейинроқ эса шаклнинг умумий контури туширилган намунага амал қиладилар. Шундан кейин болалар қандай буюмларни ўйиннинг еттита шаклдан фойдаланиб, тасвирлаш мумкинлигини ўзлари ўйлаб топадилар.

Шуни эсда сақлаш муҳимки, болаларнинг амалий ҳаракатларидан олдин масала ечимининг боришини оддийгина ўйлаб кўрилсагина, ўйинлар қизиқарли бўлади. Масалалар ечиш жараёнида болаларни нотўгри танланган ечиш йўлидан “Бўлмади, ўйлаб кўр-чи, бошқача қандай қилиш мумкин”, деб воз кечишга ўргатиб, улар тафаккурини ривожлантиради. Алоҳида қийинчиликлар бўлган ҳолда ечимнинг бир қисмини айтиб беради, тўғри топилган ечимни рағбатлантиради: “Бу чўпни сен тўғри олдинг, ўйлаб кўрчи, яна қайси чўпни олиш керак”. Тарбиячи болаларнинг мустақилликларини ривожлантиради, масалани ўзинг ечсанг, ўшанда қизиқарли бўлади, деб уларни ишонтиради. Масалаларни ечишга болаларнинг кучлари етадиган бўлиши керак, бўлмаса, болаларда иштиёқ йўқолади. Шу сабабли қизиқарли масалалар болалар дастурда назарда тутилган шакл ҳақидаги билимларнн ўзлаштириб олганларидан кейин, шаклни тўғри айтибгина қолмай, балки уни қайта тиклай оладиган, шаклини алмаштира оладиган, ҳаётий буюмлардан ўзларига таниш геометрик шаклларни топа оладиган бўлганларидагина берилади.

Адабиётлар рўйхати: 1. “Мактабгача таълимга қўйиладиган давлат талаблари” Т.: 2017 Такомиллаштирилган “Болажон” таянч дастури. Т.: 2016. 2. Ишмухамедов Р.Ж., Юлдашев М. Таълим ва тарбияда инновацион педагогик технологиялар.Т.: “Ниҳол” нашриёти, 2013, 2016. 3. Толипов Ў., Усмонбоева М. Педагогик технологияларнинг тадбиқий асослари Т.: 2006. 4. Ишмуҳамедов Р. Ўқув жараёнида интерфаол услублар ва педагогик технологияларни қўллаш услубияти. Т.: РБИММ, 2008. 5. Ишмуҳамедов Р., Абдуқодиров А., Пардаев А. Таълимда инновацион технологиялар (таълим муассасалари педагог–ўқитувчилари учун амалий тавсиялар). – Т.: Истеъдод, 2008. 6. Ишмуҳамедов Р.Ж, Абдуқодиров А., Пардаев А. Тарбияда инновацион технологиялар (таълим муассасалари ўқитувчилари, тарбиячилари, гуруҳ раҳбарлари учун амалий тавсиялар). Т.: Истеъдод, 2010. 7. Курмакаева Р., Аъзамова М., Норматова С., Юсупова М., Элементар математика режалари. Т. 1992..

Похожие

Мактабгача ёшдаги болаларда математик тасаввурларини шакллантириш методикаси (2-3 амалий машғулот)

Мактабгача ёшдаги болаларда математик тасавурларини шакллантириш методикаси

Мактабгача ёшдаги болаларнинг математик тафаккурини ривожлатиришда ахборот технологияларидан фойдаланиш

Мактабгача ёшдаги болаларнинг математик тафаккурини ривожлатиришда ахборот технологияларидан фойдаланиш

Хос вектор ва хос қийматлар