Aniq integrallarni taqribiy hisoblash. To`g’ri to`rtburchak va trapetsiya usullari - Алгебра - Рефераты

Aniq integrallarni taqribiy hisoblash. To`g’ri to`rtburchak va trapetsiya usullari

Загружено в:

13.12.2019

Скачано:

0

Размер:

112.5 KB

Aniq integrallarni taqribiy hisoblash. To`g’ri to`rtburchak va trapetsiya usullari Reja: 1. Masalaning qo`yilishi. 2. Aniq integralning geometrik ma`nosi. 3. To`g’ri to`rtburchak va trapetsiya usullari. 4. Usullarning ishchi algoritmlari, ularning xatoliklari miqdorini baholash va uni kamaytirish yo`llari.

Tayanch iboralar: Boshlangich funktsiya, elementar funktsiya, integral, aniq integral, aniqmas integral, kvadratur, kvadratur formula, to`g’ri turtburchak formulasi, trapetsiya formulasi, egri chiziqli trapetsiya, egri chiziqli trapetsiya yuzi, aniq echim, bulinish nuqtalari. 1. MASALANING QO`YILISHI Kundalik xayotimizda uchraydigan ko`p muxandislik masalalarini echishda aniq integrallarni hisoblashga to`g’ri keladi. Faraz kilaylik,    b a dx x f hisoblash talab etilsin. Bu erda f(x) - [ a; b ] kesmada berilgan uzluksiz funktsiya. Bu integralni hisoblashda quyidagi formula (N’yuton—Leybnits formulasi) qo`llaiiladi:      a F b F dxx f b a    bu erda F(x) – boshlangich funktsiya. Agar boshlangich funktsiya F(x) ni elementar funktsiyalar orqali ifodalab bo`lmasa yoki integral ostidagi funktsiya f(x) jadval ko`rinishida berilsa, u xolda (5.1) formuladan foydalanish mumkin emas. Bu xolda aniq integralni taqribiy formulalar orqali hisoblashga to`g’ri keladi. Bunday formulalarga kvadratur formulalar deyiladi. 2. ANIQ INTEGRALNING GEOMETRIK MA`NOSI Bunday formulalarni keltirib chiqarish uchun aniq integralning geometrik ma`nosini bilmoklik lozim. Agar [ a; b ] kesmada f(x)  0 bo`lsa, u xolda    b a dx x f ning qiymati son jixatidan y = f(x) funktsiyani grafigi hamda x=a, x=b, to`g’ri chiziqlar bilan chegaralangan shakl (figura) ning yuziga teng (11-rasm). Agar [a;b] kesmada f(x)< 0 bo`lsa, integralning qiymati yuqorida keltirilgan shaklning teskari ishora bilan olingan yuziga teng (12-racm).

11- rasm 12-rasm Shunday kilib aniq integralni hisoblash deganda biror shaklning yuzini hisoblash tushuniladi. Quyida aniq integralni hisoblash uchun ba`zi taqribiy formula lar bilan tanishib chiqamiz. 3. TO`G’RI TURTBURCHAKLAR VA TRAPETSIYALAR FORMULASI Faraz kilaylik, bizdan    b a dx x f aniq integralning taqribiy qiymatini topish talab etilsin. x 0 , x 1 , x 2 , . . . x n nuqtalar yordamida [a; b] kesmani p ta teng bulakchalarga bo`lamiz. Har bir bulakchaning uzunligi n a b h   . Bulinish nuqtalari esa: x 0 = a; x 1 = a + h; x 2 = x + 2h; x 3 = a+3h … x n-1 = a+(n-1)h; x n = b Bu nuqtalarni tugun nuqtalar deb ataymiz. f(x) funktsiyaning tugun nuqtalaridagi qiymatlari y 0 , y 1 , y 2 , … y n bo`lsin. Bular y 0 = f(a); y 1 = f(x 1 ) … y n =f(b) larga teng bo`ladi . Egri chiziqli trapetsiyaning yuzini topish uchun [a,b] kesmani bo`lish natijasida hosil bo`lgan barcha turtburchaklarning yuzini hisoblab, ularni jamlash kerak bo`ladi. Albatta bu yuzachalarni hisoblashlarda ma`lum darajada xatoliklarga yo`l qo`yiladi (shtrixlangan yuzachalar). Bularni va 5.1-da aytilgan aniq integralning geometrik ma`nosini hisobga olsak, quyidagini yozishimiz mumkin bo`ladi: x x y y 0 0 a b a b

   ; ... ... 1 0 1 2 1 0 1 2 1 0                   n k k n n b a y h y y y y h hy hy hy y h dxx f        1 0 n k k b a y h dx x f (5.2) Bu erda to`g’ri turtburchak yuzini hisoblashda uning chap tomon ordinatasi olindi. Agar ung tomon ordinatami olsak ham shunday formulaga ega bo`lamiz:     ; ... 1 3 2 1          n k k n b a y h y y y y h dxx f      n k kb a y h dx x f 1 (5.3) (5.2) va (5.3) larni moe ravishda chap va ung formulalar deyiladi. Agar 13- rasmga e`tibor bersak, (5.2) formula bilan integralning qiymati hisoblanganda integralning taqribiy qiymati aniq qiymatidan ma`lum darajada kamrok chikadi, (5.3) yordamida hisoblanganda esa taqribiy qiymat aniq qiymatdan ma`lum darajada kattarok chikadi. Ya`ni (5.2) va (5.3) formulalar yordamida aniq integralning taqribiy qiymati hisoblan ganda bu formulalardan biri integralning aniq qiymatini kami bilan ifodalasa, ikkinchisi esa ko`pi bilan ifodalaydi. 13- rasmdan kurinadiki, (5.2) va (5.3) formulalarni qo`llaganda yo`l qo`yiladigan xatolikni kamaytirish uchun bulinish nuqtalarini iloji boricha ko`prok olish, ya`ni kadam h ni tobora kichraytirish lozim bo`ladi. Albatta, h ni kichraytirish hisoblash jarayonining keskin usishiga olib keladi. Bu narsadan xavotirga tushmasligimiz kerak, chunki butun hisoblash jarayoni EHM ga yuklanadi. Misol. To`g’ri turtburchaklar formulalari (5.2) va (5.3) yordamida   1 01 x dx integralning taqribiy qiymatlari topilsin. E c h i s h . Bu erda a=0; b=1; n=10; h=(b- a)/n=0,1.   x x f  1 1 x 0 =a=0; x 1 =a+h=0,1; x 2 =a+2h=0,2; x 3 =a+3h=0,3 x 4 =a+4h=0,9 … x 9 =a+9h=0,9; x 10 =b=1    ; 909,0 1,0 1 1 ;1 0 1 1 1 1 1 1 0 0           xf y x xf y         .5,0 ; 53,0 ...; 769,0 ; 833,0 10 10 9 9 3 3 2 2        xf y xf y xf y xf y (5.2) dan   718,0 526,0 ... 909,0 11,0 1 1       o x dx

(5.3) dan   6688,0 5,0 ... 833,0 909,01,0 1 1       o x dx Ma`lumki,     1 693,0 2 ln,2 ln 1o x dx . Bulardan kurinadiki, aniq echim chap va ung formulalar orqali topilgan echimlar orasida yotadi. Topilgan echimlar 0,718 va 0,668 ning o’rta arifmetigini olsak, bu 0,693 ga teng bo`ladi, bu esa aniq echim bilan ustma-ust tushadi. Bu xulosalarni nazarga olgan xolda (5.2) va (5.3) formulalar xad-larini moc ravishda kushib o’rta arifmetigini olsak, quyidagi ifoda hosil bo`ladi:                            2 2 2 1 ... 2 1 1 1 0 1 2 1 0 n n k k n n b a y y y h y y y y y h dxx f (5.4) (5.4) formula trapetsiyalar formulasi deb ataladi. Bu formula yordamida topilgan integralning taqribii qiymatining aniqligini oshirish uchun bulinish nuqtalari soni n» ni ikki, uch va x.k. marta oshirish kerak bo`ladi. Albatta bunda ham hisoblash xajmi bir necha marotaba oshadi. 4. USULLARNING ISHCHI ALGORITMLARI, ULARNING XATOLIKLARI MIQDORINI BAHOLASH VA UNI KAMAYTIRISH YO`LLARI Faraz kilaylik,    b a dx x f integralning aniq qiymati I bo`lsin. U xolda I = I m + R, (5.12) bu erda I m – trapetsiyalar formulasi yoki Simpson formulasi yordamida integralni hisoblaganda chikkan natija; R – shu formulalarni qo`llaganda yo`l qo`yilga xatolik. Agar integral ostidagi f(x) funktsiya analitik (formula) ko`rinishda bo`lsa, integrallarni taqribiy hisoblash xatoligini ifodalovchi formulalarni matematik analiz usullari bilan keltirib chiqarish mumkir Agar integral ostidagi funktsiya jadval yoki grafik ko`rinishda bo`lsa, bunday formulalarni keltirib chiqarishning iloji bo`lmaydi. Shuning uchun bu xolda boshqa usullar qo`llashga to`g’ri keladi. Shulardan ba`zi birlarini kurib chiqamiz. Ukuvchiga ortikcha kiyinchiliklar tugdirmaslik hamda kiskalik uchun formulalarni keltirib chiqarishni (isbotlashni) lozim kur-madik. Yuqorida aytilganidek, bular xammasi matematik analiz usullari yordamida isbotlanadi. Faraz kilaylik    b a dx x f integralni n=2m ta va n=4m ta bulakchalarga bo`lib, Simpson formulasini qo`llab olingan natijalar I 2m va I 4m bo`lsin. I 2m ning

qiymatini I 4m bilan solishtirib Simpson formulasining aniqligi xakida muloxaza yuritish mumkin. Bunda I 2m ning xatoligi quyidagi sondan katta bo`lmaydi: 15 2 4 4 m m m I I R   (5.13) [ a,b ] kesmada M k =max f k (x) . (5.12) dan R-I-I m . Bu xolda xatolik-lar quyidagicha baxolanadi: Trapetsiyalar formulasi uchun       1 1 1 1 2 x f b f x b x f x x     (5.14) Simpson formulasi uchun       x f M m a b M R IV    4 4 5 4 ; 2 180 (5.15) Misol.   1 0 1 x dx integralni trapetsiyalar va Simpson formulalari yordamida hisoblaganda yo`l qo`yiladigan xatoliklar topilsin. E c h i s h .        5 3 1 2 ; 1 2 ; 1 1        x x f x x f x xf IV [0,1] kesmada | f  (x) |  2 ; | f (IV) (x) |  24 . n=8 da (5.14) dan trapetsiyalar formulasi uchun: ; 003,0 384 1 64 12 2     R (5.15) dan Simpson formulasi uchun: FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO`YXATI 1. Isroilov M. «Hisoblash metodlari», T., "O`zbekiston", 2003 2. Shoxamidov Sh.Sh. «Amaliy matematika unsurlari», T., "O`zbekiston", 1997 3. Boyzoqov A., Qayumov Sh. «Hisoblash matematikasi asoslari», O`quv qo`llanma. Toshkent 2000. 4. Abduqodirov A.A. «Hisoblash matematikasi va programmalash», Toshkent. "O`qituvchi" 1989.

5. Vorob`eva G.N. i dr. «Praktikum po vichislitel’noy matematike» M. VSh. 1990. 6. Abduhamidov A., Xudoynazarov S. «Hisoblash usullaridan mashqlar va laboratoriya ishlari», T.1995. 7. Siddiqov A. «Sonli usullar va programmalashtirish», O`quv qo`llanma. T.2001. 8. Internet ma`lumotlarini olish mumkin bo`lgan saytlar: www.exponenta.ru www.lochelp.ru www.math.msu.su www.colibri.ru www.ziyonet.uz

Похожие

Aniq integrallarni taqribiy hisoblash

Aniq integrallarni taqribiy hisoblash Xosmas integrallar

Aniq integralni taqribiy hisoblash

Aniq integrallarni taqribiy hisoblashda simpson (parabola)

Aniqmas integrallarni hisoblash