Актуар ҳисоблар Актуар хисоблар - Алгебра - Рефераты

Актуар ҳисоблар Актуар хисоблар

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

216 KB

Актуар ҳисоблар Режа: 1. Суғурта ва унинг ўзига хос хусусиятлари. Вафот этиш жадваллари. Суғурта эҳтимоллари. Коммутацион функциялар. Суғурта аннунитети ва унинг баҳоси 2. Шахсий суғурталаш. Ҳаётни суғурталаш 3. Нафақани суғурталаш

Суғурта ва унинг ўзига хос ҳусусиятлари. Вафот этиш жадваллари. Суғурта эҳтимоллари. Коммутацион функциялар. Суғурта аннуитети ва унинг баҳоси. Суғуртадан мақсад табиий офатлар ва кўнгилсиз ҳодисалардан келтирилган зарарларни қоплаш учун пул фондларини ҳосил қилишдир. Суғурта бадалларидан юзага келадиган пул фондлари улкан миқдорларни ташкил қилади. Суғурта ташкилоти зарар миқдорига қараб, маблағ ажратади. Суғурталовчи бу маблағлар ҳисобидан зарарларни ва уларнинг оқибатларни қоплашга ҳаракат қилади. Суғурталовчи ва суғурталанувчилар ўртасидаги бу муносабатлар асосан кредит муассасалари орқали амалга оширилади. Суғурта фаолиятида ва айрим инвестициялаш лойиҳаларида тасодифий ҳарактердаги ҳодисаларнинг рўй бериши билан боғлиқ бўлган тўловлар оқими билан иш кўришга тўғри келади. Суғуртада бундай тўловлар оқими суғурта аннуитети деб аталади. Суғурта аннуитетларидаги тўловларнинг сони ва уларни амалга ошириш муддатлари олдиндан номаълум ҳисобланади. Суғурта аннуитетларини шакллантириш ва уларнинг баҳосини аниқлаш билан боғлиқ бўлган ҳисоблашларга актуар ҳисоблар деб аталади. Актуар ҳисоблар билан иш кўрувчи мутахассислар - актуарлар бўлиб, улар суғурта фаолиятда муҳим ўрин тутадилар. Суғуртанинг бир тури ҳаёт суғуртаси ҳисобланади. Ҳаётни суғурталаш бўйича актуар ҳисобларда аввало суғурталанувчиларнинг жинси ва ёшини, уларнинг маълум бир ёшгача яшашини характерловчи статистик маълумотлар зарур бўлади. Бундай маълумотлар вафот этиш жадвалларида келтирилади. Вафот этиш жадваллари (таблицы смертности) маълум сондаги одамлар

тўпламининг, уларнинг ёши ортиб бориши билан, қандай камайишини миқдорий кўрсатувчи жадвалдир. Бундай жадваллар бутун мамлакат аҳолиси учун, йирик иқтисодий районлар учун, ёки шаҳар ва қишлоқ аҳолиси учун алоҳида, шунингдек жинслар бўйича алоҳида тузилиши мумкин. Вафот этиш жадвалининг асосий кўрсаткичи, одатда 100 минг киши деб олинадиган дастлабки l 0 - одамлар орасидан роппа-роса х ёшга етган одамлар сонини билдирувчи - l x катталикдир. Шуни таъкидлаш лозимки, актуар ҳисобларда вафот этиш жадвалларидаги одамларнинг дастлабки сони қанча бўлиши ҳисоблашларнинг охирги натижасига таъсир этмайди. Актуар ҳисобларда тўла жадваллар қўлланилиб, бунда одамлар ёши 1 йил оралиқда кўрсатилади. Вафот этиш жадваллари l x катталикдан ташқари, q x - вафот этиш эҳтимоли ёки d x - бир йилда вафот этган х ёшлилар сонини ҳам ўз ичига олиши мумкин. Мисол сифатида, бошланғич ёш-0 ёш деб олинган эркак ва аёлларнинг вафот этиш жадвалидан айрим бир фрагментлар иловада келтирилган (6-иловага қаранг). Вафот этиш жадвалидаги l x , q x , d x - катталиклар қуйидаги муносабатлар билан боғланган бўлади.; 1 x x x d l l    ;x x x q l d   x x x x x x l d l l p q      1 1 1 Юқорида келтирилган вафот этиш жадвали асосида суғурта ҳисобларига оид турли эҳтимолликларни аниқлаш мумкин бўлади. Шундай эҳтимолликлардан энг муҳимларини қараймиз. х ёшдаги одамнинг x + n ёшгача яшаш эҳтимоли: x nx x n l l p   (1) х ёшгача етган кишининг яна бир йил яшаши эҳтимоли: x x x x x x l l l d q p 1 1 1      

1- м исол. Эркак кишининг ёши 30 да бўлса, унинг яна 10 йил умр кўриш эҳтимолини топинг. Ечиш: (1) формулага кўра952,0 95191,0 991 96 327 92 30 40 30 10       l l p Бундан, 30 ёш л и эркак кишининг кейинги 10 йил ичида вафот этиш эҳтимоли: 10 q 30 =1-0,95191=0,04809 Вафот этиш жадваллари бўйича, масалан х дан x+n гача оралиқда вафот этиш эҳтимолини ҳам ҳисоблаш мумкин: x nx xj j x nx x x n x n l d l l l p q          1 1 (2) Ўз навбатида х ёшдаги шахснинг х+m дан х+m+n гача оралиқда вафот этиш эҳтимоли қуйидагича аниқланади: mx nmx mx x mx x nmx mx x nm l l l l l l l l q            / (3) Охирги ифодадан m/n q x = m p x • n q x+m эканлиги келиб чиқади. Бошқача айтганда изланаётган эҳтимоллик, х+m ёшгача яшаш эҳтимолини кейинги n йил давомида вафот этиш эҳтимолига кўпайтирилганига тенг бўлар экан. Кўрилган (1), (2), (3) эҳтимолликларга ҳаётни суғурталашга оид суғурта эҳтимолликлари деб айтилади. 2- м исол. 30 ёшда бўлган эркак кишининг 33 ёшга тўлгандан кейинги икки йил ичида вафот этиш эҳтимолини топинг: Ечиш: (3) формулага биноан 3/2 00897,0 991. 96 951. 94 821. 95 30 35 33 30      l l l q Суғурта анну и тетларига доир ёзувларни, белгилашларни ва ҳисоблашларни соддалаштириш мақсадида коммутацион функциялар деб аталувчи функциялар қўлланилади. Бу функцияларга одатда бирор бир иқтисодий

маъно берилмайди ва уларни фақат ёрдамчи воситалар сифатида қабул қилинади. Стандарт коммутацион функциялар икки гуруҳга бўлинади. Биринчи гуруҳ функциялари учун асос сифатида маълум бир ёшгача яшаган кишилар сони, иккинчи гуруҳга эса - вафот этганлар сони олинади. Аммалиёт учун муҳим бўлган баъзи кооммутацион функцияларга тўхталамиз. Биринчи гуруҳдаги асосий функциялар қаторига қуйидаги Д х ва N х функциялар киради: Д х =x xl (4)    xj j x Д N (5) Бунда  - i фоиз ставкали мураккаб фоиз бўйича ҳисобланган дисконтлаш коэффициенти,  - вафот этиш жадвали бўйича аниқланувчи энг катта ёш кўрсаткичи. Таърифга кўра N x = N x +1 +Д x ва   Д N  Баъзи актуар ҳисобларда берилган ёши оралиқлари учун Д х - коммутацион функциялар йиғиндиси зарур бўлади. Бундай ҳолларда N х - сонлардан фойдаланиш мумкин.       k t kx x tx N N Д 1 1 1 Агар суғурта тўловлари бир йилда m марта амалга оширилса, у ҳолда N x функциялар учун амалиётда қуйидаги формулалар ҳам ишлатилади: Постнумерандо тўловлар (яъни, суғурта бадаллари тўлов муддатининг охирида тўланади) учун x x mx Д m m N N 2 1 )(    Пренумерандо тўловлар (яъни, тўловлар шартнома муддатининг бошида тўланади) учун x x mx Д m m N N 2 1 .. )(   

формула ў ринлидир . Иккинчи гуруҳга тегишли коммутацион функциялардан энг муҳимлари қуйдаги С х ва М х функциялардир:,1  x x x d C     xj j x C M Иккала гуруҳ коммутацион функц и ялари орасида қуйидагича боғланишлар мавжуд: 1 1 1 1 1 1 ) (               x x x x x x x x x x x x Д Д l l l l d C       худди шунга ўхшаш 1   x x x N N M  эканлигини кўрсатиш мумкин. Суғурта га оид ҳисобларнинг бошланғич вазифаларидан бири суғурта аннуитетининг баҳосини аниқлашдан иборат. Айтайлик, бирор бир шахсга х ёшидан бошлаб, умрининг охиригача ҳар йилнинг охирида 1 пул бирилигидан иборат сумма тўлаб борилсин. У ҳолда йиллик суғурта аннутети баҳосини а х билан белгиласак: x x x x x x x x x x x x l V l l l l l p p p a                           ... ... 2 2 1 2 2 б ў лади . Ҳар бир қўшилувчининг сурат ва маҳражини x  га кўпайтирамиз. Ундан кейин Д х ва N x коомутацион функциялар н и қўллаб а х учун қуйидаги баҳони ҳосил қиламиз: xx x xx j jx jx x ДN ll a 11             Агар юқоридаги шартлар билан тўлов ҳар йилнинг бошида (пренумерандо) амалга оширилса, у ҳолда суғурта аннуитетининг баҳоси (уни а х каби белгилаймиз) қ уйидагига x x x x x j jx jx x x x x x x Д N l l p p p a                            0 2 2 ... 1 тенг бўлади. Кўрилган катталиклар орасида

1   x x a a ёки x x a a   1 муносабатлар бажарилишига ишонч ҳосил қилиш мумкин. Суғуртага оид махсус адабиётларда бошқа турдаги суғурта аннунтетлари баҳолари учун ҳам формулалар келтирилади. Шахсий суғурталаш. Ҳаётни суғурталаш. Шахсий суғурталаш суғурта тизимининг таркибий бир қисмидир. Лекин, унинг объекти мулк эмас, балки инсонлар ҳаёти ва соғлигини асрашдир. Мулк суғуртасидан кўзда тутилган асосий мақсад табиий офат натижасида мол-мулкка етказилган зарарларни қоплашни ташкил қилиш бўлса, шахсий суғурта оила бюджетини мустаҳкамлаш орқали фуқаролар фаровонлигини яхшилашга ёрдам беради. Шахсий суғурта ходисаларига суғурталанган шахснинг бахтсиз ҳодиса оқибатида шикастланиши, сифатсиз озиқ-овқатни истеъмол қилиши натижасида кучли заҳарланиши, тасодифан суяк синиши, чиқиши, нотўғри тиббий муолажа натижасида аъзоларнинг жароҳатланиши ёки уларнинг олиб ташланиши каби ҳодисалар киради. Фуқаролар шахсий суғуртасига шунингдек, аҳоли ҳаётини аралаш суғурталаш, болалар ва никоҳ тўйи суғуртаси, транспортда қатновчи йўловчилар суғуртаси, ҳарбий хизматчиларни мажбурий суғурталаш, кўмир, нефт, газ, қазиб олиш ва геология-қидирув ишлари тизими ходимларининг мажбурий шахсий суғуртаси, фуқароларни қўшимча нафақага суғурталаш, ўқувчиларни кўнгилсиз ходисалардан суғурталаш, сайёҳлар суғуртаси кабилар ҳам киради. Суғурта шартномасига асосан, суғурталанувчи олдиндан суғурталовчига бирор миқдордаги пулни-мукофотни тўлайди. Ўз навбатида суғурталанувчи суғурта ҳодисаси рўй бергандан сўнг S-миқдордаги суғурта

пулини олишга ҳақли бўлади. Агар суғурта ходисасининг рўй бериш эҳтимоли – q олдиндан маълум бўлса, у ҳолда назарий жиҳатдан тўланадиган мукофот миқдори – р ни р=S•q тарзда аниқлаш мумкин. Суғурталашда нетто-мукофот деб, суғуртанинг назарий баҳоси тушунилади. Амалиётда суғурта ташкилотига тўланадиган мукофот миқдори, одатда нетто-мукофотдан ташқари юклама деб аталувчи миқдорни ҳам ўз ичига олади. Юклама ҳисобидан суғурта бўйича иш юритиш ҳаражатларига маблағ ажратилади. Нетто-мукофот ва юклама йиғиндисига брутто-мукофот деб аталади. Қуйида шахсий суғурталашнинг содда ҳолини ва бунда нетто- мукофотни аниқлаш билан танишамиз. Айтайлик, Х ёшдаги киши суғурта ташкилоти билан шартнома тузиб, унга асосан у 60 ёшга тўлгандан кейин S сўм миқдордаги пулни олиши мумкин бўлсин. Бу турдаги суғурталашнинг нетто-мукофоти миқдорини x nE каби белгилайлик. У ҳолда S V P E x x x x x       60 60 60 бунда, x xP 60 - х ёшда бўлган кишининг 60 ёшгача яшаш эҳтимоли; x V 60 - берилган мураккаб фоиз ставкаси бўйича ҳисобланган дисконтлаш коэффициенти. Умумий ҳолда, коммутацион функция ёрдамида қуйидагини ҳосил қилиш мумкин: S D D S V V L V L S V L L S V P E x nx n x x x nx n x nx n x n x n                 1-мисол . 40-ёшдаги эркак кишининг 60 ёшгача тўлиши суғурталанган бўлса, нетто-мукофот миқдорини аниқлаш талаб этилади. Агар ҳисоблашларда мураккаб фоиз ставкасини 9% деб қабул қилса, у ҳолда юқоридаги формулага асосан S S S D D E 13239,0 5, 2939 7, 389 40 60 40 20     

бўлади. Нетто-мукофот бу ерда S-суғурта қопламасининг 13% дан сал кўпроғини ташкил этмоқда ва у суғурта ишларини юритишга оид ҳаражатларни (юкламани) ҳисобга олмайди. Шахсий суғурталашнинг кенг тарқалган турларидан бири ҳаётни суғурталашдир. Бунда, суғурталанувчи вафот этган тақдирда унинг ворисларига S миқдордаги пул тўланади. Айтайлик, ҳаётни суғурталаш шартномаси Х ёшда тузилган бўлсин. Агар суғурталанган шахс суғурта муддатининг биринчи йилида вафот этган бўлса, ҳамда суғурта суммаси ворисларга йил охирида тўланса, тўлов суммасининг жорий қиймати Sv qx га; агар суғурта ҳодисаси 2-йилда рўй берса, суғурта суммасининг жорий қиймати 2 2 Sv qx ва ҳ.к. n-йилда рўй берса n xSv nq га тенг бўлади. Бу ҳолда, нетто-мукофот миқдори суғурта аннуитетининг жорий қийматига ёки дисконтланган тўловларнинг математик кутилишига тенг бўлади. Ҳаётни суғурталаш муддати умрнинг охиригача деб олинса, изланаётган нетто-мукофот миқдори (вафот этиш жадвалларига кўра x x x l d q  ) қуйидагича аниқланади: S v l d S v l d vS l d A xw x w x x x x x        ... 2 1 Ҳар бир қўшилувчи ҳадни xv га кўпайтириб ва бўлиб, ҳамда x D коммутацион функциядан фойдаланиб, қуйидагини оламиз:               w x w x x x x x x x v D d v D d v D d S A ... 2 1 1 Агар, охирги тенгликда x M коммутацион функцияни кўлласак: S D M A x x x   тенглик ҳосил бўлади. Одатда, умрнинг охиригача суғурталаш камдан- кам ҳолда учрайди. Кўпинча ҳаётни суғурталаш бирор чегараланган муддатгача тузилади. Айтайлик, ушбу муддат n йилга тенг бўлсин. Бу ҳолда нетто-мукофот қуйидагича аниқланади:

S D M M A x nx x x n    2-мисол . 40 ёшли киши учун умрнинг охиригача суғурта шартномаси тузилган бўлса, нетто-мукофот миқдорини топамиз: S S S D M A       14678,0 5, 2939 4, 431 40 40 40 Агар шартнома 20 йил муддатга тузилса S S S D M M A 10094,0 5, 2939 7, 134 4, 431 40 60 40 40 20        бўлади. Кўрганимиздек, суғурта муддатининг чегараланиши суғурта бадалининг сезиларли камайишига олиб келади. Нафақани суғурталаш. Энди шахсий суғуртанинг бир тури бўлган нафақани суғурталаш билан танишамиз. Фуқароларни қўшимча нафақага суғурта қилиш суғурта ташкилоти билан суғурталанган фуқаро фақат суғурта муддати давомида ҳамда, қўшимча нафақа олиш даврида бахтсизлик ҳодисаларидан ҳам суғурталанган ҳисобланади. Нафақага чиққунгача ўтган давр суғурта муддати деб аталади. Бу муддат тугагач, агар суғурта шартномаси бўйича ҳамма бадаллар тўланган бўлса, суғурталанувчи нафақа ёшига тўлгандан сўнг унга умрининг охиригача қўшимча нафақа тўланади. Нафақа суғуртасининг нетто-мукофотини ҳисоблаш учун, албатта суғурта тўловларининг жорий қийматини аниқлашга (тўловлар бир марталик ёки муддатли бўлиши мумкин) имкон берувчи формулаларга, ҳамда актуар

ҳисобларга зарурат туғулади. Қуйида бир нафақа суғуртасидаги баъзи ҳисоблаш усулларига тўхталамиз. Формулаларда қуйидаги бегилашларни қўллаймиз: R – йиллик нафақа суммаси, Е – бир марталик суғурта взноси, А - суғурталанувчининг шахсий ҳисобида нафақа тўлаш бошлагунча йиғилган сумма, х - суғурталанувчининг шартнома тузиш вақтидаги ёши, L – нафақага чиқиш ёши, W – шартнома муддати тугаши вақтидаги ёш, n – шартнома муддати, n=L-x, t – нафақани тўлаш муддати, t=W-L. 1-расмда кўрсатилганидек умумий муддат иккита даврга бўлинади. Биринчи даврда – Х ёшдан L ёшгача – Е миқдордаги сумма (нетто- мукофот) А миқдордаги суммагача ўсади. Бу сумма иккинчи даврда суғурталанувчига W ёшгача қўшимча нафақа сифатида тўлаб борилади. Жамғарма A E n t

ғш L W 1- шакл . 3- м исол . Айтайлик, 20 йил давомида тўланадиган суғурта бадаллари, нафақага чиққандан кейин t=15 йил давомида ҳар йилнинг бошида (пренумерандо) суғурталанувчига 10 000 сўм миқдорда қўшимча нафақани таъминлаши керак бўлсин. Ушбу суғурта тўловини таъминловчи суғурта мукофотини аниқлайлик. Суғуртанинг бир марталик тўлов бадали бўлажак тўловларнинг жорий қийматига тенг бўлиши керак. Суғурта тўловига i=0,09 мураккаб фоизли ставка билан фоизлар тўланади дейлик. У ҳолда, нетто-мукофот миқдори умумий ҳолда қуйидаги формула бўйича топилади.n it n v i l a R v A E        ) ( ; бунда, v – i ставка бўйича дисконтлаш коэффициенти, ) ( ; i l a it   - доимий тўловларни келтириш коэффициенти, А=10 000 87861 09,1 060688,8 10000 )9,0 1( 9;15       a E= 15677 09,1 861, 87 20    сўм. Нафақа жамғармасининг ўзгаришини схематик равишда қуйидагича тасвирлаш мумкин.

Жамғарма 87861 15677 40 60 75 ғш 2-шакл. Агар суғурта шартномасига кўра, суғурта тўловлари m йил (m  n) давомида тенг миқдорда тўлаб борилса, у ҳолда йиллик тўловнинг миқдори қуйидаги тенглик асосида топилади:n Im v A a R    ;' Юқорида кўрганимиздек, nv A =15677, 99525,6 09,1 41766,6 ) 1( ' 9;10 9;10      i a a Бундан эса 1, 2241 99525,6 15677   R сўм. эканлигини топамиз. Шундай қилиб, иккита ҳолат бўлиши мумкин: бирданига 15,7 минг сўмни тўлаш ёки 10 йил давомида ҳар йили 2,2 минг сўмдан тўлаб бориш.

Чексиз камаювчи геометрик прогрессия йиғиндиси. Махражи | q | <l шартни қаноатлантирувчи геометрик прогрессия чексиз камаювчи геометрик прогрессия деб аталади. Чексиз камаювчи геометрик прогрессиянинг барча (чексиз) хадлари йи ғиндиси1 1 )1 ( lim lim 1 1         q b q q b S S n n n n формула ёрдамида топилади. 5-мисол. 2; -2/3; 2/9; -2/27, … чексиз камаювчи геометрик прогрессиянинг йиғиндисини топинг. Ечиш . b 1 =2; 3 1 2 3 2 1 2     b b q 2 3 3 4 2 3 1 1 2 1 1       q b S

Адабиётлар: 2. Башарин Г.П. Начала финансовой математики. – Учебное пособие. М.: Инфра-м, 1997. 3. Ващенко Т.В. Математика финансового менежмента. – Учебное пособие. М.: Переспектива, 1996. 4. Кутуков В.Б. Основы финансовой и страховой математики. - Учебное пособие. М.: Дело, 1998 . 5. Сафаева Қ. Эконометрика. 1-қисм. Молия математикаси. Ўқув қўлланма. Т.: ТМИ, 2000. 6. Саипназаров Ш., Ортиқов М.П. «Молиявий математика». Ўқув қўлланма. Т.: «Университет» нашриёти, 2004. 7. Малыхин В.И. Финансовая математика. Учебное пособие.- Учебное пособие. М:. ЮНИТИ-ДИНА, 1999. 8. Капитоненко В.В. финансовая математика и её приложения. Учебное пособие. Учёб пасобие для ВУЗ ов. М.: «Из-во ПРИОР», 2000.

Похожие

Тақрибий ҳисоблар. Абсолют ва нисбий хатолар. Тақрибий сонлар устида амаллар

Шахсий компьютернинг асосий курилмалари ва ишлаш тамойиллари

Оддий фоизлар

Ўрта аср ва уйғониш даврида Европа математикаси. Математика ривожланишининг учинчи даври

Статистик муносабатлар тўғрисида умумий тушунча. Корреляция коэффициенти