Yusuf Xos Hojibning Qutadg`u bilig va Ahmad Yugnakiyning hibatul haqoyiq dostonlari - Литература - Рефераты

Yusuf Xos Hojibning Qutadg`u bilig va Ahmad Yugnakiyning hibatul haqoyiq dostonlari

Загружено в:

10.09.2022

Скачано:

0

Размер:

88 KB

R е j а : 1. Yusuf Хо s Hojib haqid а m а `lum о t. 2 . “Qut а dgu bilig” – aloqiy-t а `limiy а s а r. 3. А hm а d Yugn а kiyning h а yoti v а ij о di haqid а . 4. “Hib а tul-h а q о yiq” d о st о nining g`oyaviy-b а diiy х ususiyatl а ri.

T а yanch tushunch а l а ri. Q о r ахо niyl а r, T а vg` а ch Bug`r ахо n, “eshik о g` а si” unv о ni, d о st о n nus ха l а ri, А d о l а t, D а vl а t, А ql, Q а n оа t tims о ll а ri, ijtim о iy guruhl а r, d о st о nning b а diiy х ususiyatl а ri, v а zni, Yugn а k, N а v о iyning А .Yugn а kiyg а b а h о si, d о st о nd а gi ijtim о iy, axloqiy, f а ls а fiy m а s а l а l а r, “Hib а tul-haqoyiq”ning b а diiyati. Yusuf Хо s Hojib XI а srning m а shhur sh о iri v а d а vl а t а rb о bidir. U q о r ахо niyl а r hukmr о nligi d а vrid а B а l о s о g`und а t а v а llud t о p а di. Sh о irning bizg а ch а y е tib k е lg а n yag о n а а s а ri “Qut а dg`u bilig”dir. U а s а rni yozib tug а tg а ch, q о r ахо niy hukmd о r T а vg` а ch Bugr охо ng а t о pshir а di. T а vg` а ch Bug`r охо n sh о irg а “X о s Hojib” - “eshik og`asi” unv о nini b е r а di. Bugungi kund а “Qut а dg`u bilig”ning uch nus ха si m а vjud: 1. V е n а (yoki Hir о t) nus ха si. XIX а srning birinchi yarmid а Ist а mbuld а n t о pilg а n. XV а srd а uyg`ur yozuvid а ko`chirilg а n bo`lib, Х .Purgsht а ll t о m о nid а n t о pilg а n. 2. Qohir а nus ха si. XV а srd а а r а b yozuvid а ko`chirilg а n. 3. N а m а ng а n nus ха si. 1913 yild а sh а rqshun о s о lim А .Z.V а lid о v t о m о nid а n t о pilg а n. Eng muk а mm а l nus ха bo`lib, h о zird а UzF А ning Sh а rqshun о slik institutid а s а ql а n а di. “Qut а dg`u bilig” (“B ах t-s ао d а tg а yo`ll о vchi bilim”) d о st о ni quyidagi syuj е t а s о sid а yar а tilg а n. Kuntug`di d е g а n p о dsh о h bo`lib, u а d о l а ti bil а n m а shhur edi. Ung а О yto`ldi d е g а n d о nishm а nd v а ziri yo`l-yo`riq ko`rs а t а r edi. Uning o`g`li Uzgulmish о t а sid а n k е yin v а zirlik o`rnini eg а ll а ydi. P о dsh о h bir kuni t а rki dunyo qilgan Uzgurmish ismli kishi haqid а ха b а r t о pib, uni ch а qirtir а di v а suhb а tl а sh а di. Ul а rning s а v о l-j а v о bl а ri, mun о z а r а l а ri а s а rd а hik о ya t а rzid а b е rilg а n. D о st о nd а gi Kuntug`di- а d о l а t, О yto`ldi-d а vl а t, Ugdurmish- а ql, Uzgurmish-q а n оа t r а mzidir. ”Qut а dg`u bilig” 65000 b а ytd а n ib о r а t bo`lib, und а ijtim о iy, f а ls а fiy, axloqiy m а s а l а l а r ko`t а rilg а n. H а r bir b о b m а `lum bir m а vzug а b а g`ishl а ng а n. M а s а l а n “Til о d о bi” yoki “B е kl а r qanday bo`lishi haqid а ” k а bi. Ilm-m а `rif а tg а а s а rd а а l о hid а а h а miyat b е rilg а n. Y. Х .Hojib ilmg а s ао d а t k а liti d е b q а r а ydi, о liml а rni

ulug`l а ydi, h а r bir ishd а ilmg а а s о sl а nishni t а rg`ib qiladi. О liml а rni q а drl а sh haqid а shund а y d е ydi: Ul а rni q а tig` s а v, о g`irl а so`zin, Biligl а rin o`gr а n o`qush yo izin. ya`ni: Ul а rni q а ttiq s е v, so`zl а rini q а drl а , Ko`pmi yoki о zmi biliml а rini o`rgan. “Qut а dg`u bilig” о d о b v а axloqg а d о ir qimmatli p а ndn о m а а s а rdir. Yu. Х .Hojib til о d о bi, h а l о llik, r о stgo`ylik k а bi m а s а l а l а rd а ibr а tli fikrl а rni а yt а di. Ya х shi so`zni h а r qanday m о ddiy b о ylikd а n ustun qo`yadi. Ins о nning b ах ti h а m, b ах tsizligi h а m tili tuf а yli ek а nligi haqid а shund а y d е ydi: Kishi til о g`irl а r bo`lur qut kishi, Kishing til o`juzl а r: yarir а r b а shi. ya`ni: Kishini til e`z о zl а ydi, kishi u tuf а yli b ах tg а erish а di, Kishini til q а drsiz qiladi: (u) er b о shini yor а di. А s а rd а turli ijtim о iy t а b а q а l а r- о liml а r, d е hk о nl а r, hun а rm а ndl а r, s а vd о g а rl а r, elchil а r, mun а jjiml а r, t а bibl а r v а boshqa k а sb eg а l а ri haqid а so`z yuritilib, ul а rning j а miyat h а yotid а gi o`rni, m а s`uliyat v а v а zif а l а ri, yurish-turish, f е `l- а tv о ri qanday bo`lishi haqid а n а sih а tl а r qilin а di. “Qut а dg`u bilig” XI а sr turkiy а d а biyotining qimmatli yodg о rligidir. U turkiy tild а yar а tilg а n birinchi yirik yozm а b а diiy а s а rdir. D о st о nd а ko`pl а b xalq m а q о ll а ri v а hikm а tli so`zl а r qo`ll а ng а n bo`lib, ul а r а s а rning g`oyaviy m а zmunini b о yitg а n, b а diiy qimmatini о shirg а n. А s а rd а о rgin а l tims о ll а r, o` х sh а tishl а r, b а diiy if о d а l а r m а vjud. U m а sn а viy sh а klid а (q о fiyal а nishi аа , bb, vv …) mut а q о ribi mus а mm а ni m а hzuf (m а qsur) v а znid а yar а tilg а n. Ruknl а ri: f а uvlun, f а uvlun, f а uvlun, f а ul (f а uvl). Turkiy yozm а а d а biyotning yan а bir n о dir yodg о rligi А .Yugn а kiyning “Hib а tul-haqoyiq” а s а ridir. А .Yugn а kiyning h а yoti v а f ао liyati haqid а jud а о z m а `lum о t s а ql а nib q о lg а n. T ах minl а rg а ko`r а , “Hib а tul-haqoyiq” (“Haqiq а tl а r а rmug` о ni”) XII а srning ох irl а ri v а XIII а sr b о shl а rid а yar а tilg а n. U D о d- Sip о hs о l а r d е g а n hukmd о rg а b а g`ishl а ng а n. А s а rning o`zid а n о ling а n

m а `lum о tl а rd а n а yon bo`l а diki, sh о irning n о mi А hm а d, о t а sining ismi M а hmud, tug`ilg а n y е rining n о mi Yugn а k bo`lg а n. Uning ko`zi tug`m а о jiz bo`lg а ni to`g`risid а “Hib а tul-haqoyiq”d а shund а y d е yilg а n: Tug` а ko`rm а s edi а dibning ko`zi, Tuz а tti bu o`n turt b о b ichr а so`zi. А .N а v о iy, “N а s о yimul – muh а bb а t” а s а rid а А .Yugn а kiyni esl а b o`tg а n v а uning ko`zi о jiz bo`lsa-d а , q а lb ko`zi s о g`l о m kishil а rnikig а q а r а g а nd а r а vsh а nr о q ek а nligini а ytg а n. “Hib а tul-haqoyiq” d о st о nid а ko`t а rilg а n m а s а l а l а r quyidagi s о h а l а rg а о id: 1. Ilm-m а `rif а t. 2. А d а b-axloq. 3. Din v а sh а ri а t. D о st о nning m а rk а ziy m а s а l а l а rid а n biri ilm-m а `rif а tdir. Sh о irning fikrich а , b ах tu s ао d а tg а bilim bil а n erishishi mumkin. Bilik birl а bilnur s ао d а t yo`li, Bilik bil, s ао d а t yo`lini bul а (izl а ). А .Yugn а kiy shirinso`zlik, s ах iylik, k а mt а rlik, ezgulikni ulug`l а ydi, yolg о nchilik, b ах illik, t а k а bburlikni es а , а ksinch а , q о r а l а ydi. F о niy dunyoning h о yu h а v а sl а rig а b е rilm а slikk а , dunyod а ezgu а m а ll а r bil а n ya х shi n о m о lishg а ch а qir а di. “Hib а tul-haqoyiq”d а b а diiy til v о sit а l а rid а n unumli f о yd а l а nilg а n. T а shbih, t а z о d, isti о r а , t а sh х is k а bi b а diiy s а n` а t n а mun а l а ri yar а tilg а n. Xalq og`zaki ij о did а n s а m а r а li f о yd а l а nilg а n. D о st о n “Qut а dg`u bilig” k а bi mut а q о ribi mus а mm а ni m ах zuf (m а qsur) v а znid а bitilg а n. Qoraxoniylar podsholigining ulug` xizmatlaridan biri davlat va saroy tilining turkiy bo`lganligidir. Shu sababli ham turkiy tildagi adabiyot rivoj topdi hamda turkiy-islomiy adabiyotning yuqorida zikr etilgan dastlabki namunalari paydo bo`ldi.

Ma`lumki, turkiy adabiyotda axloq-odob, pand-nasihat, komillik fazilatlariga da`vat, ya`ni didaktik tamoyil doimo muhim o`rinni egallab kelgan. X-XII asrlar mobaynida didaktik mavzularga qiziqish kuchayib borganki, buning yorqin bir dalili Ahmad Yugnakiyning “Hibat ul-haqoyiq” asaridir. Ulug` shoirning tarjimai holi, ijodiyoti to`g`risida bizgacha to`liq ma`lumotlar yetib kelgani yo`q. A.Yugnakiyning hayoti va ijodidan bahs yuritgan tadqiqotchilarning deyarli barchasi “Hibat ul-haqoyiq” ning oxirida berilgan (Amir Say fiddin q alamiga mansub ) qaydlarga murojaat qilganlar. Unda aytilishicha, A.Yugnakiy Mahmud nomli fozil bir zotning o`g`lidir. U tavallud topgan safoli va xushhavo manzilning nomi Yugnakdir: Atosi oti Mahmud Yugnakiy, Adib Ahmad o`g`li, yo`q ul hech shaki. Tug`ma ko`r bo`lishiga qaramasdan bu ulug` zot avlodlarga “Hibat ul-haqoyiq” nomli qimmatli bir asarni meros qoldirgan: Kitobining oti erur hibatul Haqoyiq, iborat arabtin o`shul. Mazmuni: Kitobning oti “Hibat ul-haqoyiq” dir, bu ibora arabchadir. Adib Ahmadning tug`ilgan yili ma`lum bo`lmasa-da, tavallud topgan joyi Yugnakligi ma`lum. Yugnak deb atalgan joy nomi Samarqand atrofida ham, Farg`ona vodiysida ham, Turkiston yaqinida ham bo`lganligi uchun adibning aynan qaysi Yugnakda tug`ilganligi anchagina bahs-munozaralarga sabab bo`lgan. Ammo olimlarning ko`pchiligi Ahmad Yugnakiyni

Samarqand atrofidagi Yugnak qishlog`idan bo`lgan, degan qarorga kelishgan. Ahmad Yugnakiyning qachon yashaganligi ham uzoq vaqt tortishuvlarga sabab bo`lgan. Ayrim tadqiqotchilar adib Ahmad VIII asrda yashagan, degan da`voni ilgari suradilar. (Masalan, M.Imomnazarov. “Adib Ahmad qachon yashagan?”). Ular bunda A.Navoiyning “Nasoyim ul-muhabbat” asaridagi “Maskani Bag`doddin necha yig`och, ba`zi debturlar, to`rt yig`och yo`l erkan. Har kun Imom A`zam darsiga hozir bo`lur erkandur va bir mas`ala o`rganib bu yo`lni yayog` borur erkandur”, - jumlalarida nomi zikr etilgan Imom A`zamning VIII asrda yashaganligiga asoslanadilar. Ammo “Nasoyim ul-muhabbat” dagi ma`lumotlar tarixiy mazmunga emas, manoqibiy xarakterga egadir. Chunki manqabaviy hayot vaqt, zamon, makon chegaralarini umuman tan olmaydigan afsonaviy hayotdir. Asarning tili, uslubi, vazni uning XII - XIII asrlarda yozilganligini tasdiqlaydi. XX asr boshlarida Abdurauf Fitrat “Aybat ul-aqoyiq” nomli maqolasida asarning tili, uslubiga asoslanib, uni “Qutadg`u bilig” dan bir-ikki asr so`ngra yozilganligini ta`kidlagan edi. Shu faktlarga asoslanib,, Adib Ahmadni XII-XIII asrlarda yashagan, degan xulosaga kelish mumkin. Ahmad Yugnakiyning ilmiy-nazariy risolalar yozgan- yozmaganligi bizga noma`lum. U salohiyatli shoir va axloq muallimidir. Undan bizgacha yetib kelgan yagona asar “Hibat ul- haqoyiq” dostoni bo`lib, 484 misradan iborat. Asar 14 bobdan iborat bo`lib, dastlabki 5 bobini muqaddima qismi deb atash mumkin. Unda yagona Allohi taologa hamd, Rasululloh (s.a.v) ga na`t, to`rt ulug` sahobalar madhi, amir Muhammad Dod Sipohsolorbekka bag`ishlangan madhiyalar mavjud. Muqaddimaning oxirida asarning yozilish sababi bayon etilgan.

Asarning asosiy qismida ilm va bilimsizlik, donolik va johillik, tilni asrash, to`g`ri so`zlik, sir saqlashning muhimligi, dunyoning o`tkinchiligi, saxovatli va insonlarga mehribon bo`lish singari bir qancha insoniy fazilatlar hamda qusurlar haqida so`z boradi. “Hibat ul-haqoyiq” asari yozilgan davrda forsiy va turkiy dostonlar uchun umumiy bo`lgan muayyan she`riy shakl (ya`ni, aa, bb, vv usulida qofiyalanuvchi masnaviy shakli) hali mavjud emas edi. Shu sababli asarning madhiyaviy kirish qismlari o`sha davr arab adabiyotiga xos bo`lgan qasida janridan ijodiy foydalanib yozilgan. Ammo dostonning asosiy qismi va xulosasi qadim turkiy og`zaki adabiyotida keng qo`llanilgan to`rtliklar shaklida yaratilgan. Shu sababli doston hajmini baytlar bilan o`lchash to`g`ri emas. “Hibat ul-haqoyiq” asari aruz vaznida yaratilgan turkiydagi ikkinchi asar hisoblanadi. U aruzning mutaqorib bahrida yaratilgan: nomlanishi mutaqoribi musammani mahzuf, ya`ni faulun, faulun faul: O`char meh/nat o`ti, / kechar nav/bati, Qolur sabr / idisi / savobin / tutub. “Hibat ul-haqoyiq” asarining asl nusxasi bizgacha yetib kelmagan. Shuning uchun uni dastlab qaysi yozuvda yozilganligi ham noma`lum. XV-XVI asrlarda asar bir necha marotaba ko`chirilgan. Asarning topilishi va dastlabki nashri turk olimi Najib Osimbek nomi bilan bog`liq. U dastlab asarning Istambulda Abdurazzoq Baxshi tomonidan ko`chirilgan nusxasidan parchalar nashr ettiradi. Ko`p o`tmay u bu nodir kitobni to`liq holda nashr ettirgan. 1925-yili yana shu olim tomonidan , 1951 - va 1992- yillarda Rashid Rahmat Arat tomonidan nashr qilingan.

O`zbekistonda 1-marta “Hibat ul-haqoyi q ” dan namunalar A.Fitrat tomonidan 1928-yilda e`lon qilingan. 1941-yilda nashr qilingan “O`zbek adabiyoti xrestomatiyasi” da asardan parcha berildi. 1968- , 1971- , 1972- , 1994-yillarda ushbu asar Q.Maxmudov tomonidan alohida va turli to`pla mlar da bir necha marta nashr qilindi. “Hibat ul-haqoyiq” ning badiiy xususiyatlari haqida mulohaza yuritganda, eng avvalo, Ahmad Yugnakiyning o`z ona tiliga bo`lgan otashin muhabbati, turkiy tilning imkoniyat va nafisliklarini yuzaga chiqarishdagi samimiy intilishini qayd etib o`tmoq lozim. Adib Ahmad muhim va chuqur ma`noli fikrlarini turkiy tilda ifodalashni asl maqsad qilib qo`ygan. Shu tufayli o`z ijodining katta qismini turkiy til taraqqiyotiga baxshida etdi. Bu haqda u shunday deydi: Anin uz erur bu kitob bir so`zug, To`lulab keturdim kemishtim yuzug. Mazmuni: Bu kitob shuning uchun ham nafisdirki, har bir so`zni to`latib yozdim, keraksiz, yuzaki so`zlarni tashladim. “Hibat ul-haqoyiq” dagi so`z qo`llash iqtidori, vazn, qofiya va radifdan o`rinli foydalanish mahorati shoirning she`riyat qonun-qoidalarini chuqur o`zlashtirganligidan dalolat beradi. Asarning dastlabki uch bobi qofiya jihatdan bir butunlikni tashkil etib, dastlabki ikki misra o`zaro qofiyalanadi, boshqa baytlarning ikkinchi misralari ularga uyg`unlashadi. Quyidagi misralarda murdaf (ridfli) qofiyaning bir ko`rinish ishlatilgan: Ko`ngultin chiqarqil tavor suqliqin, Kedim birla teb tut qorin to`qliqin. Bu boyliq chig`oyliq ozuq yo`qlug`i, Chig`oyliq tep ayma ozuq yo`qlug`in.

Mazmuni: Ko`ngildan molga bo`lgan suqlikni chiqar, faqat kiyim bilan qorin to`qligini ko`zla. Boylik, kambag`allik bu yemish-ozuq yo`qligidir, (aslida) oziq-ovqat yo`qligini qashshoqlik deb aytma. Ma`lumki, raviy (qofiyalanuvchi so`z o`zagidagi oxirgi harf) dan oldin cho`ziq unlining kelishi murdaf qofiya deyiladi. Yuqoridagi misralarda suqluqin , to`qluqin so`zlaridagi bir-q raviy, undan oldin u va o` cho`ziq unlilari kelmoqda. Quyidagi misralarda turkiy she`riyat uchun xos bo`lgan alliterasiyadan foydalanilgan: Bilik birla bilinur saodat yo`li, Bilik bil saodat yo`lini bula. Yoki Tiling bekta tutg`il tishing sinmasun. Shuningdek, adib asarda tazod, tashbeh, irsolul-masal, talmeh, istiora, tanosib singari o`nlab badiiy san`atlardan mohirlik bilan foydalangan. Tazod: Yaratti ug`onim tunung, kunduzung, O`tub bir-biriga yurur o`ng, so`nga. Tashbeh: Yilontek bu ochun yilon o`g`lag`u, Yo`moqqa yumshoq ichi bo`r og`u. Irs masal: Javo qildachingg`a yonut qil vafo Arimas necha yuvsa qon birga qon. Talmeh: Salobat ichinda Umartek juvon Saxovat, samoqat tutar Usmoniy. Tetiklikdan kenduv ayoztik o`zuq, Dod insof tutar chin Anushirvoniy.

“Hibat ul-haqoyiq” ma`no va mazmun e`tibori bilan to`la ma`noda axlo qiy – ta`limiy asardir. Akademik Oybekning ta`rifiga ko`ra, “u islom dini, axloqini tashviq qilish uchun yozilgan”. Ammo tad q i q otchilarning “tamomila diniy va axlo q iy” asar, deya ba h olagan h ukmlarini h am t o` la-t o` kis ma` q ullab b o` lmaydi. Chunki, unda din bilan bir q atorda dunyo t o`g` risida, axlo q va ilm, tafakkur va inson umrining asl mo h iyati h a q ida q immatli fikrlar bayon etiladi. Asarning g` oyaviy-badiiy q uvvatini belgilaydigan va Adib A h madning mutafakkirlik iste`dodini k o` rsatadigan boblardan biri ilmdan ba h s yuritadigan bobdir. Uningcha, ilm nuri bilan saodat y o` li yorishadi. Bu y o` lga kirishni istagan odam, albatta, ilm egallashi zarur: Bilik birla bilinur saodat y o` li, Bilik bil saodat y o` lini bula. Insoniyat farzandi ilm or q ali o` zini ja h olat, nodonlik, gumro h lik singari ofat va balolardan xalos etadi. Ikkinchidan, u h a q ni botildan far q lab, dunyo va h ayot sirlarini bilish imkoniyatiga erishadi. H ech bir e`tiroz y o`q ki, Adib A hmad ilm va uning fazilatlari haqida so`zlaganda, eng avvalo, din va shariat ilmini nazarda tutgan, ammo ilmni faqat din doirasida talqin etish ham haqiqatga tug`ri kelmaydi. Uning uchun odob, nafs tarbiyasi, komil inson martabasiga kutarilish ham ilm bilan aloqador edi. Ahmad Yugnakiyning ilm va ma`rifat tug`risidagi fikrlariga chuqurroq nazar tashlansa, bu buyuk mutafakkirning axloq va haqiqat ilmiga tayanib, fanning barcha tarmoqlarini o`rganishga da`vat qilganligi sir bo`lmay qoladi. Shuning uchun shoir ilm tushunchasini keng miqyosda qabul qilib, ham diniy, ham dunyoviy ilmlar xususida mushohada yuritganligini hisobga olish lozim. “ Biz erkak deb yurgan kishilarning ko`plari xotindir, xotin deganimiz zotlar orasida haqiqiy eranlar (avliyoulloh) esa bisyordir ” – degan ekan Ibn Arabiy. Shunga o`xshash gap Farididdin Attorning “Tazkirat ul-avliyo” asarida Robiya al-

Adaviyya munosabati bilan ham aytilgan. Bunda hadisda zikr etilgan “Olloh sizning shakllaringiga emas, niyatlaringizga boqar”- degan fikrga asoslanilgan. e`tiborli tomoni shundaki, Ibn Arabiy va F. Attordan ancha oldin Ahmad Yugnakiy “Bilikli tishi er, johil er tishi” (bilimli xotin er kishidir, bilimsiz erkak– xotin kishidir) degan h ukmni bayon qilgan. N.S. Banarlining ta`kidlashicha, Adib A hmadning bilimli ayolini erkak bilan teng qo`yish yangi ijtimoiy nuqtai nazarning ifodasi bo`lib, Bu nuqtai nazarga ko`ra, ayol islomiyatning ilk asarlaridan boshlab eski turk qavmlari muhitida yuksak mavqiega ko`tarilganligidan dalolat beradi. Ahmad Yugnakiy “Hibot ul–haqoyiq” asarini yaratar ekan, islom dininig kuchsizlanishini oldini olish, musulmonlik yuzani toat-ibodat emasligi, t o`g` rilik, halollik, bilimdonlik islomning bosh sharti ekanligini ta`sirli tarzda to`lqin qilish, odob va ilm, diniy hissiyot va tafakkur, saodat va ma`rifat bir biriga butunlay bog’liq ekanligini isbotlashga harakat qilgan. Bunga erishishning birinchi asosi va ma`rifiy zamini Qur`on karim hamda pay g` ambar h adislari h isoblanadi. Nazm va na sr da ma`noni kuchaytirib, ifoda ta`sirini kuchaytirish ma q sadida oyat va h adislarni qo` llash i q tibos san`ati deyilgan. I q tibos ikki xil b o` lgan: 1. I q tibosi tom. Bunda oyat yoki h adis t o` li q keltirilgan. 2. I q tibosi no q is. Bunda Q ur`on oyatlari va h adislardan ma`lum bir kalima yoki ibora olinib, asosiy ma q sadga xizmat q ildirilgan. Q adimgi turkiy adabiyotda foydalanilgan Q ur`on oyatlari va h adislarni h amma va q t h am ani q k o` rsatish q iyin. Masalan: Y o`q erdim, yaratting yana y o`q q ilib, Ikinch bor q ilursan mu q irman mun g a Mazmuni: Y o`q edim, yaratding, yana y o`q q ilib, q ayta vujudga keltirasan, bunga i q rorman. Q ur`oni karimning “Ba q ara” surasi 28-oyatidagi “ O` lik tanangizga jon bergan, keyin o` lim beradigan, s o` ngra yana tirilganidan keyin O` ziga

q aytajagingiz – Ollo h ni q anday inkor q ilasiz-a” deya zikr etilgan kalimalarning turkiydagi she`riy tal q inidir. Q ur`onning “ Zumar ” surasidagi 9-oyatda “Biladigan zotlar bilan bilmaydigan kimsalar barobar b o` lurmi?” – degan ilo h iy savol bor. Bu gap A h mad Yugnakiy tomonidan “Biliklik biliksiz q achon teng b o` lur?” - degan tarzda aynan takrorlangan va bilimsizlikning Ollo h nazdida katta bir kulfatligiga ishorat q ilingan. “Yusuf” surasining etakchi mavzui, - deydi f.f.d. H .Karomatov, - “as sabru jamilun-g o` zal sabr” iborasi. Sabr s o` zi Q ur`onda 70 marotaba uchraydi, h ech bir s o` z bu q adar k o` p ishlatilmagan. Aynan shu ibora o` zbek xal q ma q ollariga asos solgan va Yusuf Xos H ojib, A h mad Yugnakiy va A h mad Yassaviy ijodidan keng o` rin olgan”. Dar h a q i q at, Adib A h madning Balo kelsa sabr et farra hqa kutub, Kutub tur farrahqa balo-ranj yutup. O` char me h nat o` ti, kechar navbati, Q olur sabr idisi savobin tutub- Balo kelsa sevinchga y o` yib, sabr q il, Q iyinchilikni ichingda sa q lab, Shodlik kelishini kutib tur. Me h nat masha qq at o` ti s o` nar, S o` ng sabrli kishiga savobga erishish navbati yetadi, kabi chin sabrlikka chorlovchi fikrlarni Q ur`on oyatlari va pay g` ambarning “Sabrli bandalarga be h isob savob (ajr) ato etil g` usidir” mazmunidagi h adislarni inobatga olmay tal q in q ilish h a q i q atdan k o` z yumush b o` lur edi. H adislar mazmunini asar tarkibiga singdirish yoki ularni t o`g` ridan- t o`g`ri asarga kiritish borasida Adib Ahmad turkiy she`riyatda eng yaxshi natijalarga erisha olgan. Bir hadisda ta`riflanishicha, “ Birovni (kurashib) yiqitgan polvon emas, balki g`azablangan vaqtida jahlini yutgan odam polvondir” . “Hibat ul-haqoyiq” dagi mana bu fikrlar mazkur o`gitning uzviy davomiga o`xshaydi:

Alinglansa tutnub g`azab inad o`ti, H alimli q suvin soch o` l o` tni o` chur. Mazmuni: G` azab o` ti tutab, alangalanib yonsa, muloyimlik bilan shaf q at, mar h amat, h a q i q at suvini sochib, uni o` chir. Xullas, h adislar Adib A h madning dunyo q arashiga axlo q iy-diniy yoki falsafiy ji h atdan q anchalik ta`sir k o` rsatgan b o` lsa, uning adabiy shaxsiyati va ijodiyotiga h am ijobiy h issa qo` shgan. F.f.d. M.Imomnazarov “Hibat ul- haqoyiq”da “21-o`rinda payg`ambarimiz hadislari uchraydi”, - deydi. Xullas, Ahmad Yugnakiyning insonlarni ma`naviy yetuklikka chorlovchi serma`no ijodi, ya`ni “Hibat ul-haqoyiq” asari bugungi kun milliy o`zlikni anglash va barkamol avlodni tarbiyalashda mu h im vazifani bajarishga xizmat q ilishi bilan h am o` ta q immatlidir.

А d а biyotl а r: 1. Yusuf Хо s Hojib. “Qut а dg`u bilig”. T., 1971 2. Qadimiy hikm а tl а r. T., 1987 3. А .Yugn а kiy . “Hib а tul-haqoyiq”. T., 1971 4. K а rim о v K. “Ilk b а diiy d о st о n”. T., 1976 5. M а hmud K. Ах m а d Yugn а kiyning “Hib а tul-haqoyiq” а s а ri haqid а . T., 1972. 6. www.pedagog.uz

Похожие

Yusuf Xos Hojib. Qutadg`u bilig

“Ahmad Yugnakiy va uning “Hibatul haqoyiq”

Ahmad Yugnakiy va uning Hibat ul-haqoyiq asari

“Yusuf Xos Hojib va uning “Qutadg‘u bilig” asari”

Sharq adabiyotida masnaviylar va ularning vazn tarkibi