Umumta’lim maktablarida dramatik asarlarni o’rganish - Литература - Рефераты

Umumta’lim maktablarida dramatik asarlarni o’rganish

Загружено в:

11.09.2022

Скачано:

0

Размер:

34 KB

Umumta’lim maktablarida dramatik asarlarni o’rganish. Reja : 1.Dramat ik asarlarning janr xususiyatlariga doir . 2 Dramatik asarlarning o’ziga xos xususiyati. 3.Dramatik asarlarda qahramonlarning nutqiy tavsifi. .

Buyuk yunon mutafakkiri Aristotel dunyo adabiyotshunosligining ibtidosi bo’lgan “Poetika “ asarida “dramaning o’zi harakat , chunki u harakat qiluvchi shaxslarni aks ettiradi “, degan mashhur bir tushincha bilan dramaning teatr san’atida qanchalik mushtarak hodisa ekanini ta’kidlagan edi. So’z san’atining asosiy turlaridan biri bo’lgan drama yunoncha so’z bo’lib, harakat,amal-faoliyat degan ma’nolarni bildiradi.Pesa,asosan, sahnada ijro etish uchun mo’ljallangan bo’lib, suhbat-dialog shaklida yoziladi.Unga bayon va tasvirlashga xos usullar yot bo’lganidan,muallif personajlar xattiharakati,hodisalarn i bevosita tahlil etish imkoniyatiga ega emas.Bunday vazifalar dialog yetakchiligida,monolog,remarka va pauzalar yordamida muayyan vaqt ichida ko’z o’ngimizda sodir bo’layotgan qismatlar shaklida amalga oshiriladi.Har bir voqeaga yo’nalish beriladi.Dramatik asar tanaffuslar bilan ko’rsatilganligi sababli,har qaysi qismi parda deb yuritiladi.Parda ichida ko’rinishlar bo’ladi.Bir qismga mo’ljallanganligi sababli ,drama asari hajmi cheklangandir. Sahna asarining mohiyatni,pafosini,ta’sirchanligini dramatik harakatning o’ziga xos shakli hisoblangan dramatizm tashkil etadi.Dramatizm qarama-qarshilik negizida, xarakterlar og’ir,tang va mushkul holatlarga tushgan damlarda yuzaga chiqadi.Shu sababli u tragediyada tragizm,komediyada komizm mohiyatida kechadi.Pafos asarning g’oyaviylik bilan badiiyligi birligida yuzaga chiquvchi ehtirosli,ta’sirchan ruhidir. Qarama -qarshilikka xos bunday ikki tipologik umumiy ko’rinishi asardagi g’oyaviy yaxlitlik va birlik bilan bog’langan bosh sahnaviy harakatning – qiziqarli,keskin rivojlanib boruvchi dramatik yo’nalishning iki xilda ko’rinishini ta’minlaydi. 1.Shiddatli va keskin rivojlanvchi dramatik harakat.Bu qadimiy klassik yoki an’anaviy turdagi harakat deb yuritiladi.Shu tur asarda ikki muhim jihat bor:ularda g’oyaviy maqsad,asosan,bitta yaxlit fabula –yakunlangan hodisa atrofida keskin rivojlanuvchi faoliyatda,ya’ni harakat biriligida ifodalanadi.Chunonchi Hamzaning “Boy ila xizmatchi” dramasida g’oyaviy yaxlitlik ma’nosidagi harakat birligini

Jamilaga Solihboyning “ishqi “ tushib qolishi bilan aloqador fabula dalil chizig’ini tashkil qiladi,bunday asarlarda dramatik yo’nalishning dastlabki holat,tugun,rivoj,kulminatsiya,yechim-final singari bosqichlari tiniq hamda muntazamlilikda yuzaga chiqadi. 2.Asta-sekin kechuvchi dramatik harakat.Bu turdagi dramatik yo’nalish personajlarning ziddiyatli holatlarida tug’iluvchi fikr va kechinmalarga,ruhiyatdagi iztiroblar dinamikasiga bog’liq bo’lib,ichki taranglikda,zimdan keskinlikda kechuvchi munosabatlarga asoslanadi.Unday p’esalarda yaxlit va yagona fabula,ya’ni harakat biriligi to’g’risidagi shart,ko’pincha,saqlanmaydi,dramatik yo’nalish bosqichlari batartib ravishda,izchillikda yuzaga chiqavermaydi. Drama qadimiy Gretsiyada dastlab diniy marosimlar4da ijro etilgan, kuylanadigan asarlar sifatida paydo bo’ldi.Uzoq va murakkab rivojlanish yo’llarini bosib o’tgan Yunon dramasi,xususan,uning tragediya janri,o’z manbalarini afsonaviy xudolar-Zevs bilan Semeli o’g’li-mevalar xudosi Dioni azob- uqubatlarini kuylovchi g’amgin qo’shiqlardan oldi.Drama Yunonistonda bizning asrimizdan ilgari beshinchi asrda,antik adabiyot davrida,ayniqsa,Esxil,Sofokl,Evrripid singari shoh tragediyanavislar ijodida gullab yashnadi.Antik Dune komediyasining paydo bo’lishi Aristofon nomi bilan bog’liq.O’sha davr dramasi,asosan, she’riy shaklda bo’lib,falsafiy mazmundorligi, obrazlarning g’oyat azamat va ulug’vorligi bilan ajralib turishi katta ijtimoiy- tarbiyaviy rol o’ynardi.Qadimiy Rim hukmdorligiga o’tishgacha bo’lgan dramaning ellinizm davri eramizdan burungi IV asrning ikkinchi yarmidan II asrning birinchi yarmigicha bo’lgan taraqqiyotiga ta’sir o’tkazdi.Lekin bu vaqtga kelib shaxsiy va maishiy mavzular,ishq-muhabbat savdolari sahna asarlari ruhidan ustunlik qildi. Shekspir p’esalarida jamiyat va inson tarixi,umuman, borliq,hayot dialektik yaxlitlikda,murakkab qarama-qarshiliklar kurashida ko’rsatiladi.O’z navbatida,uning asarlari kompozitsiyasi,tuzilishi o’ziga xoslik kasb etadi:u hayotdagidek,shaxsiy turlarini tarixiylik bilan kundalik,oddiy hodisani yuksaklik,

olijanoblik bilan,kulgili ko’rinishi,qayg’uli,alam-iztirobli qismatlar bilan erkin ravishda almashtira oladi. Madaniyatimiz tarixi bilan rivojlanib kelgan bu san’at turi sintez aralash mohiyatga molik xalq teatri bilan bir butunlkda,ayniqsa, qiziqchilik va qo’g’irchoq teatrlari hamda turli ommaviy sayil-tomoshalar bag’rida yashadi. Dramatik asarlarga drama,komediya,tragediya singari janrlar mansubdir.Bunday asarlarda voqelik asarda bevosita ishtirok etuvchi shaxslarning xattiharakatlari,nutqlari orqali ochiladi. Dramatik asarlar sahnaga moslab yozilgan bo’ladi,yozuvchining fikrlari asarda ishtirok etuvchilarning so’zlari va harakatlari vositasida ko’rsatiladi. Lirik yoki epik asarlarda muallif nuqtai nazari ko’p holllarda ochiqdan-ochiq bildiriladi.Dramatik asarlarda esa ayni mana shu holat mavjud emas.Bu o’quvchilar uchun qo’shimcha qiyinchiliklarni yuzaga keltiradi.Shunga ko’ra bu yerdagi munosabatlarning o’ziga xos tarzda aks etishini ularning ongiga,idrokiga yetkazish zarurati bor.Sahna asaridagi har bir harakat va har bir so’zning katta ma’no tashishi o’quvchilar tomonidan anglab yetilishi kerak.Buning uchun tahlil jarayonlarida asarning shu xususiyatlariga asosiy urg’u berishga to’g’ri keladi.”So’z san’atining asosiy turlaridan biri bo’lgan drama yunoncha so’z bo’lib,harakat,amal-faoliyat degan ma’nolarni bildiradi.Pesa,asosan,sahnada ijro etish uchun mo’ljallangan bo’lib,suhbat-dialog shaklida yoziladi.Unga bayon va tasvirlashga xos usullar yot bo’lganidan ,muallif personajlar xattiharakatini,hodisalarni bevosita tahlil etish imkoniyatiga ega emas.Bunday vazifalar dialoglar yetakchiligida,monolog,remarka va pauzalar yordamida muayyan vaqt ichida ko’z o’ngimizda sodir bo’layotgan qismatlar shaklida amalga oshiriladi.Har bir voqeaga yo’nalish beriladi.Dramatik asar tanaffuslar bilan ko’rsatilganligi sababli,har qaysi qismi parda deb yuriladi.Parda ichida ko’rinishlar bo’ladi.bir kechaga mo’ljallanganligi sababali drama asari hajman cheklangandir”. 1 Dramatik asarlarda ohang,pauza va ovozning baland-pastligi katta ahamiyatga ega bo’lib,nutqning o’ziga xos bu xususiyati sahnada yanda aniqroq 1

ko’rinadi.Ta’lim jarayonida o’quvchi va talabalar bir necha dramatic asarlar bilan tanishib chiqishadi.Ular orasida qadimgi Yunon dramaturglarning laparlaridan boshlab,xorijiy mamlakatlardagi adiblar qalamiga mansub bo’lgan sahna asarlarigacha mavjud.Tabiiyki,ularning orasida o’zbek dramalari asosiy o’rin tutadi. Dramatic asarlarda konflikt alohida urg’u bilan namoyon bo’ladi.Shunga ko’ra ,tahlil jarayonida asardagi asosiy konfliktning namoyon bo’lishiga e’tibor berish shartdir.Dramatik asarlarni tahlil qilishda asardagi qahramonlarning harakati,bir- birlariga munosabatigina emas,balki undagi har bir so’z,har bir ishora ham o’ziga xos ahamiyat kasb etadi.Shunga ko’ra uni tahlil qilishda muallif remarkasidan boshlab,qahramonlarning bir-biri haqidagi fikrlari ,ularning o’z so’zlari,muallif qo’llagan tasvir vositalarning barchasi,til imokoniyatlari ham hisobga olinishi kerak. Umuman ,dramatic asarlarni o’rganishda pardalar orasidagi bog’lanishlarga,har bir pardaga xos bo’lgan voqealar rivojiga,mana shu jarayonlarda alohida olingan personojlar xarakteridagi o’zgar5ishlar va rivojlanishlar darajasiga alohida e’tibor berish kerak bo’ladi.Bunda ularning tiliga ,bir-birlariga munosabatlariga,shu munosabatlarning ifoda tarziga ham diqqatni qaratish shart.

Adabiyotlar 1.Karimov I. Yuksak ma’naviyat- yengilmas kuch. T., 2008 2.Barkamol avlod orzusiT.,2000. 3.Karimov N. XX asr adabiyoti manzaralari.T.: “O’zbekiston”,2008 4 .Zunnunov A. Hotamov N. Adabiyot o’qitish metodikasi. T., 1992 5 .Dolimov S. Ubaydullayev H. Adabiyot o’qitish metodikasi. T., 1967 6.Yo’ldoshev Q. Adabiyot o’qitishning ilmiy-nazariy asoslari. T., 1996 7 .To’xliyev B.Adabiyot o’qitish metodikasi.T., 2006. 8.Yo’doshev Q. Yoniq so’z. T.: “Yangi asr avlodi”, 2006.

Похожие

Umumta’lim maktablarida dramatik asarlarni o’rganish

Dramatik tur

Umumiy o’rta ta’lim maktablarida yozuvchi tarjimayi holini o’rganish

Epik va dramatik asarlar tahlili

Dramatik tur va uning janrlari