Украин адабиёти - Литература - Рефераты

Украин адабиёти

Загружено в:

08.09.2022

Скачано:

0

Размер:

60 KB

Украин адабиёти Бу адабиёт шарқий славян халқлари (рус, белорус) адабиёти гуруҳига киради. У қадимги рус адабиёти заминида шаклланди ва ривожланди. XI-XII асрлардаёқ жуда бой оғзаки ижод асарларига ва ёзма ёдгорликларга эга бўлган қадимги рус адабиёти украин адабиёти ривожига кучли таъсир этди. Украин шоирлари Т.Шевченко, И.Франко, С.Руданский, П.Мирний ҳамда М.Рильский ва Н.Забилаларнинг хусусан “Игорь жангномаси”га бўлган қизиқишлари жуда кучли эди. Улар бу ажойиб адабий ёдгорликни украин тилига таржима қилдилар. Украин адабиётининг энг қадимги намуналари халқ оғзаки ижоди шаклида яратилган бўлиб, кўпроқ антифеодал ва антикрепостнойлик хусусиятига эга эди. Халқ яратган қўшиқ, эртак, дума (катта хажмдаги эпик ва лиро-эпик асарлар), латифа ва ривоятларда меҳнаткаш омманинг асрлар давомидаги орзу-умидлари, чет эл босқинчиларига қарши олиб борган курашлари, жумладан 1648-1654 йилларда кенг қулоч ёйган халқ озодлик кураши, 1812 йил Ватан уруши воқеалари ўз аксини топган. Украин халқининг 1648-1654 йилларда поляк панларига қарши олиб борган озодлик курашлари Украинанинг Россияга қўшилиши билан якунланди. Икки халқнинг қўшилиши ”Казак йилномалари” ва мемуар асарларда акс этди. Рус ва украин адабиётлари ўртасидаги дўстона муносабатлар шу вақтдан бошлаб Яна ҳам авж олди. Э.Славинецкий, С.Полоцкий, Ф.Прокопович сингари украин шоирлари Москвага кўчиб бордилар. Улар ўз асарларида жамиятдаги ижтимоий қарама-қаршиликларни акс эттирдилар; янги адабий жанрлар ва шаклларни ривожлантиришга салмоқли ҳисса қўшдилар. Григорий Сковорода – X V III аср украин адабиётининг улкан арбоби. У ўз замонасининг илғор ўқимишли кишиси ва файласуфи ҳук м рон доиралар учун хизмат қилишдан бош тортди, аксинча, ма вжуд ижтимоий тузумни қаттиқ қоралади. Халқ унинг ҳаёти ва панларга қарши олиб борган кураши тўғрисида ҳар хил ривоятлар тўқиди. Сковорода сатирик шоир ва файласуф сифатида XVIII

аср рус маърифатпарварлари (А.П.Сумароков, Д.И.Фонвизин, Г.Р.Державин, А.Н.Радишчев, И.А.Крилов, Н.М.Карамзин) га яқин турар эди. Унинг ижодида буюк рус олими ва шоири М.В.Ломоносов, сатира усталари Новиков, Кантемир ва Фонвизин каби ёзувчилар ижодига хос мотивлар кўп эди. Чунончи, Сковорода ҳам улар сингари ўз ижодида инсон тарбияси масаласига катта эътибор берди. Сковорода XIX аср украин адабиётида кенг тараққий этган масал жанри ни бошлаб берди. XVIII аср охири, XIX асрнинг бошларида яшаб ижод этган Котляревский ижодида 1812 йил Ватан уруши мавзуи катта ўрин эгаллади. 1825 йил воқеалар арафаси да Котляревский ўзининг ” Энеида ” достони ва “ Наталка-Полтавка ” пьесаларини нашр эттирди. “Энеида” достони қадимги юнон шоири Вергилийнинг “Энеида” достонига ўхшатма бўлишига қарамасдан, бадиий юксак ва оригинал асардир. Бу достон ўзининг образли ва жонли халқчил тили, ўткир сатираси, хушчақчақ юмори ва воқеликни реалистик акс эттириши билан кўп тақлидик асарлардан тубдан фарқ қилади. Чунки Котляревский антик адабиётдан олинган сюжетга воқеликдан танлаб олинган ёрқин ва жонли образларни сингдирди, шу йўл билан крепостнойлик тузумини сатира остига олди, ижтимоий тенгсизликни қоралади ва ўзининг прогрессив гуманистик қарашларини ифодалади. Бироқ у крепостнойлик тузуми ва самодержавияни йўқ қилиш зарур деган инқилобий хулосалар чиқариш даражасига кўтарила олмади. И.П.Котляревскийнинг замондошлари Г.Ф.Квитка-Основьяненко, С.С.Гулак-Артемовский ва Е.Н.Гребёнка биринчи украин масалчилари сифатида танилдилар. XIX асрнинг биринчи чораги янги украин адабиётининг шаклланиш даври эди. Бу давр украин адабиёти эзилган халқнинг инқилобий талабларини ўзининг ажойиб бадиий асарлари орқали катта ижтимоий кучга айлантирган Тарас Шевченконинг адабиёт майдонига кириб келиши билан якунланди. Т.Г.Шевченко нинг гениал ижоди украин адабиётининг ёрқин саҳифаларидан бирини ташкил этади. Шевченко янги украин адабиётининг асосчиси ва ундаги демократик йўналишнинг тўнғич куйчиси эди. Унинг 2

дунёқараши ва ижоди Россиядаги меҳнаткаш халқнинг озодлик ҳаракати, декабристлар ва рус революцион-демократларининг таъсири остида шаклланди. Буюк рус танқидчиси Н.А.Добролюбов таъбири билан айтганда, “Шевченко суяк-суяги билан халқ шоири эди”. У буюк ватанпарвар сифатида чоризмни ёқтирмас ва рус революционерлари билан ёнма-ён туриб, украин халқини ва бошқа қардош халқларни самодержавие ҳамда крепостнойлик исканжасидан қутқариш учун кураш олиб борар эди. Шевченко халқни озод қилишнинг бирдан-бир йўли рус халқи билан бошқа славян халқлари бирдамлигини мустаҳкамлашдир, деб тарғиб қилди. ” Катерина ” достонида Т.Шевченко воқеликни тўла реалистик акс эттиришга эришди. Панларнинг ахлоқий тубанлигини аёвсиз фош этиш бу асарнинг асосий ғоясидир. ”Гайдамаклар” поэмасида 1768 йилда поляк панларига қарши кўтарилган деҳқонлаор қўзғолони тасвирланган. “Уч йил” номли шеърлар тўпламида ҳам крепостнойлик тузумини фош қилиш ва деҳқонлар қўзғолонига даъват этиш тенденцияси кучли. “Туш” достони ҳам бошдан-оёқ кўтаринки инқилобий руҳ билан суғорилган асар. 1847 йилда Т.Шевченко ўзининг революцион-демократик руҳдаги асарлар учун қамоққа олинди. Николай I нинг шахсий буйрйғи билан у солдатликка юборилиб, ёзиш ва расм чизиш ҳуқуқидан маҳрум этилади. Лекин барибир шоир узоқ сургунда ҳам ўзининг революцион фаолиятини тўхтатмайди. Сургунликнинг қаттиқ тартибларига қарамасдан, шоир ”Казематда” шеърлар туркумини, “Варнак” поэмасини, “Хизматкор хотин”, “Музикант”, “Рассом”, “Эгизак” сингари қиссаларини яратди. Самодержавиени аёвсиз фош қилиш ва халқларнинг озодлигига ишонч кўзи билан қараш – бу асарларнинг умумий ғоявий мазмуни ана шу. Т.Шевченконинг янги украин адабиётидаги буюк ролини Пушкиннинг рус адабиётидаги, Мицкевичнинг поляк адабиётидаги, Гётенинг немис адабиётидаги ғоят катта хизматлари билан тенглаштириш мумкин. М.Горькийнинг ибораси билан айтганда, “Шевченко, Пушкин, Мицкевичлар 3

меҳнаткаш халқ руҳини чуқур ва зўр бадиий куч билан ифодалай олган кишилар эдилар”. XIX асрнинг 50-60-йиллар украин адабиётида танқидий реализмнинг йирик вакили сифатида Марко Вовчок ( Мария Александровна Вилинская ) кўринди. Бу буюк украин ёзувчисининг ғоявий, ижодий камолотида унинг Н.А.Добролюбов, А.И.Герцен, Н.П.Огарев ва Т.Г.Шевченко каби буюк революционерлар билан бўлган дўстлиги ғоят муҳим роль ўйнади. Марко Вовчокнинг ижодига Н.Г.Чернишевский, буюк украин шоири И.Франколар юксак баҳо берганлар. Уларнинг қайд этишларича, М.Вовчок украин прозасида крепостнойлик тузумини фош қилувчи ҳикоя ва повестларнинг энг яхши намуналарини яратган ёзувчи эди. Унинг ижоди халқчиллик ва танқидий реализм принципларига асосланган. XIX асрнинг иккинчи ярмида И.Франко, П.Мирний, П.Грабовский ва Л.Украинкаларнинг ижоди кенг қулоч ёйди. У ларнинг барча асарлари эксплуататорлик тузуми ва самодержавиега қарши кураш руҳи билан суғорилган. И.Франко буюк шоир адабий Шевченко мактабида тарбияланди. 1887 йили босилиб чиққан “Чўққилар ва тубанликлар” тўпламига кирган шеърларида И.Франко меҳнаткаш халқ орасидан етигшиб чиққан, метин иродали революционер образини чизди. У биринчи бўлиб украин шеъриятида ишчи образини яратди. “Веснянка” шеърлар цикли ўзининг ғоявий-бадиий юксаклиги билан катта аҳамиятга эга. Бу туркумдаги шеърларида, масалан, ”Қуёш қизитмоқда”, “Гулдирамоқда” шеърларида И.Франко қуёш, шамол, момақалдироқ сингари мажозий образлар ( Чўлпон, Фитратлар билан қиёс ) ёрдамида ижтимоий ҳаётда юз бераётган туб ўзгаришларни тасвирлади. И.Франконинг машҳур достонларидан яна бири “Мусо” (“Моисей”) 1905 йил революцион воқеалари таъсирида юзага келган асар. Бу асарнинг негизида Мусо тўғрисидаги бир диний ривоят ётади. Франконинг поэтик маҳорати шундаки, у диний ривоятдан халқ билан йўлбошчи ўртасидаги муносабатларни тўғри оча олган. 4

И.Франко ўзининг ёзувчилик, таржимонлик, танқидчилик адабиётшунослик, фольклористлик ва тилшунослик фаолияти билан фақат украин адабиётида эмас, балки рус, поляк. Чех, болгар ва француз адабиётларида ҳам шуҳрат қозонди. Леся Украинканинг ижодий фаолияти Россияда революцион-озодлик ҳаракати авж олган вақтга тўғри келди. Унинг лирикасининг бош мавзуси – Ватанга муҳаббат. Унинг тасвири ва талқинида Ватанга муҳаббат душманга нафратдан иборат. Шоира ўз достонларида тарихий ва замонавий масалаларни кўтариб чиқади. Масалан, халқ қўзғолони мавзуси “Роберт Брюс” поэмасида дадил кўтарилган бўлса, “Қадимги эртак” достонида ўрта аср воқеалари ҳикоя қилиниб, ўз озодлиги ва мустақиллиги учун курашган шоир образи гавдалантирилада. Ҳуррият ва миллий озодлик учун кураш масаласи Л.Украинка саҳна асарларида ҳам марказий ўрин тутади. Бу жиҳатдан унинг ”Кассандра”, “Катакомбаларда”, “Ўрмон қўшиғи” каби пъесалари диққатни ўзига жалб қилади. XX асрнинг биринчи чорагида юзага келган янги украин адабиёти янги ижтимоий тузум шароитида рус, украин ва бошқа қардош халқлар классик адабиётларининг энг яхши анъаналари таъсирида шаклланди ват обора ривожланиб борди. Шу даврларда П.Тичина, М.Рильский, И.Кочерга, И.Ле, Ю.Яновский каби навқирон ижодкорлар етишиб чиқди. Фашистлар Германияси билан уруш йилларида украин ёзувчиларининг ҳикоя, очерк ва романларида Ватан мудофааси етакчи мавзу бўлди. Уларнинг асарларида Қизил Армия жангчиларининг кўрсатган жасорати, турли миллатларга мансуб халқларнинг фронт ва фронт орқасидаги биродарлик ва дўстлик ҳис-туйғулари тараннум этилди. Уруш даври воқеаларини кенг миқёсда тасвирловчи ”Украина қони” (В.Собко), “Улар ўтолмадилар” (Ю.Смолич), “Профессор буйко” (Я.Баш), “Ҳаётнинг қадри” (В.Козаченко) каби роман ва қиссаларда, “Партизан ўлкаси”, “Партизан генерали Руднев” (А.Шиян ва 5

П.Воронько) очерклар тўпламларида душман вақтинча босиб олган ҳудудларда қизиб кетган партизанлик ҳаракатлари ҳақида ҳикоя қилинди. Украин шоирлари П.Тичина, М.Бажан, А.Малишко, Л.Первомайский, В.Сосюра, И.Гончаренколарнинг ватанпарварлик руҳи билан суғорилган жанговар шеърлари уруш йилларида ватан буйлаб янгради, жангчиларнинг қаҳрамонлиги улуғланиб, тинчликсевар халқларнинг ёвуз душманга нисбатан туганмас ғазаб-нафрати ифодаланди. 60-70- ва ундан кейинги давр украин адабиёти тараққиётида ҳамма асосий жанрларнинг жадал ривожланиши ва янги-янги насрий, шеърий ва драматик асарларнинг пайдо бўлиши билан характерланди. Бу йилларда тобора халқ ҳаёти билан мустаҳкам алоқада бўла борган украин ёзувчилари қалами остидан чиққан турли-туман долзарб мавзуларда ёзилган романлар, повестлар, ҳикоя ва очерклар, достон ва шеърий туркумлар, драматургия ва кинодраматургия асарлари китобхонлар ва томошабинлар қалбига йўл топди. Кўп украин шоир ва ёзувчилар юксак давлат мукофотлари совриндорлари бўлишди, Меҳнат қаҳрамони унвонларига сазовор бўлдилар. Бу мавзу бўйича гап борганда адабий алоқалар ҳақида гапирмай бўлмайди. Украин ва ўзбек (рус, қирғиз, қозоқ ва б.) халқлари ўртасидаги адабий алоқалар, асосан, Туркистоннинг Россияга қўшиб олинишидан сўнг бошланди. Ўзбеклар дастлаб ўша вақтларда Орол денгизи бўйида сургунда яшаган Т.Шевченко ижоди билан танишдилар. Ўзбекистон тобора қардош украин шоирларининг иккинчи ватанига айлана борди. Ҳ.Олимжон, Уйғун, Шайхзода, Амин Умарий ва Ҳасан Пўлат ва кўпгина шоирлар таржимасида Т.Шевченконинг “Қўбизчи” тўплами, А.Қаҳҳор таржимасида И.Ленинг “Тоғ оралиқлари” романи, Ҳ.Олимжон таржимасида А.Корнейчукнинг “Платон Кречет” пьесалари ўзбек китобхон ва томошабинларига тақдим этилди. Бу асарларнинг аксарияти ўзбек тилига қайта-қайта таржима қилиниб, бир неча марта нашр этилди. 6

Уруш йилларида украин ва ўзбек халқларининг дўстлиги янада мустаҳкамланди. Ўзбек жангчилари Украинани фашист босқинчиларидан ҳимоя қилишда жонларини аямадилар. Ўша йилларда Украинадан Ўзбекистонга келган кўпгина фан ва маданият арбобларининг республика маданий ҳаётида фаол иштирок этиши, ёзувчи ва санъат ходимларининг ўзаро тажриба алмашишлари, бир адабиётнинг иккинчи адабиёт учун ижодий мактаб вазифасини ўтаганлиги уларнинг ҳар бирининг янада тараққий этишига сабаб бўлди. М.Бажан, М.Терешченко ва бошқа йирик украин ёзувчилари ўзларининг янги асарларини Ўзбекистонда ижод этдилар. Ўз ишини уруш йиллари Тошкентда давом эттирган И.Франко номидагиАкадемик давлат драмтеатри томошабинларни “Ўғирланган бахт” (И.Франко), “Маруся Босулавка” (Т.Шевченко) ва “Украина чўлларида” (А.Корнейчук) пьесалари асосида яратилган ажойиб спектакллар билан таништирди. Ўзбек адабиёти ва санъати ходимлари билан укрин адабиёти ва санъати усталари ўртасидаги ижодий ҳамкорлик жуда яхши самаралар берди. Муқимий номидаги музикали драма театри Миртемир таржимасижа И.Котляревскийнинг ” Наталка-Полтавка ” асарини, Наманган театри “ Запопрожьелик Дунай ортида ” пьесаларини саҳналаштирди. Ўзбек ёзувчилари украин касбдошларининг ”Ғазабли Украина” шеърлар китобини, А.Ильченконинг “Қалб хотираси”, О.Иваненконинг “Тезда қуёш чиқажак” номли ҳикоя ва очерклар тўпламларини ўзбек тилига таржима қилиб, нашр эттирдилар. В.Василевскаянинг А.Қаҳҳор таржимасида босилиб чиққан “Камалак” қиссаси, А.Корнейчукнинг “Фронт” пьесаси немис фашистларига қарши курашда ўткир ғоявий қурол вазифасини ўтади. Урушдан кейинги даврда укрин ва ўзбек халқлари, украин ва ўзбек адабиётлари ўртасидаги ўзаро дўстлик алоқалари янада мустаҳкамланди. Маданий-адабий алоқалар кучайиб, ҳар иккала халқ ёзувчилари бир-бирлари билан ижодий мавзуларда фикрлашиб турдилар. Чунончи, ўзбек ёзувчиларидан Ойбек, Ғ.Ғулом, Уйғун, К.Яшин, А.Қаҳҳор, Ш.Рашидов ва Зулфияларнинг 7

украин ёзувчилари П.Тичина, А.Корнейчук, М.Бажан, М.Терешченко, И.Ле ва бошқа кўпгина ёзувчилар билан дўстона муносабатлари фикримизнинг ёрқин далили бўла олади. Ўзбекистонда урушдан кейинги йилларда, айниқса, бугунги кунда қардош халқлар адабиётидан, айниқса, рус ва украин ёзувчиларининг асарларидан қилинган таржималарнинг сони ортди, сифати яхшиланди. Ўз навбатида украин халқи ҳам рус тилида ва ўз она тилида ўзбек адабиёти асарларини севиб ўқимоқда. Алишер Навоийнинг ”Фарҳод ва Ширин” достони (М.Бажан таржимаси), Муқимий, Фурқат, Ҳамза, Ғафур Ғулом, Ҳамид Олимжон, Шайхзода, Уйғун, Зулфия ва Миртемирларнинг шеърий асарлари, Ойбекнинг “Навоий”, Ш.Рашидовнинг “Ғолиблар” каби роман ва қиссалари украин тилига таржима қилиниб нашр эттирилди. Украин ва ўзбек адабиётлари ўртасидаги ижодий ҳамкорлик ва яқинлик яна шунда кўринадики, украин адиблари ўз китобларида Ўзбекистон ва ўзбек халқи фарзандлари образларини зўр маҳорат билан яратган, ўз асарларининг бош қаҳрамонлари қилиб ўзбек йигит-қизларини танлаган бўлсалар, ўзбек ёзувчилари ҳам қаҳрамон укрваинага мадҳ ўқидилар. Украин шири М.Терешченконинг ”Навоийга офарин”, “Адабий дўстлик” шеърлари, шоир Уйғуннинг “Украина еллари” достони, Ҳамид Олимжоннинг “Роксананинг кўз ёшлари” балладаси, Комитл Яшиннинг “Ўлим босқинчиларга” ва Яков Башнинг “Профессор Буйко” пьесалари, И.Ленинг “Тоғ оралиқлари” романи, А.Қаҳҳорнинг “Олтин юлдуз қиссаси” украин ва ўзбек халқлари ўртасидаги ана шундай бузилмас дўстликни тараннум этувчи бадиий асарлар жумласига киради. ТОПШИРИҚ. Қуйидаги шеърларнинг ғоявий мазмуни, бадиий тасвир воситалари, лингвистик-услубий хусусиятларини таҳлил қилинг. Т.ШЕВЧЕНКО Васият 8

Ўлсам менинг жасадим Украинага кўмилсин; Қабрим у кенг даланинг Энг ўртасида бўлсин. Поении йўқ она ер Ва зангори Днепр Кўриниб турсин менга , Вағиллаб оққан дарё Билиниб турсин менга! Душман қонини дарё Ювиб оқизган замон, Элим топган кун омон. Қўзғаларман қабримдан. Чиқиб олай даргоҳга Худога топинарман. Келмай туриб ўша кун, Худо йўқдир мен учун! Кўминг-у қўзғанг исён, Кишанлар кул-кул бўлсин, Эрк жангида душманнинг Қора қони тўкилсин. Сўнг улуғ оилада Бошлангиз эркин ҳаёт, Секингина мени ҳам Ёд этиб қилингиз шод. (1845) 9

ЛЕСЯ УКРАИНКА Умид Бахтим қаро экан, толеим нигун, Ёлғиз умид билан яшайман бугун: Умидим – бир кўрсам Украинамни, Диёрим – мунисим, жоним онамни. Зангор Днепрга бир боқар бўлсам, Армоним йўқ эди сўнг майли, ўлсам. Қиру адирларда юрсайдим яна, Тошқин ўйларимни сурсайдим яна... Бахтим қаро экан, толеим нигун, Фақат умид билан яшайман бугун (1880)

Похожие

Волгабуйи халклари адабиёти. Татар адабиёти

Классицизм адабиёти

Озарбайжон адабиёти

Қозоқ адабиёти

Қорақалпоқ адабиёти