Татар адабиёти - Литература - Рефераты

Татар адабиёти

Загружено в:

11.09.2022

Скачано:

0

Размер:

51 KB

Татар адабиёти Режа: 1. Татар халқ оғзаки ижоди. 2. Татар ёзма адабиёти ва унинг тараққиёти. 3. Татар адабиётида маърифатпарварлик. 4. Абдулла Туқай – маърифатпарвар шоир. 5. ХХ аср татар адабиёти ва унинг юксалиши. 6. Янги татар адабиёти ва О.Ibroхimов ижоди. 7. Татар адабиёти жанговар йилларда. 8. Муса Жалил – қaхramon шоир.

Татар халқи Волга дарёси соъилларида яшовчи бошқирд, чуваш, мордва халқлари орасидаги қадимий халқлардандир. Уларнинг хam ўзига хос миллий маданияти ва адабиёти мавжуд. Татар адабиётининг илк намуналари фол p клор асарлар шаклида юзага келди. Татар фол p клори мақол ва ъикматли сўзларга бой Татар халқ оғзаки ижоди da Пугачев қўзғолони, Чапаев каби халқ қaхramonлари образлари яратилган. Қозон татарлари ёзма адабиёти IX асрдан бошла gan . Аммо, XIX асрга қадар татар адабиёти Шарқ адабиёти татаръсири остида бўлди. Бу даврда ижод этган Мавла Комий, Утез Имоний, Қандолий, Курманший, Оқмулла, Gъали, Мухamмадёр кабиларнинг ижоди ана шундай бўлди. Бу адабиётда XIX асргача поэзия устун бўлди. Феодал муносабатларнинг емирилиши, капитализмнинг иарққий этиши заминида диний суфийзимга қарши kurasх бошланди, дунёвий динларга қизиқиш кучайди. 1804 йилда Қозон унивyerситетининг ташкил топиши татар маданияти тараққиётида muхim рол уйнади. XIX аср охирларида татар демократик-маърифатпарварлари Harакти кучайди. Бу хarakatнинг йирик вакили, хozirги татар адабиётининг асосчиси қаюм Носирий эди. Бу вақтда поэзия ва драматургияга қизиқиш кучайдики, натижада Қ.Носирийнинг новеллалари, З.Бигеевнинг «Гўзал Хадича» романи, Г.Илёсийнинг «Бахтсиз» пъесалари yaratil ди. Bu davrda жадидлар фаолияти хam жонланди. Шундай қилиб, XIX аср бошларида демократик йўналиш билан буржуа миллатчилик йўналиши ўртасида кескин кураш бошланди. Бу кураш жараёнида татар адабиётининг халқчиллик ғояси мустахкамланди. Ана шу даврда татар демократик адабиётининг кўзга кўринган вакиллари А.Туқай билан М.Gъофурий татаръқиб қилинди. шунга қарамай, А.Туқайнинг хajviй тшеърлари, «Пичан бозори» достони, Ш.Камолнинг новелла ва қиссалари, Ф.Амирхоновнинг публицистик мақолалари юзага келди. Бу асарларда татар буржуазияси ва руъонийларининг кирдикорлари фош этилди.

Биринчи жаъон урушининг қизғин йилларида адабиётнинг халқпарвар вакиллари М.Gъофурий, Gъ.Сунғайийлар гуманистик ғояларни тарғиб этдилар. АБДУЛЛА ТУҚАЙ (1886-1913) Татар халқининг демократик шоири ва ватанпарвар адиби Абдулла Туқай 1886 йил 26-февралда туғилди. Гўдаклигида отаси, тўрт ёшида онаси вафот этиб, етим қолди ва хaёtи қашшоқликда ўтди. Туқай ижоди 1905 йилларнинг алангаси остида бошланди. У дастлабки асарларидаёқ реакцияга, адолатсизликка қарши чиқди, татар ъкмдорларини танқид қилди, уларга қарши курашди. Бу кураш унда изчиллик билан давом этди, ривожланди. Шоир ўз шеърлари ва бошқа прозаик асарлари билан meхnat аълининг манфаатларини ъимоя қилди. Масалан, «Текинхўрларга» шеърида meхnatкашларни озодликка чақирди. 1906 йилда ёзган «Ъуррият» шеърида у чор полициясини «азроилллар» деб, подшо ва унинг амалдорларини «ваъшилар гуруъи» деб номлади. А.Туқай «Янги кескин бош» поэмаси билан татар буржуазиясининг реалистик қиёфасини очиб ташлади. Унинг ижодида хотин-қизлар озодлиги учун кураш muхim ўрин тутади. У болалар учун педагогик қимматга эга бўлган асарлар яратди. 1913 йил i вафот этди. ХХ аср бошларида адабиётга кириб келган илғор татар адиблари Gъ.Камол, О.Ibroхimов, Gъ.Маъруфийлар эдилар. Татар ёзувчиларининг К.Нажмий, М.Мақсуд, М.Жалил, H .Тохтош, Я.Каримлардан иборат катта гурух фуқаролар уруши йилларида чиниқиб вояга y етдилар. ХХ аср ning 20-30 йилларида татар адабиётининг тараққиётига Gъ.Камол «Декломациялар» тўпламига кирган хajviй асарлари билан

қатнашди. Бу даврда О.Ibroхimов «Қизил гуллар», «Янги одамлар», «Саъро қизи», «Тyerан томирлар» номли насрий асарларида халқ хaёtининг muхim томонларини акс эттирди. Шу вақтда яшаган татар ёзувчиларининг ижодий мавзуси кенгайди, ишчилар синфи, колхозчи deхқonлар, зиёлилар вакиллари улар яратган асарларининг қaхramonлари бўлдилар. Бундай ъолни К.Нажмийнинг «Ёрқин сўқмоқ», О.Қутийнинг «Жўнатилмаган хатлар», М.Амирнинг «Бизнинг хamқишлоқ» қиссалари, Ш.Камолнинг «Гўзалликнинг туғилиши» романи, Ъ.Туқтошнинг «Комил» пеъсаси мисолида кўриш мумкин. II ja х on уруши йилларида татар адабиёти хam халққа, Ватанга садоқат билан хизмат қилди. М.Жалил, Р.Илёс, О.Қуттийлар жангда қатнашиб хalok бўлдилар. М.Жалилнинг тутқинликда яратган «Махфий дафтари» шеърлари туркуми адабиётга катта бойлик бўлиб қўшилди. Урушдан кейинги йилларда татар адабиёти халқимизнинг усиб бораётган saviy а жавоб berадиган мазмундор асарлар билан бойитди. Татар адиблари томонидан яратилган «Номус»(Г.Баширов), «Baхor шабадалари»(К.Нажмий), «Унутилмас йиллар», «Оддий одамлар»(И.Gъозий)романлари, «Қишлоқ устидаги юлдузлар» (Ф.Ъусний), «Рахмат, ўртоқ»(С. H аким), «Катта йўлда»(С.Баттол) поэмалари турли тилларга таржима қилинган. Сўнгги 15 йил ичида татар адабиёти юксак ғоявий-бадиий асарлар билан бойиди. Татар прозасининг сунгги ютуқларига Қави Нажмийнинг «Ёз еллари», Амир Ениковнинг «Биз хam солдат бўлганмиз», «Ботқоқ чечаги», Гаумyer Башировнинг «Нафиса», «Туғилган юртим – яшил бўлдик», Шамил Бекчуриннинг «Пўлат иродали одамлар», Шай Мансурнинг «Муса Жалил» роман ва қиссалари киритиш мумкин.

ОЛИМЖОН ИБРОҲИМОВ (1887-1938) Янги татар адабиётининг асосчиларидан бири О.Ibroхimов 1887 йил Уфа sхaхriда туғилди. «Gъалил» мадрасасида таъсил олди. Шарқ классик адабиёти намояндаларининг ижодини иштиёқ билан ўрганди. О.Ibroхimов – романнавис ёзувчи, адабиётшунос, танқидчи тарихчи ва педагог сифатида бир қанча асарлар ёзиб, татар адабиётитараққиётига салмоқли хissa қўшди. Ёзувчининг «Занжийнинг мадрасадан қувилиши» номли дастлабки хikoyaси 1907 йил ёзилди. Шундан сўнг унинг «Oъғри мулла», «Қари батрак», «Татар аёлининг тақдири» сингари хikoya ва қиссалари эълон қилинди. Бу асарларида рухонийларнинг баъзи қилмишлари, эски урф- одатлари фош этилди, аёл-қизлар озодлиги масалалари кўтариб чиқилди. 1912 йилда О.Ibroхimовнинг «Ёш юраклар» романи босилиб чиқди. Шундан сўнг, 1914 йилда «Бизнинг кунлар»1926 йилда, «Тerан томирлар» романлари яратилди. Бу романларда ёзувчи татар халқининг ХХ аср бошларидаги мураккаб, қарама-қаршиликларга бой хaёtини тасвирлади. 1918 йилдан Петerбургдаги марказий мусулмон комиссиясида ишлади, «Чўлпон» газетасида мухarрир бўлди. Бошқирдистон АССРни ташкил этишда иштирок et ди. Умрининг сўнгги йилларида «Бизнинг кунлар»нинг II , III китоб-лари устида ишлади. “Қозоқ қизи” қиссаси 1925 йилларда яратилди. 1938 йил вафот этди. Муаммоли вазият яратиш. О.Ibroхimов—татар жадидлари грухининг хarakatларига қўшилганми? Қўшилган бўса қандай асарлар ёзган?

Бу саволларга жавоб хozirлаш дарс охирига қолдирилади. Чунки хar бир талаба бу борада мустақил фикр юритади, ўйлашга киришади. МУСА ЖАЛИЛ ИЖОДИ (1906-1944) Татар халқининг забардаст шоири Муса Мустафо ўғли Жалил 1906 йилда Оренбург гуberнасига қарашли Мустафо қишлоғида камбағал-deхқon оиласида туғилди. Ёшлик йилларида Оренбургдаги Ъусайния мадрасасида таъсил олди. 1919 йили бутун мамлакатда хukm сургани каби Оренбургда хam аъвол оғир эди, шахarни оқ гвардиячи бандитлар ўраб олган эди. Шундай оғир дақиқада 13 ёшли Муса комсомол сафига кирган эди. Қишлоқ ячейкасининг котиби сифатида қулоқларга қарши курашди. 1922 йил 16 ёшли Муса Қозон sхaхriга келди. У yerда чиқадиган “Қизил Татаристон” газетасида хизмат қилиш билан бирга рабфакда ўқиди. 1925 йил Орск уезд комитетининг инструктори бўлди. 1927 йил ВЛКСММКнинг чақириғи билан Москвага келди, бир неча йил татар-бошқирд секциясида бюро аъзоси бўлиб ишлаш билан бирга , “Кичкина ўртоқлар”, “Октябрp боласи” журналларини ташкил этиб унга редактор бўлди. 1931 йилда МДУнинг адабиёт факулpтетини тамомлаб, бир неча йиллар давомида татар Давлат опyerа ва балет театрида адабиёт бўлимини, 1939-41 йиллар давомида Татаристон ёзувчилар уюшмасини бошқарди. 1942 йил фронтга олинди, 1944 йил 25 августda асирга тушди ва Berлиндаги Маобит (Шкандов) турмасида отилди. Муса ижоди ni 1919 йилда бошланган эди. II ja х on уруши унга солдатлик шинелини кийдирдириш билан бирга, унинг шеърларига жанговар руъ бағишлади.

Фашистларнинг концлагyerларида азоб тортса хam, уларга таслим бўлмади. Муса яширин ъолда ташкилот тузди, унга раъбарлик қилди. “Маобит дафтари” номли бадиий юксак шеърлар туркумини ёзди. Унга 1956 йилда “Ватан қaхramonи” унвони beriлди. М.Жалил беш йилликлар давомида колхоз йўлини улуғловчи, қулоқларга қарши курашга чақирувчи “Биз борамиз”, “Oъртоққа”, “Орденли миллионyerлар” номли шеър ва поэмалар тўпламини яратган бўлса, уруш даврида “Окопдан хатлар” китобини яратиб, жангчиларни қaхramonликка илхомлантирди. Асир олинганидан кейин хam душманга буйин эгмади. Турмада яширин ташкилот тузди, асирларнинг қочишини уюштирди, жанговар шеърлар ёзиб, душманни қоралади, Ватан ғалабасига ишонди.

Похожие

Волгабуйи халклари адабиёти. Татар адабиёти

Классицизм адабиёти

Озарбайжон адабиёти

Қозоқ адабиёти

Қорақалпоқ адабиёти