So`fizoda hayoti va ijodi (1869-1937) - Литература - Рефераты

So`fizoda hayoti va ijodi (1869-1937)

Загружено в:

08.09.2022

Скачано:

0

Размер:

2100.5 KB

S o`fizoda hayoti va ijodi (1869-1937) Reja: 1. So`fizodaning hayoti va ijodini o`rganilish tarixi. 2. So`fizodaning hayot yo`li. 3. So`fizoda she`riyati. So`fizoda – ma`rifatparvar shoir. 4. So`fizoda ijodining milliy uyg`onish davri adabiyotida tutgan o`rni.

So`fizoda XX asr boshlaridagi ijodi va faoliyati bilan xalqimizning milliy va ijtimoiy uyg`onishiga salmoqli hissa qo`shgan, 20-yillardagi she`rlari bilan esa yangi o`zbek poeziyasini yaratishda samarali xizmat qilgan shoirlarimizdandir. So`fizoda hayoti va ijodiga adabiyotimizda 30-yillardayoq e`tibor qaratila boshlangan. Abdulla Avloniy 1933 yili nashr ettirgan o`rta maktablarning VII o`quv yili uchun tuzgan «Adabiyot xrestomatiyasi» dan So`fizoda ijodiga maxsus joy ajratilgan. Jumladan, shoirning «Madaniy makiyonlar» she`rini «Proletar diktaturasi davri adabiyoti» namunasi sifatida bergan edi. Umuman olganda esa, So`fizoda ijodi haqida yozilgan maqolalar 20-yillarda ham uchraydi. Masalan, Lutfulla Olimiy 1925 yilda u haqda maqola yozgan. 1934 yilda esa Miyon Buzruk Solihov «So`fizoda va uning ijodi» degan kitobcha chop ettirdi. 1935 yilning 29 yanvarida So`fizodaning tug`ilganiga 65 yil to`lishi munosabati bilan yubiley o`tkazilgan va 200 dan ortiq she`ri nashr etish uchun to`plangan edi. Biroq uni chop ettirish nasib qilmadi. Shoir qatag`on qurboni bo`ldi. Uning ikkinchi ijodiy umri 60-yillardan boshlandi. 1968 yilda adabiyotshunos To`lqin Rasulovning tashabbusi bilan So`fizoda she`rlarining bir qismi kichik kitobcha bo`lib bosilib chiqdi. O`sha yili «O`zbek sovet adabiyoti tarixi»ning birinchi jildida shu muallifning shoir haqidagi maqolasi nashr etildi hamda unda So`fizodaning adabiyotimiz va madaniyatimiz tarixidagi o`rni haqida fikr yuritildi. Muhammadsharif So`fizoda 1880 yili Chustda hunarmand oilasida dunyoga keldi. Uning otasi Egamberdi So`fi pichoqchilik bilan shug`ullangan. Uning oilasi adabiyot shinavandalari edi. Onasi Zaynab xolaning harakati bilan o`g`li Muhammadsharif yon qo`shnisi Manzura otin qo`lida savod chiqaradi, so`ng mahallasidagi eski maktabda ta`lim oladi. So`fizoda adabiyot dargohiga 90-yillarda kirib keldi. 1893-1898 yillarda Qo`qonda yashab, Muqimiy to`garagida faol qatnashishi shoirning dunyoqarashining shakllanishida, badiiy mahoratining o`sishida o`ziga xos maktab bo`ldi. Juda qisqa muddat ichida oddiy pichoqchi Egamberdi So`fining o`g`li Muhammadsharif «Vahshiy», «So`fizoda» taxalluslari bilan butun Farg`ona

vodiysida shuhrat topdi. Lekin ijtimoiy tuzum homiylarini sharmanda qiluvchi hajviyalari shoir boshiga katta tashvish olib keldi. Uni «dahriy» deb e`lon qildilar. Unga «beadab», «badasl» degan tavqi la`nat tamg`asi bosdilar. Bu hali hammasi emas edi. Uni qatl etishni lozim topdilar. Shoir qochishga va natijada 1900-1913 yillarda ona diyoridan uzoqda darbadar hayot kechirishga majbur bo`ldi. O`rta Osiyoning butun shaharlarini kezib chiqdi. Tiflis, Baku, Arabiston, Hindiston, Turkiyada bo`ldi. Biroq shoir qayerda bo`lmasin, baribir ona diyoriga qaytishdan umid uzmadi. U o`z she`rlari bilan Kavkaz va Orenburg matbuotida, Toshkentda chiqadigan «Turkiston viloyatining gazeti», «Sadoyi Turkiston» gazetalarida faol qatnashib turdi. Nihoyat, 1913 yilning oxirlarida Chustga qaytib, yangi usuldagi maktab ochdi. Tabiatan dangal, tikso`z, hatto, bir oz chapani fe`l bo`lgan shoir maktabni tepasiga shunday deb yozdirib qo`ygan ekan: «Men ul bo`yoqchimanki, maktab kumida rang berib, qora chappalarni o`n ikki oyda oq qilaman». Bu maktabdan tashqari, Kamarsadada ham u yetim bolalar uchun «Dorulaytom» (Yetimlar uyi) va kattalar uchun maktablar tezda yopib qo`yiladi. «Turkiston viloyatining gazeti»ning 1914 yil 1 yanvar sonida quyidagi xabar bosilib chiqqandi: «Chust shahrida bir mulla shoir usuli jadid maktab ochgan ekan. Chust aholilari aning ahloqi buzuq deb maktabni tarqatib, o`zini Chustdan haydab yuborgan ekanlar». Oradan ko`p o`tmay, «Turkiston viloyatining gazeti»da shoirning: Muallimni quvib, maktabni yopgan chustilar, bizlar, Berib pora, pristavlarni topgan chustilar, bizlar. deb boshlanadigan, o`tkir kinoya va qochiriqlarga to`la bo`lgan she`ri bosilib chiqdi. Unda So`fizoda maktab yopilishi voqeasini quruq qayd qilibgina qo`ya qolmadi, balki masalani chuqurroq tahlil qildi. Maktab bahonasida, Chust masalida, umuman, Turkiston miqyosida fikr yurgizib, u yerdagi toqat qilib bo`lmaydigan turmush manzaralarini chizib berdi:

Duo qilsin dedik, qizlarni sotdik oqsoqollarga Valekin qilg`uchi olamni vayron chustilar, bizlar. Ko`ring insofni, pulsiz kambag`al, qirq yoshida bo`ydoq, Dahi bir chorasiz, har yerda sarson chustilar bizlar. SHe`r hukumat vakillarini larzaga soldi. Shoirga nisbatan ta`qib va taz`yiqlar boshlandi. Uni qamadilar, oyog`idan sudrab sazoyi qildilar. Ulamolar: «Vahshiy uchun baqqol mol sotmasun, sartarosh sochini olmasun, choyxona va yig`inlar uni tag-joydan mahrum qilsunlar», - deb fatvo berdilar. Oqibatda shoir o`z vatanidan bosh olib chiqib ketishga majbur bo`ldi. U o`z alamli dardini she`rlarda aks ettirdi: Quvdi meni johillar o`shandog` vatanimdan Lekin quva olmas suhanimni dahanimdan. So`fizoda dastlab o`z zamondoshlari, safdoshlari singari ma`rifatparvar shoir sifatida tanildi. Uning ozarbayjon adiblari Jalil Mamadqulizoda, Aliakbar Sobir bilan yaqindan tanishuvchi dunyoqarashining shakllanishiga katta yordam berdi. 1905 yildan keyin shoir ijodi yangi bosqichga ko`tarildi. Uning bu davr she`riyatida milliy tuyg`ular paydo bo`ldi. So`fizoda ijodini o`rganar ekanmiz, So`fizoda va Hamza ijodida ko`p umumiylik va mushtarak taraflari bor ekanligini ko`ramiz. Hamzaga ham, So`fizodaga ham Kavkaz orti, hozirgi Turkiston va uning atrofidagi gazeta- jurnallarning, ularda ishtirok etuvchi taniqli ozarbayjon va taniqli tatar adiblarining ta`siri kuchli bo`ldi. Yerli amaldorlarni, jamiyatdagi norasoliklarni talqin qilganliklari uchun ikkovi o`z yurtidan quvg`inga uchradi. So`fizoda quvg`ini haqida adabiyotlarimizda ikki xilliklar juda ko`p. Zero, So`fizoda XX asr milliy uyg`onish davrining yirik namoyondasidir.

Shoir tutqun, jirkanch jamiyatda she`riyatning o`tkir, g`oyaviy qurol bo`la olishini chuqur his etdi. Qalamini haqiqat yo`lida boyu amaldorlar, mahalliy hukumat vakillarining kirdikorlarini ochishga qaratadi: Berahm, bag`ritosh, jafokash burgalar, Berding manga ko`p buncha ham ozor burgalar. Har yonga urib oh ila o`zni sitamingdan Ag`nab chiqaman kechasi bedor burgalar. So`fizoda hayotidagi har bir yangi hodisaga o`zining faol munosabatini bildirib bordi. Saylov yer islohoti, xotin-qizlar ozodligi haqida she`rlar yozilib, xalqni hushyor bo`lishga chaqiradi, uning mohiyatini keng xalqqa tushuntirdi. Uning «Qalaysizlar» she`ri jamiyatning bir-biridan iqtisodiy jihatdan farqlanadigan ikki tabaqasi tilidan yozilgan bo`lib, har bir tabaqa fikri o`z tili, ya`ni har bir tabaqa uchun xos bo`lgan lug`at tuzilishi va shevalari bilan ifodalanadi. Shoir ayollarni Yevropa madaniyatiga chaqiribgina cheklangan emas. U ayollarni jamiyatning faol quruvchisi, bunyodkori bo`lishga undaydi va ilm olishi ular uchun eng yaxshi ziynat deb hisoblardi: Muncha yomon sho`rladi peshonalar, Qizlarimiz joriyayi xonalar. Siz edingiz jonlara jononalar, Qadringizni bilmadi debonalar. Qumri bilan bulbuli bedonalar Yaxshi o`qur, siz ham o`qing, onalar. So`fizoda ijodiy faoliyatida ma`rifatparvarlik ustuvor ahamiyatga ega. U gazetaga alohida ahamiyat berdi va xalqning madaniy hayotida gazetaning katta rol o`ynashini tushuntirdi. Mazkur mavzuga bag`ishlangan «Yashnatib dil g`unchasin

fasli bahor aytar gazet» deb boshlanuvchi gazeta to`g`risida g`azali, ayniqsa, diqqatga sazovordir. Mumtoz adabiyotimizning taniqli namoyondalari izidan borgan So`fizoda baytlar tarkibida bir qator she`riy san`atlardan ham muvaffaqiyatli foydalana oldi. Masalan, quyidagi misralarda istiora, tashbeh va sifatlashni ko`ramiz: Kel, yaqin oromijon, ruxsori olingdan o`pay, Gul yuzing ustiga qo`ngan erka holingdan o`pay. Tishlarining durdonasi yanglig` tasallum chog`ida Har zamon la`li labing marjon misolidan o`pay. Shoirning 10-yillar she`riyati markazida zulmatga chulg`angan Vatan tashvishlari turadi: Vatan zamindan o`tu ko`zlarim, saqfinda qon og`lar, Na yolg`iz ko`zlarim, majruh o`lan jismimda jon og`lar. Shoir jafokash el ahvoliga razm tashlaydi. Umri asoratda o`tayotgan mas`uma cho`ri qizlar, eshik oldida termulib turgan sho`r peshona onalar shoirni iztirobga soladi. Shu bois, ularning insoniylik haq-huquqini himoya qilib chiqadi va o`z zamondoshiga qarata: Qo`lingdan kelsa, yotgan kambag`alni tur deb uyg`otgil, Qarab ko`r, shoxu bargu meva asli bir shajardandur deb hitob qiladi. Shunday qilib, shoir ijodiyoti o`ziga xosligi bilan, serqirra va sermazmunligi bilan ajralib turadi.

Adabiyotlar: 1. Avaz O`tar o`g`li. «Devon». T, 1976 yil. 2. Y.Yusupov «Avaz». T, 1954 yil. 3. Y.Yusupov «Xorazm shoirlari». T, 1967 yil. 4. V.Mirzayev «Avaz O`tar o`g`li. Hayoti va ijodi». T, 1961 yil. 5. «Avaz». Saylanma. T, 1984 yil. 6. «Ayyomiy». Saylanma. T, 1984 yil. 7. N.Qobulov, V.Mo`minova, I.Haqqulov «Avaz va uning adabiy muhiti». T, 1987 yil. 8. B.Qosimov «Izlay-izlay topganim…». T, 1983 yil. 9.S.Siyoyev «Avaz». Roman. T, 1987 yil. 10. www.ziyonet.uz

Похожие

So`fizoda 2

Zavqiy hayoti va ijodi

Zavqiyning hayoti va ijodi

Mirmuhsin hayoti va ijodi

Mаjlisiy hayoti va ijodi