Sidqiy Xondayliqiy hayoti va ijodi - Литература - Рефераты

Sidqiy Xondayliqiy hayoti va ijodi

Загружено в:

08.09.2022

Скачано:

0

Размер:

2097.5 KB

Sidqiy Xondayliqiy h ayoti v a i jodi (1884-1934 YIL) Reja: 1. Sidqiy Xondayliqiy hayoti. 2. Sidqiyning ishqiy lirikasi. 3. Sidqiyning ijtimoiy-siyosiy lirikasi. 4. «Rusiya inqilobi» dostoni haqida. Sidqiyning nasriy asarlari.

Sidqiy Xondayliqiy adabiyot maydoniga XX asr boshlarida kirib kelgan, davrning shiddatli olata`sir voqealariga guvoh bo`lgan, ularga oddiy xalq nuqtai nazaridan baho bergan, o`z asarlari bilan zamonasining o`ziga xos solnomalarini yarata olgan shoirlardan. Sirojiddin Sidqiy 1884 yilda tug`ildi. Otasi Mirzohidoxun «oxund» deb nomlanishidan o`qimishli kishilardan edi. Shoir o`z otasining kambag`alroq, bechoraholroq bo`lganidan xizmatkorlarga ovqat tashib, ot-uloq boqib, ro`zg`or tebratganini aytadi. Otasining yordami bilan 6 yoshlarida Sirojiddinning savodi chiqadi. Xati ravon bo`lib, qisqa muddatda sheriklari orasida ko`zga tashlanib qoladi. 1903 yilda yuqori tahsilini takomillashtirish maqsadida Toshkentga keladi. Kesakqo`rg`on mahallasidagi Madrasai Rahmatullohda Shomuhiddin oxund qo`lida arab tilining sarf (morfologiya)u nahv(sintaksis)ini o`rganadi. Xattotlikka muhabbat qo`yib, zamonasining mashhur qilqalami Toshkentning arpapoya mahallasida istiqomat qiluvchi Muhammad Shohmurod kotibga shogird tushadi. So`ngra Farg`ona vodiysiga kelib, «mashhuri davron» Mirza Hoshim Ho`jandiydan sulh, ta`liq, ruq`a, yoqutiy, ubaydiy, lohuriy kabi xatlarni o`rganadi va u kishining tarbiya marhamati bilan «g`urbat yurti»da shuhrat qozonadi. SHe`r mashq qila boshlaydi, tarjima bilan shug`ullanadi. Sidqiy shoir sifatida shakllanishida Karimbek Kamiy (1865-1922)ning xizmati katta bo`ldi. «Beklarbegi»da she`rxonlik tez- tez bo`lib turgan. Mulla To`lagan – Tavallo, Mo`minjon-Toshqin, Sidqiy, Miskin, Xislatlar bu mushoiralarning faollari edilar. Bu suhbatlardan she`r ilmi bilan bog`liq gaplar ham o`rtaga tushar edi. Sidqiy «saj`» (qofiyali nasr),

«qofiya» kabilarni mana shu adabiy davralarda o`rganganini aytadi. Sidqiyning ilk she`rlari ishqiy mavzuda edi. Ularni «Shavkat» taxallusi bilan yozadi. «Tuhfai Shavkat», (1913), «Sav`oti Shavkat» (1914) to`plamlarini nashr ettirdi. Bir qator she`rlarida «SHevan» (nola, fig`on) taxallusini qo`llaydi. Lekin keyinroq barcha asarlarini Sidqiy taxallusi bilan chop ettiradi. Shoirning o`zi tabiatan mehnatkash, hunar va kasb o`rganishga moyil va mohir bir kishi edi. U xushxatlikdan tashqari tosh yo`nib, unga turli ishlov berish, xat yozish, turli bezaklar tushirish, suratlar ishlash, muhr «qazish»ni o`rniga qo`yardi. Shoirning shaxsiy hayoti ham aytgulik baxtli kechmagan. O`g`illari Fathulkarim va Omonullolarning ketma-ket vafot etdi. Bu esa Sidqiyning qaddini bukdi, qalbini jarohatladi. Shoir Sidqiy 1934 yilda, 50 yoshida o`z qishlog`i Parveztepada vafot etadi. Uning asarlarini sadoqatli shogirdi Abdulla Nosirov O`zFA Sharqshunoslik instituning qo`lyozmalar fondiga topshirdi. 1984 yilda adabiy jamoatchilik shoir tavalludining 100 yilligini, 1994 yilda 110 yilligini nishonladi. 1984 yilda salkam 70 yillik tanaffusdan so`ng adib asarlari alohida bir qator kitob holida nashr etildi. 1996 yilda uning ijodi haqida dissertatsiya yoqlandi. Sidqiy Xondayliqiy - serqirra, sermahsul ijodkor. Adibning asarlari janriga ko`ra ham, mazmun yo`nalishiga ko`ra ham, maqsad-mohiyatiga ko`ra ham xilma-xil edi. Shoir badiiy ijodga badiiy lazzatgina oladigan bir go`zallik timsoli deb qaramadi, uni hayot va kurash uchun vosita deb bildi. Shuning uchun hajviyot shoir ijodidan keng o`rin oldi. U «Holati Sidqiy»da yozadi: «Adabiyot va oshiqona g`azali ko`p bo`lsa

ham, aksar tab`i hajviyotga moyil bo`lub, Nikolay yo`liga suv sepgonlarga va hutam dunyoga sotilgon, mol-davlat mufti maojinlariga quvvati boricha qarshu harakat va zo`r mone`yat ko`rsatur edi». Darhaqiqat, Sidqiy Xondayliqiy tabiatan tikso`z, hozirjavob, haqtalab, adolatsizlik hech bir chiqisha olmaydigan, ayniqsa, tekinxo`rlik, ta`magirlik va poraxo`rlikni, qalloblikni insonlikka buyuk ofat biluvchi g`oyat pokiza vijdon egasi edi, u buning jabrini ham ko`rdi. Sidqiyning hajvi tig`idan tovlamachi poraxo`rlar, muttaham chor amaldorlari ham chetda qolmagan. Chunonchi, uning 1984 yilda «Navbahor» to`plamida e`lon qilingan asarlari orasida O`nqo`rg`on qozisi haqida bir voqeiy hikoyasi bor. Bu she`riy hikoyasida johil va bangi bir eshonning yuragiga qozi bo`lish g`ulg`ulasi tushib, muridlarni yig`ib, pora bilan unga erishgani, shariat ishlarini paymol qilgani, poraxo`rlik, haqsizlikka rivoj bergani haqida gap ketadi va bu shariat peshvosini hayotidan lavha keltiradi. Ushbu voqeani yozish bilan shoirning boshiga balolar yog`iladi. Arab, fors tillarini yaxshi bilgan shoir tarjima bilan ham jiddiy shug`ullanadi. Masalan, u mashhur «Ming bir kecha»ni, SHeroziyning «Bo`ston»ini, o`nlab hikoya va latifalarni tarjima qilgan. O`zFA Sharqshunoslik instituti qo`lyozmalar fondida Sidqiyning 20 dan ortiq nomda bosma va qo`lyozma kitoblari saqlanib keladi. Uning yuzdan ortiq g`azalini o`z ichiga olgan qo`lyozma devonidagi she`rlar iste`dodli lirik shoir bo`lganligini ko`rsatadi. 1910 yillarda bosilgan «Bayozi Haziniy», «Bayozi Muhallo», «Armug`on Xislat» kabi ko`pgina to`plamlarda shoirning «Shavkat», «SHevan» taxalluslari bilan yozgan o`nlab she`rlari va hajviyalari bor.

Shoirning lirik she`rlari shuni ko`rsatadiki, u mumtoz adabiyotimizdagi hayotiy, insoniy muhabbat, odamiylik singari eng yaxshi an`analarni davom ettiradi. Lekin uning ijodiyotida demokratik ruh, ma`rifatparvarlik boshqa mavzulardan ko`ra yetakchi mavqeda turadi. Shoirning dunyoqarashi uni Muqimiy va Furqatlar izidan borishga undadi. Quyidagi she`riy parcha fikrimizni tasdiqlaydi: Burqani olib yuzdin oy kabi duraxshon qil, El qizini husningga o`yla nargiziston qil, Qad chekib, hirom aylab, savrlarni yakson qil, Subhidam kirib jono, bog` ichida javlon qil, Domaning nasimidin g`unchalarni handon qil. Shoir lirikasi, asosan, ikkiga bo`linadi: 1.Ishqiy lirika. 2. Siyosiy- ijtimoiy lirika. Boshqa qator shoirlarda bo`lganidek, Sidqiy lirikasida ham ma`naviy qahramonlar – oshiq, ma`shuqa, raqib va falak obrazlari mavjud. Uning oshiqi yorining jafolaridan noliydi, ammo u yorning iltifotidan umid uzmaydigan kishi. Hijroningga man bo`lib qaribo, Vasling dame bo`lmadi nasibo. Ag`yorima o`zni aylab ulfat, Qilding o`zin onlara habibo.

Shoir poetik merosining salmoqli qismini hajviyot va ijtimoiy-siyosiy mavzulardagi she`rlar tashkil etadi. Hajviy asarlarining aksariyati hayotiy voqealar va detallar asosiga qurilgan bo`lib, ijtimoiy-siyosiy she`rlari esa davrning muhim voqealari haqidadir. Masalan, «Muhoraba» she`ri 1914 yilda boshlangan Birinchi jahon urushi haqidadir. Shoir uning oddiy xalq boshiga keltirgan fojialaridan so`z ochadi, ochlik va talonda qolgan mehnatkash yonida turib, muhoraba haybarakallachilarini la`natlaydi: Keldi zamona ahlini hayron muhoraba, Har go`sha ichra ayladi giryon muhoraba, Tang ayladi-yu, qildi bag`ri qon muhoraba, Girmon qirilsun aylaman e`lon muhoraba, Bolqon ham o`lsun etmayin e`lon muhoraba. Bundan tashqari, shoirning “Nuqta ermas xatdagi ko`zdin to`kulgan yosh erur”, “YO rab, na yanglig` erdi bu baxti qaro mango” deb boshlanuvchi va “Ehtiyoj” radifli she`rlarida ijtimoiy-falsafiy g`oyalari o`zining tiniq aksini topgan. Yanada muhimi, bu she`rlarda Sidqiyning shaxsiy noroziligi umum noroziligi darajasigacha ko`tarilgan. Mardikorlik voqealariga bag`ishlab «Rabotchiylar namoyishi» asarini yaratdi. Unda «Rangimiz sinuq, holimiz zabun, bo`ldi ham bila qadimiz duto» misralari borki, ular aynan mehnatkash xalqning tilidan aytilgandek jaranglaydi. Mardikorlarning o`z yurtlariga qaytib kelishlariga bag`ishlab «Rabotchilar kelishi» asarini yaratdi.

Shoir yoshlarga alohida e`tibor bilan qaraydi. Yangicha qarashlar bilan chiqqan yoshlarga ko`pchilikning diqqatini tortmoqchi bo`ladi. Uning «Toza hurriyat»ga kirgan she`rlaridan biri «Yashasun yoshlar» deb nomlangan. Shoir unga «Hozirgi namoyishchi taraqqiyparvar Toshkand yoshlari haqida» deb izoh bergan. Shoir yoshlarning urug`chilik, mahalliychilik ayirmalaridan holi, umuturk, umuminsoniy tuyg`ulari bilan to`lib-toshganliklarini, erkparvar, elparvar avlod ekanliklarini ta`kidlaydi. Sidqiyning «Rusiya inqilobi» dostoni o`ziga xos original asardir. Uning hajmi ham anchagina katta 1502 satrdan iborat bo`lib, shundan 72 misrasi fors-tojik tilida, qolgan 1430 misrasi esa o`zbek tilida bitilgandir. Asar hajm jihatidan bir-biridan farqlanuvchi 13 bobdan iborat. Yillar davomida ezilib kelgan Turkiston xalqlarining taraqqiyot sari qo`yilgan dastlabki qadamlaridan biri sifatida shoir bu inqilobga katta umidlar bilan qaraydi. Asarda o`z insoniy huquqi va qadrini talab qilib chiqqan begunoh kishilarning o`qqa tutilishi tasvirini shoir g`oyat achinish bilan tasvirlaydi: Falak uzra yuzlandi sonsiz suron, Der edingiz yiqildi magar osmon. Bo`lub nechaning ro`zg`ori qaro, Ajal ilkida bo`ldi umri ado. Chidolmay munga yig`lab el hoy, hoy, Der ediki, rahm aylagil ey xudoy.

Dostonda mardikorlik voqealarining tasvirlari berilgan, bundan tashqari yana aytish zarurki, shoir mardikorlikka olishni inson huquqlarining paymol qilinishi tengligini uqtirib o`tadi: Na bor erdi farmon aro muhlati, Na bor erdi anda haqi-xizmati. Har bir bob juda chiroyli nomlar bilan boshlanadi. Masalan, dostondagi eng yirik boblardan biri 314 misradan iborat bo`lib, u shunday nomlanadi: «Xoin, zolim eski amaldorlardan faryodi tazallum». Mazkur bobda milliy zulm haqida shoir iztirob bilan fikrlar aytadi: Ayog` ostida ayladi paymol, Nechukkim yotar mol tagida poxol. Bir so`z bilan aytganda, “Rusiya inqilobi” asarida ozodlik kurashi bu sinfiy kurashdir, qurolli qo`zg`olon esa uning asosiy shartidir degan fikrlarni ilgari suradi: Butun dunyoda hurriyatchi aro, Bu so`z bor erur anglangiz, ey og`o. Hurriyat olinmas hech imkon ila, Magar olsa mumkin erur qon ila. Sidqiy bir qator nasriy asarlar ham yaratdi. Bular «Tazkirai imomi A`zam», «Sad irshodi Mulla Sidqiy Xondayliqiy», «Mezoni shariat»,

«Zarbulmasali Sidqiy»lardir. Bulardan tashqari shoir qator nasriy asarlarni fors-tojik tilidan o`zbek tiliga tarjima qildi. «Hikoyai latifa», «Bahrom va malikai Gulandom», «Ming bir kecha», «O`g`ri va qozi» va boshqalardir. «Sad irshodi Sidqiy Xondayliqiy» Sharqda keng tarqalgan xalq donishmandligi namunalari pand-nasihatlar tarzida yozilgan. Uning tarkibiga maqollar, hikmatli so`zlar ko`rinishidagi qaydlar ham kiritilgan. Mavzu ko`lami keng va rang-barang Sidqiy ijodi milliy uyg`onish, jadid adabiyotining eng muhim xususiyatlarini o`ziga jo etgan bebaho ma`naviy xazinadir.

Похожие

Zavqiy hayoti va ijodi

Zavqiyning hayoti va ijodi

Mirmuhsin hayoti va ijodi

Mаjlisiy hayoti va ijodi

Xoja hayoti va ijodi