She`riyatda musiqiylik Ritm Bo`g`in Turoq Vazn Ritmik pauza Turkum Qofiya - Литература - Рефераты

She`riyatda musiqiylik Ritm Bo`g`in Turoq Vazn Ritmik pauza Turkum Qofiya

Загружено в:

08.09.2022

Скачано:

0

Размер:

96 KB

She`riyatda musiqiylik Ritm Bo`g`in Turoq Vazn Ritmik pauza Turkum Qofiya Oddiy qofiya To`la qofiya Noto`la qofiya Radif Raviy Zulqofiyatayn Musallas qofiya Band Sodda band Murakkab band Reja: 1. She`riyatda musiqiylik 2. Ritm Bo`g`in Turoq 3. Vazn Ritmik pauza Turkum 4. Qofiya Oddiy qofiya To`la qofiya Noto`la qofiya 5. Radif Raviy Zulqofiyatayn 6. Musallas qofiya Band Sodda band Murakkab band

So`zshunoslikning barcha o`zak (oldingi bo`limlarda tahlil etilgan) masalalari she`riyatga ham taaluqlidir. Darvoqye, V.G.Belinskiy yozganidek, “Butkul dunyo, undagi tamomiy gullar va buyoqlar, tabiat va hayotning barcha shakllari she`riyat hodisasi bo`la oladi. Ana shu hodisalarda yashirib, ularni hayot jilvalari ila jozibador etgan narsa she`riyatning mohiyatini tashkil etadi. She`riyat – bu olam hayotining tirik tomiri, uning qoni, uning olovi, uning shu`lasi va quyoshidir” (Sobr. soch. v tryox tomax, T., 1, M, 1948. s. 644). “She`r ohang jihatidan ma`lum bir tartibga solingan his-tuyg`u ifodasi sifatida vujudga kelgan hayajonli, ritmik nutqdir” 1 va ayni paytda, musiqiyligi, yoqimligi, mo`ljalga uradigan jozibasi, dilkashu dardkash insoniyligi bilan ajralib turadigan mo`jizadir. Bu ikkala jihat doimo uyg`unlashgandagina she`r dunyoga keladi. Chunki “Vaznu qofiyasi bo`lib, she`r bo`lmagan parchalar bo`g`ani kabi vaznu qofiyasiz (sochim) she`r parchalari-da ko`bdir”. 2 She`riyat asosida lirikaning qonuniyati (lirik kechinma – his va tuyg`ular tafsiloti) yotar ekan, demak, unda hissiyot va fikr (mazmun va shakl birligidek) qorishiq yashaydi. Obrazli qilib aytganimizda, hissiyot – ona, fikr - ota, ulardan bino bo`lgan farzand – she`rdir. Ushbu fikrlarni to`liqroq anglash maqsadida Hamid Olimjonning “Zaynab va Omon”iga bir nigoh tashlaylik. Ocherkda: “... – Axir birga yurar emishsan-ku! - To`g`ri, maktabdan birga qaytgan vaqtlarim bo`lgan. Lekin sen aytgan gaplar hammasi yolg`on. - Ochiq kunda, yetti yot begona bo`lgan odam bilan ergashib yurganing nima qilganing axir? - Sora yana o`t oldi. - Endi nima deysan? – Zaynab opasiga tikildi. - Buzilib ketibsan. Omon bilan yurma deyman. Pochchangning amakisining o`g`li bor. Seni o`shanga beraman. - Erga tegadigan manmi, san? – Zaynab yana tikildi. 1 2

San, lekin man beraman! – Sora qat`iy aytdi. Uzoq olishgandan so`ng opa-uka yig`ladilar. U Zaynabga “san buzilib ketding”, deb da`vo qildi. Zaynab opasi bilan xayrlashmasdan uning uyidan chiqdi”. 1 [1] Dostonda: 1 2 3 4 5 6 7 8 9 Bo`lmaydimi / Sobir, tez gapir! Opa, bo`lmas,/ jonim, gapim bir! Yo meni de, / yoki Omonni? Netay, tikdim / yo`lida jonni ! U pastkashning/ zoti kim ekan?! Opa urma / qalbimga tikan. Uni men ham / bilolganim yo`q, Bu yumushni / qilolganim yo`q. Lekin ishonch / bilan to`liqman, Shu ishonchim / bilan ulug`man... Ko`rinmagin, / yo`qol, ko`zimga, Yo`qol, xotin / bo`lsang har kimga , Endi, mening / nomimni aytma, Rasvolikdan / orqangga qaytma. Birinchidan, ocherkda hayotning obektiv manzarasi yaqqol ko`zga tashlansa, voqyeabandlik (voqyeani betaraf tarzda, unga aralashmasdan bayon qilish) ustivorlik qilsa, dostondan keltirilgan parchada subyektivlik, lirik kechinma (qahramonlarning ichki dunyosi (holati) tafsilotlari) hukmronlik qiladi. 1

Ikkinchidan, birinchi parcha dramatizmga boy bo`lishidan qat`iy nazar, undagi nutq ohangi osoyishta. “So`zlar, gaplar belgili bir ohangga bog`lanmasdan, belgili bir o`lchov bilan o`lchanmasdan, tarqalib, sochilib tuzilgan” (A. Fitrat). She`riy parchada esa nutq o`ta ehtirosli, o`ta to`lqinli, o`ta shiddatkor. Musiqiyligi, nafisligi, ruhning butun holatini (Zaynabning ishonch va jasoratini, Soraning eskicha qarash va fikrlashini – ikkalasi qalbining og`ir, iztirobli g`alayonlarini) shoir shaxsi yaxlitlashtiradi. Demak, hayotga o`xshash qilib qayta yaratishning – badiiy olam modelining ko`rinishlari turfa xil bo`lib, uning she`riy shaklida yana uchta muhim xususiyat mavjud. “Zaynab va Omon”dan keltirilgan parchaga diqqat qilsak, unda: So`zlar ma`lum tartibda uyushgan shaklda misralarga bo`linib keladi va 1 hamma misralar bir xil (to`qqiz) bo`g`inlardan iborat; Har bir bayt muayyan joyda izchil ravishda ohangdosh so`zlar (to`g`rirog`i qo`shimchalar) bilan tugallanadi (gapir – bir; Omonni – jonni; ekan – tikan kabi). Dastlabki misradagi turoqlanish (4+5) asarning oxirigacha qonuniy tarzda bir xil takrorlanadi. Bu xususiyatlar yig`ilib hissiyot va fikrlar mazmuniga mos ehtirosli nutqning ohangdorligini, musiqiyligini ta`minlaydilar. Bu holat- she`riyat ko`pchilikning mulki, yurakning tafti, ichki olamning betakror musiqasi va hikmati ekanligini yana bir bora isbotlaydi. “Odamning qalbi qaynab turgan qozondan ham o`zgaruvchanroqdir” 1 , “Odam qalbida go`yo oy yonidagidek bir bulut bordir. Oy yoritib turganda to`satdan bulut kelib uni berkitib qo`ysa – qorong`ulik, bulut ko`tarilsa – yorug`lik bo`lib turgani kabi, qalb ham ba`zida ravshanlashib, ba`zida xiralashib turadi” (Shu asar,130 bet). Ana shu jarayondagi g`alayonlarni, ohanglarni, holatlarni tafsilotlarni... mohiyatini anglab, so`zlar vositasida bir zumlik obrazini yaxlit aks ettira olsa – ana shu sheriyatdir, shoirlikdir, qismatdir. 1 1

Qalbdagi tovlanishlarning insoniy qiyosini ravshanlashtirishda, musiqiyligini ta`minlashda, qismat tarixini – so`z vositasida jonlashtirishda uchta asos muhim ahamiyat kasb etadi. Bular ritm (“Ritmika”), qofiya (“Ilmi qofiya” - “Fonika”), band (“Strofika”). RITM (grekcha teng o`lchovlilik) borliqdagi barcha hodisa va holatlar tovlanishlarini ro`yobga chiqaruvchi, ularni izchillik bilan bir me`yorda takrorlanishini ta`minlovchi asosdir. Shuning uchun ham insonning yurak urishida ham, qorning yog`ishida ham, fasllar almashinuvida ham, raqqosaning o`yinida ham, taralayotgan kuyda ham ritm (zarb) bor. Bu – dunyoning yaratilish qonuniyati. U adabiyotga ham daxldordir, faqat she`riyatda ayricha xususiyat kasb etadi: musiqiylikni yaratuvchi asosiy elementlardan biriga aylanadi va “she`riy nutqning bosh alomati” (I. Sultonov), uning maftunkorligini ta`minlovchi vosita, nutqni “ziynatli nutq”qa (Aristotel) aylantiruvchi sanaladi. “She`riy nutq ritmga, ritm she`riy nutqqa muayyan shakl, yaxlitlilik hadya qiladi. Ritm she`riy nutqni, har qanday oddiy fikrni ham bir daraja yuqori ko`taradi. Ritmdan so`zga sehr, ta`kid, ko`tarinkilik nasib bo`ladi; ritmlilik fikr- ishonch, muhimlik ato etganday bo`ladi; she`riy ritmli so`z obro`li so`zdir, ritmli fikrni yodlash oson va esdan uzoq vaqtgacha chiqmaydi... Qolaversa, ritmdorlik kishiga zavq-shavq bag`ishlaydi, nutqdagi hissiyot, emosionallikni orttiradi; ruhiy ehtiyojni qondiradi. Aristotel aytganidek, nutqqa zebu-ziynat taqdim qiladi, g`oyaning kishiga singishiga ko`maklashadi.” 1 She`riyatimizda ritmni yaratuvchi doimiy elementlar – bo`g`in, turoq, ritmik pauza, turkum va vazn sanaladi. Albatta, ritmni yaratishda qofiya ham, band ham ishtirok etadi, lekin ular faqat o`lchov, metrikaga aloqador (jumladan, qofiya misralar oxirini eslatadi; erkin vaznda qat`iy tartibli band yo`q) bo`lmagani uchun ularni alohida o`rganish va aytilgan ushbu mulohazani doimo esda tutish ma`quldir. Bo`g`in. Bir nafas bilan aytiladigan so`z yoki so`zning bo`lagi – bo`g`indir. So`zlar talaffuz qilinganda, chiqarilayotgan havo oqimi turli – tuman ohang kasb 1

etib, bo`g`inlarni hosil qiladi. Bo`g`inni hosil qiluvchi narsa – nutq tovushidir. Nutq tovushlari unli va undoshga bo`linganidek, undan hosil bo`luvchi bo`g`inlar ikki xil bo`ladi. Agar bo`g`inlarning oxiri unli bilan tugasa ( bo-la , ka-ri-ma kabi) ochiq bo`g`in, undosh bilan tugagan bo`lsa ( mak-tab, non kabi)yopiq bo`g`in sanaladi. Bo`g`in – ritmni hosil qiluvchi eng kichik o`lchov birligi sanaladi. U ritm yaratish uchun guruhlanadi, ayni paytda, ritm qaysi misrada bo`g`in soni ko`p yoki kam ekanligini aniqlaydi. U ritm yaratish vazifasini yaratish uchun turoqlarga (aruzda ruknlarga ) uyushadi. Turoq. Bo`g`inlarning misralarda qat`iy tartibda guruhlanishi – turoqdir. Darvoqye, agar she`rlarning ritmiga e`tibor qilsak, bo`g`inlarning soni jihatdan bir turkumga kirgan she`rlarning ritmida bir-biridan farq borligini sezamiz. O – dam zo – ti / dun – yo – da – ki bor 4+5=9 U – ning bi – lan / mu – hab – bat – dir yor 4+5=9 (H.Olimjon) Na ko`k-ning / fo-na-ri / o`ch-mas-dan 3+3+3=9 Na yul-duz / sayr e-tib / ko`ch-mas-dan 3+3+3=9 (Uyg`un) Bir turkumga mansub ikki parchaning ritmik holatidan ikki xil ohangni yuzaga kelishi – bo`g`inlarning ikki xil tartibda (4+5=9; 3+3+3=9) guruhlanib kelishidir. Hamid Olimjon she`rini Uyg`un she`ridagi turoqlanishga yoki Uyg`un she`rini H. Olimjon she`ridagi turoqlanish tartibiga solib o`qisangiz, she`rdagi mazmun yo`qoladi, ohangdorlik yasama va beso`naqay shovqinga aylanadi. Ko`rinadiki, turoqlanish she`rdagi his va fikrning uyg`unligidan, mazmundan kelib chiqadi, she`r birdaniga (mazmun va shakli bilan) yaxlit

tug`iladi, vazni – o`zligi bilan dunyoga keladi. Har bir turoqdan so`ng tabiiy ravishda kelib chiquvchi izchil pauza (bilinar darajadagi sukut) ohangdorlikni, she`rga mos ritmikani voqye qiladi. Misradagi turoqlarning ikki katta guruhga bo`luvchi turoq Bosh turoq deb aytiladi: Daryo to`lqin / suvlar toshqin // o`tolmayman Otim oriq / manzilimga // yetolmayman. (G`. G`ulom) Bu baytda turoqlanish tartibi 4+4+4=12 tarzidadir. Agar uning turoqlanish tartibi 8+4=12 tarzida bo`lganida ham “o`tolmayman”, “yetolmayman” turoqlari – Bosh turoq sanaladi, chunki u misralardagi fikrning nisbiy tugal bo`lgan xulosasini qayd etadi. Lekin ikkinchi xil turoqlanishda she`r ritmi (ohangi) birinchisi (sokin ohang)ga nisbatan ancha tezlashadi, to`g`rirog`i yangicha ohangni (ritmikani) vujudga keltiradi. Vazn. Misralardagi bo`g`inlarning, turoqlanish tartibining muayyan o`lchovga solinishi – vazndir. “Vazn nutqni o`lchaydi, guruhlaydi va unga muayyan tartib kiritadi. V.V. Kojinov uni karkas (sinch), she`r tanasining skeleti deb atagan edi. Skeletsiz odam bo`lmagani singari vaznsiz poeziya yo`q. Vazn sxema, u passivdir; vazn har yili yaratilavermaydi. Mahmudali Yunusov “tez-tez o`zgarib turadigan hodisa ... emas, degan edi. Xondamir: “Vaznli va qofiyali so`z toza va porloq gavhardir” degan edi” (“O`zbek poeziyasida aruz sistemasi”, 224- b). Demak, vazn o`z holicha, alohida yashamaydi. U ham g`oyaviy – estetik mazmunni yuzaga chiqarish uchun ishlaganda, ya`ni so`zlarni, bo`g`in va turoqlarni o`lchovga solgandagina “tiriladi”, zarur vositaga aylanadi, she`riyatning qonuniyatini yuzaga chiqaradi.

Novdalarni bezab / g`unchalar, Tongda aytadi / hayot otini. Va shabboda / qurg`ur ilk sahar, Olib ketdi / gulning totini. (H. Olimjon) Bu bandning birinchi misrasidagi 4+5 turoq tartibi she`rning oxirigacha qonuniyat tarzida takrorlanadi. Shu sabab bu she`rning vazni 4+5=9 bo`g`inli barmoq vaznidir. Ayni chog`da she`r bir turkumga kiruvchi bo`g`inlar (4+5) guruhidan iborat bo`lgani uchun sodda vazn deb yuritiladi. Agar vazn ikki turkumga kiruvchi bo`g`inlar sonini bir she`rda uyushtirish asosida yuzaga kelsa, bunday vazn – qo`shma vazn deb aytiladi: Baland shoxda qizil olma =8 Pishgan ekan. = 4 Uzib olib qarasam, qurt = 8 Tushgan ekan. = 4 She`rning turli misralarida musiqiylik turlicha tovlanib, o`zgarib tursa-da, lekin birbutunligini saqlasa, yakka va betakror namuna ekanligini namoyish etsa – ana shu qonuniyat bo`y ko`rsatsa – Erkin vazn dunyoga keladi va u ham hayajonli holat (“xos hol” va “xos ma`no”) ni bunyod etgani, saqlagani, ta`sirdorlikka erishtirgani uchun (sodda, qo`shma vazn singari) mo`jizador bo`laveradi: Dunyo omon bo`lsin 6 Siz omon bo`ling 6 Omadli bo`ling siz 6 Baxtli bo`ling siz 5 Lekin 2

Bilib qo`ying, 4 Bilib qo`ying, hamon 6 Sizni unutolmas Muhammadingiz! 11 (Muhammad Yusuf) Ritmik pauza . “Pauza jahondagi hamma xalqlar va millatlarning she`r sistemalari uchun xos bo`lgani umumiy odatdir. Chunki ritmsiz she`r bo`lishi mumkin emas. Demak, pauzasiz ham she`r yo`q. Buning sababi shundaki, nutq bo`laklarining muayyan o`lchovda takrorlanishigina ritmni yuzaga keltiradi, takrorlanish tartibli to`xtamlarsiz, ya`ni pauzasiz yuz bermaydi ... Har bir tinish belgisidan so`ng ham pauza bor. Bu – oddiy pauzadir. Ammo misra, band, turoq, rukn oxiridagi pauza o`zgachadir. Bu pauzani ham mazmun, kechinma, sintaksis-intonasion tuzilish belgilaydi. U prozada yo`q, chunki u o`lchangan, bir-biriga teng va paralel bo`lgan she`riy nutq xodisadir. Shuning uchun uni ritmik pauza deb atash lozim” (“O`zbek poeziyasida aruz sistemasi”, 236- b). Nega menga / qaraydi debsan, Va qilibsan / boqishimga g`ash. Bilmasmiding / qalbimga o`zing, Solib qo`ygan / eding-ku otash. (Yusuf Rajab) Bu to`rtlik 4+5=9 bo`g`inli barmoqda yozilgan bo`lib, har bir turoqning oxirida ritmik pauza bor. Birinchi turoqdan (4) keyingi pauza – kichik, ikkinchi turoqdan (5) keyingi pauza – katta pauza (misraning oxiri bo`lgani sababli)dir. Shuni unutmaslik lozimki ritmik pauza – shakl bo`lishi bilan bir qatorda u o`zini mazmun bilan alohida voqye qiladi. Ritmik pauzani she`rdagi mazmun belgilaydi. Chunki har bir so`z, har bir holat muayyan ohang orqali aniqlanar ekan, ana shu ohangni yuzaga keltirishda ritmik pauza ish beradi.

Asablar, / asablar, / asablar, Sababsiz / sochilgan / g`azablar, Gunohsiz / chekilgan / azoblar, Ko`z yoshlar ... / bariga / sabablar – Asablar, / asablar, / asablar. (E. Vohidov) Ushbu asardagi misralarning har birida uchta (2 ta kichik va bitta katta) ritmik pauza bor. She`rdagi “Asablar” so`zining uch bora pauza bilan takrorlanishi – asabga diqqatni qaratadi va bu tuyg`uning uyg`onishi sababsiz g`azablarga, gunohsiz azoblarga, ko`z yoshlarga olib kelishi mumkinligini va shu sabab unga o`ta ehtiyotkorlik, bosiqlik bilan yondoshish lozimligiga chorlaydi. Lirik qahramon qalbidagi ana shu mazmun – ritmik pauza tarkibini, rivojini (birinchi misradagi tushunchani 2,3,4 misralarda bir pog`ona balandga ko`taradi va oxirgi misrada so`nggi – xulosaviy ma`noni ta`kid etadi), yechimini – shunga mos ohangni ro`yobga chiqaradi. Turkum . Muayyan misraga kirgan va boshqa misralarda (she`r oxirigacha) ham takrorlanib, ritmni yuzaga keltirgan bo`g`inlar soniga asoslangan o`lchov – turkumdir. 1 2 3 4 5 6 7 8 9 Men dunyoga kelgan kundanoq, Vatanim deb seni uyg`ondim. Odam baxti birgina senda, Bo`luriga mukammal qondim. (H. Olimjon) 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 Bir tutam sochlaring mening qo`limda, G`ijimlab o`paymi, yo tarab yechay. Sir deb saqlaganing mening qo`ynimda, Sir deb saqlayinmi yo elga sochay. (Cho`lpon)

Hamid Olimjon she`ri “to`qqizlik”, Cho`lponning she`ri “o`n birlik” turkumga kiradi. I.O. Sultonov ta`kidlaganidek, o`zbek poeziyasida 13 xil turkum – beshlik turkumdan o`n yettilik turkumgacha bor. Har bir turkum doirasidan bir necha vazn ro`yobga kelishi mumkin. Masalan, “to`qqizlik” turkumdan 4+5 ; 5+4; 3+3+3; 6+3; 3+6 kabi vaznlar yaralishi mumkin. Ikkitasiga misol: A) Sodda vazn (4+5=9) O`xshashi yo`q / bu go`zal bo`ston, 9 Dostonlarda / bitgan guliston. 9 O`zbekiston / deya atalur, 9 Uni sevib / el tilga olur. 9 (H. Olimjon) b) Qo`shma vazn (3+6 / 3+5) Ozmuncha / janglar qilmadim men, 9 Ozmuncha / qonlar chekmadim. 8 Ozmuncha / tog`lar oshmadim men, 9 Ozmuncha / suvlar ichmadim 8 (Shuhrat) Qofiya. “Stilistika va she`r tuzilishi” kitobining muallifi B.V.Tomashevskiyning fikricha, qofiyaning ritmni tashkil qilish va ohangdoshlik yaratishdek ikkita belgisi bor. Ayni paytda “qofiya qandaydir fikrni o`z holicha ifodalay olmaydi. Biroq turli tushunchalarni munosabatdor qilib, ularni ongimizda tovushlar ohangdoshligi orqali aloqador etib, u yoki banddagi asosiy fikrlarni ifodalashga olib keladi” (Goncharov B.P). Demak, “ Qofiya mazmun bilan bog`liq,

u kerakli tushunchalarni, ularni misralar oxiriga chiqarish orqali ta`kidlab ko`rsatishni taqozo etadi; ikkinchidan, qofiyaga ajratilgan bu muhim so`zlar fikr oqimidan kelib chiqadi va uning zarur halqasi bo`lib qoladi” ( “O`zbek poeziyasida aruz sistemasi, 248-b; Ta`kidlar bizniki- H.U.) ”. Qofiyaning mazmun bilan aloqadorligi ta`sirdorlikni yuzaga chiqaradi va she`rdagi mazmunni oson eslab qolishga (yodlashga) yordam beradi. Bu xususiyatlarning mujassami maqollarda ifodasini topgani uchun ham, ularni bir bora eshitgan kishi umrbod esida saqlab qoladi: “Mehnat - rohat” , “Yaxshidan bog` qolar, yomondan – dog` ”, “Yaxshining o`zi o`lsa ham , so`zi - o`lmas” kabi. Ko`rinadiki, misralarda so`zlarning ohangdosh bo`lib tizilib kelishi – qofiyani yuzaga keltiradi, qofiya, pirovardida, she`rdagi musiqiylikni yaratish ishiga xizmat qiladi. So`zlar (to`g`rirog`i bo`g`inlar) bir-birlari bilan turlicha darajada ohangdosh bo`lganlari sababli, qofiyalar ham turfa xildir. O`zagi (birinchi harf (tovushdan tashqari) bir biri bilan to`la ohangdosh bo`lgan so`zlar (unli va undoshlar) to`liq-to`q qofiya deb yuritiladi: Botirlari kanal qozadi a Shoirlari g`azal yozadi. a Kuychilari o`qiydi ya lla b Juvonlari aytadi alla . b (H. Olimjon) She`rshunos Ummat To`ychiyevning uqtirishicha, “Qofiyadosh so`zlarda ohangdoshlik yaratish uchun eshitilishda bir-biriga mos kelgan tovushlar tirgak ” deyiladi. Tirgak qofiyani tovush jihatidan tashkil etuvchi asosiy negizdir. (“O`zbek sovet poeziyasida barmoq sistemasi, T, “Fan”, 1996, 115-b). Yuqoridagi misolimizda (“qozadi-yozadi”) “ozadi”, (“Yalla-alla”), “alla” tovushlari tirgaklardir. Agar so`zlarning faqat ba`zi tovushlarigina ohangdosh bo`lsa och (chala) qofiya tug`iladi: Shaharlarda ishga chiqib el ,

Odam bilan to`lar Tekstil . (H. Olimjon) Ohangdoshlik faqatgina misralar oxiridagi so`zlardagina bo`lmay, ba`zan misra ichidagi so`zlarda ham uchraydi. Bunday holat ichki qofiyani yuzaga keltiradi: Labing bag`rimni qon qildi, ko`zimdin qon ravon qildi, Nega holim yomon qildi, men andan bir so`rorim bor. (Bobur) Ohangdoshlik misralardagi bir nechta so`zlarda ro`y bersa, unda qo`sh qofiya vujudga keladi: Qorli tog`lar turar boshida , Gul vodiylar yashnar qoshida . (H. Olimjon) Radif – qofiyaga yaqin vositadir. Radif qofiyadan so`ng misralar yoki bandlar osha muttasil takrorlanib keladigan “o`zgarmas so`zlar” yoki so`zlar birikmasidir. Jondin seni ko`p sevarman, ey umri aziz! Sondin seni ko`p sevarman, ey umri aziz! Har neniki sevmoq ondin ortiq bo`lmas, Ondin seni ko`p sevarman, ey umri aziz! (A. Navoiy) “Jondin, sondin, ondin” - Bosh qofiya, “ seni ko`p sevarman, ey umri aziz! ” - radifdir. Radif – she`rning mazmunini ta`kidlovchi, unga kitobxon diqqatini qaratuvchi va shoir maqsadini uqtiruvchi ta`sirchan vositadir. Darvoqye, ushbu misolda ham radif (“Seni ko`p sevarman, ey umri aziz”) Alisher Navoiyning insonga munosabatini yorqin ifodalaydi: inson eng umri aziz zotdir, eng ko`p sevilishga, eng ko`p e`zozlanishga arziydigan jondir. Shu sababdan-da, uning ijodi leytmotivi – insoniylikni ulug`lash, insonga muhabbat qo`yish, hayotni sevishdir.

She`rda ritmik misralar oxirini ko`rsatishdek vazifani qofiya radifga yuklaydi. Natijada radif she`r musiqiyligiga, uning ta`sirdorligiga ta`sir ko`rsatadi. Demak, radif bir vaqtning o`zida she`rdagi g`oyaning qudratini ochishga, uni musiqiy va ta`sirdor bo`lishiga xizmat qiladi. Yuqoridagi fikrlardan, she`rda qofiya hal qiluvchi ahamiyat kasb etadi, degan xulosaga kelmaslik kerak. Chunki, qofiyasiz yozilgan (oq she`r) “Mirzo Ulug`bek” (M. Shayxzoda) “Bobomning falsafasi” (U. Nosir) kabi klassik asarlarning borligi qofiyaning ritmga nisbatan ikkinchi darajali vosita ekanligi ham, qofiyaning o`z o`rni borligini ham isbotlaydi. 1 Qofiya mumtoz she`rshunosligimizda chuqur o`rganilganligi sababli alohida fan (“Ilmi-qofiya”) yuzaga kelgan. “Ilmi qofiya”da qofiyaning tuzilishi turlari, she`riy janrlarning qofiya xususiyatlari, qofiya xatolari, radif va qofiya, vazn va qofiya munosabatlari, qofiya san`ati muammolari chuqur tahlil qilingan. Uning yutuqlarini targ`ib va tahlil qiluvchi (XX asr o`zbek adabiyoti nazariyasida) qator izlanishlar ham yuzaga keldi. 2 Mumtoz qofiyaning asosini harf tashkil etadi. “XV asrda o`tgan mashhur sharqshunos olim Vohid Tabriziy aytishicha ham, “qofiya o`zakdagi bitta harfdir, ham arablar bu harfni raviy deb ataydilar... va she`r raviy harfisiz to`g`ri bo`lmaydi. Bu harfni shunday takrorlash kerakki, u har bir baytda muayyan bir o`ringa qo`yilgan bo`lsin. Raviy qilingan harf so`zning o`ziga tegishli bo`ladi, agar bu harf u so`zdan olib tashlansa, so`z o`z ma`nosini yo`qotadi”. Ana shu fikrni ta`kidlagan, Ummat To`ychiyev asosli shunday xulosa qiladi: “Ko`rinib turibdiki, Raviyning beshta belgisi bor: Raviy bir harfdan iborat bo`ladi; So`z negizi yo o`zagidagina mavjuddir; Takrorlanadi ; 4. Baytdagi misralar oxirida ritmik jixatdan bir o`rinda keladi; 5. Bu harf olib tashlansa, so`z o`z ma`nosini yo`qotadi ” (Qarang: Adabiyot nazariyasi, II tom, 372-b.). 1 2

Ana shu qoidani to`liqroq anglash uchun “Raviy” so`zining ma`nosini bilish zarur. U arabcha “rivo” so`zidan yasalgan bo`lib, yukni tuyaga bog`laydigan arg`amchi (arqon) ma`nosini bildiradi. Tuyaning yuki yurganida sochilib ketmasligi uchun arg`amchilar ish berganidek, qofiyaning barcha vositalarini o`zaro bog`lab turuvchilik vazifasini raviy bajaradi: Kel, ey soqiy, ketur paymona bizga Inoyatlar qilur jonona bizga (Xorazmiy) misralaridagi qofiyalarda (“paymona, jonona”) “N” tovushi raviy sanaladi. Demak, raviy bir-biriga ohangdosh-qofiyadosh ikki so`zdagi tayanch bitta harf (tovush)dir. Sharq mumtoz she`riyatida qofiya harflari o`n beshtadir. V. Tabriziyning ta`kidlashicha, qofiya harflari to`qqiztadir: “ Harfi raviy”, “qayd harfi”, “noira”, “ridf”, “ta`sis”, “daxil”, “vasl”, “xuruj”, “mazid” . Bundan tashqari qofiyalanuvchi so`zlardagi qisqa unlilar – a, u, i arab tilida qofiyadagi o`rniga ko`ra oltita nom bilan ataladi: “ras”, “ish`bo”, “xazv”, “tavjix”, “majro” , “nafoz”. Ana shu 15 ta harfning qofiyalanuvchi so`zlarda qay tartibda joylashishiga qarab qofiya turlari yuzaga keladi. Sharq poeziyasida qofiyaning asosan 25 ta turi mavjudligini qofiyashunos Bahrom Sirus ham, Ummat To`ychiyev ham, Muyassar Akbarova ham ta`kidlaydilar va misollar bilan izohlaydilar. 1 Ularni chuqurroq o`rganishni-mustaqil izlanishga qoldiramiz. Biz esa qofiyaning zulqofiyatayn, musallas qofiya, murabba` qofiya singari navlariga bir nigoh bilan cheklanamiz. Bayt misralarida ikki so`zni ohangdosh qilib keltirish san`ati zulqofiyatayn deb yuritiladi . Agar ikki so`z misra oxirida kelsa- mutakarin qofiya , ikki so`z misraning ikki o`rnida kelsa- mahjub qofiya ataladi. "Shavqida ko`ksumni shigof ayladi 1

Jildig`a ko`nglumni g`ilof ayladi . (A.Navoiy) Boqqay desa dog`i quvvati yo`q Boqmay desa dog`i toqati yo`q. (A.Navoiy) Ikki qofiyali baytlardagi qofiyalardan biri tajnis bo`lsa tajnisli zulqarnayn deb yuritiladi. Mashaqqatdin yigitni el qari der , Ki, qozilmish ikki- uch yuz qari yer. (A.Navoiy) Birinchi “qari”- “keksa”, ikkinchi “qari” - “75 santim”ni bildiradi.Shaklan bir xil, ma`nosi har xil bo`lgani uchun tajnisdir. Musallas qofiyada uch va undan ortiq so`zlar bir - birlariga ohangdosh bo`ladi va har bir so`z mazmunni ta`kidlashga, ta`sirdorlikka xizmat qiladi: Ruxsorida lam`ai malohat Guftorida nash`ai fasohat. (A. Navoiy) Murabba` qofiyada to`rtta so`zning qofiyadoshligiga erishiladi: Sendek manga bir yori jafokor topilmas, Mendek sanga bir zori vafodor topilmas. (M. Bobur)

Xullas, aytilgan bu fikrlar bilan qofiya muammosi hal bo`lmaydi. XX asrda keng tarqalgan erkin she`rda qofiyalash tartibi ham erkinlikni qo`lga kiritdi: bayt va bandlarda ba`zan bir necha misralar qofiyalansa, ba`zan ular qofiyalanmaydi. Xalq dostonlarida ko`plab uchraydigan saj`lar yozma adabiyotga ham kirib keldi. Nasriy asarlarning tilini serbo`yoq, ta`sirdor qilish bilan qahramon xarakterini chuqurroq ochishga xizmat qila boshladi: “Obi ravon, bog`i jahon, shoh supaga zebi jahon, mo`rcha miyon, pista dahon , nozik ado, pari jahon , ya`ni ismi shariflari Jamilaxon. Kim ekanlar desam, G`ofir kazzobning xotinlariyu Muso qallobning qizlari ekan ... ” (H.H. Niyoziy) BAND . She`riyatda bo`g`inlar guruhlanib turoqni, turoqlar guruhlanib vaznni tashkil etadilar. Bunday guruhlanishdagi izchillik va takroriylik musiqiylikni yuzaga keltiradi. Bu qonuniyat misralarning ham guruhlanib kelishini, uning izchil va takroriyligini talab qiladi. Bu talabning ijrosi band deb yuritiladi. Lirik asarga xos bo`lgan mazmun ham, syujet va kompozisiya ham bandni zaruratga aylantiradi, chunki, muayyan asardagi mavzuning asosiy g`oyasi, g`oyaviy mazmunning qirralari, bir oniy kechinmaning xulosasini kengaytirib, yoyib, asoslab, ochib beruvchilik vazifasini band o`taydi. Ayni choqda, band bandlararo “sochilgan” fikr va kechinmalarni yaxlitlashtiradi; ularning ifodasidagi o`zigagina xos birlikni yuzaga keltiradi, birgina so`z bilan ifodalasak, band insoniylashadi, obrazli vositaga aylanadi. Men dunyoga kelgan kundanoq a Vatanim deb seni uyg`ondim . b Odam baxti birgina senda v Bo`luriga mukammal qondim . b Qulog`imga noming kirganda a Qumlik kabi tashna boqurman . b Sening jannat vodiylaringdan v

Nahrlarday to`lib oqurman. b Bilsinlarim: yo`ldoshim bo`lmas a Ko`zda yoshi bilan kulganlar , b O`zlari bor, tillari hayot v Lekin yurak - bag`ri o`lganlar . b Har aytganing buyuk jangnoma a Qayga desang qaytmay keturman . b Ko`zlarimni yummasman aslo v Daryo kabi uyg`oq o`turman. b Hamid Olimjonning “O`lka” she`ri to`rt band (abvb, abvb, abvb, abvb)dan iborat. Unda Vatanga – baxtistonga farzandning kuchli muhabbati akslangan. Birinchi bandda lirik qahramonning dunyoga kelganidanoq Vatan deb uyg`ongani, inson baxti faqat undagina bo`lishiga mukammal qongani (xabari berilsa) ifodalansa, ikkinchi bandda ana shu Vatan uchun tashnalik, jannatmakon vodiylarni daryodek to`lib yashnatishga baxshidalik akslanadi. Bu tuyg`u keyingi bandda yanada kengayadi: Vatanni yashnatish, sevish, ardoqlash, ulug`lash yo`lida “yurak-bag`ri o`lganlar”ning yo`ldosh bo`la olmasligi asoslanadi. Oxirgi bandda Vatan chaqirig`iga qahramonning doimo tayyorligi, Vatan uchun “daryo” kabi uyg`oqlikligi (kechinma xulosasi) ifodalanadi. Ko`rinadiki, har bir band mazmun va ohang (o`qilishi va eshitilishi) jihatidan alohidalikni saqlaydi (go`yo alohida irmoq deng), ayni chog`da, bandlar birlashib (irmoqlar birlashgani kabi) bitta oniy (daryo kabi toshqin) kechinmani –

Vatanga muhabbatni bir butun va go`zal qilib, hamidona tarzda jonlantiradi (badiiylashtiradi). “Demak, she`r musiqiyligini tashkil etishda qatnashuvchi, muayyan qofiya tartibiga rioya qilingan, bir me`yorda va qonunan qaytalanuvchi, ritm va vazn jihatidan o`zaro aloqador, mazmun va intonasiya jihatidan tugal bo`lgan misralar uyushmasiga band deyiladi”. 1 Mumtoz adabiyot nazariyasida ikki misrali banddan o`n misrali bandlargacha bo`lishi mumkinligi qayd qilingan. Ularning har biri muayyan nom bilan ataladi. Har bandi ikki misradan – olti misragacha bo`lganlar – sodda band va yetti misradan - o`n misragachalar – murakkab band deb nomlanadi: Ikki misrali band – masnaviy, uch misrali band – musallas, to`rt misrali band – murabba, besh misrali band – muxammas, olti misrali band – musaddas, yetti misrali band – musabba`, sakkiz misrali band – musamman, sakkiz misrali band – mutassa`(tasne`), o`n misrali band – muashshar (mashru`) dir. Bundan tashqari har bir bandi o`n olti misradan iborat bo`lgan – tarkibband , o`n olti misradan yigirma to`rt misragacha (har bandning oxirida birinchi bandning oxirgi misrasi takrorlanishi shart) bo`lgan tarji`band janrlari ham borligini nazarga olsak, bandlar (strofika) haqidagi ilmning keng va bepoyonligini ko`ramiz. Bu ilm I. Sultonning “Adabiyot nazariyasi”da, Ummat To`ychiyevning “O`zbek sovet poeziyasida barmoq sistemasi” monografiyasida ancha chuqur o`rganilganligi va “Adabiyotshunoslikka kirish” kursida tahlil qilinishi sababli, takrordan qochamiz va fikr mulohazalarimizni kam uchraydigan musallas (sodda band) va musabba` (murakkab band) misolida bayon qilamiz. Uchlik (musallas). She`riyatimizga XX asrda kirib kelganiga qaramay, bugun u katta e`tibor qozonmoqda. U mustaqil janrga aylanmoqda – uchlikka asoslangan noyob asarlar dunyoga kelmoqda: 1. Men ko`zlaringga qarayman, a Sen o`zgalarga b Kimning ko`zlaridan izlaysan meni ? v 1

2.Yer o`z o`qidan ayrilar, inon a Inon, osmonidan ayrilar quyosh, b Agar biz ayrilsak. v (R. Parfi) Rauf Parfi qalamiga mansub bu asarlarni tahlil qilishdan ko`ra, uni takror o`qib, bir olamni o`zida jo qilgan “jajji”, ammo barcha olamga tatiydigan asar degan ishonchli xulosani chiqargan ma`quldir. Ha, aynan shu musallasdagina bu o`tli muhabbatning (izlash, ayrilish) tuyg`ulari busbutun, tugal, fikriy mushohadaga undaydigan, zavqqa ko`madigan tarzda gavdalanishi mumkin edi va uni shoir mahorat bilan voqye qilgandir. Ana shunga o`xshash asarlarga duch kelganda, Abdulla Qahhor : “Yozuvchining mahorati shundaki, butun bahorni atigi chigitdek keladigan g`o`ra ichiga qamab bera biladi”, - deb yozgan bo`lishi ajabmas. Yettilik (musabba`) bandida yozilgan she`rlardan biri – Abdulla Oripovning hazil yo`lida yozilgan “Turmush tashvishlari” asaridir: Turmush tashvishlari a Turmush tashvishlari a Biz sendan balandroq tura olsaydik, b Biz senday balandroq yura olsaydik, b Balki o`ng`ayardi dunyo ishlari a Turmush tashvishlari, a

Turmush tashvishlari. a Xotin ish buyurar, a Bola yig`laydi, b Bog`cha deb qaygadir yugurmoq darkor. v Balki bu tashvishlar bo`lmasa edi, b Shoir bo`larmidim ancha ulug`vor v Turmush tashvishlari, g Turmush tashvishlari. g Qassob og`aynim bor a Qaroqchi – “pirat” b Suyakni qo`shmasa ko`ngli to`lmaydi v Axir, qofiyani yeb bo`lmas, “brat” b Nahot sen bo`lmasang turmush bo`lmaydi, v Turmush tashvishlari, g Turmush tashvishlari. g Ulug` rejalar bor menda ham axir a Xususan, bir ishni bitkazmoq darkor. b Unda qahramonim yovqur fazogir a ............................................... Koshkiydi, sen shuni bilsang nobakor b Turmush tashvishlari, v Turmush tashvishlari. v Shirindir shu hayot, a Xoli firoqdan. b

Mayli bitmasin hyech uning ishlari. v Havolanib ketsak goh g Tortsin oyoqdan, b Turmush tashvishlari, v Turmush tashvishlari. v Ushbu asar besh banddan (to`rtinchi bandi bir misra kam) iborat bo`lib, qofiyalanishi turlichadir. “Turmush tashvishlari” asar boshida ikki bora ta`kidlanadi va unga diqqat jamlangach, tashvishlarning qirralari kashf etila boshlaydi. Qahramon ruhidagi hazilkashlik – hayotning mazmunini ocha boradi, tashvishning ham ovora qiluvchi, ham yuksaklikka yetaklovchi falsafasi yaqqol gavdalanadi. Har band oxirida ikki bora takrorlanuvchi “Turmush tashvishlari” jumlasi bandlararo mazmun va kayfiyatni birlashtirishga, monolitlashtirishga xizmat qiladi, diqqatni bir nuqtaga jamlaydi, go`yo hamma narsani tashvishlar oqlayotgandek yengil ruh – hazin ruh qalbni egallaydi...

Adabiyot: 1. A.Fitrat. Adabiyot qoidalari “O`qituvchi” Toshkent, 1995. 2. I.Sulton. Adabiyot nazariyasi, “O`qituvchi”, Toshkent, 1980 . 3. L.I. Timofeyev. Osnov ы teorii literatur ы , “Prosve щ yeniye”, Moskva, 1971. 4. R.Uellek, O.Uorrek. Teoriya literatur ы , “Progress”, Moskva, 1978. 5. www.ziyonet.uz

Похожие

She`riy nutq haqida

She’riy asarning o’ziga xosligi

Lirika Lirik kechinma Lirik qahramon Lirikada syujet So`z Lirika janrlari

Sillabik Metrik Tonik Sillaba-tonik Barmoq Aruz Erkin she`r

She’riy sistemalar