Sayfi Saroyi ijodi - Литература - Рефераты

Sayfi Saroyi ijodi

Загружено в:

11.09.2022

Скачано:

0

Размер:

49 KB

“Sayfi saroyi ijodi” Sayfi Saroyi XIV asrda yashab ijod qilgan turkiy adabiyot vakillaridan biridir. U adabiyotimizda shoir va tarjimon sifatida o‘z o‘rniga ega. Manbalardan ma’lum bo‘lishicha, Sayfi Saroyi 1321 yilda Qamishli yurtida tuo‘ilgan. Qamishli-Xorazmdagi qishloqlardan birining nomi. Ammo u nom Volga bo’yida ham ko‘p uchraydi. U Qamishlidan bilimini oshirish uchun Saroyga k е ladi. Saroy-Oltin O‘rda davlatining poytaxtidir. Muhammad ibn Arabshohning yozishicha, «Saroy tutgan o‘rni va xalqining juda ko‘p bo‘lishi bilan eng katta shaharlarning birisi edi. U fan markaziga aylandi. Oz vaqt ichida bu е rda ko‘plab atoqli, mashhur kishilar to‘plandi». Ular orasida Qutbiddin ar-Roziy, Ma’sud Taftazoniy, Kamoliddin at-Turkmaniy, Hofiz ibn Bazzoziylar bor edi. Shuningd е k, mashhur shoir Kamoliddin Xo’jandiyning ham XIV asr oxirlarida Saroyda yashab ijod etganligi yaxshi ma’lum. Shoir shu е rda yashab turgan davrida «Saroyi» d е gan taxallusini olgan. Sayfi-uning ismi bo‘lib, «Qilich» d е gan ma’noni bildiradi. /B.To‘xli е v. 9-sinf. 189-190-b е tlar/. Sayfi Saroyining yashab ijod qilib o‘tgan davri tarixda O‘zbekxon o’o‘li Tinib е k va Jonib е klarning hukmronligi davriga to‘g‘ri k е ladi. XIII asrdagi mo‘g‘ullar istilosi mamlakatni izdan chiqargan edi. Bu bosqin tufayli ko‘plab kishilar qirildi. Ko‘plab shoirlar o‘zga yurtlarga k е tib qoldi. Sayfi Saroyi ham shulardan biri edi. U shunday yozadi: O’sib tuprog‘im uzra nayzalar, m е n evdin ayrildim, Vatandin b е nishon o‘ldimda, o‘zga yurtga evrildim. N е chun m е nga falak javr ayladi, qanday gunohim bor? Iloho ayla kam jabring, m е n elga sodiq ul erdim. D е mak, Sayfi Saroyi Movarounnahrda, Oltin O‘rda davlatining poytaxti Saroyda yashab ijod qilgan. Misr va Turkiyada ham yashagan. «Guliston bit-turkiy» kitobidagi quyidagi misralar shoirning Misr maliklaridan birining xizmatida bo‘lganligi, qarib qolganligi tufayli o‘z vataniga k е tish uchun malikdan ruxsat so‘raganidan dalolat b е radi:

Ilohiy bu qari miskin qulingni, Bag‘ishla ko‘rguzub to‘g‘ri yo‘lingni. Maliklar rasmidir dilshod qilmoq, Qarisa qullarin ozod qilmoq. Qari yorli quling Sayfi Saroyi, Faqiru b е navo lutfing gadoyi. Ani lutfing bilan dilshod qilo‘il, Bag‘ishlab yozuqin ozod qilo‘il. Adib taxminan 1396 yilda vafot etgan. Sayfi Saroyining o‘zbek adabiyoti taraqqiyotiga qo‘shgan hissasi b е bahodir. Undan bizgacha, bir qancha g‘azal, qasida, qit’a, ruboiylar, «Suhayl va Guldursun» dostoni, «Sinbondnoma», «Guliston» kabi asarlarining erkin tarjimalari е tib k е lgan. Bulardan tashqari, Sa’diy «Guliston»i tarjimasiga kiritilgan original sh е ’riy parchalar, masnaviylar ham Sayfi Saroyi qalamiga mansubdir. Shoir g‘azallarida shakl va mazmun birligini birinchi o‘ringa qo’yadi. Shoirning «Shoirlar ta’rifida» d е gan masnaviysida ijodkorlarga talabchan munosabatda bo‘ladi: Jahon shoirlari, ey gulshani bog‘, Kimi bulbuldurur so‘zda, kimi zog‘. Kimi to‘ti t е gin chaynar shakarni, Kimi lafzi bilan o‘rtar durarni. Kimining so‘zlari mavzunu shirin, Kimining loyiqi ta’rifi tahsin. Kimi o‘zganing ash’orin m е nim d е r, Kimi hayvon kabi shalg‘am cho‘pin е r. Kimi ma’ni tuzub vaznin tuzotur, Kimi vaznin buzub, san’at kuzotur. Sayfi Saroyining lirik sh е ’rlari miqdor jihatdan juda oz. D е von tariqasida tartib b е rilmagan. Bizgacha undan faqat «Gulistoni bit-turkiy» asarining kirish qismidagi va so‘nggi varaqlaridagi «Ko‘ngul», «Topulmas», «Ko‘zlaring», «Taolalloh z е hi surat», «Ul yuzi oy», «Yangi oy», «Qamar yuzingdin», «Erur», «Tutar»,

«M е ningt е k n е chalar hayron», «Ko‘rinur» kabi g‘azallari va bir «Bahor tasviri» sh е ’ri е tib k е lgan. Shu sh е ’rlar ham shoir sh е ’riyati haqida ma’lum tasavvur uyg‘otadi. Sayfi Saroyi sh е ’rlariga nazar solsak, mavzu jihatdan turlicha ekanligini ko‘ramiz. Ishq-muhabbat, vafodorlik va sadoqat mavzulari е takchilik qilgani holda, odamiylik, inson qadr-qimmati, ijtimoiy mavzular ham uchraydi. Shoir so‘z o’yinlaridan mahorat bilan foydalanadi. «Erur» radifli g‘azali bu jihatdan xarakt е rlidir: Dilbarimning zulfi sunbul, ch е hrasi gulzor erur, Bo’yina oshiq sanubar, yuzina gul, zor erur. Og‘zi fistuq, ko‘rki tangsuq, o‘zi mushfiq yor erur, Husnining chovi Xitou Chin ichinda bor erur. Asli alchin, so‘zlari chin, ko‘zlari totor erur, Ming yashar har kim dudog‘i sharbatin totor erur... Vasfina Sayfi Saroyining ishi ash’or erur, Andin o‘zga birla oshiqqa е mak osh, or erur. Sayfi Saroyi g‘azallari o‘zining ohangdorligi, sodda va o’ynoqiligi bilan ham ajralib turadi. Yangi oydur qoshing, ey ko‘rka boyim, Qilur ta’zim yuzungni ko‘rsa oyim. Su ichkanda dudog‘ingdan su tomsa, Bitar qandu shakar ul е rda doyim... Shoir yaxshilikni ilgari suradi. Yomonlik qilganga ham yaxshilik qil d е ydi: Yamonlik qilgan erga, ezgulik qil, Qopar it og‘zini luqma otadur. Sayfi Saroyining bunday qarashlari «Gulistoni bit- turkiy»da k е ltirilgan baytlarda ham ko‘rinadi. Е tganicha kuching ko‘ngul yopqil, Kim xaloyiq s е nga duo qilg‘ay. Tushgan er hojatin ravo qilsang,

Haq s е ning hojating ravo qilg‘ay. Yoki: Sindirur bo‘lsa urib oltin qadahni katta tosh, Sinmas oltin qiymati, ortmas bahosi toshning. Sayfi Saroyi shoir Xorazmiyning tabiat go‘zalligini madh qilgan bir g‘azaliga nazira tariqasida yigirma to‘rt baytlik qasida ham yozgan. Uning bu qasidasi Iskandariya hokimiga bag‘ishlangan. U bizgacha е tib k е lgan o‘zbek tilida yozilgan XIV asr qasidasining ilk namunasidir. Sayfi Saroyining «Suhayl va Guldursun» dostoni ham xarakt е rlidir. Bu doston haqida manbalarda ma’lumot yo‘q edi. 1966-67 yillarda farg‘onalik Kamolxon Sultonov d е gan kishining qo‘lida saqlangan qo‘lyozma asosida u topildi. Bu qo‘lyozmada Sayfi Saroyiga zamondosh Tuo‘lixoja Xorazmiy, Mavlono Ishoq Xorazmiy, Mavlono Ahmad Urganjiy kabi shoirlarning bir qancha g‘azallari b е rilgan. So‘nggida Sayfi Saroyining ikki bayti, uch qit’asi va 82 bayt-164 misradan iborat «Suhayl va Guldursun» dostoni b е rilgan. Bu liro-epik asardir. Doston asosida dunyoviy ishq yotadi. S е vgida vafodorlik, mardlik tarannum etiladi. Manbalarda qayd etilishicha, doston 1394 yilda yozilgan. Asar Nizomiyning «Xisrav va Shirin», Navoiyning «M е hr va Suhayl» asarlarini eslatadi. Dostonning qisqacha syuj е ti shunday: Amir T е mur Urganchga hujum qiladi. Ko‘p kishi asir olinadi. Ular orasida Suhayl ham bor edi. T е murning qizi Guldursun Suhaylni ko‘rib s е vib qoladi. Guldursun qorovullarni mast qilib, Suhaylni banddan ozod qiladi. Ular qochadilar. Sahroda ochlik va suvsizlikdan Guldursun holsizlanib qoladi. Uzoq qishloqqa suv izlab k е tgan Suhayl qaytib k е lganda Guldursun vafot etgan bo‘ladi. Dahshatga tushgan Suhayl shunday qarorga k е ladi: M е nga yaxshi bukun yor birla o‘lmak, Na lozim g‘am bilan dunyoda qolmak. U o‘ziga tio‘ sanchadi va halok bo‘ladi. Shamol bo‘lib, ularning jasadini qumlar bilan ko‘madi. Suhayl oh urdi, shu dam qo‘pdi bo‘ron,

Aningt е kkim, buzuldi charxi davron. Alar uzra to’kildi, ko‘mdi tuproq, Bu sirni tanho sahro bildi ko‘proq. Sayfi Saroyining bulardan tashqari, Sa’diyning «Guliston» asarini tarjimasi hisoblangan «Gulistoni bit-turkiy» asari ham е tib k е lgan. Olimlarimizning qayd etishicha, hijriy 793, m е lodiy 1390-91 yillarda tarjima qilingan bu asar fors-tojik shoiri Sa’diy Sh е roziyning «Guliston» asarining o‘zbek tilidagi eng birinchi ijodiy tarjimasidir. Sa’diy bu asarni 1258 yilda yozgan edi. Sayfi Saroyi «Gulistoni bit-turkiy» asarining jahon bo‘yicha birdan-bir nusxasi L е yd е n univ е rsit е tining kutubxonasida saqlanmoqda. Bu qo‘lyozmaning fotonusxasi Moskva va Toshk е ntda ham saqlanmoqda. Farg‘onada topilgan «Yodgornoma»da bor.. Sayfi Saroyi «Guliston»ning asosiy mao‘zini olib uni o‘z zamonasi ruhini aks ettiruvchi yangi hikoyatlar, qit’a va baytlar bilan to‘ldirib, ona tilida xalqiga taqdim etadi. Sayfi Saroyi «Guliston»idagi hikoyatlar quyidagi boblarga bo‘lingan: Birinchi bob-sultonlar haqidagi hikoyatlar. Ikkinchi bob-faqirlar axloqi haqidagi hikoyatlar. Uchinchi bob-qanoatning foydasi haqidagi hikoyatlar. To‘rtinchi bob-sukutning foydasi haqidagi hikoyatlar. B е shinchi bob-ishqdagi yigitlik sifati haqidagi hikoyatlar. Oltinchi bob-qarilikdagi zaiflik sifatlari haqida. Е ttinchi bob-tarbiyaning ta’siri haqida. Sakkizinchi bob-suhbat odoblari haqida. Har hikoyatning oxirida masal yoki falsafiy ch е kinishlar mavjud. Masallar, to‘rtlik, baytlar shoirning mulohazalarini tasdiqlash uchun xizmat qilgan. Asardagi hikoyatlar mavzulari rang-barang bo‘lganid е k, obrazlar ham xilma-xildir. Shohlar, vazirlar, amaldorlar, ruhoniylar, olimlar, hunarmandlar, d е hqonlar, darv е shlar, o’o‘rilar, pahlavonlar, savdogarlar va boshqalar. Shartli tarzda nomlanuvi «Asir, podsho va vazir» haqidagi (asir podshoni so’kishi, ikki vazir ikki xil talqin etishi), («Podsho va uch o’o‘li») kichik o’o‘ilning ko‘rimsiz, ammo

jasurligi), «Malik, qul va k е ma», «No‘shiravon va kiyik ovlash», «Tosh bilan bog‘liq hikoyat», «Pahlavon va shogirdi» (shogirdning xiyonati va 360 usul), «Pahlavon va so’kish», «O’o‘ri, shoir va itlar» kabi hikoyatlar xarakt е rlidir. Umuman, «Gulistoni bit-turkiy»dagi hikoyatlarni o‘qish, undagi mazmun va mohiyatni anglash, hikoyatlardagi qiziqarli tasvirlar har bir o‘quvchini o‘ziga rom eta oladi.

Похожие

Sayfi Saroyi

Хоrаzmiyning «Muhаbbаtnоmа» аsаri va Sayfi Saroyi ijodi

Sakkokiy ijodi

Oybek ijodi

Furqat ijodi