Romanchilik taraqqiyotining etakchi tendensiyalari - Литература - Рефераты

Romanchilik taraqqiyotining etakchi tendensiyalari

Загружено в:

11.09.2022

Скачано:

0

Размер:

69 KB

Romanchilik taraqqiyotining etakchi tendensiyalari. Reja : 1.Bugungi o`zbek romanlarining janr va uslub xususiyatlari. 2.О‘zbek romаnlаridа shаxs fojeаsining bаdiiy tаlqini. 3.O`zbek romanlariga xos etakchi estetik tamoyillar.

O`zbek romannavislari zamondoshimiz obrazini yaratish orqali o`z hatti- harakatlarini, faoliyatini hatto his-tuyg`ularini ham aql-idroki ila mulohaza qilib, o`z-o`zini taftish etuvchi – analitik obrazlar vositasida bugunning dardu iztiroblari mohiyatini ochishga harakat qilayotirlar. Inson ko`nglini anglashning yangi shakl va vositalaridan foydalanishga intilishni biz iste’dodli ijodkorlardan biri – Ulug`bek Hamdamning «Yolg`izlik» nomli qissa va hikoyalar to`plami (1998), «Tangriga eltuvchi isyon» she’riy to`plami, «Muvozanat» va «Isyon va Itoat» romanlari misolida ham kuzatamiz. Yozuvchining har bir asari qatidagi mohiyat uning sarlavhasidanoq anglanadi. Inson hamisha o`z ehtiyojlarini qondirish uchun intiladi. Butun hayoti shu ehtiyojlarga «qul» qilinganday. Munosabatlariga zid holatlar yuzaga kelganda u yaratgandan ham, hayotdan, umridan ham noliydi. O`z istaklari qamrovi toru keng bo`lishidan qat’i nazar, istak va ehtiyojlar nuqtai nazaridan shukur qilish o`rniga hamisha norozilik ustunlik qiladi. Kamdan kam odamlargina hayotning asl ma’nosini, insonlikning ma’nosi imon, e’tiqod orqali o`zlikni anglash va o`zligini topish ekanini tushunadilar. «Isyon va Itoat» romanida yozuvchi ayni shu jarayon, ya’ni har bir insonning o`z hayoti davomida o`zligini va yaratuvchisi bo`lmish Ollohni anglash jarayonida sodir bo`lishi mumkin bo`lgan Isyon va bu isyonning intihosi Itoatning mazmun-mohiyatini yoritishga harakat qilgan. Bu asarga adabiy jamoatchilik o`z munosabatini bildirdi. O`zbekiston adabiyoti va san’ati gazetasining 2005 yil 20 maydagi sonida mustaqillik davri o`zbek nasri tahlil qilinib, davra suhbati ishtirokchilari «...bugungi nasriy asarlarning qahramonlari faqat faoliyat odamigina emas, balki o`y va mushohada kishisi sifatida ham tasvirlanadigan bo`ldi. Odamning asl mohiyatini faoliyatidagina emas, balki tin olib turgan yoki o`ylayotganda ham namoyon etishi mumkinligi badiiy tasvir tajribasiga kirib kela boshladi. Shuning uchun ham Ulug`bek Hamdamning «Isyon va Itoat» romanidagi «... Qachonki uning bag`rida gurillab yongan isyon gulxani o`chgan, g`ofillik ham uni qiynamay qo`ydi....qaytaga, isyon o`rnida tug`ilgan o`sha kayfiyat - o`sha itoat... ruhida qandaydir ma’rifat bor edi. Ma’rifatki,

g`ofillikni, uning olamini yuvib yuborishga qodir... Endi uning ko`zlarida, bag`rida, butun borlig`ida itoat nuri hokim, itoatki, mislsiz isyondan so`nggina «to`qiladigan, itoatki, isyondan ming kara, million kara yuksakroqqa eltadigan!» «tarzidagi falsafiy mushohadalar o`quvchiga o`rinsiz donolik bo`lib tuyulmaydi, balki o`z mohiyatini anglamoqchi, o`zini topmoqchi bo`lgan insonning ruhiy to`lg`onishlari tarzida ta’sir qiladi» - kabi asosli fikrlarni ilgari surdilarki, bu qarashga biz ham qo`shilamiz. Darhaqiqat, romanda insoniyat paydo bo`lgandan beri uning qalbida yashab kelayotgan Isyon va Itoat, imonu e’tiqod masalalari tahlil va tadqiq qilingan. Bilamizki, Shayton Allohga itoat etmagani uchun farishtalar safidan chiqarilib, jannatdan quvilgan. Allohning habibi inson-chi? Inson yaratgan parvardigorining og`ir va mashaqqatli sinovlariga bardosh berolmay, uning amriga qarshi bordi, natijada unga Isyon qildi. H olbuki , inson Isyondan Itoatga etib borguncha behisob yo`l bosib, xilma-xil sinovlardan o`tishi darkor. Itoat maydoniga etib borgandagina inson barcha azoblardan forig` bo`lib, insonlik qismatining mohiyatini anglaydi va Itoatga tomon yuz tutadi. Bu jarayon asardagi Akbar qismatida ham, ustozi tabib taqdirida ham takrorlanadi. Yozuvchi xilma-xil taqdirli qahramonlar Hayotidan so`zlab, odamlarning taqdiri, dunyoqarashi betakror, barmoq izlari kabi farqli bo`lgani bilan ularning Isyondan Itoatga tomon borish yo`llari bir xil ekanini ta’kidlaydi. Ana shu haqiqatni go`yo hayotning ma’nisi, insonlikning ma’nisi nimada? – degan savolni o`z-o`ziga berib yashaydigan, qalbida adolatsizliklar, noxaqligu zo`ravonliklarga qarshi isyon tuyg`usini tuya olgan odamgina tushunadi. Shunday odamgina odamlikning, unga berilgan hayotning va sinovlarning, yana ko`p narsaning asl mohiyatini anglab etadi. Romandagi tabib obrazi ana shunday insonlarning biri bo`lsa, Nurmat faqat o`z manfaati uchungina yashovchi kishilar timsoli. Ayni chog`da shuni alohida ta’kidlash lozimki, yozuvchi bu obrazni badiiylik va hayotiylik mezonlari asosida maromiga etkazib tasvirlay olmagan. Asarning g`oyasini muallif publitsistik uslubda yoritishga berilgan. Tursunboy taqdiri bilan bog`liq fojia ham asarning g`oyaviy-estetik tasvir qamroviga, epik tafakkuriga singishib ketmagan.

Yozuvchi Luqmon Bo`rixonning «Jaziramadagi odamlar» romani ham badiiy tilining jozibadorligi bilan kitobxon diqqatini tortadi. Romanda yozuvchi kichik hayotiy hodisani tasvirlash orqali katta ijtimoiy ma’naviy muammoni badiiy tadqiq qilgan. Bu borada yozuvchi o`ziga xos yo`ldan borgan: asar voqealari qahramon tilidan hikoya qilinadi, hodisalar Samad nazaridan o`tkazilib, tahlil qilinadi, hukm chiqarish esa kitobxonga havola qilinadi. Asar voqealari tugundan – Ashurning qamoqdan chiqqanligi haqidagi xabar bilan boshlanadi. Asarga qamrab olingan voqealar tabiiylikni bo`g`ib bo`lmaslikni, tabiatning tabiiy muvozanatini buzish og`ir fojiaga olib kelishni tasvirlashga yo`naltirilgan. Cho`lni o`rinsiz o`zlashtirishning ayanchli oqibatlari insonlar hayotiga ham chang solganligini asar qahramonlaridan Lolaxon taqdiri misolida ham kuzatish mumkin. Jazirama cho`lga Lola guli yot bo`lgani kabi, cho`l-quvurlar ichida «Faxriy deputat» Lolaxonning umri, ayollik nazokati-yu latofati ham cho`ldagi qumga tushgan suv tomchisi kabi izsiz, qadr topmay yo`qoladi. Yigirma uch yoshli beva Lolaxonning umri xilma-xil majlislarda o`tadi, mavqei va amali tufayli u hamisha jiddiy qiyofada bo`lishga, tabiiy his-tuyg`ularini jilovlab, omma ko`z oldida «faxriy deputat» qiyofasiga mos ko`rinishda yurishga majbur. «Jonli qo`g`irchoq»qa aylanib qolgan bu baxtsiz ayol o`z taqdiriga ko`nikib yasholmaydi, tabiiy ravishda baxtga, visolga, insoniy tuyg`ularga intiladi. Ulash agronomning o`ziga atalgan she’rini eshitganda «bir seskanib» ketadi. Unga majburlab yopishtirilayotgan shon-shuhratning oqibati fojia ekanligini deputat – kampirni ko`rganda anglab, dahshatga tushadi. Bir umr bevalik yukini ko`tarishga bardoshi etmagan Lolaxon Samad bilan tuyg`udosh bo`lishni istaydi, ammo yashirin xirsning qurboniga aylanadi. Bu o`rinda yozuvchi ijtimoiy-ma’naviy illatga e’tiborni tortadi. Shaxs fojiasining yuzaga kelishiga olamonning ta’siri: mish- mishlar, fisqu fasodlar, insonni tahqirlovchi «aybnomalar» ayni olamon qo`lidagi mudhish qurol ekanini ayovsiz fosh etadi. Lolaxonning ayanchli qismati yolg`onlarga, soxtaliklarga to`la hayotning fojiali xotimasidir.

Xo`sh, asar cho`lquvarlar hayotini tasvirlash orqali tabiatning tabiiy muvozanatini buzish og`ir ekologik fojialarga olib kelishini tasvirlashga yo`naltirilgan bo`lsa, Lolaxonning taqdiri bilan bog`liq manzaralar, hayotiy tasvirlar bu muammoga qaysi jihatdan bog`lanadi? Gap shundaki, yozuvchi Lolaxon obrazi orqali ham tabiiylikni bo`g`ish yoki unga qarshi turish, tabiiy his- tuyg`ularni «soxtalashtirish» ham insonga bitmas tuganmas musibatu fojialar keltirishini haqqoniy tasvirlash orqali asarning yaxlit epik tafakkur tarzini yaratgan. Ayni chog`da, yozuvchi Lolaxon, Ergash, Samad kabi o`z taqdiriga ega insonlarning ruhiy olamlari ham betakror ekanini, ayni «o`ziga xos olam»i bilangina odamlar shaxslik darajasini zabt etishlari mumkinligini yozuvchi Luqmon Bo`rixon «Jaziramadagi odamlar»ning ruhiyati tahlili va tasviri orqali (garchi asarda Zumrad kabi qiyomiga etmagan, faxriy kampir kabi sxematik obrazlar uchrasa-da...) yoritib bera olgan. Shu jihatlari bilan ushbu roman o`zbek romannavislari shaxs fojiasining badiiy tasvirida mahoratning alohida bosqichiga ko`tarilib borayotganliklaridan darak beradi. So`nggi yillarda yaratilayotgan o`zbek adiblarining xilma-xil mavzudagi romanlarini tahlil qilish orqali kitobxonlar millatning dili va tilida aks etgan quvonchu iztiroblarni his qilishlari aniq.Milliy ruh, o`zbekona bag`rikenglik, mardlik, o`zlikni anglab millat istiqlol uchun kurash mustaqillik davri adabiyotining bosh mavzusidir. Milliy ongni, o`zlikni anglatuvchi asarlar yaratgan ijodkorlar orasida Tog`ay Murod o`ziga xos ovozi bilan ajralish turadi. Tog`ay Murod jahon adabiyoti durdonalarini o`qib – o`rganib milliy adabiyotimiz an’analarida shaklanib ildiz otgan zabardast yozuvchilar. Yozuvchi ijodida umumbashariy adabiyotga xos bo`lgan talqin o`zbek milliy ruhi bilan uyg`unlashtirib yuborilganining shohidi bo`lar ekanmiz, nazarimizda bunday uslub go`yo faqat o`zbeklarga yoki faqat Tog`ay Murod qalamigagina mansubdek tuyuladi. Yozuvchi qalamga olgan har bir voqea, obraz orqasida millat taqdiri, oddiy xalq qiyofasi jonlanadi.

G`oyaviy pishiq, betakror qissalari bilan 80-yillar o`zbek nasfi rivojiga katta hissa qo`shgan Tog`ay Murod o`z ijodida romanga xos tafakkurni shakillantirdi va o`ziga xos uslubda “Otamdan qolgan dalalar” romanini yaratdi. Bo`ri polvon, Ziyodulla chavandoz, Qoplon bobo, Oymomo kabi ko`p qiralli go`zal obrazlarni yaratib qalami charxlangan Tog`ay Murod “Otamdan qolgan dalalar” romanidan o`zbek dehqonining tipik obrazini yaratdi. O`zbek millatining taqdiri, o`tmish va kelajagi Dehqonqul obra zi timsolida badiy jonlantirilgan bo`lib, talqin sodda, baxshiyona uslubning qo`llanilishi romandagi obrazlilikni oshiradi va xalq tilining rang –rang nozik qirralarini ochib berishga xizmat qiladi. Tog`ay Murod avvalgi qissalarida davlat olib borgan mafkuraviy siyosatning ayrim salbiy oqibatlari, turg`unlik davrida avj olgan buzuqlik va munofiqlikni qalamga olgan bo`lsa (“Yulduzlar mangu yonadi”da raisning inahs yo`lga kirishi, “Ot kishnagan oqshom ”da zotdor otlarning go`shtgatopshirilishi, “Oydinda yurgan odamlar ”da kotib olamdan o`tgan odamlarning nafaqasini olishi va h.k.). “Otam dan qolgan dalalar” romanidan sobiq sho`rolar tuzimi tomonidan olib borilgan mustamlakachilik siyosatining illatlari, milliy ozodlik kurashining parokandalikka uchrash sa bablari, paxta yakkahokimligining oqibatlari, milatning qatag`on qilinishi o`zbek xalqi taqdiri misolida ochib beradi. “Otamdan qolgan dalalar” asari zamonaviy roianga xos xususiyatlarni o`zida mujassamlashtirgan bo`lib, yangi o`zbek romani mezonlarini ham birmuncha oydinlashtirdi. Tog`ay murod qahramonlari zaminni, zilol suvlarni jannatmakon bog` – rog`larni yaratgan egamning tuhfasi suyub ardoqlagan, qadrlagan oddiy odamlar bo`lib, ular har bir qarich erga mehrini beradi, bolasiday avylab asraydi, padari buzrukvoriday, volidan mutaramasiday e’zozlaydi. Romanda tasvirlangan Jamoliddin ketmon yurt no tinch langa ch, sharqona an ‘a na lar ning e vropacha ma’naviy –ru xiy mu xit bi lan al mash tiri li shi ga, ma vjud tar tib larga putur e tishiga befarq qarab tu ra o lma y di. Fvrg`o nadan Denovga ko` chib ke tadi . ja mo li ddin dagi go` zallik mehna t kash likda, so dda d i llikda , xudojo`ylikda, dunyo voqealariga bee’ tiborlik da, taqdir ga ri z o lik da ko` rinadi. Biroq shu mo`

min chol zo limdan necho g` lik nafrat lan masing, un dan yir oqroq yurish ga ur unmasin, noi lojlik dan pi choqni qinidan sug`u rish ga cha bo rib e ta di. Yosh ligidan oq Chor xu kumati siyosvtidan qoni q may, zo`rayib bo ra yot gan mi li tari zmdan nafrat lanish ruhi da o` s gan to` n g`i ch o`g`il Aqrab o`z-o`zi ni ich ki bir tuyg`u bilan bo s qin chi lar to` dasi dan qa sos o lish ga chog`lay di. “Bo tar tunning o tar tonggi bo` ladi”,- deb bil gani bois yurt ni yo g`iy b osi b yot gani da muqaddas zamin, din diyo natni asr ash adolatni t iklashdek oliy maqsad lar yo` lida ku rash ga ki radi. Aq rab qo`rboshi ba’ za n ex tiroslar ga beriladi. Bunday dam larda u xayot dagi no rasoliklar, xalqi boshiga bo sqin si lar tomoni dan yog` diril gan balolar ollo x ning iro dasi bi lan gi na sodir i e til ganiga ish on g isi kelmaydi. “Xudo dan-da o`tdi, bandadan – da o`tdi ”- qabilida fikrlagan qahramon ko`p o`tmay, No`g`ay Chanishevga qarata: “Ayb senda-da bo`lmadi, ayb menda-da bo`lmadi. Bari xudodan bo`ldi”- deya taqdirga tan berishga majbur bo`ladi. Darhaqiqat, mo`min-musilmon Sharq odami hamisha taqdir kishisidir. Aqrab ham itoatkor muslim. Shunga qaramasdan, so`zsiz, harakatsiz, taqdir xukimga bosh egib ketaveruvchi qo`yday yuvvosh ham emas. U ko`ksi baland, g`ururi yuksak o`zbek o`g`loni. Aqrab qo`rboshi bor haqiqatni mardona tan ola biladi. U o`z o`ligining-da beqadr bo`lishini, begona erlarda qolib ketishini istamaydi. Aqrabdagi jur’at, jasorat, vatanparvarlik, g`urur o`zini ajabtour jasur deb bilgan , o`ziga bino qo`ygan polkovnikni ham shoshirib qo`yadi. Polkovnik Chanishevdagi bu mulzamlik roman salmog`i va ta’sir kuchini yanada oshirib yuboradi. Qo`rquv va hadiksirash ruhida, og`ir mehnat ostida o`sgan, bolaligi o`g`irlangan Dehqonqul qalbida ham tizginsiz nafrat mujassam. Ma’naviy – marifiy inqirozning yangi davrdagi qurboniga aylangan avlod fojeasi ulardagi shijoatning so`ndirilishi, itoatkorlikning teranlashuviga borib taqaladi. Itoatkorlikka qo`rkitish orqali erishiladi. Ziyod Cho`liboev kabi yoshlar xudbinlik va loqaydlik, milliy qiyofasizlikning qurboni bo`ladilar. So`z va ijro birligiga amal qilmaydigan Mavlonov, firqa ishiga sadoqatli bo`lishga intilgan maktab direktori, fizika, geografiya, adabiyot muallimlari Chingiz Aytmatov ta’kidlagan “manqurt”

lashgan: mehr-muruvvatdan, insoniy his- tuyg`ulardan, o`y-fikr va andishadan yiroq kimsalardir. Ular xatto g`amli kunda bir mo`min o`z dindoshiga qanday tasalli berish kerakligini-da bilishmaydi, balki buni unutishadi, qo`rquv ularni vijdonan cho`ltoq qilib qo`ygan. Tog`ay Murod talqinidagi inson o`zligining yo`qolishida, e’tiqodi asoslarining chok-chokidan so`kilishida paxta yakka xokimligi etakchi sabablardan biridir. Xalol mehnati bilan ilg`or brigadir darajasiga ko`tarilgan Dehqonqul tuhmat balosiga uchrab, bir yildan ortiq xo`rliklar ko`rgach sakkiz yilga qamaladi. O`sha og`ir kunlarda qahramon ayanchli hayotining sabab va mohiyatini izlab, o`ziga, kechmishiga baho beradi. Bu o`rinda adib qahramonni o`z-o`zini ruhiy badiiy tahlil etish usulidan nihoyatda unumli foydalanadi. Kelajakka ishonch, yorug` kunlarga umid tuyg`ulari bilan romanga nuqta qo`yiladi. Muallif ko`proq e’tiborini insonning real hayotiga, tajribalardan so`ng etib kelgan hayotiy xulosalariga, yaratuvchanlik, bunyodkorlik faoliyatiga qaratadi. “Bu dunyoda o`lib bo`lmaydi” romanida esa T. Murod Esonov (Botir firqa) ni o`liklar va tiriklar diori o`rtasiga qo`yib, o`zining so`nggi manziliga hozirlik ko`rayotgan vaziyatda tasvirlaydi. Vijdon qarshisida tanho qolgan qahramon nafaqat o`z- o`zining, balki butun bir avlodning hayot yo`lini xayolidan o`tkazadi, idrok etadi, tahlil qiladi. Iymon musaffoligi, e’tiqod teranligi, insoniy samimiyat, yaratish va bunyod etish baxti, umuman, insoniy qadriyat va inson qadri masalalariga teran nigoh tashlaydi. Botir firqa ham ma’naviy ruxiy poklanish umididagi inson. Yorug` olamdan ketar chog`ida qanday g`oya uchun yashagani, butun hayoti, kuch - quvvatiyu iqtidorini nimaga bag`ishlaganligini muhokama qilar ekan, alal –oqibat o`zini qanday poklanishni bilmagan, adashgan avlod vakili deb bilaadi. Adib uning qiyofasida adashgan avlod simosini gavdalantirishga muvaffaq bo`ladi. Muallif insoniyatga cheksiz mehr bilan boqadi. Hayot go`zalligigi, yashash zavqini, yaratuvchanlik shkuxini, insoniy mehr-oqibatni, e’tiqodga sadoqatni ulug`laydi. Yozuvchininng bosh poetik niyati muteylik va tobelik falsafasining paydo bo`lish sabablarini teran tahlil etishga qaratiladi. Natijada, zaminga

muhabbat qadriyatlarga sadoqat, iroda, bardosh tuyg`ularining e’zozlanishi yanada kuchliroq ahamiyat kasb etadi. XX asrning oxirgi 20yilligidagi o`zbek badiiy prozasi favqulodda o`ziga xos va original hodisa ekanligi bilan ajralib turadi.Undagi yangiliklar dastavval badiiy nutq shakllarining rang-barangligida ko`rinadi.Xalq jonli so`zlashuv tilining mo`l- ko`l qo`llanilishi,muallif va personaj ovozlarining o`zaro chatishuvi,polifonik(ko`p ovozli)nutqning o`ziga xos ko`rinishlari hamda ohanglar rang-barangligi bu davr prozasining asosiy belgilariga aylandi.Yozuvchining tilga munosabati o`zgarayotganligi tufayli badiiy tasvirda jiddiy ijobiy siljishlar ro`y berdi,asarda til,nutq muammosi oldingi o`riga chiqdi.Zero,nutqda adibning o`ziga xos uslubi,materialdan foydalanish mahorati,uni ma’lum shaklga sola bilish qobiliyati ochiq namoyon bo`ladi.Endilikda so`zga faqat tadqiqot sifatidagina emas,balki voqelikni vujudga keltiruvchi,uni tushunarli bayon qiluvchi,badiiy asar imoratini bunyod etuvchi qurilish materiali sifatida qarash istagi ham paydo bo`ldi. Hozirgi zamon nasri nutqi poeziya bilan yaqinlashdi (bu usul,ayniqsa,Tog`ay Murod ijodida yaqqol ko`rinadi),ayni chog`da,folklorlarga xos ko`p ma’nonilik,xalq qo`shiqlari ohanglaridan foydalanish kuchaydi.Yozuvchilarimiz endilikda nasriy asarlariga ongli ravishda she’riyatga xos tamoyillar- ritm,turoq,vazn va lirik takrorlarni ham kiritmoqdalar(bu usul Omon Muxtor ijodida ko`p uchraydi).Ho`zirgi adabiy jarayonda ritm prozaik nutqning eng muhim stixiyasi bo`lib qoldi.Shu bilan birga,rivoyat,afsona va miflardan unumli foydalanilyapti. O`zbek nasri olamga yuz tutdi, dunyo tafakkuridan oziqlana boshladi,jahon adabiyoti bilan bellasha oladigan asarlar paydo bo`ldi.Men A.Muxtorning “Chinor”.O`.Hoshimovning “Ikki eshik orasi”,M.Do`stning “Lolazor”,O.Muxtorning “Ko`zgu oldidagi odam”,”Tepalikdagi xaroba” kabi asarlarini bemalol dunyo xazinasidan o`rin oladigan durdonalar qatoriga qo`shgim keladi.Chunki bu yozuvchilarning asarlarida so`zning o`zi gapiradi,turli ohanglarda kuylaydi,rang-barang bo`yoqlar bilan jilvalanadi,bayon kitobiylikdan mutlaqo xoli.

Istiqlol davri adabiyotining nutqiy jarayonlarini quyidagichatasnif etish va o`rganish maqsadga muvofiq:1)monologik qissaxonlik uslubi;2)ikki ovozli hikoyanavislik uslubi;3)ko`povozli(polifonik)bayonchilik uslubi;4)ohangning har xilligi – patetik,oratorlik,qo`shiq,deklamatsiya uslubi;5)iboralarning qurilishi jihatidan – kesik,zarbli,yoyiq va ritmik uslub;6)leksik jihatdan arxaizm va neologizm bilan to`yingan avtor nutqi uslubi va hokazo. Monologik qissaxonlik uslubi O`.Hoshimovning “Dunyoning ishlari”,T.Murodning “Otamdan qolgan dalalar”,A.Ibroximovning “Uyqu kelmas kechalar”,N.Qobulning “Unitilgan sohillar”asarlariga xos.M.Do`stning “Lolazor”,O`.Hoshimovning “Ikki eshik orasi”,”Tushda kechgan umrlar”,O.Muxtorning”Tepalikdagi xaroba” romanlari birato`la yuqoridagi uslublarning to`rttasi talablariga javob bera oladi.Ularda monologik-qissaxonlik ham,ikki ovozli hikoya qilish usuli ham,polifonik bayon ham,ohanglar xilma- xilligi ham,hatto muallif nutqining leksik jihatdan arxaik va neologik so`zlar bilan to`yinganligi holatlari ham uchraydi. “Otamdan qolgan dalalar”ijtimoiy-publitsistik romanini o`zbek xalqi 120 yillik og`ir taqdirining mungli dostoni,deb atash mumkin.Bu taqdir yaxlit tarix emas,balki xalq boshidan o`tgan qattiq sinovlarning bir necha muhim va qonli sahifalaridan iborat.Ular bosh qahramon Dehqonqul tilidan hikoya qilinadi. Asarda tabiatan erkin yashashga orzumand o`zbek xalqining o`ziga xos insoniy o`y- kechinmalari umumxalq tuyg`usi sifatida kuchliroq va chuqurroq namoyon bo`ladi.Agar mazkur romanda o`zi guvoh bo`lgan yoki bo`lmagan voqealarni hikoya qiluvchi bitta “men”ga duch kelsak,O`.Hoshimovning “Ikki eshik orasi”romanida bir voqeaga guvoh bo`lgan uch-to`rt kishining hikoyasini tinglaymiz.Bunda munosabat shakli birinchi o`ringa chiqadi.U orqali kitobxon turli tomondan go`yo projektor nurlari kabi yoritilgan voqelik mohiyatinigina emas,ayni paytda, ana shu voqelikda harakat qilayotgan insonni ham kashf etadi.Bu jarayonda yozuvchi o`zini mutlaqo namoyon qilmaydi,kerakli xulosani o`quvchining o`zi chiqarib oladi.

M.Do`stning “Lolazor”romanida hikoya qilishning yangicha shakllariga duch kelamiz.Unda birato`la uchta hikoyachi namoyon bo`ladi:muallif,Nazar Yaxshiboev va Saidqul Mardon.Agar ularning roman voqealarini bayon qilish nuqtai nazaridan tutgan mavqeini belgilaydigan bo`lsak,qissanavis Saidqul Mardon birinchi o`ringa chiqadi.Chunki uning bayoniga muallif mutlaqo aralashmaydi.Zero,Saidqul Mardon ham xuddi M.Do`st singari yozuvchi va u romanda mustaqil fikrlash,munosabat bildirish,muhokama qilish huquqiga ega.Buning ustiga,yozuvchi o`zi hikoya qilayotgan voqea-hodisalarning bevosita guvohi ham. Romanda ikkinchi hikoyachi –Nazar Yaxshiboev.Asarning “Bemor”deb nomlangan etti bobida Nazar Yaxshiboev o`quvchiga o`zini o`zi tanishtiradi,uning ong oqimi beriladi.To`g`ri,Nazar Yaxshiboevning ana shu o`ylari orasiga ba’zan izohlovchi,sharhlovchi sifatida muallif ham kirib keladi.Nazar Yaxshiboev bemor bo`lganligidan vaqti bemalol,shuning uchun ko`p xotiraga beriladi,o`xzgalar bilan suhbatlashadi.Bularning barchasida u o`zini baholaydi,taftish qiladi,munosabat bildiradi. “Ikki eshik orasi” va “Lolazor” romanlarida xarakterning ichki dunyosi va tashqi ko`rinishini ishonarli yoritib beruvchi kuchli va o`ziga xos psixologik tahlil mavjud.Unda yozuvchilar har bir qahramonning faqat ijtimoiy tomonlarinigina emas,balki shaxsiy,to`la ma’nodagi ichki kechinmalarini ham batafsilroq yoritishga urindilar.”Lolazor”da adib Nazar Yaxshiboev yoki unga suhbatdosh bo`lgan personajning holati,ruhiyasi,hatto so`zlarining rost yoki yolg`onligini isbotlash orqali ham ularning ichki va tashqi olamini biryo`la yoritishga erishadi. “Lolazor”da badiiy nutqning retrospektiv shaklidan ham unumli foydalanilgan.Asarda aks ettirilgan real vaqt Saidqul Mardon nutqida ma’lum uzluksizlikka,qat’iy chegaraga ega bo`lsa ham Nazar Yaxshiboev o`ylarida u ko`pincha cheklanib qoladi.YA’ni voqealar tasvirlanayotgan vaqtning ko`lami bilan doim ham mos kelavermaydi.Shu sababdan bayonning uzluksizligi “buzilib”,ayni paytda retrospektiv bayon roli oshadi.Retrospektiv bayonda xotiradagi voqealar qahramon ongidan qalqib chiqib,ayni paytdagi hodisalar bilan

assosiatsiyaga kirishadi,ular o`rtasida ichki bog`liqlik vujudga keladi.Retrospektiv bayonda muallif kichik bir maydonda ko`p yillik voqealarni personaj xarakterining rivojlanishi bilan bog`liq suratda markazlashtiradi. Lekin asarga retrospektiv bayonni haddan ziyod kiritish unda ifodalanayotgan voqelik va harakatlar izchilligini buzishi,bayonda”zigzag”shaklini vujudga keltirish ham mumkin.”Bemor”boblarida xuddi shunday holat ko`zga tashlanadi.Nazar Yaxshiboev hozirgina suhbatlashib o`tirgan xotini,o`g`li yoki biror shogirdi qolib,uzoq o`tmish xotirasiga beriladi.Bunday xotiraga berilish jarayoni uzoq vaqtga cho`ziladi va natijada suhbatdosh Nazar Yaxshiboevning ham,yozuvchining ham,o`qituvchining ham esidan chiqadi.Albatta,bunda yozuvchi retrospektiv bayon bilan perspektiv bayon o`rtasidagi meyorni buzmaslikka,ular o`rtasidagi ichki bog`liqlikni ta’minlashga alohida e’tibor beradi.Lekin ayrim boblarda xotiraga asoslangan bayon bilan ayni paytdagi voqea bayoni o`rtasida biroz uzilish ro`y berganligi seziladi.Bu kamchilikni qissanavis Saidqul Mardon hikoyasi to`ldirib ketadi. “Ikki eshik orasi”romanida esa birgina shaxsga yoki hodisaga turli personajlarning nuqtai nazarini ifodalashi bilan yozuvchi nutqiy jarayonga chorrahali xarakteristikani olib kirdi.Masalan,birgina Ra’noning Umar Zakunchi bilan o`ynash tutinishi hodisasi bir yo`la to`rt personaj-Robiya,Olimxon,Umar Zakunchi va Ra’noning nuqtai nazari orqali yoritilishi bunga yorqin misol bo`la oladi. Odatda boshdan-oxirigacha to`la muallif bayoniga asoslangan asarlarda xilma-xil nuqtai nazarlar beriladi.Ular muallifnikiga yaqin,qarama-qarshi,o`zaro to`ldiruvchi yoki mustasno etuvchi bo`lishi mumkin.Natijada turlicha baholarning o`zaro kesishuvi va taqqoslanishi tufayli voqelik mohiyati to`laroq ochiladi.”Ikki eshik orasi”romanida asosiy mavqeni personajning nutqi egallaganligidan muallif munosabati har doim ham aniq ko`zga tashlanavermaydi.Binobarin,personaj nutqining ohangi,uslubiy qurilishi,hikoyachi o`zining haqligiga ishontirish uchun chiranishi,bayonning zo`rma-zo`rakiligi Ra’no va Umar Zakunchiga nisbatan muallif munosabatining qandayligini isbotlab turadi.

Xullas,hozirgi o`zbek prozasi nafaqat o`zining mazmundagi yangiliklari,balki shakli,xususan,badiiy adabiyotning birinchi unsuri hisoblangan til xususiyatlari bilan ham tamomila yangilikka yuz tutdi.Bu o`ziga xos jarayon jiddiy tadqiqotlarni kutmoqda.

Похожие

Adabiy tanqid va publisistika

Epos Epos mavzusi Voqyea – taqdir irodasi Eposning qonuniyligi Xalqchilligi Obyektivlik Ko’lamdorlik

O`zbek qissalariga xos qahramon yaratish tamoyillari

Ispaniyada uyg’onish davri adabiyoti. M.Servantes ijodi

Hozirgi o`zbek fantastikasi