Ram Bxakt shoir Tulsidas ijodi - Литература - Рефераты

Ram Bxakt shoir Tulsidas ijodi

Загружено в:

10.09.2022

Скачано:

0

Размер:

2104 KB

Ram Bxakt shoir Tulsidas ijodi Tayanch so`z va iboralar: Hindavi, Gujorat, Dekan maktabi, Ganj ul Ilm, 1306-1396, Aynuddin, Gujorat, Baxmanid, Chishtiy, Gulzar-ye Nasim, risola, Shoh Miranji, Xo`ja Ashraf Jahongir Sumnani, Irshadnama, Nasihatlar, Sukx Saxela, Baxtli Saxela, Axlak-ye-tasavvuf, Shayx Hamiduddin Nagori, Sind, mo`g`ullar, musulmon adabiyoti, Boburiylar, Khari boli, Burxo niddin, Malik ush – shuaro, Muhammad Nusratiy,Xabar noma, O`rta Osiyo, Ma`sud Sad Salmon, Nasim bog`i, Gulshane ishq, Muhammad Quli Qutb, Odil shoh haqida qissa, Naoras, Tarix-ye Iskandar, virgatxa, G`avvosi Pxulban, Ibn Nishoti, g`azal-ye musalsal, telugu tili, Basant Sabras, Aurangabadi, Qutb Mushtari, Masnaviy, Mulla Vajaxi, Pxulban, Marsiya, masnaviy, qasida, ruboiy, Vali Aurangabadi Baba - i rexta, Adam - i urdu O`rta asrning taniqli bxakt shoiri Tulsidas 1532-1623 yillarda yashab ijod etgan. U yashagan davr Hin diston tarixida juda katta siyosiy, ijtimoiy, iqtiso diy va ma`naviy o`zgarishlar yuz bergan bir davr edi. Siyosiy jihatdan bu davr Hindistonda Boburiylar sulolasi hukmronlik qilgan davr, mafkuraviy jihatdan bxakti diniy-islohotchilik harakati hukm surgan davr bo`lgan. Bxaktini hind mutaxassislari ( veda va buddizmdan keyin hind jamiyati ongini tubdan ijobiy tomonga o`zgartira olgan g`oya bu bxakti g`oyasidir - deb baholaydilar. Mana shu davrda yashab ijod etgan Tulsidas 1532 yili Jamuna daryosi bo`yida Rajapur qishlog`ida obro`li braxman Atmaram Dube oilasida dunyoga kelgan. Tulsidasning otasi qishloq oqsoqollaridan biri edi. Rivoyatlarga qaraganda braxmanning xotini homilasi o`n ikki oyligida bir o`g`il ko`radi. Tug`ilgan bola ko`rinishidan besh yashar bolaga o`xshar, uning hatto tishlari ham bo`lgan ekan. Uning dunyoga kelib birinchi aytgan so`zi «Ram» bo`lgan ekan. Shu sabab bolaligidan uni «Rambola», ya`ni «Ram nomini tilga olgan bola» taxallusi bilan ham chaqirishar ekan. Lekin munajjimlar bu bolaning oilaga baxtsizlik olib kelishi haqida bashorat qiladilar. Haqiqatan ham biroz vaqt o`tib uning onasi betob bo`lib olamdan o`tadi. O`limidan oldin bir xizmatkor ayolni chaqirib unga butun qimmatbaho taqin choqlarini berib shu o`g`lini o`z tarbiyasiga olishini so`raydi. Bu ayol bolani besh yarim yil boqib, tarbiya qiladi, lekin kunlarning birida uni ham ilon chaqib oladi va u olamdan o`tadi. Buni eshitgan otasi baxtsizlik keltiruvchi bu

bolani uyga olib kelishni istamaydi. Shundan keyin bola yetim qolib, daydi va sargardonlikda kun kechirib yuraveradi. Bir kuni Rambola bir ibodatxona oldida sadaqa so`rab o`tirganida Narxari degan bir darvesh uni ko`rib qoladi va bolani boqib oladi. Narxari Ram ma`budiga sig`inadigan darvesh edi. U bolani o`z tangrisi Ram bilan tanishtiradi. Sukarakshetr degan joyga borib unga Ram hayoti haqidagi hikoyalarni so`zlab beradi. Yillar o`tib Rambola yaqinlarini ko`rish uchun o`z qishlog`i Rajapurga boradi. Lekin u yerda uning yaqin laridan hech kim qolmagan edi. Ko`pchilik qarindoshlari olamdan o`tgan, boshqalari esa ko`chib ketgan edi. O`z uyini esa eski qo`shnilari yordamida zo`rga tanib oladi. Shundan so`ng Tulsidas o`z taqdirini tangrisi Ramga topshirib, butun umrini Ramni kuylashga bag`ishlaydi. Shu sabab uning barcha asarlari Ram nomi bilan, uning hayoti va sarguzashtlari bilan bog`liqdir. Uni jahonga tanitgan asari ham ma`bud Ram hayotiga bag`ishlangan. Asar «Ramacharitamanasa» deb nomlanib, o`z qadr-qimmati jihatidan hind xalqi orasida Ram ma`budi nomi, uning hayoti va barcha sarguzashtlari bilan bog`liq «Ramayana» eposidan ham oshib ketadi. Tulsidasning «Ramachari tamanasa» asari «Ramayana» asarining qayta ishlanmasidir. Tulsidas ijodiga jami o`n ikkita asar mansubdir. «Krishna haqidagi qo`shiq» asaridan tashqari barcha asari Ramga bag`ishlangan. Uning barcha asarlari nazmda yaratil gan, ularni hind adabiyotida «Ram-kavya», ya`ni «Ramga bag`ishlangan nazm» deb ataladi. Ular quyidagilar: Ramacharitamanasa ( Ram sarguzashtlari Kavitavali ( Misralar to`plami Vinaypatrika ( Vinaylar to`plami Doxavali ( Ikki misra Veyragya-sandipani ( Darveshlik targ`iboti Krishnagitavali ( Krishna haqida qo`shiqlar Gitavali ( Qo`shiqlar Ramagya prashana ( Ram fikrini bil va boshqalar. «Ramacharitamanasa» nazmda o`sha davr xalq tillaridan bo`lmish avadxi tilida yaratilgan. Tulsidas Ramni shunchalik sevganidan Ramayana asarini yoddan

bilar edi. Keyinchalik bu asarni o`z davri xalqi tilida yanada go`zalroq va bxakti g`oyalari bilan sug`orilgan holda qayta yaratgan. U xalq orasida Ramning eng sevimli ma`bud sifatida tanilishini, Ramni hamma u sevgandek sevishini juda orzu qilgan. «Ramachartamanasa» asari bilan «Ramayana» asarlarini qiyoslagan har bir kitobxon Tul sidas asarida mehr, ya`ni bxakti ta`sirini o`tkirligini tezda anglab yetadi. U Ramni o`zining sevimli ma`budi, odil shoh, aqlli va sodiq o`g`il, mehribon aka va namunali umr yo`ldoshi sifatida ustalik bilan tasvirlagan. «Veyragya-sandipa» asari didaktik xarakterdagi asardir. Unga Tulsidasning doha, chaupai (to`rtliklar) va sorathalari (ikki misrali she`rlar) kiritilgan. Jami oltmish ikki misradan iborat asardir. Asar to`rt qismdan iborat: Birinchi qism avliyolar va darveshlarga bag`ishlangan maqtovlardan iborat.Ikkinchi qism avliyolarning fe`l-atvorlari, xususiyatlari haqida. Uchinchi qism avliyolarning buyukligini kuylashga bag`ishlangan To`rtinchi qismda avliyolarlarning sokinligi va xotirjamligi xaqida so`z yuritiladi. «Ramagya prashana» («Ram fikrini bil») nomli nazmda yaratilgan ajoyib asarda bir rivoyat ham bor. Unda shunday deb aytiladi: «Kunlardan bir kun Kashi shahri hokimining o`g`li o`z do`stlari bilan ovga chiqibdi. Bir vaqt hokimning qulog`iga ovga chiqqanlardan birini yo`lbars g`ajib tashlabdi degan ovoza yetib kelibdi. Bu gapni eshitgan hokim qattiq havotirlanib. «Bu mening o`g`lim emasmi kin?» ( deb o`ylabdi va munajjimni chaqirtirib unga «Bir kun ichida unga bu xabarni qanchalik to`g`ri yoki noto`g`ri ekanligini bilib berishini, noto`g`ri bo`lsa sovg`a olishini, to`g`ri bo`lsa jonini olishini aytibdi. Bunday topshiriqdan qattiq xayajonlangan Ganga Ram ismli munajjim yo`lda Tulsidasni uchratib qolibdi va ko`nglidagi bor gapni unga aytib beribdi. Tulsidas unga yordam qo`lini cho`zib olti soat ichida uch yuz qirq uchta doxa (ikki misralik she`r) yozib beribdi. Mana shu asarning nomi «Ramagya prashana» («Ram fikrini bil») deb nomlangan ekan. Bu asarga «Ramayana»ning qisqartirilgan nusxasi deb baho beriladi. Asar yetti qismdan iborat, har bir qismi yetti bobdan va har bir bob yetti doxadan iborat. Shu bois ham asarni ko`pincha «Doxavali Ramayana» («Yetti misrali Ramayana») deb ham nomlashadi.

Doxaning birinchi misrasida ramzlar bilan «Ramayana» dan bir epizod keltiriladi. Ikkinchi misrasi da esa bu narsa yaxshilikkami yoki yomonlikkami shu narsa aniqlanadi. Masalan, asarni ochganda Ram Lakshman va Sitani sargardon bo`lib qidirib yurgan epizodi tushgan bo`lsa, bu epizod yomonlikni bildiradi, yoki bo`lmasa asarni ochganida Ramning Jatayuni ko`mish marosimini o`tkazayotgani tushsa, bu xushxabar keltiruvchi epizod sanaladi. Shunday qilib, munajjim ertalabgacha mana shu asardan hokim o`g`li taqdirini aniqlab o`tiradi. Ertalab esa hokimning o`g`li sog-salomat uyga kirib keladi. Hokim munajjimga yuz ming rupi in`om beradi. Munajjim pullarni Tulsidasga bermoqchi bo`ladi, lekin u faqat o`n ikki ming rupinigina oladi va shu pullarga o`n ikkita Xanuman ibodatxonasini qurdiradi. «Ramagya prashana» asari «Ramacharitamanasa» asaridan bir necha yil avval yaratilgan. Bu asarni yaratishda Tulsidas nafaqat «Ramayana»ga, balki Kalida saning «Ragxu avlodi» asariga ham murojaat etgan. Tulsidas haqqoniy tarzda faylasuf shoir, shoir ixtirochi deyish mumkin. Uning asarlari falsafiy fikrlarga to`la. Tulsidasning ijodiy yo`li juda kengqa mrovli va xilma-xildir. U o`z ijodini Lanka orolida, ya`ni Ram sarguzashtlari bo`lib o`tgan joyda ham davom ettirgan. «Ramacharitamanasa» asarida uch olam (jannat, yer va do`zax) haqida, o`n to`rt olam, yetti samoviy va yetti yer osti olamlari haqida, koinotning cheksiz, son-sanoqsiz olamlari mavjudligi haqida so`z yuritiladi. Bu yerda samoviy olam kengroq tasvirlangan. U yerda yashaydigan ma`budlar hamda ularning ayollari, gandharalar va kinnarlar (ya`ni osmoniy musiqachilar), osmoniy raqqoslar, devlar, apsaralar hamda yerda yurib yangiliklar tarqatuvchi Narada kabi avliyolar bilan bog`liq hodisalar tasvirlangan. «Ramacharitamanasa» Tulsida ijodini eng yuksak likka yetkazgan asardir. Asar o`zining chuqur ma`noliligi, boy estetik zavq beruvchi she`rlari bilan hind adabiyo tining avadxi she`riyatini juda boyitgan. Valmikining «Ramayana» asari hamda Tulsidasning «Ramacharitamanasa» asari o`rtasida ming yillarcha farq bor. Bu davr ichida Ram haqida sanskrit, prakrit, apabharansha va yangi hind tillarida turli janrlarda nazmda va nasrda juda ko`p

asarlar yaratilgan. Tulsidas o`zining «Ramacharitamanasa» asarini yaratishda mana shu adabiy meros hamda Valmikining «Ramayana» eposiga tayangan. «Ramacharitamanasa» yetti kitobdan iboratdir. ( Birinchi kitob «Bolalik» deb nomlanadi. Bu kitob Ramning hayoti, o`spirin davri voqealari, uning avliyolarni devlardan ozod etish maqsadida o`rmonga borib, ularni yengishi, u yerdan shoh Janaka e`loniga ko`ra qiz tanlov ko`rigida ishtirok etishi, tanlovda yutib Sitani o`z yurtiga olib kelishi haqida so`z boradi. Birinchi kitobda kirish qismi juda katta. Unda muallif yuqoridagi voqealar bilan bir qatorda o`zining diniy-falsafiy qarashlari, ma`naviy-etik va sotsial prinsip lari, hamda Ram ma`budining, Vishnuning tajassumi sabablarini ochib beradi. Birinchi kitobda braxmanlar qarg`ishiga uchrab keyingi tug`ilishida yovuz devzot bo`lib dunyoga kelgan buyuk shoh Pratachabxanu haqida ham hikoya qilinadi. ( Ikkinchi kitob «Ayodxya» deb nomlanadi. Koshala shohligining poytaxti Ayodxyada yoshlar qaytganidan keyin shoh Dasharatxa qarilik yaqinlashgani tufayli taxt vorisligi masalasini hal qilish maqsadida to`rtala o`g`lini yig`ib, maslahatlashib eng katta, aql va odobda tengi yo`q o`g`li Ramni taxt vorisi deb e`lon qildirishi, buning natijasida saroyda ro`y bergan noxushliklar haqida hikoya qilinadi. Ram Dasharatxaning birinchi ayoli Koshalyaning farzandi edi. Ikkinchi ayoli Kekeyaning ham ikki o`g`li Bharata va Lakshmanlar bo`lib, onasi o`z o`g`illarini taxt vorisi bo`lishini istaydi va yovuz enagasining gapiga kirib shohdan Ramni o`n to`rt yilga o`rmonga surgun qilib Bharatani taxt vorisi deb e`lon qilishini talab qiladi. Bir vaqtlar Kekeyaga ikki istagini bajarishga va`da bergan shoh boshi berk ko`chaga kirib qolib, nima qilishini bilmay siqilishdan qattiq kasal bo`lib qoladi. Bu kasallik sababini bilgan Ram o`z xohishiga ko`ra o`n to`rt yilga o`rmonga ketadi. Bosh farzandini nohaq xafa qilgan va ayriliqqa chiday olmagan Dasharatxa dunyodan ko`z yumadi. Bharata esa o`z onasi qilmishidan uyatda qolib onasi bilan urishib o`rmonga sevimli aksi Ramni taxtga qaytarish uchun yo`l oladi. Bu xabarni eshitgan Ram otasining va`dasi har qanday holatda ham amalga oshirilishi kerakligini aytib taxtga qaytishdan osh tortadi va Bharatani o`n to`rt yil

davlatni boshqarib turishini so`raydi. Ram bilan birga o`rmonga uning ayoli Sita, ukasi Lakshman ham ketadilar. Ular o`rmonda o`zlariga bir kulba qurib, shu yerda yashay boshlaydilar. ( Uchinchi kitobning nomi «O`rmon» deb ataladi. Bu qismda ma`lumki, o`n to`rt yillik o`rmon sarguzashtlari bayon etiladi. Ram bu yerda juda ko`p avliyo va darveshlar (jumladan, Atri, Sharabxangi, Agasti va boshqalar) bilan uchrashib, ulardan hayot saboqlarini o`rganadi, uning olam, inson, ruh va Yaratgan haqidagi diniy-falsafiy qarashlari boyib boradi. Ram turli devzotlar bilan ham to`qnashadi, ular bilan bo`lgan kurashlarda yengib o`z kuch qudratini sinovdan o`tkazib boradi. Jumladan, Shurpa nakxa, Kharu, Dushan, Trishir kabi devzotlar nomi aytib o`tiladi. Lekin eng katta to`qnashuv yovuzlar sardori Lanka yurti shohi Ravan bilan bo`ladi. Ravan Sitani o`g`irlab uni o`z ayoli qilish niyatida yurtiga olib qochadi. ( To`rtinchi kitobning nomi «Kishqindxa». Bu maymunlar mamlakati poytaxtining nomi. Bu yerda Ram maymunlar shohi Sugriv va uning bosh maslahatchisi Xanuman bilan uchrashadi. Sugriv esa bu vaqt akasi bilan taxt talashib yurgan edi. Ram unga taxtni qayta qo`lga kiritishga yordam beradi va o`z navbatida Sugriv ham Ramga Sitani Ravan qo`lidan ozod etishda yordam beradi va maymunlar sardori Xanumanni Ram bilan Lankaga jo`natadi. ( Beshinchi kitob «Go`zal» deb nomlangan. Bu qismda Xanumanning qanday qilib Lanka oroliga kirib borgani, u yerdan Sitani topgani haqidagi xushxabar bilan qaytishi hikoya qilinadi. ( Oltinchi kitob «Lanka» deb ataladi. Maymunlar o`rmondan to Lankagacha zanjir bo`lib birlashib Ram va uning odamlarini Lankaga bostirib kirishiga yordam beradilar va u yerga borib Sitani ozod qiladilar. Shu bilan bir qatorda yovuz Ravan qo`l ostida ezilayotgan Lanka xalqini ham ozodlikka chiqarib yovuz kuchlar timsoli bo`lgan Ravanni yakson qiladilar. ( Yettinchi kitob «Oxirgi» deb nomlanib, unda Ramning zafar bilan o`z yurti Ayodx`yaga kirib borishi tasvirlangan. U yana taxtni ukasi Bharatadan o`z qo`liga olib mamlakatni odilona boshqarib, butun Ayodxya xalqini baxtli-saodatli turmush kechirishini ta`minlay di. Hindiston tarixida Ram eng odil shoh sifatida nom qoldirgan bo`lib, adolatli jamiyat va odil shoh haqida so`z borganda hamisha

Ram obrazi ramz sifatida qo`llanilishi an`anaga aylanib ketgan. Hindistonda xatto ayrim partiyalar «Ram rajak din», «Ramdek hukmronlik» shiorini partiya shioriga ham aylantirib olganlar. Tulsidas o`z asarini Valmikining «Ramayana»sidek yetti kitobga ajratgan holda yaratgan. Har bir kitob sanskrit tilidagi shloka bilan, ya`ni ma`budlarni maqtovchi she`r bilan boshlanadi, so`ng asosiy matn avadxi tilida davom etadi. Tulsidas ko`pincha ilmlar ma`budasi Sarasvati, aql ma`budi Ganesha, Shiva va Parvati mabud lariga, Ram va Sita hamda Xanumanlarga maqtov qo`shiq larini bag`ishlagan. Tulsidas «Ramayana» asarini xuddi bir kemaga o`xshatadi. Mana shu kema insoniyatni sansaradan, ya`ni bu dunyo tashvish va gunohlaridan narigi gunohsiz dunyosiga olib o`tadi, insonni ozodlik qirg`og`iga olib chiqadi deb hisoblaydi. «Ramayana» bu dunyoning iloni deb qaraladi gan «Kalyug», ya`ni «Temir asr»ni yutib yuboruvchi tovusdir deb baholaydi Ayniqsa bxaktlar uchun bu eng katta ma`naviy ozuqadir deb hisoblaydi. Tulsidas Ram haqidagi hikoyalarni insoniyat hayoti uchun oqar suv, adashgan insonlar uchun najot manbai, insoniyatni kuydirayotgan olovni (ya`ni, yovuz kuchlarni tugatuvchi) o`chiruvchi yomg`ir, yomg`irni yog`diruvchi bulut, qorong`ilikni haydovchi quyosh deb baholaydi. Tulsidas hayoti va uning asarlari haqida juda ko`p izlanishlar amalga oshirilgan. Ularning soni yuzdan oshadi. Hindistonda uning ijodini o`rganish uchun bir necha maxsus ilmiy tadqiqot guruhlari ham tashkil etilgan. Tulsidas davri bizdan qancha uzoqlashmasin uning ahamiyati shunchalik ortib bormoqda. Hind adabiyotida Tulsidasning «Ramacharitamanasa» asaridan ruhlanmagan, undan ta`sirlanib ijod etmagan, hech bo`lmasa biron bir she`r yaratmagan shoir yoki yozuvchini topish qiyin. Ommaboplikda Tulsidasning «Ramacharit ma nasa» asari hind adabiyotining eng yirik merosi bo`lmish «Ramayana» eposining o`rnini to`liq egallagan desak haqiqatga yaqin bo`ladi. Chunki «Bxagavadgita»dan keyingi hind xalqining muqaddas diniy kitobi bugungi kunda aynan Tulsidasning avadxi tilida yaratilgan «Ramacharitamanasa» asari hisoblanadi. Ram va Krishna ma`budlari bugungi kunda hind xalqi ibodat qiladigan ma`budlar sanaladi. Ram ma`budining ahamiyati esa Tulsidasning «Ramacharitamanasa»sidan keyin jamiyat

orasida yanada ortib ketgan. Yuqorida ta`kidlaganimizdek, hind xalqi «Ramnavmi» (Ram tug`ilgan kuni)ni bayramini oktabr oyida Ravan timsoli aks etgan ramziy qo`g`irchoqni yoqish bilan nishonlaydi.. Tulsidas asarining syujeti asosida hind adabiyotida juda ko`p boshqa asarlar ham yaratilgan. Jumladan, M. Guptaning «Saket» asari, B. Sharmaning «Urmila» asari, Ayodxyasinxa Upadxyayning «Vaydexi o`rmonlari ga surgun» asari, S.T. Niralaning «Ram ma`budining Shakti ma`budiga ibodati» hamda «Tulsidas» nomli asarlarini tilga olish mumkin. Zamonaviy yozuvchilarni Tulsidas ijodida aynan nima qiziqtiradi? Rus hindshunos olimi YE.P.Chelishev o`zining Suryakant Tripatxi Nirala kitobida: «Nirala ning o`ttizinchi yillar asarlarining bosh qahramoni ( kuchli, olijanob, har qanday yovuzlik bilan yolg`iz kurasha oladigan, hech kimga bo`ysunmaydigan shaxsdir. Yozuvchi botir, qo`rqmas insonlar obrazini yaratishni istaydi va bunday qahmonlarni esa u ko`pincha Tulsidas asarlarida uchratadi – deydi. Niralaning «Tulsidas» asarining bosh g`oyasi o`z xalqiga, vataniga xizmat qilishdir. Adabiyotning bosh vazifasi jamiyat ongiga ijobiy ta`sir etib, uni tar - biyalashdan iborat deb hisoblagan Nirala o`z asarlarida zamondoshlarini Tulsidasdek va uning asarlarida yaratilgan qahramonlardek bo`lishga da`vat etadi. Tulsidas ijodiy merosiga nafaqat hind yozuvchilari balki chet el yozuvchilari, boshqa turda ijod qiluvchilar, xatto sotsiologlar ham murojaat etganlar. Angliyaning Ost-Indiya kompaniyasi vakili X.X. Vil son Tulsidas ijodiga murojaat etib, u haqda 1828-1832 yillarda ikkita maqolasini chop ettirgan. Tulsidas ijodining hind xalqiga ko`rsatgan ta`siri haqida gapirib, u o`z maqolalarida «hind xalqiga Tulsidas ijodining ta`siri butun sanskrit adabiyoti ta`siridan ko`ra ko`proq bo`lgan» degan xulosaga kelgan. Undan keyin fransuz hindshunosi Garsen de Tassi o`zining ikki tomlik «Hind adabiyoti tarixi» kitobida Tulsidasning «Ramacharitamanasa» asaridan parchalar keltirgan va bir qancha maqolalar ham nashr ettirgan.

Asrimizning boshlariga kelib Tulsidas ijodini o`rganuvchi mutaxassislar orasida uning diniy-falsafiy dunyoqarashi borasida turli bahslarga bag`ishlangan ilmiy maqolalar ham paydo bo`la boshladi. Ayrimlar uni kastachilik tizimini himoya qiluvchi, feodal-braxmanlar manfaatini ko`zlovchi shoir desalar, yana boshqalar hind adabiyotiga demokratik fikrlarni olib kirgan shoir deb baholaydilar. Jumladan, adabiyotshunos olim Ramchandra Shukla fikricha («Gosvami Tulsidas» kitobida, 1933 yil) Tulsidas hind xalqini jipslashtirishga hamda kastachi lik tizimining inqirozga yuz tutishi oqibatida yerga urilgan yuqori kasta vakillarining mavqeini tiklashga katta hissa qo`shgan. «Tulsidas ( deb yozadi P. Gupta, ( o`z maqsadini xalqqa xizmat qilishda deb bilgan». Rus hindshunosi YE.P. Chelishevning aytishicha: «hech bir hind shoir ijodida Tulsidas ijodichalik xalq-demokratik va feodal-braxman tendensiyalari bir-biri bilan chatishib ketmagan». Tulsidasning ijtimoiy-falsafiy qarashlari da uzluksizlik va qarama- qarshiliklarning ko`pligi haqida rus hindshunos olimi A.P. Barannikov ham o`z vaqtida aytib o`tgan edi. Shunday qilib, Tulsidas ijodi o`rta asrlardan beri o`rganilib kelinmoqda va u haqda turli xil fikrlarning paydo bo`lishi haligacha davom etib kelmoqda. Chunki uning diniy-falsafiy dunyoqarashi, u ko`targan g`oyalar va manfaatlar shunchalik xilma-xil va boydirki, u haqda hali yana ko`p fikrlar kelgusi izlanuv chilar tomonidan ixtiro qilinishi haqiqatdan holi emas. «Ramacharitamanasa» asari bir qancha hind tillariga ham tarjima qilingan. Hozirgi kunda barcha hind tillarida, ya`ni shimoliy va janubiy shtatlar xalqlari ning tillarida ham shu xalq milliy ruhi bilan sug`orilgan Tulsidas «Ramayana»lari mavjud. Ular o`z «Ramayana»larini yaratishda qadimgi sanskrit tildagi «Ramayana»ga emas balki Tulsidasning «Ramachartamanasa» asaridan ta`sirlangan holda yaratganlar. «Ramayana» asari rus va o`zbek tillariga ham tarjima qilingan. O`zbek tilidagi «Ramayana» asarining tarjima sini shoir Muhammad Ali rus tilidan o`zbek tiliga o`girgan. Xulosa qilib aytganda, Tulsidas hind adabiyotida boy o`lmas meros qoldirgan o`rta asr bxakt shoiridir. U Ram ma`budiga bo`lgan o`z muhabbatini o`z she`rlari orqali ifoda etib, uni xalq tillaridan biri avadxi tilida yaratib avadxi tilini

ham adabiy jarayondagi mavqeini mustahkamlagan, bxakti g`oyalarini xalq orasida keng yoygan va shu orqali o`rta asr hind adabiyoti she`riyatini boyitgan shoir hisoblanadi. Bugungi kunda uning ijodidan ta`sirlanib ijod yo`liga, adabiyot sahnasiga kirib kelayotgan shoir va yozuvchilar ham son-sanoqsizdir. Urdu adabiyotining shakllanishi Urdu Sahitya Ikkinchi ming yillikning boshlariga kelib Hindistonda shunday bir voqealar yuz berdiki, ular Hindistonning iqtisodiy va ma`naviy jihatdan yangi pog`onaga ko`tarilishiga, yangi-yangi o`zgarishlarning har sohaga kirib kelishiga sababchi bo`ldi. Gupta va Harsha davlatlarining (VI-VII asr) qulashi Hindistonning bir butun davlat sifatida rivojlanish imkoniyatidan mahrum etdi. Hindistonning siyosiy jihatdan kuchsizlanishi ko`pgina chet mamlakatlardan bosqinchilarning kirib kelishiga qulay sharoit yaratib berdi. Musulmonlarning Hindistonga birinchi bosqinchilik yurishlari VII asrda arab halifaligining Hindistonning janubiga kirib kelishidan boshlandi. Ular 712 yili Sind bo`yiga kirib kelib, mahalliy xalqning ko`pchilik qismini islom diniga kirishga majbur etadilar. Lekin ular Hindis tonda uzoq vaqt bo`lmadilar. Undan keyingi bosqinchilar qatoriga eronliklar, undan so`ng esa O`rta Osiyolik lar ning kirib kelishi Hindistonda islom dinining mustahkam o`rnashib olishiga sharoit yaratib berdi. Ushbu yurishlar orqasida, albatta, ikki mamlakat o`rtasida savdo va madaniy aloqalar doimiy ravishda davom etib keldi. Ayniqsa, turk shohi G`aznaviyning XI asrda Hindistonga bostirib kirishi va uning ketidan O`rta Osiyolik shoh Bobur ning Hindistonda yirik bir davlatning barpo etishi Hindistonda Islom dinining to`la g`alabasini ta`min ladi. Bu davrga kelib, Hindistonda musulmon diniga o`tganlarning soni ancha ko`pchilikni tashkil etib qoldi. Bobur tashkil etgan mo`g`ullar imperiyasi XVI asrdan to XVIII oxirigacha, Hindistonga inglizlar kirib kelgunga qadar davom etdi va Hindistonning har tomonlama rivojlanishiga katta hissa qo`shdi. Demak, musulmonlar Hindistonga VII asrdan boshlab kelib XVI asrga kelganda o`zining katta bir davlatiga ega bo`lib, Hindistonda musulmon adabiyotining shakllanishiga asos bo`ldi.

Musulmon davlatida davlat tili ham, adabiy til ham avvaliga fors tili bo`lib keldi. Keyinchalik sekin asta fors tili mahalliy hind tillari bilan chatisha boshladi va buning natijasida urdu tili shakllana boshladi. Boburiylar imperiyasida O`rta Osiyodan kelgan shoir va yozuvchilar saroyda aaval fors tilida ijod etdilar. Bu adabiyot faqat saroy ahli uchungina tushunarli bo`lib, oddiy xalq bu adabiyotdan bebahra edi. Saroy tili yuqorida ta`kidlab o`tganimizdek, sekin-asta mahalliy xalq tili bilan muomalaga kirishib, u bilan chatisha boshladi. Musulmonlar kirib kelgan davrda Hindiston janubida ko`pgina mahalliy tillar shakllanib bo`lgan edi. Ular orasida Boburiylar imperiyasi hududida yashov - chi xalq asosan khari-bolida so`zlashar edi, bu davrdagi adabiy tillar ham hududiga qarab ba`zi yerlarda khari boli, ba`zilarida esa braj hamda yana boshqa bir yerda avadxi tili hukm surar edi. Khari boli va braj tillari asosida keyinchalik bugungi hindi tili hamda avadxi tili asosida esa musulmonlar tili bo`lmish urdu tili shakllandi. Fors tilining mahaliy tillarga ta`siri asosan yangi so`zlarning kirib kelishi va yangi yozuvning kirib kelishi bilan boshlandi. O`sha davr mahalliy tillari avadxi va khari boliga fors tilining leksik ta`siri sekin asta yozuvning o`zgarishiga ham olib keldi. Musulmonlar Hindistonda yangi til yaratmadilar, faqat mahaliy tilga o`z so`zlari va yozuvlarini kiritib, uni sekin asta adabiy jarayonga ham kirita boshladilar, natijada yangi turdagi hind tilini shakllanishiga sababchi bo`ldilar. Islom dinini qabul qilgan o`tgan musulmon hindular o`zlariga mana shu tilni o`zlashtirib, o`zlarini musulmon dini vakili sanab arab yozuvini qabul qildilar. Natijada arab yozuvida yoziladigan, khari boli, avadxi va fors tillari leksikasi chatishuvidan tashkil topgan yangi bir til vujudga keldi. Bu til, avval og`zaki nutqda shakllandi, keyinchalik unda yozma adabiyot ham shakllana bordi. Bu tilni mahaliy xalq, dastavval, so`zlashuvda bozorlarda ishlatgani bois uni «urdu», ya`ni «bozor tili», «aralash til» nomi bilan ataydilar, vaqt o`tishi bilan urdu so`zi hind musulmonlari tilining nomiga aylanib ketadi. Fors leksikasining ta`siri ayniqsa adabiyotda yozma adabiyot shakllanganidan keyin kuchaydi. Urdu tili, avvaliga, «rexta», ya`ni «aralash» degan ma`nosida tilning nomi bo`lib keldi. Keyin bu nom «hindustani» atamasi bilan almashdi. Urdu so`zi esa asosan XVII-XVIII asrdagina adabiy jarayonga kirib keldi.

Yangi tilning keng tarqalishiga ko`proq bxakti va sufizm g`oyalari targ`ibotchilarining faoliyati sabab bo`ldi. Ikki din – hinduizm va islomning mutaassibli giga qarshi shakllangan bu diniy g`oyalar dinning asl mohiyati yo`qolib, uning shakliy tomonlariga rioya qilish kuchayishi oqibatida shaklllangan. Bunda adabiyotning ahamiyatini alohida ta`kidlab o`tish lozim. Chunki g`oya asosan adabiy asarlar vositasida keng yoyilishi mumkin. Bu g`oyalarning keng tarqalishiga asosiy sabab, ularning xalq manfaatiga mosligi, ularning muammolariga xayri xoh lik bilan sug`orilganligi bo`ldi. Bu g`oyalarning targ`iboti asosan xalq tillarida amalga oshirildi. Ayniqsa musulmon adabiyotida sufiyona g`oyalar kuchayib bordi. Sufizm g`oyalari nafaqat hind adabiyotidan balki fors adabiyotida shu davr adabiyotining yetakchi g`oyalaridan biri edi. Fors adabiyotiga esa sufiyona g`oyalar ko`proq O`rta Osiyo, Eron, Afg`oniston va boshqa bir qancha musulmon davlatlar vakillari tomonidan olib kirildi. Hindistonga musulmonlarning kirib kelishi na faqat g`oyaviy yangiliklarga balki til va adabiyotda ham yangi – yangi yo`nalishlar, maktablar, janrlarning shakl lanishiga sababchi bo`ldi. Musulmon adabiyotining, xususan urdu adabiyotining shakllanishida ikki maktab – Dehli va Dekan maktablari vakillarining ijodi katta ahamiyat kasb etdi. Dastavval Boburiylar saltanatida shakllana boshlagan urdu adabiyoti sekin-asta yon-atrofdagi urdu tili markazlariga ham yoyila bordi. O`sha davrda Agra Boburiylar saltanatining poytaxti bo`lib, saltanatda fors adabiyoti bilan bir qatorda urdu adabiyoti ham rivojlana boradi. Saltanatadagi ko`pgina shoir va yozuvchilar asarlarining mazmuni sufiyona mazmun kasb etib, ularning syujeti fors adabiyotiga mansub asarlar ta`siri ostida shakllandi. Bu davr adabiyoti o`zining yozuvda, mazmunda, janrda va tilda xilma- xilligi bilan ajralib turadi. Bu davrda fors tilida ijod etgan ko`pgina hind musulmonlarini yoki urdu tilida ijod etgan ko`pgina fors yozuvchi va shoirlarining asarlari bilan tanishish mumkin. Shu sabab ikki adabiyot, fors va hind adabiyotining sintezi hind adabiyotiga yangi obrazlar, janrlar, g`oyalar kirib kelishini va o`z navbatida fors adabiyotiga ham hind adabiyotidan yangi – yangi syujetlar, obrazlar, qahramonlar va g`oyalar kirib borganini kuzatish mumkin.

Jumladan, hind musulmonlaridan Muhammad Jayasi (XVI asr) o`zining «Padmavat» asarini hindi tilida yaratgan yoki bo`lmasa pandit Diya Shankar Kaul (1811-1843) Nasim taxallusida ijod etgan. Uning urdu tilida yaratgan «Gulzar-ye Nasim» («Nasim bog`i») asari XIX asr urdu adabiyotining eng yuksak namunalaridandir. Ko`pgina forsiyzabon shoir va yozuvchilar o`z risola larini o`sha davr tili bo`lgan hindavida yaratganlar. O`rta asr tazkirachilaridan ham ko`pgina vakillarning nomini tilga olish mumkin. Bulardan Ma`sud Sad Salmon (1059- 1121) hindavida ijod etgan birinchi forsiyzabon shoirlardandir. U Lahorda ko`p yillargacha saroyda kattagina mansabda ishlagan. Lekin chaquv natijasida qamalib o`n to`qqiz yil qamoqda o`tirgan. Shu davrda u o`zining uch asosiy risolasini yaratgan. Biri fors tilida, ikkinchisi arab va yana bir hindavi tillarida yaratilgan. Bu uch devondan, ya`ni she`rlar to`plamidan faqat bittasi fors tilidagisi bizga yetib kelgan. Uning asl nusxasi Tehronda saqlanadi. Asarlaridan ma`lumki, u hind xalqi hayoti, ularning urf-odatlari va muammolarini juda yaxshi bilgan. Salmon asarlarining syujeti hind syujet lari bilan bezalgan. Xo`ja Ashraf Jahongir Sumnani (XII asr) khari bolida nasrda ijod etgan birinchi yozuvchi. U o`zining «Axlak-ye-tasavvuf» («Sufiy axloqi») risolasini yarat gan. Ushbu asar falsafiy mazmundagi risoladir. Sufiy shoirlar sirasiga Shayx Hamiduddin Nagori (1356 vafot etgan) ham kiradi. Uning saqlanib qolgan baytlaridan ma`lum bo`ladiki, u mahalliy tilda ijod etgan. Uning baytlarida arab va fors so`zlari ko`p ishlatilgan. Shu sababli bu tilni hindavi deb atashgan. Hindavi tili keyinchalik urdu tili nomi bilan rivojlangan. Urdu tilining badiiy jihatdan shakllanishida katta ahamiyat kasb etgan shoir Amir Xusrav Dehlaviydir (1253-1325). Amir Xusrav O`rta Osiyolik turk Sayfuddin Maxmudning farzandi bo`lgan. U Hindistonga Shahrisabz dan borgan bo`lib, u yerda qolib bir hind ayoliga uylangan. Hind ayolidan o`g`il farzand ko`rgan va unga Amir Xusrav deb nom bergan. Amir Xusrav sof hind shoiri bo`lgan. U birinchi bo`lib xalq tiliga murojaat qilgan shoirlardan. Uning ijodida hind she`riyatining boy merosi va fors tili she`riyatining go`zal ohangi mujassamlashgan. Dehla viy o`zi ijod etgan tilni «hindavi» deb nomlagan.

Amir Xusrav asarlarining ko`pgina syujetlari hind syujetlari asosida yaratilgan. O`z asarlarida juda ko`p xalq maqol va matallari, iboralar va frazeologizmlardan foydalangan. Uning ijodining o`ziga xos tomoni shundaki, uning she`riyatida ham fors, ham hindavi tillari bab-barobar ishlatilgan. Bir misrasi fors tilida va bir misrasi hindavida yozilgan she`rlari juda ko`pdir. Hind xalqining urf-odatlari, maqol va matallari hamda xalq frazeologizmi Xusrav ijodining eng boy va go`zal tomonidir. Bu shundan dalolat beradiki, shoir hind xalqiga qanchalik yaqin bo`lgan va uni sevib o`z asarlarida hind obrazlarining go`zal namunalarini yaratgan. Urdu adabiyotining Dekan maktabi. (1400-1700). Feodal tuzumining inqirozi, tinimsiz bosqinchilik urush lari, ketma-ket shohlar ning almashinuvi natijasida mamlakatning siyosiy va iq ti sodiy ahvoli yomonlashib bordi. Dehli saltanati ham har jihatdan sustlashib borar edi. Ayniqsa, 1398 yili Timurning Hindistonga qilgan yurishi mamlakatga juda katta talofat yetkazdi. Oqibatda adabiyot namoyandalari Dehlidan chetlarga qochishga majbur bo`ladilar. Shu bois urdu she`riyati ham chekka ( chekkalarda rivojlanishda davom etdi. XIII-XIV asrlarda musulmon rahbarlari Dekanga yurish qildilar. Ular Dekanni Dehliga qo`shib oldilar. Natijada Baxmanidlar va Gujorat davlatlari barpo etildi. Urdu adabiyoti esa yana janubga qarab yo`l oldi. Dekandagi musulmon davlatlari nafaqat hindular davlatlari bilan balki o`z hukmronliklarini mustahkam lash maqsadida qo`shni musulmon mamlakatlari bilan ham kurasha boshladilar. O`z mustaqilligini ta`minlash maq sadida ular mahalliy musulmonlar bilan til birikti rishga majbur edilar. Xalq bilan umumiy til topishib, ular o`z mavqelarini qutqarmoqchi bo`ldilar. Shu sababli saroyda fors tili bilan bir qatorda mahalliy til ham ishlatilar edi va uni «dakxni», ya`ni «janubiy» til deb yuritar edilar. Gujorat va Baxmanidlar davlatidagi ko`pgina ilm ahli va ziyolilar Shimoldan kelgan hindavida so`zlasha diganlar edi. Ular ko`p jihatdan shimol an`analarini janubga olib keldilar. Ularning ko`pchilik qismi kelib chiqishi jihatdan O`rta Osiyo va Erondan bo`lib, o`z milliy an`analariga sodiq shaxslar edilar. Ular mahalliy urf-odat va rasm-rusumlarni qabul qila olmadilar. Lekin vaqt o`tishi bilan

yerlik xalq bilan chatishuv ularni mahalliy an`analarga ko`nikishga majbur etdi. Bu yerda eron, turk va hind an`analarining chatishuvi yuz beradi. Musulmon rahbarlar ko`p jihatdan musulmon adabiyoti ning rivojlanishiga yaxshi shart-sharoit yaratib berdilar. Bu adabiyot asosan hindavida yaratilgan. Shunday kilib, Hindiston janubida urdu adabiyo ti ning rivojlanish markazlari bu janubiy davlatlar bo`lib qoldi. Ular Dehlida shakllangan adabiyotning davom chi si sifatida janubiy urdu adabiyotiga asos soladilar. Bugungi kunda u Urdu adabiyotining Dekan maktabi deb nomlanadi. Shimol va janub adabiy aloqa lari ham o`z vaqtida davom etib keldi. Ayniqsa sufizm va bxakti targ`ibotchilari bu an`analarni saqlanib yanada rivojlanib borishiga katta hissa qo`shganlar. Sufiy g`oyalar targ`ibotchisi Aynuddin Ganj ul Ilm (1306-1396) Gujoratdagi birinchi adiblardan. U keyinchalik Baxmanidlar davlati adabiyoti shakllanishiga katta hissa qo`shgan. U asosan diniy-mistik g`oyalar bilan sug`orilgan asarlar yaratgan. Uning asarlari Dehli salta natida ham mashhur edi. Shoir va yozuvchi Xoja Bandanavoz Geysudaroz (1320-1422) mashhur sufiy Nasiruddin Chirog`ning shogirdi, undan keyin esa Chishtiyning shogirdi bo`lib Dehlida yashagan. Faqat Timur bostirib kirganidan keyin Dehlini tark etib Hindistonda sayohat qilib yurishga majbur bo`lgan. Firuzshoh Baxmani taklifiga binoan u Gulbargga borib yashay boshlaydi. Shu yerda u o`zining nasrda yaratgan asarlari: «Miraj ul Ashiqin» («Oshiqlar makoni»), «Xaft asrar» («Yetti sir»), «Hidoyatnoma» («Hacihat lar»), «Shikarnama» («Ov haqida hikoya») kabi asarla - rini yaratgan. U fors va arab tillarini juda yaxshi bilgan. Uning hindavida yozilgan ushbu asarlarida xalq maqollari, matallari, kinoyali hikoyalarni ko`p uchratish mumkin. Ushbu janrlar yordamida u ma`lum bir sufiyona g`oyani ochib berishga harakat qilgan. Uning asarlari tarbi yaviy ahamiyat kasb etadigan asarlardir. Dekan maktabida Shoh Miranji o`z ijodi bilan ko`pchilikning hurmatini qozongan shoir va yozuvchidir. Uning nazm va nasrda yaratgan asarlari ham sufiyona g`oyalari bilan sug`orilgan bo`lib, o`z davri talabi va muammolarini yorqin tasvirlab bergan. U 1496 yili olamdan o`tgan. Uning o`g`li Shoh Burxoniddin Janam va nabirasi Aminuddin A`lolardir. Ularning ijodida masnaviy

janri o`z rivojiga yetadi. Ular yaratgan masna viylar: «Irshadnama» («Nasihatlar»), «Sukx Saxela» («Baxtli Saxela») va boshqalardir. Bu ikki asar Burxo niddin qalamiga mansubdir. Aminuddinning «Muhabbat noma»si mistik sevgini kuylovchi asardir. U Yaratganga bo`lgan muhabbatni ifoda etib, bilish sirlarini ochib bergan. Ular o`z oldilariga adabiy asar yozishni maqsad qilib qo`ymaganlar. Aksincha, davr talabi bo`lgan sufiyona g`oya tarafdori bo`lib, uni o`z asarlarining asosiy bosh g`oyasi qilib olganlar. Bu maqsadda, albatta, adabiy shakllardan keng foydalanganlar. Ular xalqqa yaqin asarlar yaratish, uni xalq ommasi orasida targ`ib etish maqsadida mahalliy dialektlardan ham foydalanganlar. Hind mifologiyasiga murojaat qilgan holda hindular va musulmonlar birligiga chaqirganlar. Barchaning yaratuvchi Xudo oldida tengligini asosiy g`oya qilib olganlar. Bijapur va Golkonda davlatlarida, dastavval, fors tili adabiyot va davlat tili bo`lib keldi. Yozuvchi va shoirlar bu davrda ko`proq fors adabiyotidan ta`sirlanib ijod etdilar. Lekin sekin-asta rivojlanib kelayotgan urdu tilidagi adabiyot fors tilini siqib chiqarib adabiy jarayonga o`zi kirib kela boshladi. Yozuvchi va shoirlar endi ikki tilda ijod qila boshladilar. XV asrda ijod etgan Geysudaroz Abdulla Xuseyni «Nishat ul-ashikin» («Sevgi lahzalari») nomli asarini yaratdi. Bu asar fors shoiri Abdul Qodir Gilanining sevgiga bag`ishlangan asariga javoban yaratilgan asardir. Urdu tilida ijod etgan Dekan maktabi vakillaridan biri Mulk Qalamidir. U Nizomiy Ganjaviy “Xamsa”siga kiruvchi «Mahzan al-asror» («Sirlar xazinasi») asariga javoban o`z asarini yaratgan. Malik Xushnud o`zining fors tilidagi masnaviylari ning tarjimalari bilan urdu adabiyotiga katta hissa qo`shgan. U Amir Xusravning «Hasht behisht» («Sakkiz jannat bog`i»), «Yusuf va Zulayxo» asarlarini fors tilidan urdu tiliga o`girdi. Bijapurlik mashhur shoir Rustam ham urdu ham fors tillarida ijod etgan bo`lib, u Chand Bardai (XII asr)dek qahramonlik she`riyatini yaratdi. Chand Bardai hind adabiyotida qahrmonlik she`riyatining yirik namoyandasi bo`lsa, urdu adabiyoti qahramonlik she`riyatining yirik vakili Rustamidir. Uning «Xabar noma» («Sharq haqida poema») asari fors epik poemasi syujeti asosida yaratilgan. Unda,

asosan, qahramonlik kurashlari tasviri, ma`budlarning qayta – qayta yangi obrazlarda turli karomatlar ko`rsatishi kabi g`ayri tabiiy voqealar tasvirlangan. Hind va fors adabiyotining chatishmasi urdu adabiyo ti ning sahifalarida yaqqol ko`zga tashlanadi. Bu chatish mani, ayniqsa, hind adabiyotiga kirib kelgan yangi – yangi nazm janrlarida ko`rish mumkin. Bijapur davlatining oxirgi saroy shoirlaridan biri Muhammad Nusratiy bo`lib, u o`zining go`zal she`riyati uchun «Malik ush – shuaro» («Shoirlar sultoni») unvoniga ega bo`lgan. U 1684 yili olamdan o`tgan bo`lib, umrining asosiy qismi saroy she`riyatiga xizmat qilish bilan o`tgan. Nusrati barcha she`riy janrlarda ijod etgan va ularni to`liq egallagan shoir. Uning qalamiga «Guldasta-i ishq» («Ishq guldastasi») nomli g`azallar to`plami, Odil shohga atab yozilgan qasidalar to`plami, «Gulshane ishq» («Ishq gulshani») nomli masnaviysi hamda «Odil shoh haqida qissa», hamda «Tarix-ye Iskandar» («Iskandar shoh tarixi») kabi tarixiy asarlari ham mashhurdir. Tarixiy asarlari xuddi hind adabiyotidagi «virgatxa» («vir» – «qahramon», «git» – «qo`shiq») qo`shiq laridek qahramonlik qo`shig`i sifatida yaratilgan. Bu qo`shiqlarda adabiyot bilan birga tarixiy voqealar ham mavjud bo`lib, u tarixiy manba sifatida ham katta ahamiyat kasb etadi. Qahramonlik qo`shiqlarida Boburiylar imperiyasi davridagi Qutb shohning taxt uchun kurashlari, hamda maratxlar bilan bo`lgan taxt uchun kurashlar tasvirlangan. Nusrati ijodi Dekan maktabida shakllangan she`riyat nazariyalarining, qonun-qoidalari ning yaqqol namunasidir. Unda tabiat va tarixiy voqealar tasviri hamda o`sha davr turli urf- odatlari va an`analarining tasvirini kuzatish mumkin. O`sha davr adabiyotida Bijapurlik shoir Ibrohim Odil shoh (I580-I627) ijodi katta ahamiyat kasb etadi. Ayniqsa, uning «Naoras» («To`qqiz musiqa») asari qadim gi Hindiston qo`shiqlariga taqlid qilib yaratilgan. Bu qo`shiqlarda shoir an`anaviy hind adabiyotidagi Vishnu, Indra, Sarasvati, Ganesha Ganga daryosi ma`budlarini, hindlarning diniy rasm-rusumlarini kuylay di. Hind an`anasi urdu tilida yaratiladi. Ibrohim Odil shohning qo`shiqlaridagi musiqaviylik va mazmundorlik uning qo`shiqlarini xalq orasida sevimli bo`lishiga sababchi bo`lgan. U sanskrit she`riyati uslublaridan ham ustalik bilan foydalangan. Ibrohim

Odil shoh ijodi albatta fors adabiyoti ta`siridan ham holi emas. Sufiy g`oyalari fors adabiyoti qahramonlariga murojaat qilish, uning ijodiga arab va fors tillari so`zlarining kirib kelishiga asos bo`lgan. «Naoras» asari Dekan maktabining urdu tilidagi dastlabki asarlari qatoriga kirib unda fors – hind adabiyotining chatishuvini yaqqol kuzatishi miz mumkin. Dekanda urdu adabiyotining rivojlanishiga katta hissa qo`shgan adiblardan yana biri XVI-XVII asr adabiyoti namoyandasi Golkonda davlatida yashagan Muhammad Quli Qutb (1580-1611) shohdir. Shu davr adiblaridan yana biri Vajaxi bo`lib, u 1660 yili vafot etgan. Ularning zamondoshi bo`lmish G`avvosi va Ibn Nishotilar ham urdu adabiyoti rivojiga katta hissa qo`shgan adiblardir. Golkonda shohi Muhammad Quli Qutb shoh juda keng dunyoqarashli, o`tkir zahnli hamda she`riyatga qobiliyatli shoh bo`lgan. U siyosat borasida ham juda o`tkir aqli bilan ajralib turar edi. O`z zamondoshlari Akbarshoh va Ibroxim Odil shohlarga o`xshab dinda tenglikni xush ko`ruvchi shohlardan bo`lgan. Uning asarlarida hindular va musulmonlar birligiga chaqiriq hamda go`zallik va sufiyona fikrlar ham o`z aksini topgan. U shoh sifatida ham juda xalparvar shohlardan bo`lib, uning davrida Golkonda har tomonlama rivojlangan. U hindular va musulmonlar tengligini faqat so`zda emas, amalda o`z siyosatida ham qo`llar edi. Jumladan, hindular bayrami Holini u o`z mamlakatida juda katta tantana bilan nishonlashni ananaga aylantirgan edi. U shohlik qilgan davrda ilm fan, arxitektura va boshqa barcha sohalar o`zining rivojlanish cho`qqisiga yetgan. Uning ko`p she`rlari xalq bayramlariga bag`ishlangan. Masalan, «Basant» nomli she`ri Hindiston bahorini tasvirlab beradi. Hind adabiyotida sevishganlar mavsumi yomg`ir oyi bo`lgan «barsat» haqida ham ko`pgina she`rlar yozgan. Quli Qutb shoh janubiy Hindiston tillarida ham ijod etgan. U asosan urdu fors va telugu tillarida ijod etgan. Shularning o`zi uning qanchalik keng dunyoqarashli, ziyoli va odil shoh bo`lganligidan dalolat beradi. Quli Qutb shoh Hindistonda birinchi Devon - she`rlar to`plamining muallifidir. U fors adabiyoti she`riy janrlarini ham chuqur egallab ularda ijod etgan juda qobiliyatli shoir va shohdir. Uning devonidagi g`azallar, ruboiylar, qasidalar, masnaviy va marsiyalar o`zining

sermazmunligi bilan ajralib turadi. Shoir birinchi bo`lib «g`azal-ye musalsal», yani «tematik g`azallar» to`plamini yaratgan. Quli Qutb shoh o`z she`riyatida tabiatga, hind urf-odatlariga, diniy rasm- rusumlariga ko`p murojaat qilgan. Uning asarlarining tili sodda va ravondir. Uning ijodida demokratik g`oyalarni ko`rish mumkin. Shu sabab hind xalqi uni birinchi hind xalq shoiri deb atashadi. Dekan maktabi shoir va yozuvchilari urdu adabiyotini yanada takomillashib rivojlanishiga katta hissa qo`shganlar. Ular yaratgan she`rlar doim bozorlarda, maydonlarda, ko`chalarda xalq tomonidan aytib yurilar edi. Shoirlar ham xalq oldida ko`pincha o`z ijodlarini namoyish etib, ularni xalq orasida keng tarqalishiga sababchi bo`lar edilar. Hind demokratik g`oyalarini ijodida keng qo`llagan shoirlardan Ibn Nishotining nomini tilga olish mumkin. Uning hayoti oddiy xalq orasida o`tgan. U hech qachon saroyga yoki shon shuhratga intilmagan. U yaratgan she`riyat faqat o`z dil so`zlari va xalq muammolaridan iborat bo`lib, ularni she`riyatda ifoda etish uning uchun eng sevimli ish bo`lgan. U o`zining «Pxulban» («Gulshan») nomli asari bilan el og`ziga tushgan shoir. Uni urdu adabiyotining Dekan maktabi she`riyatining durdonasi sifatida baholaydilar. Asar bilan yaqindan tanishish muallifning fors adabiyoti bilan yaqindan tanishligini ko`rsatadi. U turli badiiy uslublar, g`oyalar va syujet larni chuqur egallagan shoirdir. Qutb shoh zamondoshi Mulla Vajaxidir. U Golkondaning yirik shoiri va yozuvchisidir. Uning masna viysining asosiy qahramoni Quli Qutb shohdir. Masnaviy «Qutb Mushtari» deb nomlanadi. Vajaxi poemasi lirik va romantik tarixdan iborat. Unda tarixiy voqealar asosida ajoyib bir to`qima syujet yaratil gan. Asar janubiy Hindiston urdu tilining adabiy uslubining shakllanishida katta ahamiyat kasb etadi. Masnaviy odatdagidek Ollohga madhiya bilan boshlanadi. Kirish so`zi arab va fors tillarida yozilgan. Keyingi qismlarida sevgi voqealari aks ettirilgan. Ayrim joylarda arab va fors so`zlari o`rnini sanskrit va mahalliy dialekt so`zlari egallagan. Mushtari «Dekanga atalgan gimn» desa ham bo`ladi. O`z yurtiga mehr va sadoqat asarda kuchli ifoda etilgan.

Golkondada urdu tilida nazm bilan bir qatorda nasr ham rivojlana bordi. Vajaxiga shuhrat olib kelgan asosiy asar uning nasrda yaratgan asarlaridir. «Sabras» asari uning eng yuksak asarlaridan hisoblanadi. Bu asar Sulton Abdulla Qutb shoh (1624-1672) talabiga ko`ra yaratilgan. Bu asar fors tilidagi «Husn-o dil» (Muham mad Yaxyo Sebak Fataxi Nishapuri asari) asarining qayta ishlanmasidir. Bu asar fors tilida 1473 yili yaratilgan edi. Fors adabiyotida juda katta shuhrat qozongan ushbu asar keyinchalik urdu tilida «Sabras» nomi bilan o`z nusxasiga ega bo`ldi. Asarning turk, o`zbek va boshqa bir qancha tillarga tarjimalari mavjud. G`arb tillaridan ingliz va nemis tillariga ham tarjima qilingan. «Sabras» urdu tilidagi birinchi nasriy asardir. Bundan avvalgi nasrda yaratilgan asarlar, jumladan, Geysudaroz Sumnanining va boshqa bir qancha adiblarning asarlari, asosan, sufiyona g`oyadagi risolalardir. «Sabras» esa birinchi badiiy asar hisoblanadi. Sufiyona ruhdagi risolalarning ayrim joylarida sufiy obrazlarni uchratish mumkin, lekin ular badiiy asarlar qatoriga kira olmaydi. Ularda hali urdu tili badiiy til sifa - tida shakllanib ulgurmagan edi. Unda asosan falsafa, din va boshqa cohalapga oid atamalarni ko`rish mumkin. Vajaxining «Sabras» asari birinchi bor kitobxon talabini qondirgan badiiy asardir. Unda fors yozuvchisi asari hind adabiyoti go`zalliklari bilan bezgan holda yaratilgan. Asar bosh qahramoni Aql va Ishqdir. Bu ikki kuchli hissiyot o`zaro kurash davomida dunyoviy hissiyotlar kurashi asosida ishq va aqlning kuch qudrati nimalarga qodir ekanligi hamda natijada qay biri kuchli chiqishi mumkinligi masalasini hal qiladi. Aql g`arb hukmdori Ishq esa Sharq podshosi etib tasvirlangan. Aql yurtini Siston va Ishq yurtini Sharqda deb olingan. Ishq farzandi sifatida go`zallik va Aql farzandi yurak olingan. O`g`li ulg`ayganidan keyin Aql uni Badan mamla ka tining shohi etib tayinlaydi. U yerda esa dil hayot ichimligi borligini eshitib o`z vakili Nazarga shuni olib kelishni buyuradi. Voqeaga Nomus aralashadi, darvesh Buyuklik, shoh Qahramonlik (Himmat) Raqib Go`zallik Zulf, vazir Vahm va boshqalar aralashib voqealar sekin- asta o`z rivoj nuqtasi va yechimiga boradi. Bu voqealar turli yerlarda shaharlarda, ya`ni Muvaffaqiyat yoki Zuhd (darveshlik shaharchasi) hamda Boylik joylarida voqealar bo`lib o`tadi. Shu yo`sinda Aql va Ishq o`rtasida kurash borib Aql Ishqqa tan berishga majbur

bo`ladi. Lekin Vajahi Ishq olovi vaqtincha deb hisoblab olov o`chgandan keyin Aql o`z talabasini qo`lga kiritishini tasvirlab bergan. Asar qahramonlari oxirida Xizr dargohida uchrashadilar va u ularga turli sir asrorlarni ochiq so`zlab beradi. Vajahi asardagi tarbiyaviy ahamiyatga ega bo`lgan tomonlarni ochib bergan. Uning aytishicha, ishqning bema`ni oloviga, ya`oni nafsga berilish insonga berilgan juda ko`p yaxshi xislatlarning yo`qolishiga, uning yomonlik yo`liga kirib, ko`p xatoliklarga yo`l qo`yishiga olib keladi. Vajahi Aql g`alabasini to`g`ri deb hisoblaydi. Asar ham boshdan oxirigacha aql qo`shig`idir. Hindistonda turli mayda davlatlarning taxt uchun kurashlari natijasida xalqning iqtisodiy va siyosiy ahvoli yomonlashgan bir davrda u Aqlni ishga solish lozimligini dav`at etish maqsadida ushbu asarini yaratgan. Vajaxi Golkondaning oxirgi shoir va yozuvchila ridandir. XVII asrga kelib Hindistondagi Boburiylar imperiyasi inqirozga yuz tuta boradi. Ular Dekanga ham hujum qiladilar va bu yerda tinchlik va osoyishtalik buzilib, jamiyatning har bir sohasiga katta zarar yetkaza boshlaydilar. Undan keyingi davr adabiyotida ko`proq tushkunlik va fojeaviylik kayfiyati kuchaygan asarlar ning yaratilganligini kuzatish mumkin. Dekan shohliklariga Akbarshoh boshlagan yurishlarni Aurangzeb yakunladi (1658-1707). U Golkondani bosib olib, uni o`z imperiyasiga qo`shib oladi. Urdu adabiyo tining markazi yana inqirozga yuz tutadi. Ko`p shoir va yozuvchilar Aurangobodga ko`chib ketadilar. Hindiston janubida urdu tilidagi adabiyot rivojlanishi sustlasha di. Dekan maktabining oxirgi shoiri ham Aurangobodda ijod qilgan va u tarixda Aurangabadi nomi bilan mashhur. Vali Aurangabadi Baba - i rexta yoki Adam - i urdu, ya`ni «Urdu she`riyatining otasi» taxalluslari bilan ham mashhurdir. Uning asarlari «Divane Vali»(Vali Devoni) to`plamida saqlangan. Uning hayoti va ijodi haqida ko`pgina ma`lumotlar mavjud, lekin ularning aksariyati bizgacha yetib kelmagan. U XVII asrning 40- yillarida U Axmadobodda tug`ilgan bo`lsa-da, hayotining ko`p qismi Aurangobodda o`tgan, lekin Dekan maktabi vakili hisoblanadi va uning o`zi ham bu bilan faxrlangan. Uning ijodiga fors adabiyotining ta`siri kuchli bo`lib, asosan g`azal, qasida,

masnaviy va ruboiy jnrlarida ijod qilgan. Ayniqsa urdu tilida she`riyat uslubining shakllanishida uning ijodining ahamiyati kattadir. Fors adabiy an`analariga murojaat etish urdu adabiyotiga birinchi bo`lib aruz tizimini o`rganishni olib kirdi. Aruzni o`rganish urdu tilini uslub jihatdan yanada takomillashuviga sababchi bo`ldi. Aruz urdu adabiyotiga she`riyatni bezash qoidalarini olib kirdi va urdu she`riyati misli ko`rilmagan darajada rivojlanib ketdi. Fors adabiyoti she`riy janrlari bo`lmish g`azal, marsiya, ruboiy va qit`a kabilarni sekin-asta urdu she`riyatining yetakchi janrlariga aylana bordi. Urdu adabiyotini boyitgan eng yirik she`riy janrlardan biri bu g`azal janridir. G`azal janri fors adabiyotidan urdu adabiyotiga aruz tizimining kirib kelishi natijasida shakllandi. G`azal janri o`rta asrda nafaqat Arabiston, Hindiston, Eron kabi mamlakatlarda, balki O`rta Osiyo va boshqa sharq mamlakatlari adabiyotida keng tarqalgan janr sifatida mavjud. Musiqaga tez tushish hamda kichik hajmdagi she`rda katta bir ma`noni mujassamlashtirish g`azal janrining ijobiy xususiyatla ridan biridir. Shu bois kitobxon diqqatini o`ziga tez jalb eta oladi. Bu janrga murojaat qilmagan shoir yoki yozuvchini topish qiyin. Urdu adabiyotidagi dastlabki g`azallar taniqli forsiy va urduzabon shoir Amir Xusrav Dehlaviy qalamiga mansubdir. U avvaliga fors tilida keyinchalik esa urdu tilida g`azallar bitgan. Bugungi kunda uning g`azallari kuyga solinib hind g`azalchi qo`shiqchilari tomonidan kuylanib kelinadi. Urdu adabiyotiga fors adabiyotidan kirib kelgan she`riy janrlardan yana biri ruboiydir. Ruboiy janri ham, ma`lumki, O`rta Osiyo, Eron va Afg`oniston adabiyotlarida keng qo`llaniladigan janrlardan. Lekin urdu adabiyotiga ham bu janr o`rta asrlardayoq chuqur kirib borib, urdu she`riyatining yetakchi janrlari qatoridan o`rin olgan. Marsiya, masnaviy va qasida janrlari ham urdu adabiyotiga musulmon adabiyoti orqali kirib kelgan. Marsiya qayg`uli voqealar kuylanadigan qo`shiq janri. O`sha davr taniqli imom va mullalar yoki bo`lmasa kurashlarda qahramonlarcha halok bo`lganlarni xotirlab marsiyalar yaratilgan. Urdu adabiyoti namoyandalaridan Geysudaroz Bandanavoz, Quli Qutb Shoh, Vali va boshqa bir qancha shoirlar mana shu janrlarda ijod qilganlar.

Umuman olganda, yuqorida sanab o`tilgan barcha she`riy janrlar urdu adabiyoti, va umuman, hind adabiyoti uchun butunlay yangi janr bo`lib, ular hozirda ham urdu she`riyatining asosiy janrlari sifatida qo`llanib kelinadi. Aynan mana shu janrlarda fors adabiyotining musiqiyligi va hind adabiyotining boy mazmuni uyg`unlashib, hind-fors adabiy an`analarining chatishuvi kuchli namoyon bo`ladi. Urdu adabiyotida bu janrlar, ayniqsa, XVIII asrdan keyin yana rivojlanib, bugungi kunda nafaqat urdu, balki hind she`riyatida keng qo`llaniladigan janrlarga aylangan.

Adabiyotlar ro`yxati 1. Abramovich G. L. Vvedeniye v literaturovedeniye. M., 1970 2. Adabiy tur va janrlar. T., 1992. 3. Analiz literaturnogo proizvedeniya L., 1976 4. Ashurboyeva. Dj. Saadat Xasan Minto i yego novelistika. Avtoreferat dissertatsii. T.,1969 5. Barannikov. A.P. Obrazi sovremennoy prozi Hindustana 4., II A. 1930 6. Braginskiy. I.S. Problemi vostokovedeniya. M., 1974 7. Bichixina. L.V., Dubyanskiy A.M.. Tamilskaya literatura. M., 1987 8. Voprosi istorii, ekonomiki i kulturi narodov Sredney Azii. 9. Vzaimodeystviye kultur Vostoka i Zapada. M.,1987 10. Gamayunov L.S.. Indiya. M., 1972 11. Gavryushina N., Payevskaya YE.. Ocherk razvitiya indiyskoy literaturi novogo vremeni v knige «Novaya istoriya Indii». M., 1996. 12. Grinser. P.A. Osnovniye kategorii klassicheskoy indiyskoy poetiki. M., 1986 13. Genezis romana v literaturax Azii i Afriki. M.,1980 14. Glebov, N.V., Suxachev A.S. Literatura urdu. M., 1967 15. Yermakova. Otrajeniye natsiolnalno osvoboditelnogo dvijeniya v literature xindi, 1976 16. Ivbulis. V.Y. Literaturno-xudojestvennoye tvorchestvo R.Tagora,

Похожие

Hind sufiy adabiyoti

Tavallo – taraqqiyparvar shoir

Islom shoir Nazar o’g’li

Sakkokiy ijodi

Oybek ijodi