Қозоқ адабиёти 3 - Литература - Рефераты

Қозоқ адабиёти 3

Загружено в:

08.09.2022

Скачано:

0

Размер:

59.5 KB

Қозоқ адабиёти Режа 1. Қозоқ халқи тарихи ҳақида. 2. Халқ оғзаки ижоди намуналари. 3. Қозоқ адабиётида маърифатпарварлик ғоялари. 4. Абай Қўнонбоев ижоди.

Қозоқ халқи тарихи ҳақида. Халқларнинг қардошлик оиласида яшаб, жамият қураётган бахтиёр қозоқ ҳалқининг ҳам кўп асрлик тарихи ва миллий маданияти бор. Ҳозирги Қозоғистон территориясида қадимги замонларданоқ пайдо бўлган савдо-ҳунармандчилик марказлари ва ҳосилдор экин майдонлари билан бир қаторда қозоқ халқининг миллий маданияти намуналарини ҳам XIII асрда мўғул босқинчилари ер билан яксон қилдилар. Асрлар бўйи давом этган феодал- патриархал тузум натижасида қозоқлар юртида фақат тарқоқ кўчманчи чорвачилик хўжаликлари ташкил этилди, холос. XVI асрга келиб ташкил топган каттажуз, ўртажуз ва кичикжуз деб аталадиган уруғ уюшмалари 1723 йилда мамлакатга ёпирилиб келган жунгорлар (қолмиқлар) ҳужумига бардош беролмади. Натижада қозоқ халқининг чет эл босқинчиларига қул бўлиш хавфи туғилди. Халқ оғзаки ижоди намуналари. Қозоқ халқ қўшиқлари, эртак ва достонлари турли-туман мавзуларни қамраб олган. Уларда қозоқ мазлума аёлларининг оҳу фиғони ҳам, халқ қўзғолончиларининг мардлик-шижоати ҳам, тадбиркор, доно Алдаркўсанинг мароқли саргузаштлари ҳам, Қўбланди ботир, Эртарғин ва Қамбар ботир сингари халқ баҳодирларининг қаҳрамонликлари ҳам ўз аксини топган. Топишмоқ ва эртаклардаги бўри, аждаҳо, дев, семурғ қуш, достонлардаги учқур отлар яхшилик ва ёмонлик тимсоли сифатида гавдаланадилар . Махамбет Утемисов халқ қўзғолонининг актив иштирокчиларидан эди. У ўз асарларида ҳам озодлик ва мустақиллик учун курашга қўзғалган меҳнаткаш омманинг ажойиб фазилатларини куйлади. Айниқса, унинг «Исатой Тайманов» достонида яратилган Исатой Тайманов образи диққатга сазовор. Утемисовнинг тасвирича, Исатой халқ озодлиги учун мардларча курашган ва шу йўлда ҳалок бўлган халқ қаҳрамонидир. Қозоқларда халқ қаҳрамонлик достонларини ижро этувчи оқинлар ўртасида тез-тез айтишув (ижодий мусобақа)лар бўлиб турган. Шундай

ижодий айтишувлар вақтида ҳар бир оқиннинг шоирлик ва ижрочилик маҳорати намойиш қилинган. Машҳур оқин Биржон сол билан оқинлардан Соро ва Суюмбой билан Кунекей ўртасида бўлиб ўтган айтишувларда хотин- қиз шоирларнинг зўр маҳорати тингловчиларни мафтун қилган. Қозоқ адабиётида маърифатпарварлик ғоялари. Қозоқ классик адабиётининг асосчилари Чўқон Валихонов, Иброй Олтинсарин ва Абай Қўнонбоев қозоқ халқи билан туркии халқлар ўртасидаги дўстлик ва ҳамкорликнинг жарчилари эдилар. Чўқон Валихонов рус фани ва маданияти билан яқиндан танишган ўқимишли киши эди. Олим ва маърифатпарвар Ч.Валихонов кўп саёҳат қилди, илмий экспедицияларда юрди. У Қозоғистонни, қўшни Қашқар ўлкасини ўрганишга оид бир қанча илмий асарлар яратди. Чўқон Валихоновнинг фольклорист ва публицист ёзувчилик фаолияти ҳам катта аҳамиятга эга. У ўтган аср маърифат-парварлари орасида қозоқ ва қирғиз халқ оғзаки ижоди асарларини, жумладан «Манас» достонидан айрим парчаларни ёзиб олган биринчи ташаббускор олим эди. Ч. Валихоновнинг бирталай публицистик мақолалари ва очерклари қозоқ классик адабиётида бадиий проза жанрининг дастлабки намуналари сифатида ҳам диққатга сазовор. Қозоқ классик адабиётининг отаси Абай Қўнонбоев ўз шеърий ва насрий ижоди ҳамда маърифатпарварлик фаолияти билан демократик қозоқ адабиёти тараққиётига катта ҳисса қўшди. У бой хонадонда туғилиб вояга етган бўлишига қарамай, қозоқ халқ оғзаки ижодидаги илғор анъаналар таъсири остида халқ манфатини куйловчи асарлар яратган атоқли шоир ва маърифатпарвар даражасига кўтарила олди. Адабиётда проза, поэзия ва драматургия жанрларини тараққий эттиришга ўз ижодлари билан катта ҳисса қўшган қозоқ ёзувчиларидан Мухтор Авезов, Собит Муқанов, Ғобит Мусрепов, Ғабидин Мустафин, Тоир Жароков, Абдулда Тожибоев, Ғали Ўрмонов кабиларнинг номи эндиликда фақат Қозоғистонда эмас, чет элларда ҳам маълум бўлиб қолди. Атоқли қозоқ адиби Мухтор Авезов мураккаб ижодий йўлни босиб

ўтган ёзувчилардан биридир. У ўз ижодининг илк босқичида (1915-1932) ғоявий иккиланишлар ва изланишларни бошидан кечирди. Мухтор Авезов прозага драматургия орқали кириб келди. Унинг «Қараш-қараш», «Бургутли овчи», «Излар», «Елкама-елка» номли дастлабки насрий асарларидаёқ ҳаётни ҳаққоний чизиш, жамиятдаги кескин кураш воқеаларини ёзувчи назари билан акс эттириш маҳорати кўзга ташланиб туради. «Абай» пьесаси, Абай тўғрисида ёзилган илмий-танқидий мақолалар, Абайнинг тарқоқ ўланларини ёзиб олиб тўплаш - бу ишларнинг ҳаммаси М. Авезовга 4 томлик «Абай» эпопеясини яратиш учун бир тайёргарлик эди. «Абай» романини ҳақли равишда «қозоқ халқи ҳаётининг қомуси» (З.Кедрина) деб аташ мумкин. Чунки унда ёзувчи қозоқ халқининг XIX асрнинг иккинчи ярмидаги мураккаб ҳаётни, жамиятидаги хилма-хил табақаларнинг ўзаро муносабатларини ҳаққоний акс эттирди. Шунинг учун «Абай» эпопеяси, қозоқ прозасининг 40-50 йилларидаги муваффақиятлари ҳисобланган «Бўтакўз», «Ҳаёт мактаби», «Миллионер», «Қозоқ солдати», «Қарағанда» романлари қаторидан фахрли ўрин олди. Ёзувчи F. Мустафин ўзининг «Миллионер» номли романида армия хизматидан қайтган офицер Жомард билан бир вақтлар уни оёққа турғизишда жонбозлик кўрсатган, лекин кейинги вақтларда турмушдан орқада қолган колхоз раиси Жақиб ўртасидаги юз берган ҳаётий тўқнашувини акс эттиради. Қозоқ ва ўзбек адабиётлари ўртасидаги ўзаро алоқа ва ҳамкорликнинг тарихи қадим замонларга бориб тақалади. Бу икки халқ оғзаки ижодида кўплаб учрайдиган жуда ўхшаш мотивлар, руҳан яқин образлар (Алпомиш ва Гўрўғли билан Қўбланди ботир ва Эртарғин; мулло Насриддин билан Алдар кўса образлари ва ҳ.қ) дан ташқари, буюк Алишер Навоий ижодининг маърифатпарвар Абай поэзиясига ижобий таъсир кўрсатиши қозоқ ва ўзбек адабиётлари ўртасидаги ўзаро таъсир ва алоқанинг ёрқин мисолидир.

Абай Қўнонбоев ижоди. АБАЙ - Иброҳим Қўнонбоев - XIX асрнинг иккинчи ярмида яшаб ижод этган қозоқ шеъриятининг машъали, бастакор, файласуф ва қозоқ адабиётининг асосчиси маърифатпарвар шоирдир. Абай 1845 йил 8 августда Семиполотонский вилоятига қарашли ҳозирги Абай тумани Чингизтоғ этакларида жойлашган Қашқабулоқ овулида Тубикди уруғида туғилади. Дастлаб овулдаги диний мактабда савод чиқариб, 10 ёшида Семипалонский шаҳридаги Аҳмад Ризо мактабига ўқишга берадилар. Мадрасада 3 йил таълим олган. Абайнинг зеҳни жуда ўткир эди. Кўп мутоала қилар, эртак, достон ва қиссаларни севиб ўқирди. Мадрасада Навоий, Саъдий, Ҳофиз, Фузулий каби Шарқ мумтоз адабиёти намоёндаларини газалларини севиб ўқиди ва ёд олди. 13 ёшга тўлган Абайнинг эл бошқариш ниятида отаси мадрасадан чиқариб келди. Бошига эл ташвиши тушган Абай жамиятга, ҳаётга зийраклик билан қарайди ва ундан келишмовчиликнинг туб илдизини ахтара бошлайди. Ўз отаси Қўнонбойнинг халққа нисбатан адолатсизлини кўриб, унга қарши бош кўтарди. Энди у Қўнонбойнинг ёрдамчиси эмас адолат байроғини баланд кўтарган Абайга айланади. Аҳмад Ризо мадрасасида Шарқ шоирларини шеърларини севишни ўрганган бўлса ўз даврида халқни севишни ўрганди. Халққа адолат кўрсатиб ўзи туғилиб ўсган элга муносиб фарзанд бўлишни орзу қилди. Бу мақсад йўлида зўровонлар пайдо бўлиб турли бўхтонларни ёғдиради. Лекин Абай ўз мақсадидан қайтмади, балки ўша бўхтонларга қарши курашди. 27-28 ёшларида рус тилини пухта ўрганган Абай жаҳон адабиётидан ҳам баҳраманд бўлди. Семипалонскийга сургун қилинган рус демократлари Белинский, Чернишевский, Добролюбов, Сальтиков Шчедрин, Тольстой, Пушкин, Лермонтов, Крылов асарларини чуқур ўрганди, баъзиларини қозоқ тилига таржима қилди. 1884-1885 йилларда Абай ҳар томонлама етук, ҳаётга танқидий кўз билан қаровчи шахсга айланди. Абайнинг ҳатти-ҳаракати отасига ёкмади. М.Авезовнинг Абай йўли-эпопеясида отаси билан Абай ўртасида

шундай суҳбат бор. Қўнонбой Абайни ўз эли одатидан узоқлашиб бораётганликда айблайди ва уни оддий ёмғир сувига ўхшатади. Бунга нисбатан Абай отасига: «Ёмғир сувига тенглаштирдингиз. Қўлида қуроли бор айрим кишиларгагина насиб бўладиган қудуқ суви бўлгандан кўра ҳаммага бирдек фойдаси тегадиган ёмғир суви бўлиш афзал»-деб жавоб беради. Маълумки, Абай йирик феодал оиладан чиққан, отаси Қўнонбой, бобоси Ускенбой, унинг отаси Ирғизбой ҳам феодал бўлган. Айниқса, Қўнонбой йирик феодал бўлиб, ўта баджаҳл киши эди. Абай ўз асарларида ўз синфининг мақсадларини эмас, яъни ота ўғли бўлиб эмас, халқ мақсадларини куйловчи халқ ўғли бўлиб шаклланди. Элни қашшоқликка олиб келувчи ўз синфига, феодалларга карата шундай ёзади: Ўз сўзидан бошқа сўзни ўқмайди, Оғзи балан ўроқ ўрган мақтанчоқ, Бир кун жиринг этар, бир кун бўртинг. Ёш бошга бий бўлган қийқим бойлар. Неча кўп бузасиз элнинг турқин? Бундай шеърлар бутун қозоқ чўллари бўйлаб кенг ёйилди. Бу шеърлар Чор Россияси зўровонларига ёқмади. Абайни ҳар томонлама таъқиб остига олдилар. Бу орада шоир оиласида ҳам турли фожеалар рўй берди. 1885 йил Петербургда ҳарбий мактабда ўқиб юрган ўғли Абдураҳмон сил касалига йўлиқиб вафот этади. 1886 йил уъезд бошлиғи Наворицкий Абай уйида тинтув ўтказади. Лекин бу тинтув ҳеч қандай натижа бермади. 1904 йил 14 май куни шоирнинг энг севимли ўғли-Мағавия бевақт вафот этди. Бу фожеалар Абайни хасталаниб тўшакда ётиб қолишига сабаб бўлди. Абай 1904 йил 23 июлда 59 ёшда Қашқабулоқ овулида вафот этади. Абай ижодида хотин-қизларнинг ҳуқуқсизлиги, эски урф-одатларга, ноҳақликларга қарши қаламини чархлади.

Эл бошига қанчалик оғир иш тушмасин бечора мазлум халқ зиммасига юклатилар эди. Барча олиқ-солиқлар ҳам ҳамма гадолар учун эди. Бу юлғучлар юрт ғамини ўйламас, фақат ўз нафсларини ўйлар эдилар. Гадо шўрлик юради пода боқиб, Ўтини йўқ исинса олов ёқиб Жулдур ўтов ичида музлар гўдак На қуюғи, на суюғи ... бўзлар гўдак Чурук кигиз тагида титрар бобо Тушида гўшт кўрганин сўйлар гўдак. Камбағалларни аҳволига ачинади. Абайни 1865-1885 йилларда ёзган кўплаб шеърлари ҳалигача танилгани йўқ. Лекин айтиш мумкинки, 1885- 1895 йиллар оралиғи шоир ижодининг энг сермаҳсул даври бўлди. У 300 га яқин шеърий асар ва 4 та асар яратди. «Искандар», «Маоъуд», «Азим ҳикояси», «Вадим» каби достонларни яратди. Шоир асарларида маърифат ҳалоллик, севги ва муҳаббат ғоялари асосий ўринни эгаллайди. Бердим салом, қалам қош, Сенга қурбон мол ҳам бош. Сени ўйлаб туну-кун Оқар кўздан қайноқ ёш. Асл одам айнимас, Ишқ ўтидан қайрилмас Кўрсам ҳам кўрмасам ҳам Кўнгил сендан айрилмас. Абай мусиқа соҳасида улкан муваффақиятларни қўлга киритди. Унинг фаолиятида «Саккиз оёқ», «Айтдим салом қалам қош», «Нечора, қайтдим

сездирмай» каби асарлари қозоқ халқи тарихида алоҳида ўрин эгаллайди. Абай меросини ўрганар эканмиз, у уч манбадан озиқланиб камолга етганлигини сезамиз. Булар қозоқ халқ оғзаки ижоди, шарқ шеърияти ва рус адабиёти, Овропа адабиёти намуналарини. Ана шу уч манба Абайни буюк шоир этиб етиштирди, оламга танитди, асарларини машҳур қилди. Абай асарлари қардош тилларга таржима қилинди. Абай халқни инсонпарварликка даъват этувчи «Менинг элим-Қозоғим», «Бойлар юрар молин ардоқлаб» каби шеърларни ёзди, Абай халқни маърифатга, маданиятга, инсонийликка ундовчи 44 та кичик-кичик ҳикоячалардан иборат. «Накдия сўзлар» фалсафий ҳикоясини ёзди. Қозоқ адабиёти ва адабий тилига асос солган, қозоқ халқини бошқа халқлар маданиятидан баҳраманд бўлишга, илм- маърифат инсонпарварликка даъват этган улуғ шоир Шарқ адабиётининг сўнмас юлдузлари қаторидан муносиб ўрин олди.

Адабиётлар: 1. Муқимов. Қардош халқлар адабиёти. Т.1980 й. 2. Буюк сиймолар, алломалар. Т. 1997. 3. Абай. Танланган асарлар. Т. 1961 4. Ўз. С. Энс. Т. 1971. № 1. 10-бет. 5. Абай. Ўланлар. Т.1954. 6. www.ziyonet.uz www.edu.uz www.ziyouz.com

Похожие

Қозоқ адабиёти

Қозоқ адабиёти

Қозоқ адабиёти 2

Қозоқ адабиётининг ёркин юлдузи

Волгабуйи халклари адабиёти. Татар адабиёти