Қозоқ адабиёти 2 - Литература - Рефераты

Қозоқ адабиёти 2

Загружено в:

10.09.2022

Скачано:

0

Размер:

63 KB

Қозоқ адабиёти Reja: 1. Qozoq yozma adabiyoti 2. Qozoq folklorida qahramonlik dostonlari . 3. Qozoq mumtoz adabiyotining otasi Abay Qunonboyev haqida ma’lumot 4. “Абай” – тарихий-биографик роман. 1

Ҳозирги Қозоғистон ҳудудида қадим замонларда ҳосилдор экин майдонлари, савдо-ҳунармандчилик марказлари, халқнинг бой миллий маданияти бўлган. Лекин уларни XIII асрда мўғул босқинчилари ер билан яксон қилдилар. Асрлар бўйи давом этган феодал-патриархал тузум натижасида қозоқлар юртида фақат тарқоқ кўчманчи чорвачилик хўжаликлари ташкил этилди, холос. XVI асрга келиб ташкил топган каттажуз, ўртажуз ва кичикжуз деб аталадиган уруғ уюшмалари 1723 йилда мамлакатга ёпирилиб келган қолмиқлар (жунгорлар) ҳужумига бардош беролмади. Қозоқларнинг чет эл босқинчиларига қул бўлиш ҳавфи туғилди. Қозоқ уруғ уюшмалари Чор Россиясига нажоткор сифатида қаради. Лекин Россия империяси қозоқ чўлига зулм ва зўровонлик келтирди. Шу билан бирга иқтисодий, сиёсий, маданий юксалиш ҳам юз бера бошлади. Саноат ўчоқларида маҳаллий ишчилар синфи шакллана борди. Қозоқ ёзма адабиёти анча кеч шаклланди. XIX асргача қозоқларда адабиёт, асосан, халқ оғзаки ижодиёти шаклида ривожланди. Қадим замонлардан бери оғиздан-оғизга кўчиб келган халқ мақоллари, ашула ва қўшиқлари, эртак ва достонларида қозоқ меҳнаткашларининг оғир аҳволи, озодлик учун олиб борган курашлари акс эттирилган. Қозоқ халқ қўшиқлари, эртак ва достонлари турли-туман мавзуларни қамраб олган. Уларда қозоқ мазлума аёлларининг оҳу фиғони ҳам, халқ қўзғолончиларининг мардлик-шижоати ҳам, тадбиркор, доно Алдаркўсанинг мароқли саргузаштлари ҳам, Қўбланди ботир, Эртарғин ва Қамбар ботир сингари халқ баҳодирларининг қаҳрамонликлари ҳам ўз аксини топган. Қозоқ фольклорида турли ижтимоий табақаларнинг ҳаётиним акс эттирувчи шахслар образи билан бир қаторда афсонавий ва мажозий образлар ҳам учрпайди. Топишмоқ ва эртаклардаги бўри, аждаҳо, дев, семурғ қуш, достонлардаги учқур отлар яхшилик ва ёмонлик тимсоли сифатида гавдаланадилар. Фольклор асарларининг яратувчиси меҳнаткаш халқдир. Шунинг учун уларда жамиятдаги синфий тенгсизлик, бойлар билан камбағаллар ўртасидаги 2

қарама-қаршилик, босқинчи ёвлар билан ватан ҳимоячилари ўртасидаги тўқнашувлар ҳамма вақт меҳнаткаш халқ манфаати фойдасига ҳал бўлади. Қозоқ фольклорида қаҳрамонлик достонлари салмоқли ўрин тутади. “Қўбланди ботир”, “Қамбар ботир”, “Эртарғин” достонларида қаҳрамонлик, дўстлик ҳамда ватанпарварлик ғоялари романтик бўёқларда акс эттирилган. Шу жиҳатдан қозоқ халқ қаҳрамонлик достонлари машҳур ўзбек эпос ”Алпомиш”га жуда яқин туради. Қозоқ фольклорида “Қиз жибек”, “Қўзи кўрпеш ва Баян сулув” ҳамда “Сулув шаш” сингари ишқий-лирик достонлар ҳам жуда кўп. Бу достонларда пок инсоний муҳаббат тараннум қилиниб, жамиятдаги ярамас иллатлар очиб ташланади. Масалан , “ Қўзи кўрпеш ва Баян сулув ” достонида тасвирланишича, ошиқ ва машуқанинг чин инсоний муҳаббатига Баян сулувнинг бой хонадондан, Қўзи кўрпешнинг эса камбағал оиладан бўлганлиги тўсқинлик қилади. Жамиятдаги синфий тенгсизлик – бойлик ва камбағаллик ўртасидаги қарама-қаршилик ошиқ ва машуқаларнинг фожиали ҳалок бўлишига олиб келади. Ишқ-муҳаббат воқеаларининг шу тариқа фожиали якунланишини ”Сулув шаш”, “Қиз жибек”, “Биржон ва Сора” достонларида ҳам кўриш мумкин. Шунга қарамай, бу ишқий-лирик достонларда адолатпарварлик, инсонпарварлик ғоялари етакчи роль ўйнайди. Чунки Қўзи кўрпеш ҳам, Баян сулув ҳам, Сулув шаш ва Олтой ҳам, Қиз жибек ҳам ўз мақсадларига эришиш йўлида эзувчи табақаларнинг зуғумига қарши кураш олиб борадилар, уларни аёвсиз фош қиладилар ва кўпинча, ўз душманларидан ўч оладилар. XVIII-XIX асрларда Қозоғистонни Россияга қўшиб олиш учун интилиш кучайган даврларда қозоқ фольклорида достончилик айниқса ривожланди. Асрлар бўйи оғиздан-оғизга кўчиб келган халқ қаҳрамонлик достонларини айтиш билан бирга, ўзлари ҳам оригинал достонлар яратадиган кўплаб халқ оқинлари, жировлар етишиб чиқдилар. Булардан Бухор жиров, Нисанбой, Дўсхўжа, Маҳамбет Утемисов ва Холибой Мамбетовларни кўрсатиш мумкин. Бу оқинлар ўзлари яшаган замонадаги турли-туман ижтимоий ҳодисалар ҳақида достон тўқиб куйлаганлар. Бу оқинларнинг айримлари меҳнаткаш халқ 3

манфаатини куйловчи халқпарвар оқин бўлсалар, айримлари, масалан Бухор жиров, ҳукмрон доиралар манфаатини кўзлаб ижод этганлар. Ўзининг зўр ижрочилик маҳорати билан шуҳрат қозонган қозоқ оқини Жамбул Жабаев бўлган. У Жамбул тоғи этакларида камбағал оилада дунёга келди. Ёшликдан шеъриятга қизиққан, қўшиқлар тўқиган Жамбул анча мураккаб ижодий йўлни босиб ўтди. Халқнинг аянчли аҳволини тўғри акс эттирувчи “Камбағалнинг шўри” шеъри, амалдорларни ҳажв қилувчи “Шалтабойга”, “Мирзобек волостининг бошлиғига” ва, айниқса, “Қодирбойнинг ити” номли асарлари тез орада Жамбулнинг шоирлик шуҳратини бутун қозоқ чўлига ёйди. XIX аср бошларига келиб, қозоқ халқ оғзаки ижоди таъсирида ёзма адабиёт ривожлана бошлади. Бунда рус адабиётининг таъсирини сезмай бўлмайди. Ч.Валихонов, Иброй Олтинсарин, А.Қўнонбоев бу икки адабиёт ўртасидаги дўстлик ва ҳамкорликнинг жарчилари бўлдилар. Ч.Валихонов рус Фани ва маданиятини чуқур билган маърифатпарвар олим эди. У кўп саёҳатлар, илмий экспедицияларда бўлди. Қозоғистон ва қушни Қашқар юртини ўрганишга оид бир қанча илмий асарлар яратди. У фольклоршунос ва публицист ҳам эди. Қозоқ ва қирғиз фольклори асарлари, жумладан, бахшилар оғзидан қирғизларнинг улкан ”Манас” достонидан парчалар ёзиб олди. Унинг бир талай публицистик ва мақола ва очеркларини биринчи қозоқ насрий адабиёти намунаси сифатида қабул қилиш мумкин. И.Олтинсарин ўзининг шоирлик ва маърифатпарварлик фаолиятини болаларни ўқитиш – ўқитувчилик билан боғлиқ равишда олиб борди. У бутун умрини болаларни янгича усулда ўқитиш ишига бағишлади. Ўзи ҳам шеърлар ёзиб, болаларни ўқишга, илм олишга даъват этди. Рус тилидан таржималар қилди, адабиёт хрестоматиясини яратди. Масалан, ”Келинг, болалар, ўқийлик” шеърини олайлик. Бу шеърда Олтинсарин илм-хунарни кишининг кўз нурига, унинг парвоз қилиши учун зарур бўлган қанотга ўхшатади. Олтинсарин кўпгина реалистик ҳикоялар ёзган. Унинг қаҳрамонлари оддий меҳнаткашлар орасидан етишиб чиққан кишилардир. Масалан, ”Қипчоқ Сайитқул” асарида 4

эзувчи синф вакилларининг салбий образларига меҳнаткаш халқ фарзандларининг ижобий образлари қарама-қарши қўйилиб, меҳнат билан суяги қотган камбағал боласининг ишда ҳам, ақл-фаросатда ҳам бой боласидан устун эканлиги қайд қилинади. Қозоқ мумтоз адабиётининг отаси Абай Қунонбоев ўз шеърий ва насрий ижоди ҳамда маърифатпарварлик фаолияти билан демократик тенденциядаги қозоқ адабиёти тараққиётига катта ҳисса қўшди. У бой хонадонда туғилиб вояга етган бўлишига қарамай, рус революцион-демократлари ғоялари ва қозоқ халқ оғзаки ижодидаги илғор анъаналар таъсири остида халқ манфаатини куйловчи асарлар яратган шоир ва маърифатпарвар даражасига кўтарила олди. Абай шеъриятни халқ ҳаётига яқинлаштира олди, ўз лирикасида илғор ғояларни тараннум этди, халқ ҳаётининг турли-туман муҳим ижтимоий масалаларини ўз замонасининг илғор зиёлиси сифатида ҳал қилди. Унинг лирикаси халқ ҳаётини акс эттирувчи таъсирчан, шўх лирикадир. Дўмбира ёрдамида ижро этилган ва қисман ёзиб қолдирилган реалистик ўланлари турли- туман мавзуларда ижод қилинган эди. Агар ”Шўрлик қозоғим” шеърида у қозоқ саҳросидаги тарқоқ ўруғ ва қабилаларни бирлашишга , иноқ яшашга даъват этса, “Бой боласи билан камбағал боласи” шеърида бойлик билан камбағаллик ўртасидаги катта фарқни реалистик сатрларда чизади. Абай 1885 йилда ёзган бир шеърида илм ва ҳунар ўрганишнинг аҳамиятини шундай талқин қилади: Ёшликда билим излаб югурмадим, Ҳайрон бўлдим, бироқ юз ўгирмадим, Улғайганда қарасам, қўлим қуруқ, Кечикиб қўл чўздиму, улгурмадим. Изласам бўлармидим шунчалик хор? Муҳаббат, Абай лирикасида тасвирланишича, икки томонлама, пок вас амимий бўлмоғи керак. Шундагина севги ошиқ-машуқларга лаззат бағишлай олади. Абайнинг ишқий лирикаси халқ қўшиқларига хос ўйноқи вазнда, сода 5

тилда тўқилган. Шунинг учун у ўқувчи юрагини ҳаяжонлантирмай қўймайди. Масалан: Бердим салом, қаламқош, Сенга қурбон мол ҳам бош, Сени ўйлаб туну кун Оқар кўздан қайноқ ёш. Асил одам айнимас, Ишқ ўтида қайрилмас, Кўрсам ҳам, кўрмасам ҳам, Кўнгил сендай айрилмас. 6

Абайнинг бир қанча лирик шеърларида қозоқ чўлининг реалистик манзараси она-юртга бўлган зўр эҳтирос билан чизилган. Абай қозоқ шеъриятига достон жанрини олиб кирди . Унинг ”Искандар” ва “Масъуд” номли достонлари ҳажм жиҳатидан унча катта бўлмаса-да, улкан шоирнинг кичик бир воқеа орқали Искандар ва Масъудга ўхшаш ҳақиқий образлар ёрдамида илғор ғояларни олға суриш маҳорати яққол кўринди. Абай бадиий проза соҳасида ҳам қалаб тебратган ёзувчидир. Умрининг охирларида яратган ”Насиҳат ”номли асари кичик-кичик дидактик ва фалсафий мазмундаги насрий ҳикоялардан иборат бўлиб, уларда адибнинг илғор фалсафий ва ижтимоий қарашлари ўз аксини топган. Унинг рус тилидан қозоқ тилига қилган таржималари (у ”Евгений Онегин” романидан айрим парчаларни қозоқ тилига таржима қилган), бир томондан, қозоқ китобхонларини рус адабиёти ютуқлари билан таништирса, иккинчи томондан, Абайнинг ўзи учун катта ижодий мактаб бўлди. Шундай қилиб, қозоқ маърифатпарварлари Ч.Валихонов, И.Олтинсарин, А.Қўнонбоевларнинг ижоди XIX аср қозоқ адабиётида янги, катта воқеа бўлди. Улар ўзларининг ажойиб реалистик ижодлари билан қозоқ мумтоз адабиётини юқорипоғонага кўтардилар. Бироқ уларнинг дунёқарашида ўша замон тарихий шароити билан изоҳланадиган чекланган томонлар ҳам кўп эди. Улар меҳнаткаш халқоммасининг оғир ҳаётини ва кескин синфий тенсизликни ўз асарларида акс эттирган бўлсалар ҳам, меҳнаткаш халқни озодликка чиқаришнинг ягона, тўғри, инқилобий йўлини кўрсата олмадилар. XX аср қозоқ адабиётининг ривожланишида И.Жонсуғуров, С.Сайфулин ва бошқаларнинг хизмати катта бўлди. Уларнинг таъсирида камол топган М.Авезов, С.Муқонов, Ғ.Мусрепов, Ғ.Мустафинлар қозоқ адабиётида проза, поэзия, драматургия жанрларини тараққий эттирдилар.

Ҳозирда уларнинг номи нафақат Қозоғистон, бутун МДҲ мамлакатларида маълум. Абай Қўнонбоев (1845-1904) – қозоқ мумтоз шеъриятининг асосчиларидан бири. Мадрасада кейин рус мактабида ўқиди. Аввал Фирдавсий, Навоий, Низомий, кейин Пушкин, Толстой, С.-Шчедрин асарлари билан яқиндн танишди. Ёшликдан у шеър, ўлан айтиш билан шуғулланди ва шу соҳада катта ютуқларга ҳам эришди. Маърифатпарвар шоир Абай шеърларида тарқоқ қозоқ қабилаларини бирлашишга ундади, бойлик ва камбағаллик ўртасидаги зиддиятларни кўрсатиб берди, юртдошларин и билим олиш ва ҳунар эгаллашга чорлади. Бастакор бўлган. Бу ролда ўз ўланларига куй басталади. ”Евгений Онегин”нинг бир неча бобини қозоқ тилига ўгирди. Унинг ўланлари ва шеърлари ўзбек тилига ўгирилган. Абай ҳақида тетралогия ёзган машҳур қозоқ адиби Мухор Умархонович Авезов (1897-1961) ватан ва жаҳон адабиётига салмоқли ҳисса қўшди. 1928 йилда Ленинград давлат университетини битириб, САГУ (ҳозирги Тошкент миллий ун-ти) нинг аспирантурасида ўқиди. 1917 йилдан умрининг охиригача 20 дан ортиқ саҳна асари, “қозоқ халқи ҳаётининг қомуси” (З.Кедрина) деб ҳақли равишда тан олинган “Абай йўли” эпопеяси ва бир қанча публицистик асарларни ёзди. Академик, Давлат мукофотлари совриндори. Асарлари барча МДХ халқлари тилларига таржима қилинган. “Абай” – тарихий-биографик роман. Унда, бир томондан XIX асрнинг иккинчи ярми қозоқ тараққийпарвар зиёлиларига хос фазилатларни ўзида мужассамлантирган Абайнинг шахсий ҳаёти, таржимаи ҳоли мукаммал тасвирланган бўлса, иккинчи томондан, қозоқ халқи ҳаётидаги ярим асрлик тарихий даврнинг муҳим ижтимоий-сиёсий масалалари тарихан тўғри ва ҳаққоний чизилади. М.Авезов салбий ва ижобий образларнинг мутлақо бир- бирига ўхшамайдиган типик хислатларини уларнинг ҳар бирига хос портрет, юриш-туриш ва дунёқараш орқали белгилайди. Натижада Абай, отаси қўнонбой, онаси Улжон, бувиси ере кампир, акаси Такежон, севимли

хотини Айгерим, дўсти Эрбўл образларининг ҳар бири асар воқеасида ўзига яраша ўринни эгаллаб, роман ғоясини очишга хизмат қилади. Масалан, золим Қўнонбой портретини ёзувчи мана бундай чизади: ”Қўнонбойнинг от юзли келган чўзинчоқ боши ғознинг тухумига ўхшайди. Усиз ҳам катта, чўзинчоқ юзини қуршаб турган узун соқоли қўшилганда, боши билан юзининг ўзи бутун бошлиқ бир ўлкага ўхшайди. Шу пайтларда Қўнонбойнинг ягона соғ кўзи ўша ўлканинг чап томонидаги ўрмон билан қопланган тепаликда туриб олиб, шу ўлкани кўздан кечириб турган соқчига ўхшайди. Соқчи бўлганда ҳам, ҳормай-толмай кузатадиган сергак, беомон соқчи, Бу ягона кўз коспсидан хиёл ирғиб чиққан, ўқдек қадалиб, ғазаб билан қарайди, камдан- кам киприк қоқади”. Яна бир атоқли қозоқ ёзувчиси – Собит Муқонов (1900-1971). Б атрак (подачи) , талаба, журналист, олим, олий мактаб ўқитувчиси, академик, шоир, ёзувчи – С. Муқоновнинг ҳаёт йўлининг чизгилари. Ўнлаб шеърий тўпламлари, ҳикоя, қисса, романлари билан машҳур. С.Айний, Ойбек сингари, тарихий-автобиографик повесть ёзди. Унинг ”Бўтакўз”, “Ҳаёт мактаби” романлари ўзбек тилига таржима қилинган. Ғабиден Мустафин ҳам автобиографик роман устаси. Унинг биринчи насрий асари ”Ҳаёт ёки мамот” (қайта ишланган варианти “Қарағанда”) романида қозоқ ишчилар синфининг шаклланиши ва ривожланиши кўрсатилган. Қарағанда кўмир конларига ишлаш учун келган кўчманчи қозоқлар асарнинг етакчи қаҳрамонларидир. Шахтадаги ҳаёт бу саводсиз ва қолоқ кишиларнинг тақдирини таг-томири билан ўзгартириб юборади, уларнинг онг ва тушунчасига кучли таъсир кўрсатади. Шахтёрлар шаҳрининг ўзгариши билан уни обод қилаётган ишчиларнинг ўзлари ҳам вояга етадилар. Ғабит Мусрепов ҳам “Уйғонган ўлка” романида юқорида сўз кетган “Қарағанда” романида тасвирланган мавзуга мурожаат қилади. Ёзувчи бу асарда қозоқ ишчилар синфининг шаклланиш жараёнини катта бадиий маҳорат билан акс эттирди. Романда ҳикоя қилинишича, камбағал кўчманчи

Бойжон топган муъжизавий қоп-қора тош (тошкўмир) қозоқ чўлига эзувчи синф табақа вакилларининг ёпирилиб келишига сабаб бўлади. Ёлланиб ишлаётган кончиларнинг аҳволи тобора оғирлашиб бораверади. Қозоқ ишчилари билан рус рус шахтёрлари ўртасида дўстлик, ҳамкорлик инқилобий ҳаракатнинг кенг қулоч ёйишига замин ҳозирлайди. Қозоқ ва ўзбек адабиётлари ўртасидаги ўзаро алоқа ва ҳамкорликнинг тарихи қадим замонларга бориб тақалади. Бу икки халқ оғзаки ижодида кўплаб учрайдиган жуда ўхшаш мотивлар, руҳан яқин образлар (Алпомиш ва Гўрўғли билан Қўбланди ботир ва Эртарғин; Мулла Насриддин билан Алдар Кўса образлари ва ҳоказо) дан ташқари, буюк Алишер Навоий ижодининг маъифатпарвар Абай шеъриятига ижобий таъсир кўрсатиши қозоқ ва ўзбек адабиётлари ўртасидаги ўзаро таъсир ва алоқанинг ёрқин мисолидир. Қозоғистонда Ҳ.Ҳ.Ниёзий ва К.Яшиннинг пьесалари, Ойбекнинг “Қутлуғ қон”, Ш.Раўидовнинг “Бўрондан кучли”, А.Муҳторнинг “Опа- сингиллар” романлари, А.Қаҳҳорнинг “Синчалак”, И.Раҳимнинг “Оловкорлар”, О.Ёқубовнинг “Муқаддас”, Н.Фозиловнинг “Юрак амри билан” повестлари, Уйғун, Р.Бобожон, Миртемир, Ҳ.Ғулом, Шуҳрат, Мирмуҳсин ва Зулфияларнинг шеърлар тўпламлари қозоқ тилида чоп этилди. Қозоғистон ва Ўзбекистонда ўтказилган икки халқ адабиётлари ва санъати ўн кунликлари улар ўртасидаги дўстона алоқа ва ҳамкорликни мустаҳкамлашга хизмат қилди.

Адабиётлар: 1. Муқимов. Қардош халқлар адабиёти. Т.1980 й. 2. Буюк сиймолар, алломалар. Т. 1997. 3. Абай. Танланган асарлар. Т. 1961 4. Ўз. С. Энс. Т. 1971. № 1. 10-бет. 5. Абай. Ўланлар. Т.1954. 6. www.ziyonet.uz

Похожие

Қозоқ адабиёти

Қозоқ адабиёти

Қозоқ адабиёти 3

Қирғиз адабиёти 2

Қорақалпоқ адабиёти 2