O’quvchilarning og’zaki va yozma nutqini o’stirishda adabiyotning roli - Литература - Рефераты

O’quvchilarning og’zaki va yozma nutqini o’stirishda adabiyotning roli

Загружено в:

11.09.2022

Скачано:

0

Размер:

31.5 KB

O’quvchilarning og’zaki va yozma nutqini o’stirishda adabiyotning roli Reja: 1.O’quvchilarning og’zaki va yozma nutq madaniyatini shakllantirishda badiiy adabiyotning ahamiyati. 2.O’quvchilarning nutq madaniyatini o’stirishda adabiy-ijodiy insholar, adabiy o’qish mashg’ulotlarining amaliy foydalari xususida.

Umumta’lim maktablarida adabiyot oldida turgan o’ta muhim vazifalardan biri tafakkur sohibini tarbiyalashdir . Tafakkuri keng bolagina ijodiy fikrlay oladi . Hamda fikr mahsulini nutq sharoitiga mos ravishda og’zaki va yozma shakllarda to’g’ri , ravon ifodalash imkoniyatlariga ega bo’ladi. Tafakkur sohibi ko’zda tutilgan til materiallarini shunchaki o’rganilmaydi , balki ulardan mohiyatini anglashga , adabiyot hodisalari orasida o’xshashlik va farqli tomonlarni aniqlashga kuzatish , qiyoslash , guruhlash , umumlashtirish singari aqliy faoliyat usullarini bajarish vositasida erishadi. O’quvchilarning o’g’zaki nutqini rivojlantirish ham bevosita ularning tafakkur darajasi bilan chambarchas bog’liq . Berilgan mavzuni mazmunan davom ettirib , matn hosil qilish . Bu birmuncha murakkb va samarali usullaridan biri bo’lib , o’quvchilar berilgan gapni mazmunan davom ettiradilar . Masalan , ko’chadan o’tib ketayotgan edim gapi o’quvchilar hukmiga havola etilgan bo’lsa , bir o’quvchi ko’chada bo’lgan qiziq voqeani , ikkinchi o’quvchi do’stini yoki tanishini ko’chada bo’lgan qiziq voqeani , ikkinchi o’quvchi do’stini yoki tanishini ko’chada uchratib , u bilan suhbatlashganini , uchinchi o’quvchi yo’l harakati qoidasini buzgani uchun yo’l nazoratchisi dashnom berganini , yana bir o’quvchi ko’chada o’tib ketayotganida keksa bir otaxon yoki onaxonga duch kelganini va unga ko’rsatgan yordamini bayon qiladi.Matn hosil qilingach , unga sarlavha topish bilan o’quvchilar zimmasiga yuklatiladi . Berilgan xalq maqollari yoki xizmatlar mag’zini chaqish va ularning manosini sharhlash . Ma’lumki maqollarda xalqimizning asrlar davomida to’plangan tajribalari , dono fikrlario’z ifodasini topgan . Tafakkur doirasi keng o’quvchi har bir xalq maqolining mag’zini chaqa oladi va shu haqda o’z fikrlar mulohazalarini bayon qiladi . Masalan , asragan ko’zga cho’p tushar maqolining mazmunini o’quvchilar quyidagi tartibda sharhlashlari mumkin : “ Ba’zi hollarda ko’z qorachag’idek avaylab kelinayotgan narsaga , xuddi o’rganishdek , biror shikast yetadi ayamay , o’z holiga tashlab qo’yilgan narsaga hech narsa qilmaydi “.

Berilgan matn asosida munozara qilish va munozara o’quvchining aqlini charxlaydi.O’z fikrini asoslashga o’rgatadi.Masalan,”Ilmga amal qilmaslikning jazosi “ degan rivoyat matnning mazmuni qo’yidagicha: “Naql qilishicha, Amir Abdullaxon bir navqiron yigitni hamisha o’zi bilan olib yurar ekan.Amir huzuridagi suhbatlarning birida bir shoir “Amir Xusrav Dehlaviyning ta’kidlashicha, bir gapni yuz marta takrorlama,yuz gap mazmunini bir gapda chaq”, -deb aytganlar, deydi.Amirga bu fikr juda ma’qul bo’ladi.Kunlardan bir kuni amir o’zining so’zamol, sergap vazirga Dehlaviyning ta’birini eslatib, tanbeh beradi.Vazir amirga “Avf eting,shohim.Bu so’zlar Dehlaviyning emas, shayx Nizomiy qalaqmiga mansub”,-deb e’tiroz bildiradi.Amir hayrat bilan navkarga qaraydi.Navkar bosh egib:”Ulug’ amirim,vazir haq.Bu ta’bir Nizomiy Ganjaviyning “Xusrav va Shirin” dostonidan”, -deb javob beradi. Amir jallodni chaqirib,navkarning tilini kestiradi.Mazkur rivoyat asosida o’quvchilar orasida munozara tashkil qilish uchun ularga quyidagi test savollariga to’g’ri javob topib, javobni asoslab berish talab etiladi.Amir nega navkarning tilini kestirganini aniqlang. 1.Amirga gap qaytarganligi uchun. 2.Amirning gapini tasdiqlamagani uchun. 3.O’z xatosini tuzatmaganligi uchun, ya’ni ilmga amal qilmagani uchun. Bu rivoyat yuzasidan o’quvchi bergan javobga qarab uning xulq-atvorini, tabiatini aniqlash mmkin. Uchinchi javobgina oldingi matn bilan bog’langan bo’lib, uni o’z mustaqil fikriga ega, kelgusida ulkan ishlarni amalga oshirishga qodir zukko bolalargina topa oladi.O’quvchilarning to’g’ri javobni topishlariga yengillik yaratish maqsadida bu javob qisman sarlavhaga ko’chirilgan.Uchinchi javobni topgan bolalar5gina Amir Abdullaxon navkarning tilini behudaga kesmas edi, zero shu fikr Nizomiyga mansubligini bila turib, uni amirga o’z vaqtida aytmagan, ya’ni ilmini kerak bo’lganda ishga solmagan navkarga tilining najoti yo’q. Serjahl, yuzaki fikrlovchi bolalar birinchi javobni, hasadgo’y, mansabparastlikka moyil o’quvchilar esa ikkinchi javobni topishadi.

Rivoyatda ko’zlangan yana bir asosiy maqsad so’zlovchining aytadigan fikrlari oldidagi mas’uliyatini oshiradilar.Buni o’qituvchi “Og’ziga kelganini demoq nodonning ishi,oldiga qo’yganini yemoq hayvonning ishi “ maqoli bilan ta’kidlab, o’ylamay so’zlaydigan odamlarni xalqimiz hayvon bilan tenglashtirishni uqtiradi. Umuman olganda o’quvchilar muntazam ravishda badiiy asarlarni ifodali ravon o’qish va mantiq asosida fikr yurita bilish maqsadga muvofiq bo’ladi. Adabiyot darslari o’quvchilarning og’zaki va yozma nutqlarini o’stirishda beqiyos katta imkoniyatlarga ega.bu yerda adabiy o’qish,ifodali o’qish,matnni izohlash,yod olish,qayta hikoyalash,matnning rejasini tuzish,asarning ajratib olingan alohida bir qismi,nomlanmagan asarlarga sarlavha topish,asar muallifi yoki qahramonlarga maktublar yozish,adabiy asar yoki adabiy-tanqidiy maqolalarga taqriz yozish singari bir-biriga o’xshamaydigan ish turlari mavjud. Insho yozish o’quv faoliyatidagi eng qiyin nuqtalardan biridir.Insho juda uzoq va murakkab tayyorgarlik va tajribalarni talab qiladigan ijodiy jaraqyondir.Insho yozish uchun muayyan adabiy-badiiy materialni o’qish,anglash va uning asosiy mohiyatini,fakt va hodisalarni puxta o’zlashtirish bilan bog’liq.Nihoyat,mana shu o’zlashtirilgan adabiy fakt va hodisalarning qayta ifodasi,o’quvchining mushohadasi bilan to’ldirilgan va uning ongida qayta ishlangan shaklda insho shakliga keladi. O’quvchilar o’z tajribalarida diktant,bayon singari yozma ish turlari bilan yaxshi tanish bo’lishadi.bu tajribalar ularga boshlang’ich sinflardanoq yaxshi ma’lum.yuqori sinflarda ularga bunday yozma ishlarning ijodiy topshiriqli turlarini ko’proq berish maqsadga muvofiq bo’ladi.Bularning orasida o’quvchining o’zi mustaqil tarzda davom ettiradigan bayon turlari o’ziga xos o’rin tutadi. Uning mohiyati shundan iboratki,o’quvchiga muayyan bir matn tavsiya etiladi.bu matn tugallanmaganligi bilan o’ziga xoslik kasb etadi.Matnning asosiy xususiyati shundaki,unda muayyan tipdagi fikr boshlab beriladi.Bu fikr o’quvchining qiziqishlarini,diqqat-e’tiborini o’ziga tortgunga qadar davom ettiriladi va xuddi shu yerda to’xtatiladi.Uni davom ettirish va yakunlash

o’quvchining o’ziga topshiriladi.Demak,”voqea”larni davom ettirish ,rivojlantirish va ularni o’zaro bog’lash,shular asosida mantiqiy bir yechim va yakunga kelish o’quvchining o’ziga qoladi.Xuddi mana shu jarayonda o’quvchnining bevosita o’ziga,uning individualligiga xos bo’lgan barcha jihatlar:ijodkorlik,dunyoqarashning kengligi,mantiqiylik,so’zni his etish va his etilgan hodisa va holatlarga mos keladigan so’zlarni o’z o’rnida qo’llay olish to’lig’icha namoyon bo’ladi.Tajribalarning ko’rsatishicha,mashqadan mashqqa o’tgan sari bunday ijodiy ishlarning naijalari ancha sezilarli va jiddiy bo’lib boradi. Umuman olganda o’quvchilarning og’zaki va yozma nutqini tadrijiy yo’sinda shakllantirishda adabiyotning o’rni bebahodir. Shu bilan bir qatorda bolaning tarbiyasida ,avvalo, ota-ona va shuningdek, o’qituvchi ham mas’uldir.

Adabiyotlar 1.Karimov I. Yuksak ma’naviyat- yengilmas kuch. T., 2008 2.Barkamol avlod orzusiT.,2000. 3.Karimov N. XX asr adabiyoti manzaralari.T.: “O’zbekiston”,2008 4 .Zunnunov A. Hotamov N. Adabiyot o’qitish metodikasi. T., 1992 5 .Dolimov S. Ubaydullayev H. Adabiyot o’qitish metodikasi. T., 1967 6.Yo’ldoshev Q. Adabiyot o’qitishning ilmiy-nazariy asoslari. T., 1996 7 .To’xliyev B.Adabiyot o’qitish metodikasi.T., 2006. 8.Yo’doshev Q. Yoniq so’z. T.: “Yangi asr avlodi”, 2006.

Похожие

Adabiyotning ijtimoiy vazifasi

Turkiy adabiyotning dostonlar davri

Adabiyotning o`ziga xosligi

Badiiy adabiyotning ikkiyoqlama mohiyati

Qadimgi turkiy adabiyotning janr xususiyatlari