Мумтоз араб адабиёти - Литература - Рефераты

Мумтоз араб адабиёти

Загружено в:

09.09.2022

Скачано:

0

Размер:

66 KB

Мумтоз араб адабиёти РЕЖА: 1. Қ адимги араблар ҳ аёти. 2. Жо ҳ илия даврига умумий таъриф. 3. Қ адимги араб шеърияти манбалари.

Араб тилининг бешиги -Ватани - бу Қ изил денгиз, Хинд океани, Форс қ ўлти ғ и орали ғ ига жойлашган Арабистон ярим оролидир. Бу ерда оролнинг катта қ исминии сахро ва чўллар эгаллаган.Бу ерда йил бўйи тўлиб о қ адиган дарёлар йў қ . Борлари ҳ ам жазираманинг зўридан ярим йўлда қ уриб қ олади. Шунинг учун мамлакатнинг кўпчилик минта қ аларида қ ур ғ о қ чилик бўлиб туради. Ём ғ ир жуда кам ё ғ ади. У ҳ ам баъзи районларига, масалан, Яманга ё ғ иб туради. Шамолларга келсак, унинг шар қ ий майин «ас - Сабо» шамоли, шимолий қ исмида эсадиган арабий шамол Урта Ер денгизидан ём ғ ир олиб келади, жанубий шамол эса қ ишда жуда сову қ ,ёзда жуда исси қ дир. Улардан таш қ ари асосан марказий сахрода эсувчи да ҳ шатли «ас-Самум» шамоли борки, у йўлидаги барча нарсаларни учириб, ҳ авони эса куйдириб ўтади. Арабистон ярим ороли бир неча қ исмларга бўлинади. кадимий Араб маданияти ўчо ғ и бўлган Яман мамлакати, савдогарлар юрти-Хадрамаут, денгизда сузувчилар ватани Оман билан чегарадошдир.Катта ша ҳ арлари: Нежран, Сана, Заффар, Ма ғ риблардир. Яманнинг шимоли- ғ арбий қ исмида ґижоз жойлашган бўлиб, у ўзининг Макка ша ҳ ри, ундаги зам- зам було ғ и ва Му қ аддас Қ ора тоши билан маш ҳ урдир. Сафо ва Марва тепаликлари Мино водийси Арофат то ғ и ҳ ам бор. Мадина (Ясриб) ҳ ам ҳ ижозда жойлашган. Қ изил денгиз бўйида Жанубдан Яман, шимолдан Хижоз билан чегараланган Тихама - жойлашган. Нажд эса шар қ дан Иро қ шимолда Сурия ва ғ арбда ҳ ижоз билан чегарадош. Нажд жануби Йамама Жануби-Шар қ и эса хурмо ва дурдоналар мамлакати - Бахрайн оролларидир. Ярим оролнинг катта

қ исми сахродан иборатдир, у о қ ва қ изил қ ум билан қ оплангандир. Ҳ айвонот ва ўсимлик дунёси . Бадавий, туя, хурмо ва сахро - булар, кўчманчиларнинг ҳ аёт омилларидир.Туяни «Сахро кемаси» ва «Алло ҳ нинг ҳ адяси» деб атайдилар, чунки у бадавийларга гўшт, сут беради, у бадавийнинг дўсти, усиз бадавийга ҳ аёт йў қ . Жунидан ўтов ясайдилар. Ўзи эса бадавийни жойдан-жойга кўчирувчи воситадир. Хурмо сахродаги энг яхши ва кенг тар қ алган ўсимликдир. Унинг меваси ва сут- бадавий ов қ атининг энг мазалиси ҳ исобланади. Яна ундан «набиз» деган ичимлик тайёрлайдилар. Арабистонда уй хайвонларидан от,эшак, қ ўй ва итлар бор. Ёввойи ҳ айвонлардан - бўри, сиртлон, охулар; Сахрода илон, эчкиэмар кўп булади. Араб тили ва араб ёзуви. Жа ҳ он маданияти хазинаси, хусусан, жа ҳ он адабиёти Ўрта асрларда араб тилида гуманитар ва табиий фанлар со ҳ асида яратилган қ айтарилмас ижод намуналари билан бойитилган. Араб тили илдизлари қ адим- қ адимларга бориб та қ алади. Қ адимги ёзувлар эрамиздан илгариги Y асрдан эрамизнинг IY асригача мавжуд бўлган. Бу эса қ адимги учта жанубий араб давлатлари - Миней, Сабей ва Химъярийларнинг маданияти ю қ ори бўлганлигидан дарак беради. Кўпгина манбаларда қ адимги арабларнинг ёзишни билганликлари ҳ а қ ида хабар берилади. Лабид асарида тошга ўйиб ёзилган ёзувлар ҳ а қ ида, Харис қ асидасида эса бакр ва

та ғ либ қ абилалари ўртасида ёзма (тинчлик шартнома)си тузилганлиги қ айд этилади. Бадавийлар - асл араб тилини ташувчилар бўлиб, шеър ёзишдек ило ҳ ий кучга эга бўлганлар. Са ҳ ро ичкарисига кириб борган сари араб тили яна ҳ ам сай қ алланиб боради. Баъзи қ абилалар тилининг жуда соф эканлиги қ айд этилган. Жо ҳ илия даври араб адабиёти ва унинг манъбалари. Жо ҳ илия даври адабиёти мумтоз араб адабиётининг ўчмас из қ олдирган сахифасидир. Биро қ у даврда яратилган асарларнинг кўплари бизгача етиб келмаган. Филолог Абу Амр(770 йили вафот этган)нинг фикрича, араблар айтган, яъни яратган, асарларининг жуда оз қ исми етиб келган,Чунки ўша давр асарлари фа қ ат ёд олинар ва о ғ издан- о ғ изга ва авлоддан - авлодга етказилар эди. Қ увваи хофизаси кучли бўлган кишилар ровийлар деб аталар эди. Қ адимги арабларнинг сўз санъати тарихи қ адим- қ адимларга бориб та қ алади. Манбаларнинг шо ҳ идлик беришича, қ адимги араблар тилида ма қ ол, матал, масал, ҳ икматлар жуда кўп ишлатилган. Уларнинг кўпчилиги афсонавий донишманд Лу қ мони ҳ аким томонидан яратилган деган ривоятлар мавжуд. Қ адимги арабларнинг тарихий ривоятлари “Айём ал араб” (“Арабларнинг кунлари”) номини олган. Бу қ адимий арабларнинг ўтган кунлари, ўзаро жанглари, қ абилалараро тў қ нашувлари, қ асд олишлари, кўп йиллик урушлари ҳ а қ ида ёзилган ҳ икоялардан иборат. Бадавий кўчманчи шоирлар қ абиладошлари орасида катта обрўга эга бўлган,чунки улар ўз қ абиласининг қ а ҳ рамонлик анъаналарини авлоддан - авлодга шеърий

тарзда етказувчиси ҳ исобланган. Шоирлар ўз қ абиласининг шон- шу ҳ ратини тараннум этиш билан бирга унинг шарафини ҳ имоя қ илган ва улу ғ лаганлар. Қ абила душманларига қ арши ўткир ти ғ ли сўзлари билан курашганлар. Бизгача етиб келган асарлари эса қ увваи хофизаси кучли бўлган, минглаб сатрларни ёдда са қ лаган ровийлар о ғ зидан,YIII аср ўрталаридан ёзиб олина бошлайди. Биро қ жо ҳ илия даври шоирлари асарларининг кўп қ исми изсиз йў қ олган. Исломдан илгариги маш ҳ ур шоирлар -Имрул- Қ айс, Тарафа, Зухайр-ибн Аби Сулмо,ал- Харис ибн Хиллиз, Амр ибн Кулсум,Антара ибн Шаддод, Лабид ибн Робиаларнинг асарлари YIII- асрда ровий Хаммод томонидан махсус тўплам қ илиб йи ғ илган ва «ал- Муъалла қ от» деб ном берилган (лу ғ авий маъноси-«Шодага терилган дурлар») YIII аср иккинчи яримида олим Муфаддал ад- Даббий иккинчи «Муъалла қ от»ни яратди. Мазкур асар “ал-Муфаддалиёт” деб хам аталади. Хабиб Абу Таммом томонидани Жо ҳ илия давридан ўз давригача бўлган маш ҳ ур шоирларнинг асарлари йи ғ илиб,махсус тўплам яратилди. Унга «Девону-л- Хамоса» деб ном берилди.(Шон - шавкат, қ а ҳ рамонлик ҳ а қ идаги шеърларнинг тўплами ). Абу Таммом вафотидан сўнг унинг шогирди ал-Бухтурий устози ғ ояларини давом эттириб иккинчи, «Девону- л- Хамоса»ни яратиб,уни ўша давр вазирига та қ дим этади. Ю қ оридаги тўпламларнинг маълум қ исми Ибн Қ утайба (828-889)нинг («Шеър ва шоирлар»)номли - энциклопедик мажмуасига ва Абу-л- Фараж ал- Исфахонийнинг (897-967) “ Қ ўши қ лар китоби» номли мажмуасига киритилган.

Жо ҳ илия даврида яратилган қ асидалар 50-100 байтдан иборат бўлиб, кетма-кет бир- бирига бо ғ ланиб келадиган мавзуларни ташкил этаган. 1. Насиб- бу қ асиданинг кириш лирик -рубобий қ исми бўлиб,унда шоир ўзининг ички кечинмаларини севги изтироблари-ю, қ увончлари,раш қ қ ийно қ ларию, ҳ ижрон азобларини таърифлайди. 2. Васф - бу қ исмда Арабистон сахролари, унинг ажоийиб қ айтарилмас табиати,жазирама исси ғ и, шамол-у- бўронлари, го ҳ ида ёгадиган оби-ра ҳ мат ём ғ ирлари, ўсимлик дунёси-ю, хайвонотлари, бадавий арабларнинг туну-кун йўлдоши, содик дустига айланган от ва туялари хамда кучиб кетган кабилалардан қ олган манзил-маконларининг васфи таърифланади. Табиат ва ўтган во қ еалар васфи жуда чиройли бадиий тў қ ималар билан ўраб берилади. Қ асиданинг васф қ исми эшитувчида асосий мавзуни куз унгида намоён этувчи бир кайфиятни вужудга келтиради. 3. Фахр - бу бадавий шоирнинг ўз маъшу қ асига етишиш учун қ андай жасоратлар кўрсатгани, жанглардаги қ а ҳ рамонликлари ва учкур туяси фазилатларини васф этувчи қ исмидир. Уларни шоир фахр билан мад ҳ этади. 4. Мад ҳ - бунда шоир уз қ абиласи,унинг о қ со қ оллари, лашкарбошиларининг фазилатлари, қ абиладошларининг насл- насаби,шон шу ҳ рати хакида куйлайди. 5. Тардиёт-ов ҳ а қ идаги қ исм. 6. Ҳ амриёт -май ҳ а қ ида куйланади. 7. Ҳ икматлар.

Қ асида жанридан таш қ ари яна жо ҳ илия даври шоирлари ҳ ижо- ҳ ажвия, рисо-марсия жанрларида ҳ ам ижод қ илганлар. Жо ҳ илия даври шеърияти ўзининг узо қ ривожланиш даврига эга. Мазкур баркамол шеъриятнинг асоси - негизини сажъ-насрдаги қ офия ташкил этади. Қ офияли насрий баён қ абила о қ со қ олларининг ваъз наси ҳ атларида, лашкарбошиларнинг жангга ундовчи сўзларида, йи ғ и- йў қ ловларда ишлатилган. Қ офиянинг насрий баёнидан араб назариясининг оддий шаклларидан бўлган ражаз ба ҳ ига ўтилган. Буэса жо ҳ илия шеъритининг асосини ташкил этади.Араб шеърияти аруз назариясига асосланган.Аруз назариясининг ўзи эса YIII асрда Жо ҳ илия ва илк ислом даври шеърий меросини ў қ иб,ўрганиб,та ҳ лил этган буюк араб алломаси, тилшунос, муси қ ашунос олим Халил ибн А ҳ мад ал- Аздий ал - Фарохидий томонидан яратилди. Узун ва қ ис қ а харфлар алмашинувига асосланган ,15 бахрни ўз ичига олган, махсус қ онун- қ оидаларига риоя килган,фазилат ва ну қ сонларга эга булган аруз илми буюк араб халифалиги шеърияти вазнига айланади. Аруз вазнида яратилган буюк шеърий мероснинг жу ғ рофияси Испаниядан Шар қ ий Туркистонгача чўзилган араб аруз вазни форс, туркий (ўзбек, уй ғ ур, қ озо қ , туркман, озор, қ ир ғ из, татар...) ва урду шеъриятининг асосий вазнига айланди - уларнинг устуни бўлди. Жо ҳ илия даври шоирлари . Ал-Му ҳ алхил (тахминан 530 йил вафот қ илган.) У маш ҳ ур Имрул- Қ айснинг онаси Бакр ва Та ғ либ қ абилаларининг бошли ғ и Кулайбнинг укаси эди. Ал-

Исфахонийнинг ёзишича, унинг исми Адий бўлиб, Мухалхил (нозик, ингичка) унинг лакабидир. “Кушиклар китоби” даги маълумотга кура, шоир шеърларини араблар биринчи бўлиб қ ўши қ қ илиб ижро этганлар. У Басуса туяси туфайли бўлган урушда фаол иштирок этган. У акаси Кулайб вафотига марсиялар ёзган. Уларда акасининг жангдаги жасорати, ба ғ ри кенглиги, бадавийларга хос қ атъияти, сабр - матонатини тасвирланади, шоирнинг қ ай ғ у изтироблари хитоблар оркали из ҳ ор этилади. Турли жанрларда ижод қ илган Мухалхилга YIII аср шоири ал-Фаразда қ : “ал-Мухалхил шоирларининг энг биринчиси”, деб таъриф берган экан. Дастлабки жо ҳ илия даври шоирларидан яна бири Шанфара (асл исми Сабит ибн Аус). У VI аср бошларида яшаган. У ҳ ам баъзи сабабларга кўра ўз қ абиласини тарк этган ва са ҳ рода вахший ҳ айвонлар билан дўстлашиб ёл ғ из яшаган. Унинг “Лом” қ офиясида ёзилган, “ Қ асидаи Ломия” асари мавжуд. Бу асар “Са ҳ ро қ ўши ғ и”, “Са ҳ ро мад ҳ ияси” деб аталади. Чунки унда шоир са ҳ ровий ҳ аётдаги қ ийинчиликларга мардона чидаб яшаганини ҳ икоя қ илади. Шанфара ўз қ абиласи удумини са қ лаб, унинг шарафини ҳ имоя қ илган.

Адабиётлар. Ханна ал-Фахурий. История арабской литературы. 1 - том, 273-362- бетлар. “Калила ва Димна” асарининг му қ аддимаси. I.M.Oranskiy «Vvedenie v iranskuyu filologiyu» M. 1960, 1988. Osnovi iranskogo yazikoznaniya M., 1979, 1981, 1982. Gamkrelidze T.V.Ivanov Vch.Vs. «Indoyevropeyskiy yazik i indoyevropeysi» tom I-II, Tbilisi, 1984. Naselenie SSSR M, 1976. www.ziyouz.uz

Похожие

Ўзбек мумтоз адабиёти

Араб испан (Андалузия) адабиёти

Мумтоз адабиётда болалар китобхонлиги асослари

Волгабуйи халклари адабиёти. Татар адабиёти

Классицизм адабиёти