Киноя

Киноя

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

62 KB

Киноя Режа: 1. Киноянинг луғавий ва истилоҳий таърифи. 2. Киноянинг турлари. 3. Мавсуф матлуб бўлган киноя. Нисбат талаб этилган киноя.

1.Киноянинг луғавий ва истилоҳий таърифи. Киноянинг луғавий маъноси лақаб қўйиш, лақаб билан чақириш, белгилаш, белги, ишора билан билдириш, киноя қилиш маъноларида бўлиб, луғат олимлари шундай таъриф берганлар: اﻟﻜﻨﺎﯾﺔ ھﻰ أن ﺗﺘﻜﻠﻢ ﺑﻟﺎﺸﻲء و ﺗﺮﯾﺪ ﻏﯿﺮه Киноя бир нарсани айтиб ундан бошқасини ирода қилишингдир. Киноя лафзи масдар бўлиб , ﻛﻨﯿﺖ ﺑﻜﺬا ﻋﻦ ﻛﺬا Бу билан у ҳақда киноя, ишора қилдинг, агар очиқ айтишни хоҳламасанг, тарк этсанг, дейдилар. Киноя феъли رﻣﻰ ﯾﺮﻣﻰ رﻣﺎﯾﺔ бобидандир. Гоҳида دﻋﺎ ﯾﺪﻋﻮ бобида ҳам ишлатилади. ﻛﻨﻮت ﺑﻜﺬا ﻋﻦ ﻛﺬا Бу билан у ҳақда киноя, ишора қилдинг. Истилоҳий таърифи: أﻃﻠﻖ و أرﯾﺪ ﺑﮫ ﻟﺎزﻣ ﻣﻌﻨﺎه اﻟﺤﻘﯿﻘﻰ ﻣﻊ ﻗﺮﯾﻨﺔ ﻏﯿﺮ ﻣﺎ نﻌﺔ ﻣﻦ إرادة ھﺬا اﻟﻤﻌﻨﻰ ﻟﻔﻆ Ҳақиқий маъносининг лозими – кўчма маъноси тушуниладиган ҳамда ҳақиқий ва кўчма маъноларини тушунишдан қайтармайдиган қаринаси бор лафз киноя дейилади. ﻣﺤﻤﺪ ﻃﻮﯾﻞ اﻟﻨﺠﺎد Муҳаммад қиличининг боғичи узун бўлган кишидир. Бу гапнинг луғавий маъносидир. Лекин гапнинг мақсади боғичнинг узунлиги эмас, Муҳаммад бўйини узунлиги, қоматини баландлигидир. ﻣﺤﻤﺪ ﻃﻮﯾﻞ اﻟﻘﺎﻣﺔ Чунки, ўзи қилич боғичининг узунлигидан киши қоматининг узунлиги ирода этилади. Шу билан бирга унинг ҳақиқий маъносини ҳам ирода этиш дуруст. Яъни, ҳар икки маънони хам тушуниш мумкин. Шу билан киноя мажозга ўхшамайди. Мажоз қаринаси ҳақиқий маънони тушунишдан қайтаради. ﻛﻠ ّﻤﻨﻰ أﺳﺪ Шер менга гапирди, - деганда йиртқич ҳайвонни ирода этиш мумкин эмас. Чунки ﻛﻠ ّﻢ гапирди лафзи қарина бўлиб, ҳақиқий маънони тушунишдан қайтаряпти. Зеро, гапириш инсонларга хос хислатдир. Кинояда эса бундай эмас. Ба роҳ-и фазл аз он гаштам сувора, Ки кардам дар талаб бас кафш пора .

Киноя қилинаётган лафз, яъни қасд этилаётган маънонинг эътибори билан у уч қисмга бўлинади: 1. Сифатини талаб этиладиган киноя; 2. Мавсуф талаб қилинадиган киноя; 3. Сифатни мавсуфга нисбати талаб этиладиган киноя. I. Сифатини талаб этиладиган киноялар اﻷوﻟﻰ ﻛﻨﺎﯾﺔ ﯾﻄﻠﺐ ﺑﮭﺎ ﺻﻔﺔ و ھﻰ اﻟﻤﻄﻠﻮب ﺑﮭﺎ ﺻﻔﺔ Сифати, кайфияти талаб қилинган киноя. ﻣﺤﻤﺪ ﻃﻮﯾﻞ اﻟﻨﺠﺎد Муҳаммад қиличининг боғичи узун бўлган кишидир - Муҳаммаднинг қомати узундир. Ушбу мисолда ﻣﺤﻤﺪ Муҳаммад лафзи мавсуф – сифатланмиш; ﻃﻮل اﻟﻨﺠﺎد Нижод, қилич боғичини узунликка изофаси мавсуфга нисбати; талаб қилинган сифатни нисбати боғичнинг узунлигидан билинадиган ﻃﻮل اﻟﻘﺎﻣﺔ қомат узунлигидир. Сифат талаб қилинадиган киноянинг қоидаси шундай: мавсуф билан унинг нисбатини очиқ зикр қилиб, талаб этилган маънони сифатининг нисбатини зикр қилмасликдир. Аммо мазкур талаб қилинган сифатнинг нисбати ўрнига бошқа шу сифат лозим тутган сифат келтирилади . ﻣﺤﻤﺪ ﻃﻮﯾﻞ اﻟﻨﺠﺎد Муҳаммад қиличининг боғичи узун бўлган кишидир - Муҳаммаднинг қомати узундир. Мавсуф - Муҳаммад ва уни нисбати - боғичнинг узунлиги очиқ келтирилди. Матлуб сифат – қоматнинг узунлиги очиқ келтирилмади ва унинг ўрнига боғичнинг узунлигини келтирди. ﻋﺒﺎس ﻛﺜﯿﺮ اﻟﺮﻣﺎد Аббос кули кўп кишидир , мисолида унинг сахийлиги киноя қилиняпти. Бу кинояда ҳам мавсуф очиқ келтирилди. У Аббос лафзидир. Нисбати ҳам келтирилган ва у кулни кўпликка иснодидир. Матлуб сифат эса келтирилмаган. Бу сифат اﻟﺠﻮد сахийлик бўлсада, унинг лозим тутган маконини келтирилган ва у кулнинг кўплигидир. Зеро, кулнинг кўплиги ҳақиқатда ҳам сахийликка сифат бўлади. Сифат талаб этилган киноя икки хил - қариба ва баъийда бўлади.

Киноянинг мақсади зеҳнга воситасиз тезлик билан келса, бундай кинояни кинояи қариба дейилади. Масалан: ﻣﺤﻤﺪ ﻃﻮﯾﻞ اﻟﻨﺠﺎد Муҳаммад қиличининг боғичи узун бўлган кишидир - Муҳаммаднинг қомати узундир. Боғични узунлигидан бўйининг узунлиги ирода этилаётгани дарҳол маълум. Чунки, боғични узунлиги қоматни узунлигига сифат бўлади. Зеро, бу икки узунлик ўртасида ҳеч қандай восита йўқ. Бу киноя қулоққа келиши билан гап нима ҳақида экани ўз-ўзидан маълумдир. Кинояи қариба ҳам ўз навбатида اﻟﻜﻨﺎﯾﺔ اﻟﻮاﺿﺤﺔ واﻟﻜﻨﺎﯾﺔ اﻟﺨﻔﯿﺔ очиқ ва махфий киноя турларига бўлинади. Агар кинояни мақсади тез ва осон, биринчи эшитилгандаёқ тушунарли бўлса, у кинояи возиҳа очиқ киноя дейилади. Боғични узунлиги мисоли каби. Чунки, боғични узунлигидан бўйни узунлиги бирон тааммул, тафаккурга эҳтиёж сезмасдан очиқ тушунарлидир. Бу икки узунлик ҳатто бир-бирини лозим тутади. Шунинг учун бу кинояни имо ва ишора киноя ҳам деб юритилади. Агар мақсадини тушуниш учун бироз тааммул ва тафаккурга муҳтожлик бўлса, уни кинояи хафия дейилади. ﻓﻼن ﻋﺮﯾﺾ اﻟﻘﻔﺎ Фалончини жўровози баланддир. Бу туянинг оғир юк кўтараётганидаги инграшидан киноя экан. Чунки, овозни ўта садокорлиги телбаликни жуда ўтказиб юбориш билан бўлади. Бу билан ахмоқликни беркитишга ҳаракат қилинади. Буни топиш учун эса бироз фикр юритишга, яхшилаб ўйлаб кўришга зарурат бўлади. Шундай қилиб, бу кинояда мақсадга боғлаб турган маънолар анча махфий нарсалар экан. Бу кинояни рамз ҳам деб аталади. Фақат восита билан кинояни мақсади тушунилса, уни кинояи баъийда дейилади. ﻋﺒﺎس ﻛﺜﯿﺮ اﻟﺮﻣﺎد Аббос кули кўп бўлган кишидир, мисолида танишиш мумкин. Бу уни сахийлигидан киноядир. Сифат бўлмиш сахийлик билан кулни кўплиги ўртасида бир қанча

боғланиш ва воситалар бор. Уларни ҳар бирини билмай туриб, уни сахийликка сифат қилиш мумкин эмас. Аввало, кулнинг кўплиги ўтин кўп ёнганини билдиради. Кўп ўтин ёниши кўп таом тайёрлангани, кўп таом кўп тановулга, кўп тановул эса зиёфатга ишора қилади. Бу меҳмондорчилик катта бўлиши, меҳмондорчилик эса сахийликка далолат қилади. Гоҳо бу кинояни талвиҳ (узоқдан ўзингдан бошқага ишора қилмоқ) деб ҳам аталади. 3. Мавсуф матлуб бўлган киноя. Нисбат талаб этилган киноя. Мавсуф матлуб бўлган киноя واﻟﺜﺎ نﯿﺔ ﻛﻨﺎﯾﺔ ﯾﻄﻠﺐ ﺑﮭﺎ ﻣﻮﺻﻮف و ھﻰ اﻟﻤﻄﻠﻮب ﺑﮭﺎ ﻣﻮﺻﻮف Иккинчи қисм киноядан унинг мавсуфи нима эканини талаб қилинади. Қоидаси: сифатни ва уни нисбатини очиқ келтирилади. Мавсуф эса зикр қилинмайди, уни ўрнига мавсуфга хос бўлган бошқа бир сифат айтилади. ﻓﻼن ﺻﻔﺎ ﻟﻰ ﻣﺠﻤﻊ ﻟﺒﮫ Фалончининг ақли тўпланган жойи мен учун мусаффодир, яъни қалби пок демоқчи. Бу кинояда сифат бўлган ّّ ﻣﺠﻤﻊ اﻟﻠﺐ ақлнинг тўпланган ўрни лафзи ва сифатни нисбати - софони унга исноди очиқ келтирилган. Матлуб мавсуф эса йўқ. У қалбдир. Фазл йўлига ул сабабдин отландим, Ки, талабида кўп кавушларни йиртдим. Сувора – отланмоқни ҳар икки маънода тушунмоқ жоиз. 2. Киноянинг турлари. Лекин уни ўрнига қалбга хос бўлган бошқа сифат ّ ﻣﺠﻤﻊ اﻟﻠﺐ келтирилди. Зеро, қалб ақл ва фикрлашни жойидир. Ушбу киноя ҳам икки навдир: 1. Киноянинг бир маънолик бўлиши, маъноларининг бир неча бўлмаслиги (ададланмаслиги)дир. ﻓﻼن ﺻﻔﺎ ﻟﻰ ﻣﺠﻤﻊ ﻟﺒ ّﮫ мисоли каби ّ اﻟﻠﺐ ﻣﺠﻤﻊ деб фақат битта маъно - қалбга киноя қилинади. Бу ўринда бир маънодан мурод – уни турли жинслардан бўлмаслиги, тасния ёки жам сийғасида келсада, ирода қилинган маънонинг ёлғиз бўлиши эътиборлидир. 2. Киноя бир неча маънолар тўпламидан иборат бўлишидир.

Араблар инсонни шундай киноя қиладилар: زار نﻰ ﺣﻰ ﻣﺴﺘﻮى اﻟﻘﺎﻣﺔ ﻋﺮﯾﺾ اﻷﺿﺎﻓﺮ Меникига тирик, қомати баланд, тирноқлари кенг келди. Мазкур маънолар биргаликда инсондан киноя бўлади. Алоҳида олинганда киноя қилиш дуруст эмас. Зеро, бу сифатлар биргаликда бўлсагина инсонга хос сифат бўлади. Уларни мажмуаси бошқада топилмайди. Нисбат талаб этилган киноя واﻟﺜﻟﺎﺜﺔ ﻛﻨﺎﯾﺔ ﯾﻄﻠﺐ ﺑﮭﺎ نﺴﺒﺔ ﺻﻔﺔ إﻟﻰ ﻣﻮﺻﻮف و ھﻰ اﻟﻤﻄﻠﻮب ﺑﮭﺎ نﺴﺒﺔ Учинчи қисм кинояда мавсуф ва сифат орасидаги муносабат талаб қилинади. Қоидаси бундай: мавсуфни ҳам, сифатни очиқ келтирилади, аммо уларни нисбати айтилмайди. Бу нисбатни ўрнига уни ўзига лозим тутган бошқа бир нисбат зикр этилади. Бу нисбат мусбат (исботланган, ҳақиқатланган) ёки манфий (нафий этилган, қайтарилган) бўлиши мумкин. Мусбатга мисол: اﻟﻜﺮم ﺑﯿﻦ ﺛﻮﺑﻲ ﻣﺤﻤﺪ Саховат Муҳаммадни икки кийими орасидадир. Бу мисол саховатни Муҳаммадга исботлаш учун киноядир. Кўриниб турибдики, мавсуф ва сифат очиқ келтирилди. Аммо карамни унга нисбати келтирилмади. Уни ўрнига бошқа нисбат, карамни икки кийимига нисбат исботланган ҳолда айтилди. Бундай дейиш карамни Муҳаммадга исботлашдир. Унинг усули Муҳаммадни икки хос кийими борлигини билдириш билан бўлади. Манфийга мисол: шоир Шанқарий афифа аёлни сифатлайди - ﯾﺒﯿﺖ ﺑﻤﻨﺠﺎة ﻣﻦ اﻟﻠﻮم ﺑﯿﺘﮭﺎ إذا ﻣﺎ ﺑﯿﻮت ﺑﻟﺎﻤﻼﻣﺔ ﺣﺎت Тунлари ўтар, хотиржам маломатдан саломат, Вале, атроф уйларнинг барига кирмиш маломат. Зеро, унинг уйи топибди маломатлардан нажот, Шундан унинг уйи топибди ҳар гапдин фароғат, Вале, маломатга ҳалол бўлмаган, бирон уй йўқдир.

Бу кинояда маломатни шу покиза аёлдан кетказиш ирода этилган. Унда ҳам мавсуф очиқ айтилган, у ﺑﯿﺘﮭﺎ даги муттасил замир – сўзга ёпишиб келувчи олмош бўлиб, у аёлга қайтади. Сифат ҳам бор, у маломатни нафи этишдир. Буни ﺑﻤﻨﺠﺎة ﻣﻦ اﻟﻠﻮم маломатдан нажот топадиган маконда маъноси билдиряпти. Аммо аёлдан маломатни кўтариш, унда маломатни йўқ қилиб ташлаш айтилмаган. Уни ўрнига бошқа нисбат, бошқа уйларга маломатни кирганлиги айтилган. Бу эса ундан нафий этилганини билдиради.

АДАБИЁТЛАР: 1. Жалолиддин Муҳаммад ибн Абдурраҳмон Қазвиний. Талхисул-мифтаҳ. Алмактабат ул-асрийя. Байрут 2008 й. 2. Али Муҳаммад Ҳасан. Асрор ул-баён. Қоҳира 2005 й. 3. Шарифов З. Балоғат фанидан маърузалар матни. – Т.: Мовароуннаҳр, 2002. – 111 б. 4. Абдул-Ҳаким Ҳасан Наънаъ. Ал-Манор. Ал-Азҳар. Миср. 1991 й. 5. Хрестоматия по исламу. Пер. с арабского, введ. и примеч. – М.: Наука. Издательская фирма «Восточная литература», 1994. – 238 с.: ил.

Похожие

Поэтик кучимлар

Поэтик кучимлар 2

Мажози муфрад истиора

Ўзбек халқ латифаларининг поэтик табиати, ҳажв ва юмор

Бадиий тасвир ва ифода воситалари