Кўҳна дунё ҳақиқатлари. (Одил Ёкубов ижоди асосида) - Литература - Рефераты

Кўҳна дунё ҳақиқатлари. (Одил Ёкубов ижоди асосида)

Загружено в:

10.09.2022

Скачано:

0

Размер:

137 KB

Кўҳна дунё ҳақиқатлари . ( Одил Ёкубов ижоди асосида) Ҳаёт ҳақиқатини бадиий тафаккур қатларига кўчиришда ўзига хос ижодий иқтидорини намойиш эта билган таниқли адиб Одил Ёқубов тарихий шахслар, айниқса, ҳукмдорлар адабий типларини яратишда тарихий маълумотлар билан бадиий тўқима уйғунлигидан самарали фойдаланган. Маълумки, бадиий асар сюжетига асос қилиб олинган воқеаларнинг барчаси ҳам айни тарихий ҳақиқатлардан иборат бўлмайди. Адабий типлар бадиий қиёфасини чизишда ёзувчи ўзининг тафаккур хазинасида мавжуд бўлган поэтик деталларни ишлатади: ўзини ўйлантирган, узоқ хаёлларга толдирган кечинмаларини ўз қаҳрамонлари руҳиятига сингдириб юборади. Ана шу ижодий жараён бевосита бадиий тўқиманинг эстетик имкониятлари доирасида рўй беради. Одил Ёқубовнинг романчилик сифатидаги ўзига хослиги шундаки, у ўз тарихий романларининг қаҳрамонлари талқинига ўша давр руҳини кенг кўламли тарихий ҳақиқатлар моҳиятини сингдириб юбора олади. Бадиий асар қаҳрамонларининг эпик фаолиятида мужассамлашган давр ҳақиқати ёзувчи яшаётган замон руҳияти ва ижтимоий дардлари билан уйғунлашиб кетади. Бундай фазилат фақат “Улуғбек хазинаси” романидагина эмас, балки “Кўҳна дунё” романида ҳам мувжуддирким, бу ёзувчи талантининг адабий типлар кашфиёти борасидаги беназир такомилидан далолат беради. Ёзувчи ўз романини “Кўҳна дунё” деб атаган ва асардаги барча қаҳрамонларни ўзига хос тарзда номлаган. Романда Маҳмуд Ғазнавий ва унинг салтанатидаги барча амалдорлар сарой ходимлари, Маликул шароб ва унинг майхонасига келиб кетувчилар, Исмоил Ғозий бошлиқ карматийлар, Мавлоно Беруний ва у билан алоқадар шахслар, ибн Синога алоқадар инсонлар фаолиятлари мукаммал қамраб олинган. Зотан, уларнинг барчаси кўҳна дунё одамлари, бироқ ҳар бири алоҳида ва мустақил фаолият соҳибларидир. Бироқ, “Кўҳна дунё” сўзлари замиридаги моҳият бу асардаги ҳар бир образнинг сюжет қатламларидаги мустақиллигини инкор этмайди, аксинча уларнинг асар бадиий мазмунини юзага чиқарувчи яхлитлигини англатади. Демак, ёзувчи томонидан ўйлаб топилган ном (“Кўҳна дунё”) унда яратилган адабий типларнинг барчасига баравар бўлган умумий атамадир. Агар романнинг бош қаҳрамонларини аниқлаш масаласи ўртага қўйилса, унда ечилиши мушкул бўлган талай чигалликлар юзага чиқади. Романнинг аннотациясида шундай битикларни ўқиймиз:

“Одил Ёқубовнинг “Кўҳна дунё” деган янги романи икки буюк аллома – Абу Райҳон Беруний билан Абу Али ибн Сино ҳаётига бағишланган...” Мустабид шоҳ Маҳмуд Ғазнавий даврида яшаб, оғир шароитларда ижод қилган бу икки улуғ сиймонинг ҳаётлари чуқур драматик воқеаларга тўла. Романни ўқир эканмиз бир қарашда саргузаштнома бўлиб туюладиган, аслида эса зулм ва адолатсизликка асосланган кўҳна дунёнинг ўткир зиддиятларини ва фожиавий ҳодисаларини кузатамиз. Ноҳақлик ва тубанлик исканжасида қолган икки буюк, бобомизнинг юксак эътиқоди, дарду аламлари, изтироблари, мустаҳкам иродаси ва чуқур руҳий кечинмаларининг гувоҳи бўламиз. Бир қарашда аннотациядаги фикрлар тўғридай бўлиб туюлади: гўё роман Маҳмуд Ғазнавий ҳақида эмас, буюк алломалар тўғрисида яратилгандай. Чуқурроқ ўйлаб кўрадиган бўлсак, бунда санъаткор кўнглига туккан бош ижодий ният ўзича мустақил тақдир эгалари ҳисобланган бадиий образларнинг йирик эпик асар сюжетидаги фаолиятини умумий бир негиз – Маҳмуд Ғазнавий тақдири билан чатиштириш ва ана шу мақсадга бўйсундирилган кўп планли кўламдор асар яратиш эканлигини англаймиз. Зотан, ёзувчининг бурчи аввал бош қаҳрамонларни топиш ва сўнгра асар ёзиш эмас, балки давр ҳақиқатини ташийдиган адабий типлар яратишдир. Масалага ана шу нуқтаи назардан ёндашсаккина бош қаҳрамон масаласи билан боғлиқ чигалликларни бартараф қилиш имконияти туғилади. Ҳақиқатан ҳам бир-бирига сира ўхшамайдиган – жуда кўп шахслар фаолият кўрсатадиган, турли –туман воқеа ҳодисалар, ранг-баранг характерлар ва саргузаштлар битта умумий таассурот, яъни Маҳмуд Ғазнавий тақдирига келиб боғланиши яхлит адабий-тарихий манзара – Маҳмуд Ғазнавий даврини бутун зиддиятлари билан кўз олдимизда гавдалантиради. Мана, сизга романни бир бутун қилиб ушлаб турган, бадиий тўқимага кенг йўл очиб бериб, ҳар бири ўз даври ҳақиқатининг бадиий инъикоси ҳисобланган адабий типларни бошқариб турган, романнинг туғилишида етакчи рол ўйнаган бош ижодий фикр. Агар романдан Маҳмуд Ғазнавий адабий типи чиқариб ташланса, унда асарнинг яхлитлиги бадиий бутунлиги йўқолади, ўз- ўзича яшагандек бўлиб кўринган барча типлар тирқираб сочилиб кетади. Бадиий негиз яхлитлиги йўқ жойда эса, санъат асари бўлмайди. Маҳмуд Ғазнавий образи ва унинг даври ҳақиқатларисиз Абу Али ибн Сино ҳазратларининг мутафаккирона ҳаётининг ўзига хос хусусиятларини илғаб олиш имкониятлари ҳам ўз-ўзидан барҳам топади. Англашиладики, мазмун ва шакл бирлигини таъминловчи адабий типнинг бадиий асар негизини ташкил этувчилик моҳиятига (гарчи у подшо бўлса ҳам) ҳеч бир шак

келтириб бўлмайди. Шу ҳақиқатни чуқур идрок этган ёзувчи эса, Маҳмуд Ғазнавий тўғрисида роман ёзибди деган таънадан қутулиш мақсадида ўз асарига “Кўҳна дунё” деб ном беради. Бу ном романнинг яхлитлигини таъминловчи адабий типга ҳам, шунингдек, унда иштирок этган барча образларга ҳам баббаравар тегишлидир. Бу фикрни роман таҳлили жараёнида далиллашга уриниб кўрайлик. Романнинг биирнчи боби Маликул шароб майхонасининг тасвирига бағишланган. Шу майхонадаги барча воқеалар – Маликул Шароб, Бобо Хурмо, Пири Букрий, Абу Райҳон; Абулқосим Фирдавсий, Абул Ҳасанак, Унсурий, Наргизабону; ҳаттоки; сохта ибн Синолар билан боғлиқ бўлган воқеаларнинг барчаси Маҳмуд Ғазнавийга бориб боғланади. Энг аввало, Маликул Шароб тақдири билан боғлиқ тарихга нигоҳ ташлайлик. Бу майхона Маликул Шаробга отасидан, фотиҳи музаффар амир Сабугтегин (Маҳмуд Ғазнавийнинг отаси) нинг содиқ надими Қорағуломдан мерос қолган. Маликул Шаробнинг ўзи ҳам ёшлигида Султон Маҳмуднинг суюкли надими бўлган. Агар ўртада Наргизабону бўлмаганда Султоннинг суянган тоғи ёки энг яқин лашкарбошиси бўлган бўлур эди. Бундан қирқ йил илгари Наргизабону туфайли ораларига тушган зиддият уларнинг тақдирини ажратиб юборган. Қирқ беш йилдирки, улар ўртасидаги нифоқ мавжуд. Ёки Бобо Хурмо тақдирини олиб кўрайлик. Бир маҳаллар ҳозирги Боғи Фируз ўрнида бу муйсафиднинг катта хурмозори бўлган. Бундан йигирма йил муқаддам Султон Маҳмуд Боғи Фируз учун жой танланганида мўйсафиднинг хурмозори жойлашган ер унга манзур бўлиб, уни ўз мулки тасарруфига қўшиб олгану, суюкли боғидан айрилган кекса боғбон савдойи бўлиб қолган. Мана у қарийб йигирма йилдирки, кўча-кўйда юриб тиланчилик қилади. Ёки майхонада содир бўладиган воқеалардан айримларига бир нигоҳ ташлаб ўтайлик. Майхонага меҳмон бўлиб келиб қолган икки сайёҳ (сохта ибн Сино ва унинг надими) Хуросондан Абулқосим Фирдавсий юртидан экан, гап айланиб “Шоҳнома” га бориб тақалади ва шу достон туфайли туғилган баҳс сабаб, Маликул Шароб шоир билан энг сўнгги учрашувини хотирлайди. “Ёдида бор, Абулқосим Фирдавсий, - олло ундан рози бўлғай, - Ғазнани тарк этишдан аввал унинг кулбаи вайронасига ташриф буюрган эдилар. Ташриф буюришдан бир кун аввал эса, шаҳарда ажиб бир гап тарқалган эди. Биров Султон Маҳмуд ул назм султонига катта лутфу эҳсон кўрсатиб, “Шоҳнома” нинг ҳар мисрасига бир тилладан ҳақ тўлабди, деса, бошқа бировлар, билъакс султон буюк шоирнинг қадрига етмабди, ҳатто эгнига сарупо ҳам ёпмабди, деган гапларни топиб келган эди. Устод эса, гўё султон берган пулни чўнтагига солиб, тўғри ҳаммомга борган эмишлар,

ҳаммомдан чиққач, бор ақчасини гадоларга улашиб, ўзлари султонга ҳажв битган эмишлар”. Маликул Шароб бу миш-мишларни ҳақиқат қилиб улгурмасданоқ устод ўзлари уни йўқлаб келиб қоладилар. Устод кекса бўлсалар ҳам, бўй- бастлари келишган, оппоқ соқоллари кўксига тушган, тийрак кўзларию, ўткир сўзларига ҳеч ким дош беролмайдиган, тили аччиқ, қайсар одам эдилар. У киши гоҳо-гоҳо май истаб келганларга кайфияти чоғ бўлса, “Шоҳнома”дан ҳикоятлар ўқиб берар, донолар бисотидан ривоятлар айтиб, ҳаммани хушнуд қилар, мабодо кайфиятлари бузуқ бўлса, қаланғи- қасанғи майхўрлар билан ўтиришни истамай, тикка турганларича бир пиёла май ичардилар-да, ўз йўлларига равона бўлардилар. Ўшанда, сўнгги марта келганида, устод худди бесабаб қамчи еган асов тулпордай бетоқат эдилар. Соч-соқоллари тўзғиган юзлари бўғриққан, оппоқ қошлари тагидаги тийрак кўзлари аллақандай ички бир аламдан ёнар, ўзлариям одатдаги кимхоб тўн ўрнига оддийгина қора чакмон кийиб, бошларига эски қалпоқни қўндириб олган, қўлларида асо, елкаларида хуржун, тарки дунё қилган бир зоҳидга ўхшар эдилар”. Маликул Шароб хотираси воситасида Абулқосим Фирдавсий адабий типи яратилади. Унинг хулқи, майхўрлар орасидаги фаолияти, портрети шундай бир донишмандни кўз ўнгимизга келтирадики, унга романда озгина жой ажратилганига қарамасдан, даврнинг жаҳоншумул ҳақиқатини ўз нутқи воситасида бадиий ифодалайди: “Устод Маликул шароб тутган бир коса майни бир сипқоришда бўшатиб, косани қайтариб бердилар. - Йўқ! – деб хитоб қилдилар. – Йўқ, Маликул Шароб, фақир қорнимга эмас, қадримга йиғлайман... Шу боисдан, бу гумроҳ Султон Ғазнавий берган барча инъомларни гадолар ва йўқсулларга улашдим. Бир мирисини қолдирмай улашдиму, мана энди фариштадай масъум, гўдакдай қип-яланғоч ортимга отланди. Э-воҳ. Бу гумроҳ шоҳлар олдида биздай фақир шоирлар қисмати шу экан. Не чора? Айб ўзимда. Билъакс инсоф ва адолатлни куйлаб, одил шоҳлар тарихини битган шоир, келиб-келиб шу мустабид султондан ҳақиқат қидириб келурманми? О гумроҳлар, гумроҳлар. Камина гўёким Эрон билан Туронни бир-бирига қарши қўйган эмишмен. Гўёким форсий шоҳларни улуғлаб, туркийларни камситибмен. Йўқ! – дедилар у киши тўсатдан кулоҳли бошларини баланд кўтариб, - бир элни бошқа элга қарши қўймоқ – донолар иши эмас? Бу –шоҳлар ва султонлар иши. Камина ўз асаримда фақат ҳақиқатни ёздим. Ўлим ҳақ. Вақтики келиб фақир ҳам бу оламни тарк этурмен. Аммо иншоолло, “Шоҳнома” тоабад қолур. Ким ҳақ, ким ноҳақ, ҳар ким ўзи ўқиб олур, ўзи билиб олур; Маликул Шароб.

Устод шундай дедиларда-да, иккинчи косани ичишдан бош тортиб, майхонани тарк этдилар”. 1 Кўринадики, Маликул шароб майхонаси Султон Маҳмуд Ғазнавий даври ҳақиқатларини тиниқ акс эттирувчи кўзгуга айлантирилган. Унинг майхонаси гарчи султон Маҳмуд Ғазнавий қасрлари билан тенглаша олмаса ҳам, довруғи бутун мамлакатга таралган. Ёзувчининг романни шу майхона таърифи ва ундаги воқеалар тасвири билан бошлашида ҳам жуда катта бир маъно бор. Бу жойда йиғиладиганлар ҳақиқатни айтадиган кишилар, уларнинг кўпчилиги даврнинг жабрдийдалари ёҳуд салтанат зулмидан безган ҳақгўй одамлар, улар орасида салтанат айғоқчилари ҳам бор, хуллас, улар у ё бу даражада Маҳмуд Ғазнавий салтанатига дахлдор шахслардир. Ёзувчи майхонага йиғилган одамларни шу қадар таъриф- тавсиф қиладики, сатрларда муҳрланган чуқур ҳиссиёт билан салмоқли фикр бирлигининг ҳайратомуз ифодаси ўқувчини бефарқ қолдирмайди. Овлоқ Хоразмдан, Абу Райҳон Беруний юртидан келган Пири Букрий салкам ўн беш йил Маликул Шароб билан биродарлик қилади, унинг майхонасига келиб, най чалади, шундай берилиб чаладики; баъзан ўзи ҳам йиғлаб, ўзгаларни ҳам йиғлатади. Бироқ, у асар сўнгида нафақат Берунийнинг рақиби, билки салтанатнинг майхонага қўйилган айғоқчиси бўлиб чиқиши ўқувчи қалбини ларзага солади. Бу эса Пири Букрий тимсолида ғазнавийлар даври ижтимоий муҳитининг ўзига хос адабий типи ифодаланганлигини кўрсатади. Майхона шу даражада довруқ таратадики, унинг майини ичган юпун шоирлар ва йўқсиллардан ташқари баъзан ман ман деган бек ва бекзодлар, ҳатто Абу Райҳон Беруний каби алломалар, гоҳи гоҳи эса султоннинг суюкли мадҳиябози, шоир Унсурий ҳам қадам ранжида қилади. Ҳатто амирул мўминнинг эркатой вазири Абул Ҳасаннинг ўзи ҳам, майталаб бўлиб, шу даргоҳга пинҳона одам юборадиган бўлади. Ҳуллас, майхона суҳбатлари Султон Маҳмуд Ғазнавий саройи сир-асрорлари билан бевосита боғланиб кетиб, уларда инсон қалбининг энг асл,энг чуқур сирлари шу даражада очиб ташланадики, унда давр ҳақиқати ярқ этиб, кўзга ташланади. Майхонада яхши ғазал ўқиган, яхши куй чалган ёки қизиқ ҳангома сўзлаб берган майхўр бир коса текин май билан тақдирланадиган бўладики, бу анъана ундаги мушоирани кучайтириб, алангалатиб юборишга боис бўлади. Биз бу ўринда яна бир мисол келтириш билан кифояланамиз: “... Бобо Хурмо Маликул Шаробнинг олдида нечундир кулимсираб, тавозе билан қўл қовуштириб турарди. 1 Ёқубов О. Кўҳна дунё. Тошкент, Адабиёт ва санъат нашриёти. 1983, 7-8-бетлар.

- Авф эт. Маликул Шароб. Бу суҳбати гулгунда яхши шоҳу ёмон шоҳлар ҳақида баҳс кетди. Ижозат этсанг, камина шу тўғрида бир ривоят сўзласам. - Сўзла, Бобо Хурмо. - Шундайким қадим замонларда икки хеш, икки биродар сафарга чиқмиш... Шунда бир дўсти иккинчисидан: агар сенга саодат ёр бўлиб, подшо бўлсанг нима қилар эдинг, деб сўрамиш. - Агарчанд, - демиш биринчи сайёҳ, - саодат ёр бўлиб, пошшо бўлсам, юртимда инсофу адолат ўрнатар эдим. Одамлар нимаики орзу қилса, ҳаммасини рўёбга чиқарар эдим. - Камина пошшо бўлсам, - демиш иккинчи сайёҳ, - бани одам аталмиш бу нодонларни тавбасига таянтирар эдим. Қашлашга тирноқ ҳам қолдирмай, кафангадо қилардим буларни. - Сабаб? - Сабаби – на яхшиликни билади бу гумроҳлар, на ёмонликни. Эртасига икки сайёҳ йўлида давом этмиш. Йўл юриб, йўл юрса ҳам мўл юриб, бир шаҳри азимга етиб бормиш. Қарасалар арк олдидаги майдонда одам тирбанд, ҳамманинг қўлида бир парча гўшт, осмондаги қушга тикилар эмиш. Маълум бўлишича, бир кун аввал шаҳар ҳокими оламдан ўтган, ҳоким бефарзанд бўлиб, тахт вориси йўқ эмиш. Шу боисдан, шаҳар донишлари йиғилиб, пошшонинг бургутини учирмоққа аҳд қилмиш, токи бургут кимнинг бошига қўнса, ўша одам пошшо бўлсин. Бургут эса фалакнинг гардиши билан бемеҳр сайёҳнинг бошига келиб қўнмиш. Сайёҳ эса тахтга ўтирган ҳамон ўз айтганини қилмиш, мамлакат аҳлини зир титратмиш, беҳисоб божу хирож солиб, ҳаммани кафангадо қилмиш. Шунда одамлар пошшо бўлган сайёҳнинг дўстини қидириб топмиш, пошшо устидан унга арз қилиб, ундан нажот сўрармиш. Фақир сайёҳ пошшо бўлган дўстининг олдига бормиш. Пошшо уни шоду хуррамлик билан кутиб олмиш, аммо сўзини эшитиб: “Сен бу ишга аралашма, - деб танбеҳ бермиш. - Агар мен бу одамларга зулм қилган бўлсам, гумроҳлиги ва нодонлиги учун шундай қилдим. Агар булар нодон бўлмаса, худонинг бир ақлсиз махлуқига ишониб, каминани тахтга кўтаришмас эди. Беақл махлуққа инониб, мени пошшо қилишган экан, раҳм-шафқат не даркор буларга. Доно пошшо доноларга лойиқдур. Нодонларга нодон пошшо ярашур”. Бобо Хурмо тилидан нақл қилинган бу ривоятни ҳар ким ҳар хил тушунади. Баъзилар ровийнинг сўзларидан “сендай нодонларга Султон Маҳмуддай золим подшо ярашур”, деган маъно уққан бўлишса, баъзилар Бобо Хурмонинг бу ривояти аслида Султоннинг ғаними Имом Исмоилнинг сўзи дейишади.

Мана шу баҳс сабаб даврнинг яна бир ҳақиқати, яъни золим подшога қарши бош кўтарган адолат лашкарининг жангу –жадаллари роман саҳифаларига кириб келади. Ёзувчи Исмоил Ғозий бошлиқ халқ қасоскорларининг яширин фаолиятларини жуда катта меҳр билан қуюқ бўёқларда беради. О.Ёқубовнинг “Кўҳна дунё” романининг ўзига хослиги шундаки, асар сюжетида фольклор намуналари, айниқса тарихий ривоятлардан самарали фойдаланилган. Ёзувчи ўз бадиий ғояларини ифодалашда ровийлар нақл қилган ривоятларнинг фалсафий мантиқига таянади. Хусусан, юқорида келтирилган “Золим шоҳ ва нодон авом ҳақидаги ривоят” орқали Ғазнавий ҳукмронлик қилган давр ҳақиқати, ўша замоннинг мураккаб ижтимоий дардлари тасвирланган. Бадиий тўқима воситасида яратилган майхонада ҳамма нарса Маҳмуд Ғазнавийнинг золимлигига бориб боғланади. Ҳатто Маҳмуд Ғазнавийга тутқич бермай юртма- юрт кезиб юрган ибн Сино қиёфасига кирган сайёҳ ҳам, гоҳи-гоҳида майхонага қадам ранжида қиладиган Беруний ҳам ёзувчининг шахсй кечинмалари, ҳиссиётлари, ақл тарозисидан ўтиб, Маҳмуд Ғазнавий даври ҳақиқатини очишга хизмат қиладиган адабий типларга айлантирилади. Ёзувчининг ўз ихтиёрига қўймаган, унинг тафаккурида зуҳур топган бадиий ният боис Садафбиби, Пири Букрий, Сабҳу ва Хатлибегимларнинг хилватгоҳларига кириб чиқамиз, уларнинг сир-асрорларга тўла руҳий олами кўзгусида Берунийнинг зиддиятларга тўла ўтмиши билан ҳайрат ичра таниша борамиз. Ниҳоят Султоннинг суюкли синглиси Хатлибегим ташрифи туфайли романнинг марказий сиймоси Маҳмуд Ғазнавий хилватхонаси томон йўл оламиз: “- Мавлоно. Мен шўрлик сизни йўқлаб келишимиздан муродим, хабарингиз бор, ул валинеъмат давлатпаноҳ – илоё умри узоқ бўлғай, - оғир дардга чалинмиш. Сарой тўла аллома, маликул калом, довруғи жаҳон ҳакимлар, бироқ шўрлик оғам ўз ўтида ўзи қовурилиб ётмиш. Дардига даво, кўнглига ором берадиган на бир ҳибиби бор, на бир табиби...”. Хатлибегим образи туфайли роман саҳифларида сарой тўғрисидаги давр ҳақиқати кириб келади. Бир томондан Маҳмуд Ғазнавий саройи алломалар, маликул каломлар, ҳакиму табиблар билан тўла, иккинчи томондан иғвою, фисқу-фасодлар уяси, сарой амалдорлари эса, айниқса вазирлар – Али Ғариб билан Абул Ҳасанаклар – мартаба талашиш билан банд бўлишадилар. Унинг дарду ҳасратларини тинглаган Беруний “ҳаммасидан бохабар. Ер тагида илон қимирласа билади, бу хотин. Аммо бу машъум сир-асрорни

айтишдан муроди не? Бу иғво, бу фисқи-фасод ишларга дахлим не менинг? – дея таажжубланади. Шу ўринда ёзувчи давр ҳақиқатини беришда ўзига жуда қўл келган усулни қўллайди – ривоят сюжетига муроажаат қилади: “Хатлибегим тўсатдан дуррасининг учини жаҳл билан елкасига отиб, Берунийга тик қарайди, сурма тортилган кўзлари аллақандай чақнаб: - Наҳотки бу дарднинг давоси бўлмаса мавлоно? – деб сўрайди. Кеча саройда назм аҳлининг султони жаноб Унсурий бир сўз айтмиш. Ҳиндистон томонда, қайси бир наҳр ўртасидаги оролда “неъмати илоҳий” деган ғаройиб бир дарахт ўсар эмиш. Бу дарахтнинг мевасини тановул қилган хастаи нотавон танасидаги барча дардларидан фориғ бўлур, чол бўлса қирчиллама йигитга, кампир бўлса... ёш малакка айланар эмиш... Сиз ўша юртларда бўлгансиз, мавлоно айтинг, маслаҳат беринг, қайдин топса бўлур бу “неъмати илоҳий”ни? (24-25-бетлар). Кўринадики, Хатлибегим руҳиятини қамраб олган оғир ҳиссиётлар давр ҳақиқатидан туғилгандир. Кекса подшо ўлим тўшагида қолганда аркони давлат ақли норасо шаҳзодани тахтга ўтқазиб, ўзлари ҳоким бўлишни ўйлаганлар. Бу тарихий ҳақиқат ҳар бир мамлакат, ҳар шоҳликда чексиз тарзда такрорланиб турган. Шундай оғир дамларда ўлим тўшагида ётган шоҳнинг яқинлари Хатлибегим тушган таҳликали ҳолатга тушишлари турган гап. Бу тарихий ҳақиқатдир. “Неъмати илоҳий” билан боғлиқ ривоятнинг асар сюжетига киритилиши ҳам даврнинг тарихий ҳақиқатларини, “тарихий шахслар тақдирини, давр драмасини, даврнинг кўп қиррали зиддиятларини янгича, таъсирчан очишга, бадиий инкишоф этишга” 2 имкон берган. Беруний билан Хатлибегимнинг баҳсида давр ҳақиқати бутун зиддиятлари билан берилади. Султон Маҳмуд ҳеч бир нажот тополмайди. Етти иқлимни забт этган фотиҳи музаффар, донғи оламга кетган подшои олам букун... жисмида уқубат, кўнглида таваҳҳум нажотсиз тўлғаниб ётишга мажбур. Суронли жангларга чек қўйиб, энди фароғат гулшанига етдим деганида... ногаҳон ёпишган бу дарди бедаво сабаб... шами шабистони яқинлашади. Унинг бир умиди Ҳазрати ибн Синода қолади. Бу бадиий тўқиманинг қудрати туфайли яратилган жозибали саҳифалардан бири ибн Сино билан Абу Райҳон Берунийга дахлдор, давр ҳақиқати - уларнинг оламшумул кашфиётлари бирин- кетин очила боради. Хатлибегим Берунийдан ҳазрат ибн Сино хусусида, унинг ёрдамига муҳтож эканини билдирганида ибн Сино деб айтилган жозибадор бу икки сўз Абу Райҳоннинг дилига бамисоли илиқ бир нур бўлиб қўйиладию, кўнгли ёришиб кетади. 2 Алимов П. Тарих, шахс, бадиа. Тошкент, Ўзбекистон. 1993. 28-бет.

Мана сизга роман тўқиладиган ипнинг – ёзувчи ижодий ниятининг боши. Ёзувчи золим тарихий шахс Маҳмуд Ғазнавийнинг ўлим тўшагида ётган даври – сўнгги уч-тўрт ойлик салтанатини кўрсатмоқчи. Бу билан золим шоҳларнинг янгича бир адабий типини, яъни жуда кўп адолатсизликлар қилган-у, бошига бедаво дард ёпишганда Яратганга тавба- тазарру қилувчи инсоннинг асл қиёфасини тасвирлаб, унинг ҳаёт йўли устидан қатъий ҳукм чиқармоқчи. Султон Маҳмуд Ғазнавийнинг тўшакда бедаво дардга чалиниб ётган дамлари сабаб бўлиб, Беруний ҳам, унинг ўзи ҳам бутун умр босиб ўтилган ҳаёт йўлини хаёлан таҳлил қилишга киришадилар. Беруний шогирди Сабҳу сабаб Маҳмуд Ғазнавий билан биргаликда Ҳиндистонда босиб ўтган йўлларини хаёлан тасаввур этади: Беруний умрида кўп дўсту биродар, жуда кўп шогирд орттиради, уларнинг яхшиларини ҳам, ёмонларини ҳам, омад кулиб боққанида атрофида гиргиттон бўлиб, омад кетганида хоинларча юз ўгирганларини ҳам – ҳар хилини кўради. Лекин Лохўр кўчасидан топиб олган Сабҳудай садоқатли шогирдни кўрмаган эди. Бўйи- басти келишган, мўйлови эндигина сабза ура бошлаган, тол чивиқдай нозик бу йигитчада ўз элининг ҳамма фазилатлари – мулойимлиги, меҳнатсеварлиги, камтаринлиги мужассамлигидан ҳайратга тушади. Ажабо. Нечун гоҳо бир эл иккинчи эл билан ошно бўлмасдан туриб ётсирайди, фақат ўз тилим, ўз куйларим ва ўз қўшиқларим яхши деб ўйлайди? Ўйлайди-ю, қатлу ом қилиб бўлса ҳам ўз урф-одатларини бошқа юртларга ёймоқчи бўлади... Шоҳлар-ку майли. Унинг ўзи ҳам, оқу қорани таниган Абу Райҳон Берунийнинг ўзи ҳам бир маҳаллар шундай деб ўйлаган эмасмиди? Ўзи туғилиб ўсган Жайҳун заминидан яхши замин, туркий қўшиқ ва туркий куйлардан яхши куй ва яхши қўшиқ йўқ, деб ўйлаганмиди? Хайриятким, бирда Журжон, бирда Ҳиндистондан буюк ва ғаройиб юртларни кўриб кўзи очилади, ҳар бир мамлакат ҳар бир эл ноёб ва гўзал бир олам эканини билди, билиб “Ҳиндистон”ни ёзди. Фақат минг афсуски, бу асарни, ўн йил умри кетган бу суюкли китобини ҳозирча пинҳон тутишга мажбур Берунийнинг ушбу ўйларида давр ҳақиқати, яъни бир эл одамларининг иккинчи бир эл тўғрисида фикр юритиш жараёнлари бутун зиддият билан мукаммал бадиий ифодаланган. Ёзувчи мутафаккир Беруний нигоҳи, ақл-заковати билан беҳисоб қон тўккан, шаҳарларни талаб, ибодатхоналарга ўт қўйган Султон Маҳмуд Ғазнавийни фош этади. Сабҳуга давр ҳақиқатини очиб бари бир сенинг юртингда менинг элим тўғрисида ёмон таассурот қолди, болам. Йўқ ул қатлу қирғинлар учун менинг элим гуноҳкор эмас. Асло. Аммо Султон Маҳмуд янглиғ жаҳонгирлар, лашкарбошилар, мустабид шоҳларнинг разолати ҳам шундадурки, улар фақат ўз номлари эмас, балки ўз эли номига ҳам доғ туширишга қодирдурлар, -

дейди. Давр ҳақиқатини очиб бериш юксаклигига кутарилган бу адабий тип сиймосида ёзувчи мазлум эллар юрагидаги ёмон асоратларни йўқотишга интилиб, “Ҳиндистон” каби буюк асар яратган умумбашарий зотни улуғлайди. Ёмонликнинг манбаи одамда эмас, балки жамиятда эканини ёзувчи чуқур идрок этган. Шу боисдан ҳам Беруний ва Маҳмуд Ғазнавийда жамият мафкурасидан мерос қилиб олган икки хил тафаккурни, икки хил руҳий оламни турмуш материалларига таяниб кашф этади. Султон Маҳмудни ёлғиз оғриқ эмас, нотинч ўйлар, ваҳимали тушлар ҳам изтиробга солади. У ўзини ҳақ ва ҳидоят йўлида қирқ йил сурон солиб, мағрибдан машриққача маъжусийлар ва ғайридинларни қатли ом қилиб, пойқадами етган эл борки, ҳамма ерда Қуръони мажид сўзини ёйиб, бу йўлда дини исломга зафар устига зафар келтириб, энди роҳат-фароғатда кн кечирмоқ мавриди келди деб ўйлаганида бедаво дард берган. Яратувчидан шикоят қилади. “Агар бу дард чиндан ҳам бедаво бўлса, унда амирул муслимин аталмиш гуноҳкор бандангнинг қирқ йиллик тоату ибодатидан не фойда?”- деб зорланади, диний мафкуранинг халқлар ўртасида адоват солишини тушунмайди. “Наҳот у буткул рўйи заминни забт этиб, беҳисоб бойликлар орттирганида, ўз дорулсалтанати Ғазнаи мунавварани жаҳонда энг кўркам шаҳарга айлантириб, унда масжиди Жомеъ янглиғ ўнлаб масжидлар, гўзалликда беназир жаннатмонанд боғлар яратганида, Осмон маликаси каби қасрлар қуриб, уларни ҳеч бир шоҳ кўрмаган зебу зийнатлар билан безатганида... ниҳот охир пировардида топгани бу бедаво дард бўлса? У ўз харамига Чин ва Миср, Ҳиндистон ва Румдан ҳуснда ягона ҳурилиқораларни, рақсда товусдан товланувчи гўзал раққосалар, булбул янглиғ хушовоз хонанда ва созандалар, номи оламга кетган Маликул калом ва воҳиди замон алломаларни тўпласаю, буларнинг баридан бенасиб бўлса? У ўз даврининг амирул мўъмини сифатида “Бу неъматларни ўзинг инъом этсангу, тағин ўзинг ҳаммасидан бенасиб этсанг?” – деб худога ёлворади. Унинг миясида илгари ҳеч қачон ўйламаган ёмон ўйлар чарх урадиган бўлиб қолади. Нечундир эзгу ишлари эмас, жанглар суронию, отлар дупури, кесилган бошлар, дорда чайқалган мурдалар, ёнғинда қолган шаҳарлар ёдига тушади. Жони беҳаловат, кечалари ёмон тушлар кўриб чиқади: “- Яқинроқ кел Абу Райҳон. Бу ғайриддиннинг сўзини эшит. Арзи не – сенга сўзласин, сен бизга сўзла. Беруний от туёқлари остида эзилган қалин майсаларни шип-шип босиб, нуроний чолнинг ёнига келади, бошини осилтирганича мўйсафиднинг ҳаяжонли, палапартиш сўзларини эшитади.

- Бу бандаи ожиз сиздай амирал мўъмининдан меҳру шафқат тилайди. Дейдиким, бу қасрда эллик минг ғарибу ғурабо йиғилган... аксари ожизалар... бегуноҳ норасидалар... чоллар эмиш...” (38-бет). Ёзувчи бош ижодий нияти билан боғлиқ бўлган золим шоҳ образини яратиш учун бадиий тасвирнинг барча имкониятларидан унумли фойдаланган. Маликул майхонасидаги суҳбатлару баҳсларни, ривоятлару хотираларни ва ниҳоят амирул Мўмининг аталмиш Маҳмуд Ғазнавийнинг даҳшатли тушларини золим шоҳ адабий типини яратувчи бош ижодий ниятга хизмат қилдиради. Тушида Султон Маҳмуд таслим бўлишдан бош тортган қасрга ўт қўйишни Амир Нуштегинга буюради. Зум ўтмай, тўрт томондан кўтарилган аланганинг қизғиш тиллари муаззам ибодатхонани аждаҳо янглиғ ялаб, офтобдай ярақлаган олтин қуббаларини ямлаб ютади... Романнинг бошидан охиригача Маҳмуд Ғазнавий билан Беруний ҳақиқат учун жангга киришади. Ҳар ким ўз тафаккур тарзидан келиб чиқиб, ҳақиқатга баҳо беради. Султон бедаво дард сабаб, “неъмати илоҳий” ҳақидаги ривоятни ҳақиқат деб тушунади. Абу Райҳон Беруний эса, уни ҳақиқат эмас, бир чўпчак деб талқин этади. Бу икки зот ўртасидаги аёвсиз фикрий жанглар “Улуғбек хазинаси” романидаги Али Қушчи ва Абдулатиф зиддиятларини беихтиёр ёдга туширади. Али Қушчининг ҳақиқатни ҳимоя қилиши билан Берунийнинг ҳақиқатга садоқати орасида жуда ҳам яқинлик бор. Бироқ, уларнинг ўз даврининг етук алломалари тарзидаги босиб ўтган йўллари, уларнинг ҳар иккаласи, буюк тарихий шахслар эканини англатадиган жиҳатлардир. Худди шунингдек, гуноҳкор шоҳнинг тавба- тазарру қилишида; яъни Абдулатиф билан Маҳмуд Ғазнавий тақидирларида ҳам ўхшашлик бор. Абдулатиф боши танасидан жудо бўлишидан аввал падари олдидагина гуноҳини бўйнига олган бўлса, Маҳмуд Ғазнавийдаги восвос касали, қўрқинчли тушлар, тавба-тазарру бир неча ой сурункасига давом этиб, қийноқлар гирдобида тутиб туради. Агар Абдулатиф падарига қарши тиғ кўтариб, ўз она юртини харобага айлантириб гуноҳкор бўлган бўлса, Маҳмуд Ғазнавийнинг тақдири тамомила бошқача. У ўзининг машваратхонасидаги меҳрибонсимон жойларга забт этилган юртларнинг кўк, сариқ, оқ туғларини, мағлуб лашкарбошиларнинг олтин ва кумуш дубулғаларини, тиллодан жило берилган совут ва қалқонларни, бандларига лаъл ва забаржад қадалган эгри қиличларни, ўқ терилган чарм садоқлар, суяк сопли ханжарлар, узун-қисқа тиғларни остириб қўйганки, улар Маҳмуд Ғазнавийнинг беҳисоб юришлари, суронли сафарларидан ҳикоя қилувчи тимсоллардир. Султон бу ўлжаларни қайси бирини қўлга олса, лоп этиб, ўша музаффар жанг эсига тушади, забун бўлган не-не лашкарбошилар, ман- ман деган амирлар калондимоғ ҳокимлар, шаҳаншоҳлар, кўз ўнгига келади.

Адабиётшунос Т.ҚУрбоновнинг таъкидлашича, О.Ёқубов “Кўҳна дунё” романида оддий халқ вакиллари, ижобий қаҳрамонлар портретини унчалик батафсил чизмасдан, бир-икки характерли белгилар орқали чизган бўлса, аксинча салбий қаҳрамонлар портретини анча мукаммал тасвирлайди. Уларнинг ташқи кўриниши билан ички дунёсини диалектик биргаликда тасвирлаб, қатор тўлақонли характерлар яратишга эришган”. Бу фикр Маҳмуд Ғазнавий образига ҳам тегишлидир. Ёзувчи бу золим шоҳ образини руҳий олам ҳиссиётлари ҳамда онгидаги фикрий ўзгаришлар бирлигида тасвирлар экан, китобхонни бутун рўйи заминни титратган, қанчадан-қанча мамлакатларни мағлуб этиб, мағрибдан машриққача чўзилган ҳудудсиз давлатни куч-қудрати билан бошқарган шоҳ сиймоси билан таништира боради. Романдаги бир фактнинг бадиий талқинига эътибор берайлик. Қиёт қирғинидан кўп йиллар ўтгач, Журжон ва Райда, Қобус ибн Вушмагир каби калондимоғ ҳокимлар саройида кечган мусофирлик йиллари орқада қолган Беруний ўз элига қайтади. Лекин ўз юртига келган олимнинг умр бўйи топган иззат икромлари, Гурганж ҳокими Маъмун ибн Маъмун саройидаги “Мажолиси уламо”да кечган масъуд дамлар, ширин суҳбатлар, қизғин мунозара ва мушоиралар ҳамма-ҳаммаси ўз интиҳосига етади. Чунки, Ғазна ҳокими Султон Маҳмуддан фармони олий келади. Унга кўра ибн Маъмун саройидаги барча алломалар Ғазнага, Султон саройига жўнатилмоғи лозим эди. Султон сўроқлаётган алломалар орасида Беруний ибн Сино, устод Масиҳийлар ҳам бор. Ибн Сино билан устод Масиҳий Журжон томон бош олиб кетишадию, Беруний ўз ихтиёри билан Ғазнага жўнайди. Йиллар ўтади. Ғазнага келган Беруний шаҳар чеккасида расадхона қуради. Шу ерда донғи оламни тутган кашфиётлар яратади. Султоннинг фармони билан расадхона қурилишига Исфаҳон ва Ҳамадондан бир гуруҳ меъморлар таклиф қилинади, улар Берунийга ибн Синодан мактуб олиб келишади. Энди бир савол туғилади. Нега ёзувчи Султон Маҳмуд Ғазнавийнинг фақат қабиҳ ишларини кенг тасвирлайди-ю, савоб ишларига эътиборни қаратмаган? Айниқса, олимларга муносабат масаласидаги талқинлар давр ҳақиқатига мос келадими? Бунга сабаб, бизнингча ёзувчининг Султон Маҳмуд Ғазнавий даври ижтимоий ҳаётига чуқурроқ кириб бора олмаганлигида эмас, балки шўролар даврининг мафкуравий тазйиқидир. Ўша йилларда шоҳлар турмушини ҳақиқат кўзгусида кўриш, пайқаш ва таҳлил қилиш чегаралаб қўйилган эди. Уйдирмачилик хавфсизроқ машғулот бўлиб қолганлиги боис ўша давр адабий танқидчилиги ҳам сиёсий ваҳимачилик ботқоғига ботиб, А.Қаҳҳор айтганидай, “тухумдан тук қидириш, майдонга келган ҳар бир тарихий

мавзудаги асарни тирноқлаб, ҳидлаб, иложи бўлса ёзувчининг бошига чертиб кўриш, ёзувчи яратган тарихий мавзудаги асарни шубҳа остида қолдирадиган ҳар хил имо –ишоралар қилиш, чала ярим гаплар айтиб, миш- мишларга озиқ бериш” 3 билан машғул бўлган эди. Шу боисдан ёзувчи Султон Маҳмудни Маликул Шароб ва Берунийлар нигоҳида ўта гуноҳлар қилиб, золим шоҳ қиёфасида, гуноҳлари кечирилмайдиган бир тарзда тасвирлашга мажбур бўлган. Воқеалар баёни Маҳмуд Ғазнавий тилидан берилган ўринларда эса баъзи-баъзида ҳақиқат учқунлари ярқ этиб кўриниб қолади. Маҳмуд Ғазнавий Абулқосим Фирдавсийни ранжитгани учун ўн йиллаб изтироб чекади. Нечун ўшанда маликул каломни ўз қанотим остига олмадим, нечун ичи қора вазирлар сўзига кириб, уни Ғазнадан ҳайдадим, нечун ёзган китобини олиб, бошидан олтину жавоҳир сочмадим деб пушаймон бўлади ва ниҳоят шаҳри Тусга олтин ва кумуш ортилган бир неча туяли карвон йўллаб, Фирдавсий ҳазратларининг мақбарасига мармар сағана ўрнаттиради. Шоир таваллуд топган шаҳарда эса бир масжиди Жомеъ қурдиришга бел боғлайди. Қайсики, бандаи мўминнинг кўнглига озор берган бўлса, ноҳақ зулм қилган бўлса, барчасининг кўнглини овлайди, кимнингки мулкига хиёнат қилган бўлса ҳаққини ўн баробар қилиб қайтариб беришни кўнглига тугади. Кўринадики, ёзувчи Беруний, Маликул Шароб, ибн Сино сингари севимли қаҳрамонлари тили билан Маҳмуд Ғазнавий инсонийлигини тан олгиси келмайди: “Бундан уч кун муқаддам, майхўрлар тарқаб, майхона уйқуга чўмганда, Маликул шаробни бозор қоровули кириб уйғотади: - Сени кекса бир девона йўқлаб келмиш. - Неки ахмоқ йўқлаб келса уйғотаверасанми, нодон? Девона бўлса бир бурда нон садақа қил. - Кечиргайсан, Маликул Шароб. Девона айтдики, вазири аъзамдан келдим деб. Қўлида бир халта олтин. Мана, ўзи ҳам кирди... Маликул Шароб ялт этиб эшикка қарадию, ўз кўзларига ишонмай, анграйиб қолди. Ё тавба. Бўсағада... амирул мўминин Султон Маҳмуд Ғазнавий турарди... Устида эски қуроқ чопон, бошида хоразмча эски чугурма, белида қизил бўз белбоғ. У “Индама, овозинг чиқмасин” деган маънода кафтини лабига босди, сўнг бозор қоровулига юзланиб: - Сен боравер, - деб ғудранди-да, оёғини аранг судраб ичкарига кирди... - Биродарим, Қутлуғқадам... Тунов кунги кўзларинг ҳануз ёдимда, ҳануз кечалари уйқу бермайди менга. Сал ҳушига келган Маликул Шароб ногаҳон юраги “шиғ” этиб. 3 А.Қаҳҳор. Ёшлар билан суҳбат. Т., 1968, 92-бет.

- Бир қошиқ қонимдан кечгайсен, амирим, - деди, - қуриб кеткур риндона кайфият сабаб, фақир ўша куни кўнглингга озор бердим... - Йўқ, йўқ, - Султон заиф чироғдай йилдираган кўзларини бир очиб, қайта юмди, сўзимга инон, Қутлуғқадам, агарчанг олло таолло ўз иноятини дариғ тутмай бу дарди бедаводан дариғ қилса, мен ҳам дарвешликни ихтиёр этиб, бир тунда дорулсалтанатдан чиқиб кетар эдим. Устимга жанда, бошимга кулоҳ кийиб, “ҳув” деб бошимни олиб чиқиб кетар эдим. Тиламчилик ила кун кечириб, қилган гуноҳларимни ювар эдим. Э яратган эгам. Ўзингдан ўзга ғамғузорим йўқ, - деди Султон аллақандай фарёд чекиб. Ва лекин – наҳот бу майпараст айтгандай савоб юмушларимдан қилган гуноҳларим кўп бўлса”. Йўқ, инонмайсен бу гапга. Аммо инонмасам ҳам мана, бир халта олтин олиб келдим, Қутлуғқадам. Ўшал ўзинг айтган етим- есирларга улашгайсен. Керак бўлса юз халта десанг ҳам келтириб берурмен...” (204-205-бетлар). Маликул Шароб ва Маҳмуд Ғазнавий муносабатларининг бу хилдаги бадиий тўқимасига ишониш қийин, унда ҳаёт ҳақиқати ҳаддан ортиқ даражада муболағалаштирилганлиги яққол сезилиб туради. Роман воқеалари Беруний ва ибн Сино образлари тасвирига кўчиши билан бадиий тўқимада давр ҳақиқати жилва кўрсата бошлайди. Хусусан, Беруний билан Хатлибегимнинг суҳбатида, уларнинг ибн Синони излаб топиш билан боғлиқ саъй-ҳаракатларида Берунийнинг сафарга отланиши воқеалари тасвирида бадиий тўқима билан давр ҳақиқатининг мутаносиблигини кўрамиз. Хатлибегимнинг ўз суюкли оғаси Султон Маҳмуд Ғазнавий тақдири тўғрисидаги ташвишлари ҳам, иккала вазир – Али Ғариб ва Абул Ҳасанак тўғриларидаги мулоҳазалари ҳам, шунингдек, Берунийнинг ибн Сино ҳақидаги ўйларию, фитна- фасодлардан йиро юриб, қолган умрини мутолаа ва мушоҳадага бағишлаш билан боғлиқ ниятлари ҳам давр ҳақиқатининг бадиий талқинидир. Беруний Хатлибегим топшириғи билан йўлга отланар экан, ич-ичидан зил кетади, “нечун бу тубан ишга аралашиб қолдим”, деган ўй уни қаттиқ азоблайди. Чунки у Хатлибегим бошлиқ бир қанча аркони ҳарб ва аркони давлат бир томон, вазири аъзам Али Ғариб ва унинг тарафдорлари эса иккинчи томон бўлиб, тожу тахт учун пинҳона кураш олиб боришаётганини яхши биларди. Берунийнинг айниқса, вақт деб аталмиш неъматнинг қадрига етиш, ибн Синонинг беназир таланти тўғрисидаги ўйлари ҳам бадиий тўқима эмас. Бу ўринда биз буюк олим ўйларида ижодкор инсонга хос ҳақиқатнинг кўзга ташланиб туришини кузатамиз: “Сафарнинг иккинчи куни кечқурун улар баланд қир ёнбағрида жойлашган катта бекатга етиб қўнишди.

Бекатнинг улкан сардобаси бор, афтидан у катта карвонга мўлжалланган эди. Лекин сардобадан ҳам бурун Берунийнинг диққатини бекат ортидаги баланд қир жалб этди. Узоқдан улкан гумбазга ўшхаб кўринган бу қир нимаси биландир Нанда шаҳри яқинидаги юксак тоғни эслатарди. Беруний қирни узоқдан кўргандаёқ ғалати бўлиб кетди-ю, бекатга етиб отдан тушишлари билан махфий мушрибдан ижозат сўраб, қир томон йўл олди. Ҳа, худди ўзи. Нанда шаҳри ёнидаги тоғ ҳам худди шундай кўм-кўк, худди шундай баланд, теварак атроф эса бундан ҳам текис эди. Ҳануз ёдида у ҳар юз қадам кўтарилганда бир тўхтаб, уфққа қарар, уфқ эса яна бир неча чақирим чекиниб, янги кенгликлар, пастдан кўринмаган йироқ манзаралар намоён бўларди... Ҳар сафар янги баландликдан янги уфқ очилганда Беруний бу нуқтадан хаёлан чизиқ ўтказиб, турган жойига нисбатан ҳосил бўлган бурчакни белгилар экан, фавқулодда улкан бир кашфиёт олдида турганини сезиб, юраги гурс-гурс урарди. Ҳақиқатан, ғалати яралган экан инсон ақл-идроки . У гўё хасис баққолдай илм деб аталмиш дурдоналарни битта -битта териб, миянинг энг хилват бурчакларига йиғиб қўяверар экан. Аммо, нимадир туртки бўлиб, кечаси ёнган машъалдай “ярқ” этиб ёнмагунча бу хилватдаги дурдоналар ҳам жило бериб ярқираб кетмас экан. Берунийнинг назарида Нанда тоғидаги ҳодиса учун яна шундай машъал хизматини қилди-ю, хаёлида йиғилиб юрган фикрларга ажиб аниқлик киритди. Ўша оқшом Беруний тоғ тепасида осмон тўла юлдузларга тикилиб тонг оттирди. У дунёда энг бахтли одам эди. Чунки ўша кеча унга табиатнинг буюк бир сири аён бўлганди”. (214-бет). Беруний ва ибн Сино ҳаётига дахлдор бўлган тарихни ҳужжатларни синчиклаб, чуқур ва атрофлича ўрганган ёзувчи бу иккала алломага шу қадар меҳр қўйиб қолганки, ўзидаги ана шу туйғуларини китобхон қалбига ҳам кўчирмоқчи бўлади. Ёзувчининг маҳорати шундаки, у бу буюк алломаларни қандай тушунган, ҳис этган бўлса, китобхон ҳам уларни шундай тасаввур қилиш имкониятига эга бўлган. Беруний билан ибн Сино қалбларини ўртаган дардлар ёзувчига давр ҳақиқати бўлиб туюлган. Алломаларга азоб берган дардларнинг бари- адолат, инсоф, шафқат ва маърифатнинг етишмаслиги, хоинлик, золимлик, фитна ва очкўзликнинг устуворлиги – буларнинг барчаси ёзувчи қалб туғёнига айлангани учун ҳам бу икки алломанинг мукаммал адабий типи юзага келган. Шу боисдан ҳам роман бу икки аллома тўғрисида ёзилгандай таассурот қолдиради. Адабиётшунос А.Каттабеков жуда тўғри қайд қилганидек, “ёзувчининг асосий мақсади ибн Сино ва

Беруний сингари улуғ алломалар образини яратиш эмас. Фактик материални чегаралаган ёзувчи ўз қаҳрамонлари биографиясидаги энг муҳим даврни тасвирлар экан, кундалик ҳаётий воқеалар асосида даврнинг мукаммал ва бадиий ҳаққоний манзараларини яратади, буюк мутафаккирлар фожиасининг сабабларини очиб беради. Романнинг бош қаҳрамони ибн Сино ёки Беруний эмас, балки мураккаб ва зиддиятли воқеаларга тўла бўлган даврдир” 4 . Берунийнинг ақл – фаросати имтиҳон қилиниши тасвирига бағишланган саҳифалар ҳам, Абу Убайд ал – Жузжонийнинг ўз устози ибн Сино тўғрисидаги хотиралари битилган лавҳалар ҳам ёзувчининг бу икки аллома дардларига китобхонларни ҳам шерик қилиш ниятида қалам тебратганидан далолат беради. Тийрак китобхон бу икки алломанинг жуда кўп изтироблари адолат излаш билан боғлиқ эканлигини илғаб олади. Беруний караматийлар (ўрта асрларда диний ғоялар воситасида зулмга қарши қаратилган курашчилар оқими) раҳнамоси имом Исмоил тўғрисидаги рисоласи сабаб бўлиб, ўз устози Абдусамат Аввал билан бирга Маҳмуд Ғазнавийнинг “Қалъаи қаҳр” деб номланган зиндонига ташланади. Зиндонда Абдусамад Аввал рисоладан Берунийнинг номи ўчирилганлигини, асар муаллифи эса ўзи эканини айтади ва шогирдини ўлимдан қутқазиб, ўзи дор тагига боради. Бу ҳақ ва адолат учун охирги нафасигача курашган инсоннинг беқиёс жасорати эди. “... Дор тагида турган устод қўлини бетоқат силкитдию: - Худо недур, эй бетавфиқ? – деб хитоб қилди. – Худо – бу адлу ҳақиқатдур... Қуръони мажид недур? – инсофу адолатдур. Савоби азим недур? – етим- есирлар бошини силамоқдур. Гуноҳи кабир недур? – Сен этавфиқ янглиғ айшу ишрат ва зеби-зийнат иштиёқида диёнатни тутмакдур. Устод овози ҳар сафар момақалдироқдай қалдираб хитоб қилганида сарой пештоқлари юз баробар кучли акс – садо берар, бутун майдон – наинки майдон, ҳатто саройнинг у юзидаги шаҳар, беҳисоб кўчалар, кўчалардаги расталар, карвонсаройлар, гузарлар – бутун дорулсалтанат бу хитоб, бу акси садо сеҳрига маҳлиё бўлиб қолган эди. Гўё бу сўзлар тириклайин оқ кафанга ўралган яланг оёқ, яланг бош бир алломанинг ваъзи эмас, ғойибдан келаётган илоҳий нидо эди. Бу нидо сеҳридан биринчи бўлиб Султон қутулди: - Сипоҳ солар қайда? Бу – шаккок сўзларини эшитмоқ – гуноҳи кабир эмасму? Ўчир овозини бу даҳрийнинг! Ўчир! 4 Каттабеков А. Художественное воплошение личности и исторической эпохи в современной узбекской прозе. -АДД. – Тошкент, 1986. стр. 13.

“Ўчир!” – садо берди тиллакори пештоқлар- “ўчир!”. Дор тагида қандайдир кураш бошланди. Устоднинг бошига сиртмоқ ташланди, аммо шу пайт ҳамон ҳамон денгиздай гувуллаган оломон узра яна ўша илоҳий овоз янгради: - Ҳой айшу ишрат азмида имону эътиқодини ёдидан чиқарган бандаи ожиз Маҳмуд Ғазнавий. Сўнгги каломимни эшитгайсен... Худованди карим гуноҳларингни кечирмайди сенинг. Қиличидан қон томган сендай мустабидни... – Чоп! Султон ҳайқириғидан ҳушларига келган суворийлар оломон томон от сурди-ю, ҳаммаёқ ағдар тўнтар бўлиб кетди... ... Мана уч йилдирки, бу манзара, аламли туйғу Абу Райҳон хаёлидан кетмайди, билъакс ҳар эслаганида кўксига нина санчилгандай бўлади...” (84-85-бетлар). Подшонинг золимлиги ҳақидаги давр ҳақиқати Беруний Маликул Шароб, Бобо Хурмо, Абулқосим Фирдавсий, Ибн Сино устод Абдусамат Аввал, ҳақ ва адолат лашкарбошиси имом Исмоил Ғозий, Шокалон ва унинг сингари жуда кўп образлар воситаси берилганлигининг гувоҳи бўламиз. Назаримизда кўҳна дунё ҳаёти ва ҳақиқатлари тасвирида қора бўёқлар жуда кўпайиб кетганга ўхшайди. Фақатгина Беруний ва ибн Синолар фаолиятлари билан боғлиқ тарихий, илмий ҳақиқатлар тасвирларидагина китобхон қалбига бироз шодлик ҳислари қуйиладики, шу боисдан ҳам китоб бу икки аллома тўғрисида ёзилгандай бўлиб туюлаверади. Бироқ, асрга давр адабий типларининг яратилиши нуқтаи назаридан ёндошадиган бўлсак, давр ҳақиқатини ташувчи адабий типларни ёзувчи қўшалоқлаштириш усули билан яратганлигига амин бўламиз. Энг аввало, Маҳмуд Ғазнавий зулмини фош этувчи икки шоир – Маликул Шароб лақабли шоир Қутлуғ Қадам ва “Шоҳнома” муаллифи Абулқосим Фирдавсийлар сиймоси кўз ўнгимизда намоён бўлади. Ундан сўнг қўшалоқ табиб образи – ибн Сино ва унинг номидан фойдаланиб, юрувчи сохта табиб Абу Шилқим ибн Шаҳвоний воқеалар ривожига кириб келади. Маҳмуд Ғазнавийнинг ғоявий рақиблари – Устод Абдусамад Аввал ва имом Исмоил Ғозий, шунингдек, икки вазир – Али Ғариб ва Абул Ҳасанак, икки шоҳ – Маҳмуд Ғазнавий ва унинг ўғли Масъуд буларнинг барчаси романда яратилган давр адабий типларининг қўшалоқ бадиий ҳодисаларидир. Шу боисдан ҳам “Кўҳна дунё” романини икки аллома тўғрисидагина деб эмас, балки икки подшо, икки вазир, умуман ўша давр тўғрисидаги мураккаб психологик асар деб ҳам баҳолаш мақсадга мувофиқдир. Маҳмуд Ғазнавий ҳам ўз даврининг ижтимоий типларидан биридир. Золимлиги билан характерланувчи бу адабий типнинг ижтимоий заминига

ёзувчи ижодий нуқтаи назардан ёндошган. Шу боисдан ҳам унинг даврида қанчадан – қанча адолатсизликлар ва зулму ситам содир бўлган бўлса, уларнинг барчаси ўша тарихий шароит моҳиятидан келиб чиқиб, мавҳумлаштирилган ва Маҳмуд Ғазнавий адабий тимсолида мужассамлаштирилган. У Бобо Хурмонинг хурмозорини тортиб олган. Абулқосим Фирдавсийга эроний шоҳларни туроний шоҳлардан устун қўйдинг деб туҳмат қилган, Маликул Шароб таъбири билан айтганда, қўш қайрағоч баргларининг сонидан ҳам кўпроқ одамларни қон қақшатган. Ўзга юртларни забт этишда шафқатсизлик кўрсатиб, қамалдаги одамларни тириклайин ёқиб юборган, ҳақ гапни айтган устоз Абдусамат Аввалдай олимларни дорга тортган, ҳатто Берунийдай алломаларни ҳам шаккокликда айблаб, бир неча бор зиндонбанд этган шафқатсиз ҳукмдордир. Ана шуларнинг барчаси золим шоҳ Маҳмуд Ғазнавий адабий типининг бадиий сиймосига хос чизгилардир. Осмонўпар минораю кошоналар ҳам минглаб ғиштларнинг устма –уст қўйилишидан кўтарилганидек, МАҳмуд Ғазнавий адабий типи талқинида ҳам унинг даври ижтимоий ҳақсизликлари акс этган. Ёзувчи ана шуларнинг барчасини Маҳмуд Ғазнавий фаолиятининг бадиий талқинида бирлаштириб, даврнинг аниқ бир тарихий шахссиймосида мужассамланган адабий типини яратган. Хуллас, “Кўҳна дунё” романидаги ҳамма нарса, барча образлар-у, воқеалар тизими Султон Маҳмуд Ғазнавий шахсига боғлиқ ҳолда тасвирланади. Улар ё султоннинг қаҳрига йўлиқиб, умрлари азоб-уқубатда ўтади, ё меҳрига раво кўрилиб, ҳаётлари роҳат фароғатла кечади. Роман воқеалари ечимга қараб боргани сайин ибн Сино тақдири билан боғлиқ воқеалар шиддат билан ривожланади. Исфаҳондаги ўлатга қарши курашиш учун шаҳарга кириб борган ибн Синони шоҳ Масъуд одамлари қўлга туширадилар ва табиб шоҳни муқаррар ўлим чангалидан қутқазади. Шундан сўнг Масъул ибн Синони сарбозлар ҳамроҳлигида Ғазнага жўнатади. Ибн Сино йўлда ҳақ ва адолат лашкари имом Исмоил Ғозий одамлари томонидан қутқарилади, бироқ, у Ғазнага боришга аҳд қилади. У ерда эса “неъмати илоҳий”ни тан олмагани учун сохта ибн Сино деб, ибн Сино ниқоби остида юрган нопок табиб Абу Шилқим ибн Шаҳвоний эса ҳақиқий ибн Сино деб эълон қилинади. Улуғ аллома Абу Али ибн Сино қора дори таъсирига берилган Маҳмуд Ғазнавийнинг умри поёнига етганини сезади ва имом Исмоил Ғозий тарафдорлари кўмагида золим шоҳ таъқибидан халос бўлиш ҳаракатига тушади. Беруний билан ибн Сино хайрлашув онларида бу норасо дунёнинг нопок ишлари хусусида куйиб пийиб суҳбатлашадилар. Икки алломанинг ана шу суҳбати романнинг фалсафий якуни ҳисобланади:

“Бу сафар Беруний қўлларини кўксида қовуштирганича, осмонга тикилиб, узоқ сукутга толди сўнг, қаҳрли, бўғиқ овози аллақандай самимий ва ўйчан оҳанг касб этиб, тиниқ янгради: - Ё тавба. Бу гўзал олам, бу мусаффо осмон, бу ёруғ юлдузлар, қўйингки, бу макаммал оламни бунёд этган худованди карим, нечун ўз бандасини бундайин номукаммал қилиб яратди?! Агар бу фоний дунё, Абу Али, сен айтгандай буюк зарурат ва етук ақл-идрок асосида қурилган бўлса, нечун бу улуғ қонунуят бани башар ҳаётига келганда ўз кучини йўқотди? - Осий бандангни ўзинг кечиргайсен, э яратган эгам. На лекин... агар бандангни лойдан яратиб, унга ўз нафсингдан уфуриб жон ато қилганинг рост бўлса, нечун бу жон билан бирга унга жаҳолат ва қаллоблик, худбинлик ва разолат янглиғ тубан истакларни қўшиб бердинг? Нечун унга бошқа ҳеч бир тирик зотга ато қилмаган ўткир тафаккур ва етук ақл-заковат инъом этиб, бу ақл-заковатни тубанлик, разолат ва қабоҳат йўлида ишлатмоқни раво кўрдинг? – Беруний, гўё кўкдан садо кутгандай бир нафас сукутга чўмди. Ибн Сино гўё унинг мунгли куйдай сокин оққан овозига сеҳрлангандай бошини осилтирганича маҳзун хаёлларга толган эди” (320-бет). Кўринадики, бу икки адабий тип фақат ўз тақдири тўғрисидагина эмас, балки бутун инсоният тақдири, она заминдаги ҳаётнинг моҳияти, разилликлардан жирканиш, ижтимоий ҳаётни гўзаллатириш сингари даврнинг долзарб муаммолари ҳақидаги фалсафий қарашларни ўзида мужассамлаштирган. Яратилаётган адабий тип ўз даврнинг ечиб бўлмас ижтимоий муаммоларига ҳаққоний муносабат билдириш воситасига айланган, давр ҳақиқати яъни замондошларининг жамики фазилатларини ўзида мужассам этгандагина қиёмига етган бўлади. Шу боис, Беруний ва ибн Синоларнинг романдаги бадиий инъикосларини давр адабий типининг юксак даражадаги намунаси деб қабул қилиш мумкин. Агар ўзбек тарихий романларидаги кўпгина адабий типларга назар ташласак, уларнинг аксарияти ўз даврининг ижтимоий мезонлари ва талабаларидан ўзиб кетиб, келажак тонгини аввалдан кўра олган улуғ зотлар эканига амин бўламиз. Шундай буюк зотлар сирасига Беруний ва ибн Сино каби алломаларни ҳам қўшиш лозимдурки, уларнинг “Кўҳна дунё” романидаги бадиий образи ўз даври ҳаётининг поэтик кўзгуси вазифасини бажарувчи адабий тип даражасида тасвирланган.

Похожие

Одил Ёкубов

Одил Ёқубов ижоди

Ёзувчининг нияти ва бадиий образ (Одил Ёқубовнинг “Улуғбек хазинаси” романи асосида )

Душманни танитган дўст (Абдулла Қодирий ижоди асосида) душманни танитган дуст

Илми ғарибани қўмсаб ( илми гарибани кумсаб ) Х Х Ниёзий ижоди асосида