Jadidchilik va til-yozuv-imlo masalalari - Литература - Рефераты

Jadidchilik va til-yozuv-imlo masalalari

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

159.5 KB

Jadidchilik va til-yozuv-imlo masalalari Reja : 1. XX asr boshidagi Turkistonning umumiy ijtimoiy-siyosiy ahvoli to'g'risida 2. Chor ma'muriyatining til, yozuv va imloga nisbatan tutgan siyosati 3. Jadidlarning til, yozuv va imlo xususidagi qarashlari 4. Jadidlarning yozuvni almashtirish yoki yoki alfavit islohoti rejalari

20-asrga Turkiston asosiy hududlari Rossiya tomonidan ekspansiya qilingan, Turkiston hamda Cho'l general-gubernatorligi sifatida imperiya tarkibiga kiritilgan holda rus protektorati ostidagi ikki nisbiy mustaqil xonlik – Buxoro va Xiva xonliklari mavjud holda kirib keldi. Turkistonda rus hukmronligi mustahkamlanib, 19-asrning 90-yillarida chorizmning aholini ko'chirish siyosati boshlanguniga qadar o'lkada qariyb 100 foiz musulmonlar yashar edilar va aholining etnik tarkibi asosan turkiy tilli o'zbeklar, qozoqlar, turkmanlar, qirg'izlar, qoraqalpoqlar, uyg'urlar hamda forsiy tilli tojiklardan iborat edi. Mavzumiz yozuv va imlo masalalari bilan bog'liq ekan, gapni Turkiston aholisi orasidagi savodxonlik masalasi bilan boshlagan ma'qul. Zero, yozuv va imlo savodxonlikning, savodxonlik esa ma'naviy madaniyatning asosida turuvchi belgilaridan biridir. Turkiston aholisining madaniy-ma'rifiy darajasi xususida o'tmishda chorizm va sovet tarixshunosligida turlicha qarashlar mavjud bo'lganligi ma'lum. Jumladan, 20-asr boshida Rossiyada chop etilgan "Vestnik vospitaniya" jurnali yerli aholi o'rtasidagi savodxonlik darajasi juda past ekanligini qayd etib, "Turkiston o'lkasida yoppasiga savodxonlikka erishish uchun 4600 yil kerak", deb yozgan edi 2 . Sovet hokimiyati yillarida nashr etilgan adabiyotlarda esa 1917-yilgacha bo'lgan davrda Turkistonning yerli aholisi o'rtasidagi savodxonlik darajasi 2 foizdan oshmas edi, deb qayta-qayta uqtirib kelinganiga har birimiz guvohmiz 3 . Chor va sovet mutaxassislarining o'lkadagi savodxonlik darajasini qanday metodika bilan hisoblagani bizga qorong'u, ammo har ikki holda ham yondashuv hamda raqamlar ortidagi fikr ravshan; birinchi holda "ruslar Turkistonni qo'shib olgunlariga qadar o'lka xalqlari tamoman savodsiz edi va biz shunday yovvoyi o'lkaga sivilizatsiya keltirdik", degan fikr urg'ulansa, ikkinchi holda "Oktabr to'ntarishigacha mutlaqo zulmat ichida bo'lgan o'lkaga biz, bolsheviklar (kommunistlar) ma'rifat tarqatdik", shaklidagi an'anviy sovet demagogiyasi aks etadi. Xo'sh, 20-asr boshida Turkiston o'lkasida va yuqorida tilga olingan o'zbek xonliklarida savodxonlik va umuman aholining ta'lim darajasi qanday edi? Keyingi yillarda olib borilgan tadqiqotlar mintaqada tekshirilayotgan davrda aholining ta'lim darajasi metropoliya – Rossiyaning markaziy viloyatlaridan hech bir darajada past emasligini ko'rsatadi. Jumladan, bu xususda o'zbekistonlik olim P.G. Kim tomonidan aholining umumiy soni, barcha turdagi maktablar va ulardagi o'quvchilar miqdori kabi ko'rsatkichlarga asoslanib amalga oshirilgan hisob- 2 Matn parchasi ushbu manbadan olindi : Isxakov F . Natsionalnaya politika tsarizma v Turkestane (1867-1917 g . g .). – Tashkent : Fan , 1997, s .146-147. 3 Jumladan qarang : Kari - Niyazov T . M . O perexode s latinizirovannogo alfavita k novomu alfavitu na osnove russkoy grafiki // O novom uzbekskom alfavite na osnove russkoy grafiki . – Tashkent : GUPI , 1940, s .3.

kitoblar 20-asr boshida Rossiyada savodxonlik darajasi 21 foiz bo'lgan bo'lsa, Turkistonda bu raqam 19,55 foiz bo'lganligini isbotlaydi. Ko'rinib turibdiki, o'lkadagi savodxonlik darajasi oq va qizil imperiyalar davrida ma'lum maqsadlarni ko'zda tutgan holda ataylab pasaytirib ko'rsatib kelingan  . Ayni ana shunday yondashuv amaldagi yozuv "yaramasligi", uning "xalq savodxonligini oshirishda qiyinchilik tug'dirishi", mazkur yozuv "reaksion bir dinning quroli ekanligi" va hokazo sabablarga ko'ra "progressiv" yozuvga almashtirilishi kerak, degan fikrni tug'dirishga zamin tayyorlagan ko'rinadi. XX asr boshida yerli aholi millatidan qat'iy nazar arab yozuvidan foydalanardi va bu yozuvda bitilgan millionlab qo'lyozma kitoblar insonlar tomonidan o'qib kelinardi. Ayni o'sha davrda o'lkaga Usmonli saltanatidan, Rossiya imperiyasining Boku, Qozon, Ufa kabi shaharlaridan dastlabki bosma kitoblar kirib kelgan edi. Rus kuzatuvchilari Turkistonning har bir shahrida qo'lyozma kitoblar bozori mavjud ekanligi va mahalliy aholi kitobga juda o'chligi, kitob savdosi juda foydali tijorat ekanligini qayd etib o'tadilar ( jumladan, V.Vereshagin, N.I. Veselovskiy va boshq.). Bu fakt qarshisida arab yozuvining 20- asr boshidagi turkistonliklar uchun noqulaylik tug'dirganligi va ularning savodini oshirishga xalaqit berganligi xususida gapirish o'rinli emas, albatta. 20-asr boshida Turkistonda yashovchi xalqlarning yozuvini almashtirishning tamallari xususida ikki xil fikr mavjud. Jumladan, bir guruh tadqiqotchilar yozuv islohotining tashabbuskorlari chor ma'muriyati desalar 1 , boshqalari bu ishning boshida turganlar jadidlardir va ular bu islohotni sovet hokimiyatining qo'li bilan amalga oshirdilar deydilar 2 . Har ikkala nuqtai nazarni tahlil qilib chiqaylik. Chor ma'muriyatining til, yozuv va imloga nisbatan tutgan siyosati Rossiya imperiyasi Turkistonni tarixan qisqa muddatlarda, atigi 20 yil ichida (1856-1876) zabt etishi va mahalliy xonliklarni o'ziga bo'ysundirishi o'lkani boshqargan chor generallari va amaldorlarida har qanday maqsadlarga yengillik bilan erisha olish kabi xomxayollarni tug'dirgani sir emas. Chorizmning egallangan bu yurtda doimiy ravishda amalga oshirib kelgan siyosati – ruslashtirish jarayoni ham ayni shu kayfiyat bilan olib borildi. Chorizmning Turkistondagi yerli aholining madaniyati va tiliga nisbatan tutgan siyosatining dastlabki tamoyili "bepisandlik"(ignorirovanie) siyosati edi. Bu siyosat yerli xalqlarning tili va madaniyati, an'anviy ta'lim tizimiga befarq qarsh, azaliy ta'lim tizimini tutib turgan vaqflar tizimini bekor qilish va oxir –oqibatda  Ba ' zi tadqiqotchilar chorizm amaldorlari savodxonlik deganda rus tilida xat - savod chiqarishni nazarda tutishgan , mahalliy alifbodagi savodxonlik esa ularning nazarida savodxonlik hisoblanmasdi , deb ko ' rsatadilar . Qarang : P . G . Kim , yuqorida ko ' rsatilgan maqolasi . 1 Qosimov B . Milliy uyg ' onish . – Toshkent , 2003, … bet ( bibliografiya mavjud ) 2 Isaev M . I . Yazikovoye stroitel ' stvo v SSSR . – M ., 1979, s .74-75 ( biblografiya mavjud )

yerli aholini rus mustamlaka ma'muriyati barpo etgan ''rus-tuzem maktablari''ga jalb qilish orqali assimilyatsiya qilsih yo'li edi. "Bepisandlik" siyosatining mohiyati Turkistonning birinchi general- gubernatori A.P. Kaufmanning quyidagi so'zlarida yaqqol ifodalangan: ''g'ayrielatlarga ta'lim berishdan ko'zlangan pirovard maqsad, shubhasiz, ularni ruslashtirish hamda rus xalqi bilan qo'shib yuborishdir'' 1 . Ana shu maqsadga xizmat qiladigan keng ko'lamdagi tadbirlarni amalga oshirish uchun 1873 yilda ''Turkiston o'lkasidagi xalq ta'limi va o'quv jarayonini yo'lga qo'yish haqidagi reja" ishlab chiqildi va markaziy hukumatga ko'rib chiqish uchun topshirildi. Bu "Reja" 1875-yilda imperator Nikolay II tarafidan ma'qullanganidan so'ng Turkistondagi chor ma'muriyati o'z oldiga qo'ygan maqsadlariga xizmat qiluvchi maktablarni taskil etishga kirishib ketdi. Jumladan, XX asr boshida Turkiston o'lkasida 83 ta rus-tuzem maktablari bor edi. Ammo, yerli xalqlarning madaniy-ma'rifiy hayotiga bunday riyokorona aralashuv va yurgizilgan ayyor siyosat, aytaylik, Volgabo'yi, Sibir va Uzoq Sharqdagi kabi muvaffaqiyatli bormadi. Eslatib o'tilgan davrda butun Turkistonda rus-tuzem maktablarida atigi 2800 kishi o'qiganini va ayni davrda hukumat vaqflaridan judo etib, har taraflama siquvga olgan 7860 ta an'anaviy maktab, madrasa va otinxonalarda jami 70.864 nafar o'quvchi va talabalar ta'lim olganligini 2 e'tiborga olsak, mustamlaka ma'muriyati ta'limni ruslashtirish hamda unda mahalliy tillarni o'qitmaslik yo'li bilan juda kam natijalatga erishganini ko'rish mumkin. Rus-tuzem maktablariga mahalliy millat farzandlarini jalb qilish juda qiyin kechganligini alohida ta'kidlab o'tish kerak. Yerli xalqning aksariy qismi, ba'zi rusparast boy-zodagonlarni hisobga olmaganda 3 , o'z bolalarini rus-tuzem maktablariga berishning oqibatlaridan cho'chir edi. Bu maktablarda birinchi navbatda pravoslav mahzabinig asoslari, rus tili, podshoni ulug'lovchi madhiyalar o'rgatilgani uchun mahalliy xalq bu ochiqdan-ochiq dinbuzarlikdan qochib o'z farzandlarini rus-tuzem maktablariga bermasdi. Buni o'z vaqtida Sirdaryo viloyatidagi rus maktablarini taftish etgan chor amaldori N.K. Smirnov ham qayd etgan edi. U ruslashtirishga yo'naltirilgan ta'lim siyosatining muvaffaqiyatsizligi sabablarini quyidagicha izohlaydi va yozadi: - yerli aholining shaharlardagi rus maktablarining qabul qilmaganligi sababi ularning dasturlarida musulmoncha savod darslari yo'qligi, darslar bolalar uchun 1 O ' zbekiston Respublikasi Markaziy Davlat Arxivi ( O ' zR MDA ), f .47, 382- ish . Jurn. Zasedaniya Soveta Ministra narodnogo prosvesheniya. 2 Ostroumov N.P. Islamovedeniye. Vvedeniye v kurs islamovedeniya. – Tashkent, 1916, s.213. 3 Masalan, toshkentlik Said Azimboy 1867 yildayoq fon Kaufmanga shaxsan murojaat etib"…ruslar bilan bu yerda va Rossiyadagi yarmarkalarda doimiy ravishdagi uchrashuvlar va bizning til o'rganishga bo'lgan ishtiyoqimiz biz bilan qonun va hokimiyat muloqot yurituvchi tilni o'rganib olishimizga ko'maklashadi. Ammo bu bilimlarimiz keyinchalik tezda yo'qoladi yoki chegaralanib qoladi. Faqatgina ta'lim olish bizdagi lisoniy tajribani mustahkamlaydi. O'z navbatida men bu ishning (yerli xalqlarga majburan ruscha o'qitishning – E.J.) foydali ekanligiga ishonaman…", deb yozgan edi. Fon Kaufmanning bu xatga munosabati: "Said Azim mening fikrlarimni to'g'ri fahmlabdi, bu taklifi uchun unga minnatdorchilik bildiraman". Manba: O'zR MDA, f. I-1, 19-ro'yxat, 3-ish, 7- 8 bb.

tushunarsiz bo'lgan rus tilida olib borilishi va o'qituvchilarning mahalliy tillarni bilmasligi; - (rus) bolalariga pravoslav dini asoslarini musulmon bolalar huzurida o'rgatish 4 . Shuningdek, ruscha xat-savod oddiy turkistonlikka foyda keltirmas edi, chunki o'lkaning musulmon aholisi barcha narsani - xatlar, hisob-kitoblar va boshqa yozishmalarni mahalliy tilllarda va arab yozuvida amalga oshirar, musulmoncha xat-savodli kishi bunda, tabiiy, ko'proq yutar edi. Rus mustamlaka ma'muriyatining ta'lim tizimini ruslashtirish orqali assimilyatsiya siyosati muvaffaqiyatsizlikka uchragani ayon bo'lgach, chor ma'muriyati o'zlarining pirovard maqsadlariga erishishning boshqa usullarini ham qo'llay boshladilar. Masalan, chor ma'muriyati o'zi tarafidan mutlaqo inkor etilgan, vaqflaridan judo qilingan va o'z holiga tashlab qo'yilgan madrasalarda rus tilini o'qitish g'oyasini ko'tarib chiqdi. Davrining taniqli sharqshunos olimi V.V. Grigoryevning maslahatlariga amal qilingan holda barcha yirik madrasalarda rus tilini o'qitish haqida topshiriq berildi. Bu xususda tilga olib o'tilgan olim qayd etgan ediki, "madrasalarning domlalari ruschani bilmaydilar, xristian o'qituvchiga esa musulmon o'quv yurtida dars berish "odobdan emas", shu sababli musulmon domlalar va mudarrislarni rus tilini mustaqil o'rganishga majbur qilish kerak" 1 . Bu "genial" fikr keyinchalik hayotga qanday amalga oshirilganligi haqida tarixiy manbalarda biror-bir eskartish uchramaydi, ammo mazkur tashabbusning o'rtaga qo'yilishi mustamlaka ma'muriyaining o'zlarining pirovard maqsadiga erishish uchun hech qanday yo'llardan toymaganligiga yaqqol misoldir. O'zlari kutmagan holda Turkistonda mutloq o'zgacha, kuchli va yashovchan madaniyatga duch kelib, ruslashtirish va xristianlashtirish rejalari puchga chiqqach, chor ma'muriyati til siyosatida bir muncha o'zgarishlar qilishga majbur bo'ldi. Rus ma'muriyati va mahalliy aholi o'rtasidagi asosiy to'siq til muammosi ekanligini anglab yetar edi. O'lka bosib olingan dastlabki davrda xalq bilan muloqot ko'p sonli tatar, qozoq va o'zbek tarjimonlari yordamida olib borilar edi, ammo tarjimonlarning haddan oshishi, o'z qavmi vakillari bilan til biriktirib olishi, o'z xalqi tarafiga o'tib ketishi  va xo'jayinlarni aldashga intilishi kabi hollar ma'muriyatni jiddiy tashvishga solardi. Mahalliy tillarni rus chinovniklarining o'zlari bilishi lozimligi ilk general-gubernator K.P. fon Kaufman davridayoq angalab yetilgan edi. General-gubernatorning taklifiga ko'ra Toshkentda mahalliy 4 Qarang: Bendrikov K.A. Ocherki po istorii harodnogo obrazovaniya v Turkestane. –M., 1960, s.180-181. 1 Zapiski ordinarnogo professora Sankt-Peterburgskogo universiteta V.V.Grigoryeva // Sbornik dokumentov i statey po voprosu obrazovaniya inorodsev. – SPb, 1889, s.205.  Bu o'rinda 20-asr boshida Samarqand atroflarida uyezd nachalnigining sobiq tarjimoni Namoz Pirimqulov boshchiligida qo'zg'olonni eslab o'tish o'rinlidir. Rus tilini va chor ma'muriyatining tabiatini yaxshi bilgani uchun N.Pirimqulov 10 yilga yaqin mustamlaka ma'muriyatiga qarshi muvaffaqiyatli qurolli kurash olib borgan edi. Rus ma'muriyati buni unutmagan, albatta.

tillar kurslari ochilishi, bu kurslar uchun darslik va lug'atlar tuzishga tanlov e'lon qilinishi lozim edi. Ammo, bu ishlar "mablag' etishmasligi tufayli" amalga oshmay qoldi. Fon Kaufmandan keyingi general-gubernatorlardan biri N.O. Rozenbax ( Н . О . Розенбах ) 1887-yilda maxsus farmoyish qabul qilgan bo'lib, bu hujjatga ko'ra chor amaldorlari, rus-tuzem maktablari o'qituvchilari mahalliy tillarni o'z xizmat vazifalari talab qilgan darajada bilishga majbur edilar. Shu maqsadda joylarda amaldorlar uchun til kurslari tashkil etildi. Ammo bu kurslarning natijasi ko'ngildagiday chiqmadi va ular tez fursatda "tekinga o'qitish, tinglovchilarning ko'pligi hamda darslar hajmining juda ozligi" tufayli o'z faoliyatini to'xtatdilar 2 . Ammo, fikrimizcha, bunday faoliyatsizlik va muvaffaqiyatsizlikning asosiy sababi shovinistik ruhdagi aksar chor amaldorlarida Turkistondagi mahalliy tillarni o'rganish istaginig yo'qligi edi. "Zarafshon" (Samarqand) gazetasi 1906-yilgi sonlaridan birida yozgan ediki, "…bizning amaldorlarimiz hamma joyda o'zlari xizmat qilayotgan xalqlarning tili va turmushini bilishni astoydil xohlamaydilar. … Ular til o'rganish uchun vaqt yetishmasligidan shikoyat qiladilar, ammo karta o'ynash va sharobxo'rlik uchun vaqt topa oladilar". O'lkaning general-gubernatorlaridan D.I. Subotich ( Д . И . Суботич ) davrida mahalliy tillarni mustamlaka amaldorlari tomonidan o'rganilishi o'tkir qilib qo'yilganini qayd etib o'tish kerak. Bu yuqori martabali mansabdorning 1905 yilda Rossiya imperiyasi Maorif ministri Redigerga yozgan maktubida ushbu masala xususida quyidagi fikrlar bayon etilgan: "Qirq yildan beri biz Turkistonni egallab turganimizga qaramay mahalliy ma'muriyatda yerli xalqlar tilini biluvchi amaldorlar soni barmoq bilan sanarli darajada oz. Ahvol –halokatli darajada. Amaldorlar o'zlari boshqarayotgan aholining yoki sud qilayotgan insonlarning tilini bilmay turib qanday ish yuritishlari mumkin? Bu xususda ortiqcha gapirishga hojat yo'q, zarur choralarni ko'rish kerak. Choralar ikkiyoqlama bo'lishi kerak: ham rag'batlantiruvchi, ham jazolovchi choralar, birinchi chorani ko'rish uchun mablag'lar lozim, ikkinchisi esa tekinga tushadi va ishni ulardan boshlash lozim. Ma'muriyatning uezd boshliqlarigacha bo'lgan barcha mansabdorlariga bir yil davomida o'z hududining tilini tarjimonlar ishini tergab turish darajasida o'rganishni shart qilib qo'yish kerak deb o'ylayman. Ikkinchi yilni esa ular o'z bilimlarini takomillashtirishi kerak, bu talab bajarilmaganida ularni xizmat pillapoyalaridan yuqori ko'tarilishini to'xtatish va hatto xizmatga keraksizligi tufayli iste'foga ham chiqarish zarur". General-gubernatorning o'z salaflari xatosini tuzatishga juda kechikib kirishganini qayd etish kerak. 2 A ндрей B ыдрин . Языковая политика в Узбекистане . Фитрат, Поливанов, Сталин и другие // h ttp :// www . ferghana . ru / zvezda . html

Gubernatorning o'sha xatida mahalliy aholiga rus tilini o'rgatish haqida ham maxsus to'xtab o'tilgan edi: "Albatta, rus tilini yerli aholi o'rtasida yoyish bo'yicha ham choralar ko'rilishi lozim; ammo bu qiyin vazifa bo'lib, u bir necha avlodlarning ishidir, bunig teskarisini qilish (ya'ni rus amaldorlariga mahalliy tillarni o'rgatish – E.J.) esa tezda o'z mevasini beradi". Yuksak martabali chor amaldorining o'z mansabdorlarini yerli xalqlar tiliga o'rgatish orzusi amalga oshmagan bo'lsa-da, uning "bir necha avlodlarning ishi" deb hisoblagan ishihi bolsheviklar bir avlod umri davomida amalga oshirdilarki, bu xususda o'rni bilan yana to'xtalamiz. Mustamlaka ma'muriyatining til va yozuvga nisbatan tutgan siyosatidagi eng ashaddiy reaksion tamoyil, mahalliy alfavitni ruschalashtirishga intilish edi. Bu mavzu o'zining Turkistonga bog'liq bo'lmagan tarixiga ham ega. Avvalo shu xususda to'xtalib o'taylik. Ma'lumki, Rossiya imperiyasi tarixda davlatni quruvchi millat – ruslar kabi kiril alfavitini qo'llamaydigan ko'plab xalqlarni o'ziga bo'ysundirgan edi, jumladan, imperiya tarkibidagi finlar, polyaklar, litvaliklar, latishlar, estonlar, moldovanlar, ruminlar, armanlar, gruzinlar kabi xalqlar kiril alfavitidan foydalanmas edilar. O'sha davrdagi Rus hukumati XIX asrning ikkinchi yarmida va undan oldin ham butun-butun xalqlarga "alfavit urushlari" e'lon qilgan edi, ya'ni polyaklar, litvaliklar va ruminlarga o'z yozuvlaridan foydalanish taqiqlangan edi va bu qaror davlatda "yagona alfavit hududi" mavjud bo'lishi lozimligi bilan izohlanar edi 1 . Jumladan, litvaliklar yozuviga qo'yilgan man qilish faqat 1906 yilda bekor qilingan edi. Turkistonda chor ma'murlari bunday "urush"ni e'lon qilishga jur'at qilmasalar- da, mustamlakani boshqargan douiralarda bu o'lka xalqlari qo'llagan arab yozuvini kiril yozuvi bilan almashtirishdek "olijanob niyat" mavjud bo'lganligini tarixiy faktlar isbotlaydi. Ma'lumki, imperiya Sharqqa va noxristian aholi yashagan hududlarga qarab kengaygani sari rus armiyasi bilan yonma-yon turli xil missionerlar – ruhoniylar, olimlar, savdogarlar ham "g'ayrielatlarni" xristianlashtirish va ruslashtirish ishida faol ishtirok etish uchun yangi manzillarga yetib borardilar. Bunday missionerlarni tayyorlash ishi Qozon Diniy seminariyasiga yuklanlan edi. Mazkur o'quv yurtida Rossiyaning Osiyodagi mulklaridagi noxristian aholini ruslashtirish va xristianlashtirishning nazariyasi, amaliyoti va uslubiyati ishlab chiqilar edi. Turkiston aholisi qo'llagan arab yozuvini kirilchaga almashtirish g'oyasi ham ana shu Qozon Diniy seminariyasida pishib yetilgan edi 2 . 1 Артемов С. ЛАТИНИЦА VS . КИРИЛЛИЦА. Смена алфавита как результат смены политсистемы http :// www . centrasia . org / new sA . php 4? st =1088714580 2 Bu o'quv yurtining tarixi haqida qarang: http://kds.eparhia.ru/history/. Bu seminariyadan keyinchalik Qozon cho'qingan tatarlar maktabi va Qozon g'ayrielatlar o'qituvchilari seminariyasi o'sib chiqqan hamda ular yuqoridagi vazifalarni o'z ustiga olgan edilar. Qo ' shimcha ma ' lumot uchun : Литвинов П.П. Государственно-религиозные и

Bu o'quv yurtining ordinarius-professori N.I. Ilminskiy ( Н . И . Ильминский ) (1822-1892) arab yozuvida ish ko'rgan imperiya tobeinlarini rus yozuviga o'tkazishning nazariyotchisi va tashkilotchisi bo'lgan edi, u bu xususda maxsus asarlar yozgan hamda o'zi tashkil etgan maktablarda "g'ayrielatlar"ni o'qitishda kiril yozuvini qo'llar edi 3 . N.I. Ilminskiy arab yozuvini qo'llagan barcha "g'ayrielatlar"ni rus yozuviga o'tkazish g'oyasini imperiyaning hukmron tabaqalariga ma'qullatib olish uchun Rossiya imperiyasi Sinodining ober-prokurori K.P. Pobedonostsevga ( К . П . Победоносцев ) maxsus xat bilan ham murojaat qilganligi ma'lum 4 . N.I. Ilminskiyning ishlarini Turkistonda amalga oshirmoqchi bo'lgan shaxs N.P.Ostroumov ( Н . П . Остроумов ) bo'lib, u ham Qozon Diniy seminariyasining bitiruvchilaridan hamda Ilminskiyning sevimli shogirdlaridan biri edi. Turkistondagi chor amaldorlariga mahalliy tillarni o'rgatish tashabbuskori bo'lgan general-gubernator D.I. Subotichning bu xususdagi takliflari jamoatchilik o'rtasida keng aks-sado bergan hamda masalani o'rganib chiqish uchun gubernator qoshida maxsus komissiya ham faoliyat ko'rsatgan edi. O'sha paytga kelib erkin matbuot kurtaklari vujudga kelgan o'lkada gazetalar bu g'oyani faol muhokama qilgan edilar. Ammo, bir ishni bajarishga istak bo'lmasa, bahona topilishi oson, rus amaldorlari uchun aytaylik o'zbek tilini o'rganishda eng ko'p xalaqit berayotgan narsa arab alfaviti ekan. 1906 yilgi gazeta muhokamalarida ayni shu faktor ruslar tarafidan yerli tillarni o'rganishning asosiy to'sig'i ekanligi bot-bot qayd etiladi 5 . Darvoqe, o'sha 1906 yilning o'zida imperiya Maorif ministrligi, Pobedonostsev va Ilminskiy kabi arbob va olimlrning tavsiyasi bilan bo'lsa kerak, "g'ayrirus" millatlarga hukumat maktablarida (Turkistonda hukumat maktablari rus-tuzem maktablari edi) ularning ona tilisi rus alifbosi vositasida o'qitish haqida farmoyish bergani ma'lum. O'zbek tilini o'z amaldorlariga rus alfaviti yordamida o'rgatish masalasida Turkistondagi chor noiblari ana shu farmoyishdan ilhomlangani ham bo'lishi mumkin. Mashhur G'asprali Ismoilbey Maorif vazirligidagi korchalonlarning bu qilmishining mohiyati xususida quyidagicha yozadi: "Ey g'o'spodalar, aqla murojaat eting. Bizim o'z alifbomiz vor, ham diniydur, ham dunyoviydur. Ruscha va fransusza oquruz, lekin o'z alifbomizni hech bir vaqt, hech bir o'rinda tark etmaymiz. Agar Avstriya davlatina tobe этноконфессиональные отношения в Туркестане. Автореф. дисс. на соискание ученой степени д-ра исторических наук. -Москва, 1998, c . 24-26. 3 N . I . Ilminskiyning ushbu asarlariga qarang : Из переписки по поводу применения рус. алфавита к инородческим языкам. -Казань, 1883; Беседы о нар. школе -СПБ, 1892; Избр. места из пед. соч. -Казань, 1892; О системе просвещения инородцев и о казанской центр, крещено-тат. Школе. - Казань, 1913. 4 Ильминский Н.И. Письма [к К. П. Победоносцеву]. -Казань, 1895. K . P . Pobedonostsev o ' z davrida ulug ' rus shovinizmi kayfiyati bilan mashhur edi . Uning podsho Aleksandr III va Nikolay II larga ta ' siri katta bo ' lgani ma ' lum . 5 Qarang : A ндрей B ыдрин. Языковая политика в Узбекистане. Фитрат, Поливанов, Сталин и д ругие // h ttp :// www . ferghana . ru / zvezda . html

rusiyanlara nemis hurufoti ila yoki Usmonli davlatina tobe serb va bulg'orlara ona tili hurufoti arabiya ila tahsil etdirilajagi eshitilsa, bunga na ko'z ila boqilur edi? Musulmonlar-da maorif chinovniklarinig tashabbusina shu ko'z ila boqiyurlar, bu- da tabiiydur. Bu ishda mantig'sizlig'g'ami taajjub edalim yoki izhor o'linan haqoratami hayron o'lalim?!" 1 Rossiya musulmon islohotchilarining otasi Maorif vazirliginig ushbu qarorini musulmonlarning yozuvini mahv etishga qaratilgan birinchi qadam ekanligini, hademay boshqa yangi odimlar qo'yilishini his etgani uchun "Tarjimon"da ana shunday keskin chiqish qilgan edi. Vaqt Gaspralining tashvishlari o'rinli bo'lganini ko'rsatdi. Chor ma'muriyatining ushbu oshkora shovinistik rejasi Turkistonda unchalik amalga oshmagam ko'rinadi, chunki rus mualliflari tomonidan 1906 yildan keyin chop etilgan darslik va o'quv qo'llanmalarda o'zbekcha matinlar, mashqlar va hokazolar kiril alfavitida berilmaganligi kuzatiladi  . O'sha zamonlarda Toshkent o'qituvchilar seminariyasida mudiri va o'lkaning bir qancha gubernatorlarining yaqin maslahatchisi bo'lgan N.P. Ostroumov chor amaldorlariga mahalliy tillarni o'rgatish muammosini hal qilish uchun Maorif ministrligi farmoyishidagi kabi yo'l tutishni – o'zbek tilini o'qitishda arab yozuvini kiril yozuvi bilan almashtirish taklifi bilan chiqadi. U gubernator tomonidan tuzilgan komissiyaga bu xususda quyidagi xatni yozadi: " ...savodxon bo'lish uchun o'z maktablarida o'n yillab o'qigan mudarris yoki qoziga tenglashish uchun eng kichik yoshlardan boshlab mahalliy aholi orasida ulg'ayish va og'ir maktabni o'tash kerak... Shu sababli men (o'rganilayotgan) tilning grammatikasi haqida ma'lumotlar berish va o'rganilayotgan tildagi mashqlarni rus harflari yordamida bajarishni astoydil taklif etaman". Albatta, Ostroumov Ilminskiy kabi arab alfavitini rus alfaviti bilan almashtirishni ochiqcha targ'ib etishga jur'at etmadi, ammo uning namunasi Turkistondagi ijtimoiy ongda alifbo almashtirish kabi xafvli fikrni shakllanishiga asos (presedent) yaratishga ulgurganini alohida qayd etmasdan o'tolmaymiz. Xullas, chorizmning 20'asr boshida Turkistonda til va yozuv sohasida yurgizgan siyosati ochiqdan-ochiq ulug'davlatchilik va shovinizm ruhida bo'lib, uning mohiyatida mahalliy til va yozuvni mensimaslik, uni idora ishlariga yaqinlashtirmaslik va mahalliy aholini ruslashtirish kabi shakllarda amalga oshirilar edi. Bu siyosat Turkiston bosib olingan XIX asrning 60-yillaridan to 1917-yilgacha mohiyatan o'zgarmadi. 1905 yilgi inqilobdan keyin mahalliy tillarda kitob, darslik, gazetalar nashr qilish yo'lga qo'yilgan bo'lsa-da, bu chorizmning inoyati emas, balki Rossiyadagi ijtimoiy o'zgarishlarning natijasi bo'lib baholanishi kerak. 1 G ' asprali I . Foydasiz xizmat //" Tarjimon " gazetasi , 1906- yil , 122- son .  Masalan , 1912 yilda chop etilgan Nalivkin va Nalivkinalarning " Sartovskiy yazik " kitobida O ' zbekcha matnlarni berish uchun arab yozuvidan foydalanilgan .

Jadidlarning til, yozuv va imlo xususidagi qarashlari Sharq xalqlari tarixiga Jadidchilik harakati nomi bilan kirgan islohotchilik oqimining mafkurasi umuman musulmon dunyosida XIX asrda shakllangan bo'lsa-da, u Turkistonga XX asr arafasida kirib keldi. Bugungi kungacha bo'lgan aksariy tadqiqotlarda jadidchilik oqiminig paydo bo'lgan o'rni sifatida Usmonli davlati yoki Misr ko'rsatib o'tiladi. Darhaqiqat, Islom dunyosining bevosita G'arb dunyosi bilan tutash qismlari bo'lgan bu mamlakatlarda keyingi uch asrda Yevropa bilan bo'lgan teran aloqalar hamda G'arb dunyosi erishgan ijtimoiy-iqtisodiy va ilmiy-texnologik taraqqiyotdan ta'sirlanish natijasida hukmron tabaqalar va ziyolilari o'rtasida islohotchilik harakati paydo bo'lgani rost. Usmonli saltanati va uning sobiq mustamlakasi Misrdagi islohotchi harakatni jadidchilikdan ko'ra "G'arbchilik" yoki G'arblasish harakati deb atagan ma'qul, bizningcha. Chunki bu o'lkalardagi islohot harakatlari ko'pincha G'arb taraqqiyot modellarini aynan olish, har bir masalada u yoki bu Yevropa o'lkasidagi tartiblarni qabul qilish kabi yollardan borgan edi. Zero, musulmon olamining o'z turmushiga bosqichma- bosqich kirib kelayotgan G'arb sivilizatsiyasiga munosbati bo'yicha hozirgacha mavjud bo'lgan qarashlarda quyidagi uch tamoyilga urg'u beriladi: 1. Taassub. G'arb bilan bog'liq hamma narsani inkor etish. 2. Ergashish 3. E'tirof. G'arbning ko'p masalalarda ustun kelayotganini tan olib, javob qila boshlash, muqobil tizim yaratishga urinish 1 . Birinchi tamoyilni o'tmishda ham, hozirda ham kimlar o'zlariga qurol qilib olganlari ma'lum. Usmonli va Misir islohotchilari ikkinchi tamoyil bilan ish ko'rgan edi, deyish mumkin. Rossiya imperiyasining musulmon aholi yashaydigan mintaqalarida, jumladan, Qirim, Volgabo'yi (Tatariston, Boshqirdiston) va Turkistondagi islohotchilik harakatlari esa G'arbdan nusxa ko'chirish emas, balki mavjud tang ahvoldan azaliy qadriyatlardan (din, milliy an'analar va madaniyat...) voz kechmagan holda chiqish hamda musulmonlar hayotini yangilashni ko'zda tutar edi, deb hisoblasak o'rinli bo'lardi, bizningcha. Jadidchilik harakatinig tamalida islom dinining mohiyatida mavjud bo'lgan va taraqqiyotga xizmat qiluvchi motivlarni kuchaytirish, eskirgan aqidalarni esa jamiyat hayotidan chetlatish kabi maqsad yotar edi. Bu harakat ko'p tomonlari bilan Yevropada o'rta asrlarda amalga oshirilgan Reformatsiya harakatiga o'xshab ketadi. Ma'lumki, Reformatsiya G'arbda jamiyatdagi turg'unlik va katolik cherkovining ma'naviy hayotdagi monopoliyasiga qarshi qaratilgan bir harakat bo'lib, u dinning taraqqiyotni sekinlashtiruvchi taraflarini mahv etishga qaratilgandi. Reformatsiya 1 Qosimov B . Milliy uyg ' onish : jasorat , ma ' rifat , fidoyilik . – Toshkent : Ma ' naviyat , 2002, 85- b .

tufayli shaxsiy tashabbus va ijtimoiy intilishlar ufqi kengayib, yevropaliklar fan va texnika hamda ijtimoiy taraqqiyot yo'liga tushib olgan edilar. Masalaning yana bir tomoni shundaki, Usmonli saltanati yoki Misr mustaqil davlat sifatida G'arb bilan aloqaga kirishar edi va G'arb sivilizatsiyasiga ergashish ular uchun u qadar xavfli emas edi. Rossiyadagi musulmon aholisining ahvoli boshqacha edi, Leninning ta'rifi bilan aytganda "xalqlar turmasi" bo'lgan bu imperiyada G'arb muxlisi bo'lish chor ma'muriyati yurgizib kelayotgan ruslashtirish siyosatiga rozi bo'lish va uni qo'llab-quvvatlash bilan barobar edi. Shu sababli jadidlar va ularning yo'lboshchisi G'asprali Ismoilbey e'tirof yo'lini tanlagandilar, ehtimol. Ular G'arb sivilisatsiyasi, uning parchasi bo'lgan rus madaniyatini hech bir holatda inkor qilmagan, nazardan soqit etmagan holda o'z turmushlarida islohot yasashni maqsad qilib olgan edilar. Rossiyadagi musulmon islohotchilarining ana shunday o'ziga xos taraflari xususida to'xtalar ekan A. Bennigsen quyidagicha yozadi: "... ular arablar, turklar, forslar va hindlardan ancha ilgari Qur'on va Hadislardan siyosiy, ijtimoiy va diniy xarakterdagi barcha savollarga javob izlash har bir musulmonning haq-huquqi ekanligi xususida e'lon qilgan islom mutafakkirlaridan edilar. Ularning nafaqat Rossiya, balki butun musulmon dunyosidagi islohotchilik harakatiga ta'siri juda muhim edi. Ularning faoliyati tufayli G'arbda uncha ma'lum bo'lmagan va musulmon tarixchilari tarafidan inkor etilgan islom taraqqiyotga to'siq bo'lishdan to'xtadi va til, maorif va siyosiy tashkilotlanish borasidagi islohotlar uchun yo'l ochildi" 1 . Turkistondagi jadidchilik harakati 19-asr oxirlarida zimdan rivojlanib kelgan bo'lsa-da, uning ijtimoiy hayotdagi o'rni 1905-yildan keyin kuchaydi. Rossiyada podshoningt 1917-yil 17-Oktabr Manifesti e'lon qilinganidan so'ng imperiyaning millionlab "g'ayrielatlari" qatori turkistonliklar til, din va matbuot hurriyatidan foydalana boshladilar. Jadidchilik harakati yashirin holatdan ochiq ishlash sharoitiga o'tdi. Ma'lumki, jadidchilik eng avvalo ma'rifatparvarlik harakati sifatida paydo bo'lgani uchun jadidlar o'z faoliyatlarini maktablar ochish, darsliklar yozish va matbuot nashrlarini chiqarish bilan boshladilar. Jadidlarning til, yozuv va imlo bilan bog'liq qarashlari ularning ana shu amaliy harakatlarida ham aks etgan edi. Jadid matbuotida ham hech bir jadidchi uchun befarq bo'lmagan bu mavzularda e'lon qilingan maxsus maqolalar ko'plab chop etilgan ediki, jadidchilik 1 Беннигсен А. Мусульмане в СССР // Панорама-форум, 1995, N 2, c .80. Islom diniga aynan ana shunday , jadidlar kabi yondashuv bugungi kunda juda ham kerak . President Bushning terrorizm ustidan g ' alabani ta ' minlash maqsadida O ' rta va Yaqin Sharqni demokratlashtirish g'oyasini amalga oshirish uchun har qanday dunyo dini kabi islomning asosida mavjud bo'lgan progressiv potensialni ro'yobga chiqarish, mazkur dinning zamonaviy va progressiv din ekanligini dunyoga namoyish qilish lozim . Yaqin Sharqdagi ba ' zi davlatlardagi ulamolarning Islom dini aqidalarini konservativ talqini terroristlar uchun g ' oyaviy ozuqa bo ' layotgani sir emas . Ba ' zi arab ulamolarining Bushga murojaatida ham shu masala urg ' ulangan – izoh bizniki - J . E .

harakatining til, yozuv va imlo xususidagi kredosini shu manbalardan ham bilib olish mumkin  . Jadidlar milliy maktab va milliy matbuot yaratish uchun kurashga kirishar ekanlat milliy hayotning bu ikki ajralmas jabhasida milliy tilni rivojlantirish, yangi adabiy tilni shakllantirish orqali muvaffaqiyatga erishish mumkinligini his etar edilar. Shu sababli til, yozuv va imlo masalalari jadidchilik harakatining diqqat markazida turgan masalalardan biri edi, deyish mumkin. Jadidlarning til va imlo borasidagi sa'y-harakatlari va islohotlariga ikki ijtimoiy kuch tarafidan to'sqinlik mavjud edi: 1. Chor ma'muriyati 2. Qadimlar Jadidlar ana shu to'siqlar bilan kurashish jarayonida bu boradagi ishlarini olib borishga majbur edilar. Bir boshdan qarab chiqaylik. Ma'lumki, chor ma'muriyati jadidchilik oqimi vujudga kelgan birinchi vaqtlardanoq zimdan bu harakatning payini qirqish hamda xalq ommasi o'rtasidagi e'tiborini pasaytirishga harakat qilib keldi. Jumladan, o'sha yuqorida qayd etib o'tilgan Qozon diniy seminariyasining Ilminskiydan keyingi direktori Aleksey hazrat 1905-yildan keyingi davrda imperiyadagi musulmonlar orasida yangi maktablar ochilib ularda o'qish yerli xalqlarning ona tillarida olib borilayotgani , yangi gazeta hamda jurnallar nashr qilinib, ular ham milliy tillarda chiqayotgani xususida imperiya ichki ishlar vazirligiga "Rossiya musulmonlari orasidagi hozirgi harakat" deb nomlangan maxsus ma'ruza yozib, bu harakatlar p a n i s l o m i z m deb baholanadi va Rossiya imperiyasi uchun juda xavfli holat ekanligi bildiriladi. Har bir inson va xalqning eng oddiy huquqi – o'z ona tilisida muloqot qilish huquqi chor amaldorlarini ana shunday vahimaga solganligini yana shunda ko'rish mumkinki, bu ish Ministrlar Soveti va Davlat Dumasiga qadar uzayadi va maxsus komissiya tuziladi. Mazkur komissiyaning faoliyati Dumadagi musulmon deputatlar tomonidan qattiq tanqid ostiga olingani ma'lum 1 . Jadidlar va Rossiya hukmron doiralari o'rtasida vujudga kelgan ixtiloflarning dastlabkilaridan biri ham imperiyadagi g'ayrirus millatlarga o'z ona tillarida ta'lim olish huquqini berish yoki bermaslik masalasidagi munozara edi. Davlat Dumasining 1910 yildagi majlislarida bu masala maxsus muhokama qilingan va Rossiyadagi o'ng kuchlar vakillari "ta'lim hukumat qo'lida, ruslar izmida bo'lsin, ruxsatsiz maktab ochilmasin, o'qish rus tilida bo'lsin" degan talablar bilan  Ma ' lumki , 1917- yilgi Oktabr to ' ntarishi eng boshidan jadidchilik harakatiga salbiy ta ' sir qildi . Jadidlar harakati bo ' linib ketdi , jadidlarning bir qismi Sovet hokimiyati bilan murosaga bordilar va o ' zlari rejalashtirgan islohotlarni bolshevik rejimi sharoitida amalga oshirmoqchi bo ' ldilar , jadid matbuoti cheklab tashlandi va hokazo . Shu tufayli bu bo ' limda jadidchilikning 1917- yilgacha bo ' lgan davridagi til , yozuv va imlo borasidagi mavjud qarashlarni tahlil qilamiz – J . E . 1 Qosimov B . Milliy uyg ' onish : jasorat , ma ' rifat , fidoyilik . – Toshkent : Ma ' naviyat , 2002, 41-42- bb .

chiqadilar. Rus so'llari ruxsat olingan taqdirda g'ayriruslar maktab ochishga va o'z ona tillarida ta'lim olishga haqli degan fikr bildiradilar. Musulmon fraksiyasi esa ta'lim millatlarning o'z ixtiyoriga berilishi lozimligi, ta'lim har bir xalqning ona tilida bo'lish lozimligini bayon etadi. Rossiyadagi jadidlar, jumladan Turkiston jadidlari ham ayni shu fikrni yoqlar edilar 2 . Duma majlisi keskin tortishuvlarga aylanadi va til masalasi hal bo'lmay qolaveradi. Nihoyat, g'ayrielatlar ta'lim tili haqidagi hujjat qabul qilinadi hamda Rossiyaning markaziy gubernalaridagi maktablarda o'qish tatar va rus tillarida olib boriladi. Turkistonda esa "adabiy til mavjud emasligi uchun" ta'lim faqat rus tilida olib boriladi degan qaror qabul qilinadi. Bu o'ta shovinistik qaror jadidlar orasida norozilik bilan kutib olinadi va ko'p o'tmay "Tarjumon" gazetasida "Chig'atoy tili" degan maqola e'lon qilinadi. Muallifi shubhasiz G'asprali Ismoilbeyning o'zi bo'lgan bu maqolada bu xususdagi e'tirozlar quyidagicha bayon qilinadi: "Samarqand, Farg'ona, Sirdaryo qit'alarining shevalari eski chig'atoy shevasidir. Bu sheva adabiy o'ldig'i butun jahona ma'lumdur. Hatto turk shevai adabiyalarining eng qadimi va mabdai o'ldig'i lisoniyun oldinda masdaqdir. Taftazoniylar, Ahmad Yassaviylar, Ali Qushchi, Alisher Navoiy va soirlari vujuda kelturmish Turkiston nechuk "tilsiz", "adabiyotsiz" o'linur? Rus millatining lisoni adabiyi olmadig'i zamonda Lomo'no'suf, Pushkin kabi adiblarning vujudindan uch va to'rt yuz sana muqaddam chig'atoy, ya'ni Turkiston tili forsiya foiq bo'lindig'i da'vo o'linur-da, bugun Turkiston belisondur deyu nasil hukm o'linur?" 3 . Rossiyadagi musulmon turkiy xalqlarga mansub jadidlarning o'tgan asrning boshlarida yangi umumiy adabiy tilni yaratish xususidagi tashabbuslari ularning bu borada romantik kayfiyatda bo'lganligini bir belgisidir. Qirimlik G'asprali, Tataristonlik M. Begiyev, turkistonlik Mahmudxo'ja Behbudiy turkiy xalqlar uchun yagona adabiy til yaratish borasida hamfikrdirlar. G'aspralining "Tarjimon" gazetasi o'sha davrda bu g'oyani targ'ib qiluvchi asosiy minbar bo'lgan edi. "Tarjimon"ning 1900-yillar boshidagi sonlarida ushbu g'oyani hayotga tadbiq etish borasida ko'plab maqolalar e'lon qilingani ma'lum. Ayniqsa, 1906-yilda til bo'yicha uyushtirilgan munozaralar kezida bu xususdagi fikrlar gazeta sahifalaridan ko'proq o'rin egallagan edi. Ma'lumki, 1906-yilda Rossiya Maorif ministrligi imperiyadagi musulmon xalqlarga o'z ona tillarida ta'lim olishga ruxsat beradi va N.I. Ilminskiy kabi "olim"larning tavsiyasiga ko'ra, shekilli, bu ta'lim har bir qavmning o'z shevasida amalga oshiriladi, deb belgilanadi. Turkiston va boshqa mintaqalardagi jadidlarni eng g'azablantirgan narsa ham shu edi. Maorif ministrligining ushbu qarori 2 Qosimov B . Ko ' rsatilgan manba , o ' sha betlar 3 "Tarjimon" gazetasi, 1911-yil, 4-mart.

jadidlarning til haqidagi qarashlarining, ya'ni imperiyadagi musulmon turkiy xalqlar uchun yagona adabiy til yaratish xususidagi orzulariga tamoman ters tushganligi bois "Tarjimon"ning o'sha yillardagi sonlarida bu xususda keskin chiqishlar mavjud. "Til birligi masalasi bizim hazatimizda hayot mamot masalasidir va biz bu masalada bir qadam ham orqaga chekinmaymiz,- deb yozadi Gasprali Ismoilbey 1906- yil 18-dekabrda. – Bizning uchun orqaga chekinmoqqa yo'l yo'q. Yashasin millat! "Til birligi", "Mushtarak til va adabiyot" zarurligi mutlaqo ayon bo'ldi. Rusiyadagi turk-tatarlar o'z uchrashuvlarida, majlislarida umumiy turkiy tilda so'ylashajaklar, hujjatlar, yozishmalar umumiy tilda olib borilajak. Bu yil (1906 – ta'kid bizniki – J.E. ) adabiyotchilardan, yozuvchi va publisisitlardan o'ndan to'qqizi umumiy turkiy tilda so'zlashib yozib keldi. Bu yil joylarda yigirmadan ortiq yangi gazetalar paydo bo'lishiga qaramasdan "Tarjimon"ning obunachilari soni kamaymadi. Hatto ba'zi joylarda ortdi. Bu umumiy til birligining natijasidir. "Tarjimon" umumiy bir milly gazetadir. Uning tili ham umumiy bir milliy tildir. Yashasin millat! Ham yashar, chunki tilda va fikrda birlikning zarurligini angladi. Til birligi esa adabiyot birligidir. Bu esa o'z navbatida mehnat va harakat birligining asosi o'laroq millatning ozodligini ta'min etajakdir" 1 . Turkiy xalqlarning mushtarak tili haqidagi gaplar 1905 yildagi islohotlardan keyin, chorizm hukumati o'z mustamlakalaridagi xalqlarga biroz yon berganidan, ularga ba'zi huquqlarini taniganidan so'ng avj oldi. Chunki, Rossiyadagi jadidchilik o'zining tashkiliy davrini tugallagan, endi u mamlakat miqyosida birlashishi va chor hukumati va rus kapitali bilan kurashga kirishishi kerak edi. Chorizm bilan xalqlarning o'z huquqlarini qo'lga kiritish, rus kapitali bilan milliy bozorlarga egalik masalasida kurash boshlanishidan oldin tabiiyki, jadidchilik umumiy, yagona til vositasida siyosiy oqim sifatida jipslashishi kerak edi. Til masalasi endi bir madaniyat masalasi bo'lishdan chetga chiqqan edi o'sha yillari. Shu sababli, xususan, 1906 yil G'aspralining o'z ta'biri bilan aytganda "til yili" bo'ldi. Jumladan, 1906 yil Nijniy Novgorodda Rossiya musulmonlarining 600-700 vakili ishtirok etgan bir kongressda umumiy adabiy til yaratish masalasi o'rtaga qo'yildi. Bu tilni asta-sekin shakllantirish va kommunikativ amaliyotda qo'llash haqida qaror qabul qilindi. Xronologiyaga e'tibor berilsa, Rossiya musulmonlari kongressi qabul qilgan umumiy adabiy til haqidagi qaror bilan chor Maorif ministrligining har bir turkiy qavmga mahalliy shevalarda ta'lim olib borish haqidagi ko'rsatmasi tarixan bir davrda vujudga kelgani ko'rinadi. Bu hol tasodifiy emas, albatta. Rus hukmron doiralari jadidchilikni endi ma'rifatparvarlik oqimi deb emas, o'zlarining kelajakdagi, balki hozirdagi raqiblari deb bilardilar, shu sababli bu harakatga 1 "Tarjimon" gazetasi, 1906-yil, 18-dekabr.

qarshi kurash endi zimdan emas, ochiqcha edi. Kongress qarori e'lon qilinmasdanoq unga qarshi chorani e'lon qilishni shu bilan izohlash mumkin, xolos. "Tarjimon"da Maorif ministrligining bu qaroriga qarshi Ismoilbey shunday yozgan edi: " Maorif inspeksiyasining bu ishini biz butunlay xato deb bilamiz, chunki xalqning ona tili bu millatning adabiy tilidir. Agar bizim qadimiy adabiy tilimizning bir halqasi Alisher Navoiy tili bo'lsa, turli shevalardan tarkib topgan zangi zaamonaviy tilimiz uning ikkinchi halqasidir". Ta'kidlash lozimki, G'aspralining 1884 yildan chiqa boshlagan "Tarjimon" gazetasi ana shu umuturk tilining boshlag'ich shaklida ish yuritar edi. Gazeta sohibining ta'biricha, bu nashrni o'qigan "Bosfordagi qayiqchi ham, Koshg'ardagi tuyachi ham birdek tushunishi" kerak edi. Bu maqsadga erishish uchun, birinchidan, 19-asr oxiri va 20-asr boshidagi musulmon turkiy xalqlarning jonli tillarining imkoniyatlarini jalb etish; tarixda mavjud adabiy til an'analaridan foydalanish (masalan, eski O'zbek adabiy tili -"chig'atoycha" va Usmonli adabiy tili) lozim edi. G'asprali har ikkalasini uddalagan ko'rinadiki, haqiqatan ham uning gazetasi Polshadan tortib Koshg'argacha, Istanbuldan tortib Qozon va Ufagacha tarqalar edi. Afsuski, so'nggi yillarda, G'asprali yaratgan tilni u yoki bu xalqning mulki, bu til u yoki bu turkiy adabiy tilga asoslanar edi, degan noxolis mulohazalarga ham duch kelinmoqda. Jumladan, turk olimi Ahmet Bijan Erjilasun (Ercilasun, Ahmet Bican) G'asprali Usmonli turk adabiy tilini butun turk dunyosiga adabiy til qilish harakatida edi 1 , degan fikrni bildiradiki, bu haqiqatga uncha to'g'ri kelmaydi. Boshqa bir turk tadqiqotchisi To'rgay Uzun (Uzun, Turgay) haqli ta'kidlaganidek, Usmonli turk adabiy tili, shubhasiz o'sha zamonning eng taraqqqiy etgan va ishlangan turkiy adabiy tili bo'lsa-da, uning og'ir arabcha va forscha sintaktik birliklardan to'lib-toshganligi orta turk adabiy tili mavqeini egallashga to'sqinlik qilgan 2 . Buning ustiga G'asprali o'zining til haqidagi ilk maqolalaridayoq "Osmanlı lisânını sadeleştirmek aslı "Türkî" olan bu lisânı oldukça "Türkleştirmek" demektir; bundan matlap ise edebiyattan milleti ya'ni Türkleri müstefîd etmektir. Garp dillerinden dilimize karışmak isteyen kelimelerin mukabilini bulup kullanmak ve mukabilini bulamayıp kabul ettiklerimizi kavâ'id ve tabî'at-ı Türkîye tabîk edip kullanmak lâzım geldiği gibi 'Arap'tan, Fars'tan kabul ettiklerimizi dahi böyle etmelidir. Türkçesi bulunan bir kelime yerine diğer bir lisânın kelimesini isti'mâl etmek cinâyet-i edebiyedir" 3 [Usmonli tilini soddalashtirish aslida turkiy 1 Ercilasun, Ahmet B. İsmail Gaspıralı'nın Fikirleri // http://www.ismailgaspirali.org/ismailgaspirali/yazilar/ abercilasun.htm. Cadidchilikning yana bir bilimdoni Mehmet Saroy ham shunday fikrni bildiradi. Qarang: Saray, M. Gaspıralı'nın Türk Dünyasında Verdiği Dil ve Kültür Mücadelesi // http://www.ismailgaspirali.org/ismailgaspirali /yazilar/msaray.htm 2 Uzun, Turgay. İlk Türk Aydınlanma Hareketi: Ceditcilik ve İsmail Gaspıralı // http://www.ismailgaspirali.org /ismailgaspirali/yazilar/tuzun.htm 3 Gaspirali, Ismail. Lisan meselesi // http://www.ismailgaspirali.org/ismailgaspirali/eserleri/Lisan_Mes.htm. Maqola 1896-yil 11- avgustda "Tarjimon" gazetasida e'lon qilingan.

bo'lgan bu tilni "turklashtirish" demakdir; bundan kutilajak natija esa millatni, ya'ni turklarni adabiyotdan xabardor etmoqdir. G'arb tillaridan tilimizga kirmoq istagan so'zlarning muqobillarini topib qo'llash, muqobillari topilmaganini esa turkchaning qoidalari va tabiatiga moslashtirib qabul qilish lozim bo'lganidek, arab va fors tillaridan olingan kalimalarni ham ana shunday tahrir qilish lozim. Turkchasi mavjud bo'lgan bir so'zning o'rniga boshqa bir tilning kalimasini qo'llash jiddiy jinoyatdir - tarjima ], deb ta'kidlagan edi. G'asprali Ismoilbeyning yaratishga intilgan umumturkiy mushtarak tilning dialectal asoslari xususida to'xtalgan ingliz tadqiqotchi Brayn Vilyams (Williams, Brian G.) masalaga birmuncha xolisona yondashganini aytib o'tish kerak: "G'asprali "Tilda, fikrda va ishda birlik" shorini o'z gazetasi uchun yaratdi va turkiy deb ma'lum bo'lgan bir turk tili vositasida amaliyotda qo'lladi. O'rta turk tili deb bilingan G'aspralining bu tili keng bir qipchoq Turkchasining so'zlar xazinasini o'zida jam etish bilan birga soddalashtirilgan O'g'uz turkchasi lahjalariga (asosan arabcha va forscha so'zlar hamda turkcha devon tilining grammatik xususiyatlaridan tozalangan usmonlichaga) tayanar edi. Ikki buyuk turk tilini birlashtirgan bu qorishiq til qipchoqcha so'zlashuvchi no'g'oylarni, Idil (Ural daryosi- J.E.) tatarlarini, o'zbeklarni, qirg'iz va qozoqlarni o'g'uzcha so'zlashadigan turkmanlar, ozarbayjonlar, qirim tatarlar va Usmonli turklari bilan birlashtirish maqsadida tuzilgan edi 1 ". Bu iqtibosdagi o'zbeklarni turk-qipchoq qavmiga to'la kiritib yuborishdek xatoni qayd etgan holda shuni qo'shimcha qilamizki, G'asprali o'z o'rta tilining asoslarini yaratar ekan eski o'zbek tilini, ya'ni chig'atoychaning unsurlarini ham boshqalar qatori olgan edi. Buni jumladan, jadidchilik harakatining yo'lboshchilaridan hamda eng teran tadqiqotchilaridan biri bo'lgan Ahmad Zakiy Validiy To'g'on (Togan, Ahmet Zeki Velidi) qayd etib o'tadi: " 19-asrning o'rtalarigacha Turkistonning har tarafida, G'arbiy va Sharqiy Turkistonda, qozoq va Qozon o'lkalarining barchasida umumiy chig'atoy tili qo'llanilar edi. 19-asrda koshg'arlik xo'jalar va Yoqubbekning tarixiga doir yozilgan asarlar bilan Xivadagi Munis va Ogahiy kabi mualliflarning va Qozog'istonda Anilay va Bo'key o’rdasida Jahongirxonning yozishmalarida qo'llanilgan til ayni shu tildir" 2 . (Shuningdek, 19-astning ikkinchi yarmida Rossiyaning Turkistonni bosib olishi natijasida eski o'zbek adabiy tili ("chig'atoycha")ning ushbu yuksak mavqeiga putur yetgan va uning qo'llanish doirasining torayishiga olib kelganligini ham nazarda tutish kerak). G'aspralining asarlari tili bilan Turkiston jadidlari tilida anchagina umumiy unsurlar uchrasa-da, o'rtadagi farqlar ham yetarli. Shunday bo'lsa-da, jadid 1 Williams, Brian G. İsmail Gaspıralı'nın Mirasını Yeniden Yorumlamak. Kırım'ın Atatürk'ü mü, Rus İşbirlikçisi mi yoksa Rusya İmparatorluğuna Pan-Türkçü Bir Tehdit mi? - http://www.ismailgaspirali.org/ismailgaspirali/yazilar/bwilliams.htm 2 Togan, A. Zeki Velidî. Bugünkü Türkili (Türkistan) ve Yakın Tarihi. - İstanbul, 1981, s. 486.

adabiyotida uslubning shakllanishida G'aspralining hamda boshqa turk-tatar jadid matbuoti va adabiyotining ta'siri sezilarli darajada bo'lgan deyish mumkin. Bu mavzuni maxsus tadqiq etgan prof. A.K. Borovkov ( А . К . Боровков ) 1905-1917 yillardagi o'zbek matbuoti va adabiyotining (bu yillarda jadid matbuoti va adabiyoti o'lkaning ijtimoiy turmushida keng o'rin egallagan edi) tilida turkcha, tatarcha unsurlar juda ko'p bo'lishiga qaramay, o'zbek tili o'ziga xos belgilarini saqlab qolgan edi, deb ko'rsatadi 1 . Ismoil G'aspralining tilga doir qarashlarida hukm surgan boshqa yondashuvlar, jumladan, turkiy tilni "tozalash", rus tilini va umuman til o'rganishni targ'ib etish turkistonlik jadidlarning aksariyati ijodida ko'ramiz. Jumladan, Abdulla Avloniy o'zining "Turkiy guliston yoxud axloq" asarida til sofligi uchun kurashish lozimligini uqtiradi, uning fikricha, "Biz, turkistonlilar milliy tilni saqlamak bir tarafda tursun, kundan kun unutmak va yo'qotmakdadurmiz. Tilimizning yarmiga arabiy, forsiy ulangani kamlik qilub, bir chetiga rus tilini ham yopishtirmakdadurmiz. Durust, bizlarga hukumatimiz bo'lg'on rus lisonini bilmak hayot va saodatimiz uchun osh va non kabi keraklik narsadur. Lekin o'z yerinda ishlatmak va so'zlamak lozimdur. Zig'ir yog'i solub, moshkichiri kabi qilub, aralash-quralash qilmak tilning ruhini buzadur 2 . Chorizm jadidlarning faoliyatlariga shubha va qo'rquv bilan qaragani hamda bu harakatlar zamirida Turkistondagi rus hokimiyatiga xotima berish yotadi deb hisoblagani uchun yirik jadidlarning orqasidan kuzatuv uyushtirgani ma'lum. Bunday kuzatuvlarda jadid harakati vakillarining til borasidagi faoliyatiga ham urg'u beriladi. Jumladan, Munavvar Qorining ustidan yozilgan bir maxfiy "ma'lumotnoma"da quyidagicha yoziladi: "… (Munavvar Qori) 1910 yilda turkistonliklar nomidan Davlat Dumasiga mahalliy maktablarni o'zgartirish hamda ularda ona tilida o'qitishni yo'lga qo'yish haqida murojaatnoma yozdi. 1913 va 1914 yillarda barcha yig'inlarda (jadidlar yig'inlari ko'zda tutilmoqda – J.E.) ishtirok etdi hamda Farg'ona viloyatidagi maslakdoshlarining ishlarini tekshirish uchun borib keldi. Uning haqida yuqorida bayon etilganlardan va o'lka oxrankasining ishlarida bu odam to'g'risida to'plangan ma'lumotlardan kelib chiqib, Munavvar Qori Abdurashidxonovni siyosiy jihatdan ishonarsiz, ruslarga va Rossiyaning boshqaruv tizimiga dushmanona kayfiyatda bo'lgan shaxs sifatida Turkiston 1 Боровков А. К. Узбекский литературный язык в период 1905-1917 гг. -Ташкент, 1940, c . 5-17. Yuqorida so ' z yuritilgan masalalarga yaqin mavzular , ya ' ni , umumturk tili va turkchilikkka munosabat masalalari 20- asrning 18- 20- yillarida jadidchilik harakati vakillari orasida bo ' lib o ' tgan munozaralarda ham tilga olinadi . Jumladan , Munavvar Qori turkchilik va umumturk tili tarafdori sifatida targ ' ibot olib borgan bo ' lsa , Fitrat " Chig ' atoy gurungi " tashkilotida avvalo o ' zbek tili va madaniyatiga urg ' u berish inuqtai nazarini tashviq etgan . Prof . B . Qosimovning O ' zR MXX arxivlarida topgan ma ' lumotlar shundan darak beradi . Qarang : Qosimov B . Ko ' rsatilgan asar , 243- b . 2 Avloniy A . Turkiy guliston yoxud axloq // Tanlangan asarlar . – Toshkent : Ma ' naviyat , 1998, 60- b .

o'lkasini boshqarish haqidagi "nizom"ning 15-bandiga binoan Turkistondan chetga surgun qilishni taklif etaman" 1 . O'zbek jadidchilik harakatining yetakchi vakillaridan Mahmudxo'ja Behbudiy, Abdulla Avloniy, Fitrat, Cho'lponlarning tilga bo'lgan qarashlarida puristik nuqtai nazar ham mavjudligini ham ko'rish mumkin. Jadidlarning yozuvni almashtirish yoki yoki alfavit islohoti rejalari bormidi? Bu savolning birinchi qismigaga 1917-yilgacha bo'lgan davrda Turkiston jadidlari amalda bo'lgan yozuvni almashtirish niyatlari yo'q edi, deb qat'iy javob qaytarish mumkin. Chor ma'muriyatining hatto rus-tuzem maktablarida hamda mustamlaka amaldorlariga mahalliy tillarni o'rgatishda arab yozuvi o'rniga kiril-rus yozuvini qo''llash harakatiga jon-jahdi bilan qarshi chiqqan jadidlar bunday islohotni tashabbuskori bo'lishiga ishonish qiyin. Buning ustiga jadid harakati vakillarining hech birisining 1917-yilgacha bo'lgan ilmiy-publisistik asarlarida yozuvni almashtirish g'oyasi targ'ib etilganini ko'rmaymiz. Yuqorida qayd etib o'tilganidek, o'zbek jadidlari e'tirofchi edilar, ular hech bir sivilizatsiyaning mevalarini milliy zaminga to'g'ridan-to'g'ri ko'chirib o'tqazishni istamas edilar. Jadidlarning Turkiyadagi, Ozarboyjondagi hammaslaklarida arab yozuvini boshqa yozuv bilan almashtirish g'oyasi ancha uzoq tarixga ega bo'lsa 2 , Turkiston jadidlari yozuvni almashtirish yoki isloh qilish masalasida bir qarorga kelmagan edilar. Ammo, turk yangilanish harakatlari vakillarining hamda ozarboyjon jadidlarining yozuv islohoti haqidagi qarashlari bilan yaqindan tanish bo'lgan jadidlar 1917-yildan keyingi faoliyatlarida bu g'oyalardan foydalanganlarii ehtimoldan xoli emas. Qolaversa, jadidchilik Turkistonda mavjud mustamlaka ma'muriyatiga, Buxoro va Xivadagi mustabid rejimlarga muxolafatda bo'lgan, ixtiyorida bu xususda qaror olishga vakolati bo'lmagan kuch edi va shu sababli bu xususda qaror berish mantiqsizlik bo'lur edi. Yana bir sabab - yozuvni o'zgartirish xususidagi har qanday taklif bu harakatning boshidan beri davom etib kelayotgan jadid-qadim ziddiyatini yanada kuchaytirar hamda xalq ommasi orasida jadidlarning obro'sini tushishiga olib kelgan bo'lur edi. Shu sababdan jadidlar orasida 1917-yilgacha bo'lgan davrda bu xususda bir bahs ham yurgizilmagan edi. Shu o'rinda 19-asrning ikkinchi yarmida avval toshbosma, so'ngra matbaa nashrlarining paydo bo'lishi, jadid maktablariga bosma kitoblarning tayyorlanishi kabi amaliy ehtiyojlar tufayli asrlarcha hech o'zgarishsiz qo'llanib kelgan arab- 1 ТУРДИЕВ Ш. РОЛЬ РОССИИ В ПОДАВЛЕНИИ ДЖАДИДСКОГО ДВИЖЕНИЯ (по материалам архива СНБ Узбекистана)- http :// www . ca - c . org / journal /13-1998/ st _15_ turdiev . shtml 2 M . Isayevning ma ' lumotlariga qaraganda , Turkiyada bu g ' oya 1800- yillardan beri , Ozarboyjonning Rossiyaga tegishli qismida 1860- yillardan beri mavjud bo ' lib kelgan . Qarang : Isaev M . Yazikovoye stroitelstvo v SSSR . – M ., 1979, s .70-78.

o'zbek yozuviga ba'zi bir o'zgartirishlar kiritilganini ham qayd etib o'tish kerak, jumladan, گ (g) harfi faqat 19-asrning oxirida chop etilgan nashrlardan boshlab qo'llana boshlagan 2 . Xullas, 1917-yil voqealarigacha, alfavitni va imloni isloh qilish harakatlari boshlanguniga qadar arab-o'zbek alvafiti quyidagi holda mavjud edi: Harfning shakli nomi Harf anglatadigan tovush ﺍ (alif) a, ä, o ﺐ (be) b ﭗ (pe) p ﭞ (te) t ﺚ (tsi) s ﺝ (jim) j ﭺ (chim) ch ﺡ (ha) h ﺥ (xa) x ﺩ (dol) d ﺫ (zol) dz, z ر (re) r ز (ze) z ژ (ji) j, ĵ ﺱ (sin) s ﺶ (shin) sh ﺺ (sod) s ﺾ (zod) z ط (itqi) t ظ (izg'i) z ﻉ (ayn) a (arabcha so'zlardagi) ﻍ (g'ayn) g' ﻒ (fe) f ﭮ (qof) q ﮎ (kof) k گ (gof) g ﻞ (lom) l ﻢ (mim) m ن (nun) n ﻭ (vov) v; u, ü; ơ, ő ﮭ (hoye havvaz) h ﻯ (yoy) i, y, iy 2 Nalivkin V . Rukovodstvo k prakticheskomu izucheniyu sartovskogo yazika . 2- ye izd . – Tashkent , 1897.

Похожие

Badiiy til Obrazli til Ta`sirdor til Qisqa va ravon til Ma`nodor va siqiq til Xalqchil til Sodda buyoqdor til

Til va adabiyot

Navoiyning til haqidagi fikrlari

Adabiy germenevtika va badiiy til poetikasi faniga kirish

Adabiy tanqidchilikdagi janr va shakllar muammosi masalalari