Ҳинд суфий адабиёти - Литература - Рефераты

Ҳинд суфий адабиёти

Загружено в:

08.09.2022

Скачано:

0

Размер:

200 KB

Ҳинд с уфий а дабиёти Режа: 1. Бхакти адабиётининг шаклланиши 2. Ниргун бхакти вакили Кабир 3. Сурдас кришнабхакт шоир

Суфий адабиёт бугунги кунда жаҳон адабиёти тизимида алоҳида бир саҳифани ташкил этувчи адабиётга айланган. Жаҳон географиясида унинг ҳудудлари жуда каттадир. Бу ҳудуднинг каттагина қисмини Ҳиндистон эгаллайди десак хато бўлмайди. Суфий атамасига илмий адабиётда турли таърифлар мавжуд. Уларни такрорламасдан, бир сўз билан шуни айтиш мумкинки, суфий аслида, ҳинд бхактларига ўхшаб, дин мутаассиблигига қарши ғоялар билан қуролланган шахслардир. Ўрта асрларда дин ўз моҳиятидан йироқла шиб унда мутаассиблик кучая боради, буни биринчилар қаторида англаб етган ва диннинг асл моҳиятини қайта тиклаш учун курашга отланган шахслар суфийлардир. Тасаввуф тизимига, маълумки, ислом дини тарқаган мамлакатлар (Араб мамлакатлари, Эрон, Афғонистон, Туркия, Ўрта Осиё мамлакатлари, Озарбайжон, Покистон ва Ҳиндистон) киради. Бу мамлакатларнинг ҳар бирида турли даврларда суфий адабиёт шаклланган ва унинг маълум бир қисми бизгача етиб келган. Жаҳон миқёсида суфизм шаклланишига хронологик жиҳатдан назар ташласак, қуйидагича маълумотга эга бўламиз: Суфизм VIII асрда Ўрта Осиё ва Афғонистонда, IX асрда Ирок, Сурия, Мағриб ва Эронда, XII асрда Ҳиндистонда, XV асрда Хитойда шаклланганлигини кузатиш мумкин. Ҳиндистон аслида ислом мамлакатлари тизимига кирмайди. Лекин шундай бўлса-да бу мамлакатга айрим ижтимоий-сиёсий ҳодисалар сабаб ислом дини кириб кел ган ва бу ерда маҳаллий динлар қатори дан мустаҳкам ўрин эгалла ган . Ҳиндистонга турли мамлакат мусулмонлари жами уч марта босқинчилик ҳужумларини қилганлар. Биринчи ҳужум VII асрда араб ҳалифалиги

томонидан амалга оширилган. Бу ислом динининг Ҳиндистонга биринчи бор кириб бориши эди. Улардан кейин XII асрда эронликлар юриш қилганлар. Мусулмонларнинг Ҳинди стонга учинчи юриши Ўрта Осиёлик мусулмон Бобур томонидан амалга оширилган. Бобур Ҳиндистоннинг шимолий худудларни босиб олиб, у ерда ўзининг мустаҳ кам салатанига асос солган. Бу салтанат унинг сулолалари томонидан деярли уч юз йил давомида бошқарилиб Ҳиндистонда ислом динининг мустаҳкамланишига сабаб чи бўлганлар. Ислом дини тарқаган ҳар бир мамлакатда, албатта, суфизмнинг ҳам шаклланганлигини кузатиш мумкин. Бу эса ўз навбатида турли миллатлар руҳи, урф-одати, анъаналари билан суғорилган суфизмнинг шаклланишига олиб келган. Шунга кўра суфизмда миллийлик деган тушунча пайдо бўлиб, араб суфизми, ҳинд суфизми, эрон суфизми, хитойда уйғур суфизми, Ўрта Осиё халқлари суфизми каби суфизмнинг турларини ажратиш мумкин. Ҳиндистонда ҳам суфизм ҳинд миллий руҳи, анъаналари ва урф-одатлари таъсири остида шаклланган бўлиб ўзидан бой адабий мерос қолдирди. Сўфий адабиёт шаклланган давр Ҳиндистонда «олтин давр» деб баҳоланиб бу давр Бобурийлар сулоласидан бўлмиш Акбар шоҳ ҳукмронлиги даврига тўғри келади. У ҳукмронлик қилган даврда диний ва миллий хилма- хилликлар кучайган бўлиб, жамиятда дин ёки миллат хилма-хиллиги асосида низолар чиқиш эҳтимоли кучайган бир давр эди. Буларни ўз вақтида англаб етган Акбаршоҳ «Дини-илахи» деб номланган шундай бир сиёсатга асос соладики, у ўзида барча динларнинг ўхшаш ғояларини мужассамлаштириб барча динлар тенглигини таъмин лашга қаратилган эди. Бу янги дин учун Акбаршоҳ махсус сарой ҳам қурдирган бўлиб унда барча дин вакиллари тўпланиб муқаддас китоблардаги муштарак ғоялар ҳақида дўстона баҳс ва мунозаралар олиб борар эдилар. Акбар шоҳнинг эътиқод тенглигини таъминловчи бундай сиёсатга асос солишига шу даврда Ҳиндистонда «Яратган олдида барча тенгдир» шиори остида кенг тарқалган бхакти диний- ислоҳотчилик ҳаракати ҳам асос бўлган. Акбаршоҳ бу сиёсати билан ўз

мақсадига эриша олди ва мамлакатда диний бағрикенглик, тинчлик ва осойишталик ҳукм суриб мамлакатнинг ҳар томонлама тараққий этишига барча имкониятлар яратилди. Барча соҳалар қатори адабиёт ҳам ўзининг тараққиёт чўққисига эришди, суфизм ва бхакти эса адабиётда етакчи мафкурага айланди. Суфий адабиёт шаклланиш тарихини ҳинд мутахассислари тўрт асосий даврларга ажратадилар: 1. Шаклланиш даври VII - IХ асрлар 2. Ривожлниш даври IХ - ХV асрлар 3. Равнақ даври Х-ХV асрлар 4. Сусайиш даври ХV - VIII асрлар Даврларга бу тарзда ажратиш, аслида, ҳақиқатдан узоқдир. Ҳинд мутахассисларининг суфизм шакллани шини VII асрга тақашлари ислом динининг Ҳиндистонга кириб келиши билан боғлаган ҳолда амалга оширган бўлишлари мумкин. Умуман олганда, даврни белгилаш адабий мерос асосида амалга оширилиши лозим. Ҳеч қайси манбаъда VII - IХ асрларга, ҳатто Х- ХI асрларга қарашли бўлган суфизмга оид бадиий асар номи тилга олинмайди. Энг биринчи суфий мазмундаги асарлар, асосан ХII асрдан кейин, у ҳам бўлса Амир Хусрав Деҳлавийнинг суфиёна ғояли асарлари асосида айтилиши мумкин. Шу боис ҳинд суфий адабиётининг биринчи даври Х-ХII асрлар, ХIV-ХVII асрлар иккинчи давр, ХVIII аср эса учинчи, охирги даври сифатида ажратилиши ҳақиқатга яқин дейиш мумкин. Булардан иккинчи даврни суфизмнинг равнақ даври сифатида баҳолаш мумкин. ХIV-ХVII асрлар адабиётини уч турдаги адабиётга ажратиш мумкин: 1) сарой адабиёти 2) халқ адабиёти 3) диний секталар ва тариқатлар яратган адабиёт. Тил жиҳат дан сарой адабиёти асосан форс (қисман урду) тилида, халқ адабиёти маҳаллий диалектларда, диний секталар эса браж ва авадхи тилларида, суфи тариқати вакиллари эса дакхини (урду) тилида ижод қилдилар.

Бу давр мафкураси, таъкидлаб ўтганимиздек, бхакти ва суфизм мафкуралари бўлиб бу давр адабиётининг энг катта қисми мана шу икки мафкура таъсири остида яратилган. Ҳинд адабиётшунослигида улар ҳинд ва мусул мон адабиёти деб юритилади. Тасаввуф адабиёти, албатта, сўфий тариқатлари аъзо лари томонидан яратилган. Манбаъларда ўн бештадан ортиқ сўфий мактабларининг номи тилга олинади, лекин улар орасида энг аҳамиятлилари олтитадир, улар: Нақш бандия, Чиштия, Қодирия, Суҳарвардия, Мадҳавия, Саттория . Чиштия тариқати шарқий Хуросонда XII-XIII асрлар да юзага келди, аммо бу тариқат асосан Ҳиндистонда тараққий этиб, Ҳиндистонда энг катта нуфузли тариқатга айланади. «Чиштия» сўзи Ҳиротдаги «Чишт» қишлоғи номидан олинган бўлиб, тариқат асосчиси Шарифуддин Абу Исҳоқ Шомий (вафоти 1097) дир. У киши сўфийлар орасида «Шарифуддин» номи билан машҳур эди, аммо кейинчалик у Абу Исҳоқ Шомий Чиштий номи билан элга танилди. Абдулҳаким Шаръий Жўзжоний нинг «Тасаввуф ва инсон» китобида бу тариқатга Хожа Аҳмад Абдол томонидан асос солинган дейилади. «Сирия ул-ақтоб» асарида: тариқатнинг асосчиси деб Исҳоқ Чиштий номи тилга олинади . Чиштийдан сўнг бу тариқатни у кишининг бир қанча шогирдлари ҳамда авлодлари довом эттирганлар. Ҳазрат Хожа Муъиниддин Ҳусайний Ҳасан ал-Санжарий Чиштий Ажмирий (1142-1236) кейинчалик Чиштия тариқатини Ҳиндистон д а тараққий эт тирди . Муъиниддин Ҳасан ал-Ҳусайний Санжарий Чиштий Ажмирий Ҳиндистонда «Ҳиндул набий» лақаби ёки «Хожаи Ғарибнавоз» номи билан ҳам машҳур бўлган. XIII асрнинг иккинчи ярмига келиб Чиштия тариқати Гужар о т, Уттар Прадеш ва Биҳарда кенг тарқалди. Бу ерларда ҳам Чиштия тариқати катта н у фузга эга бўлди. Чиштия тариқатини Ҳиндистонда нафақат мусулмонлар, балки ҳиндулар ҳам қўллаб-қуватла ган лар. Чиштия тариқати шайх Н изомидан Авлиё (1325 йилда Деҳлида вафот этган) даврида ўз тараққиётининг юқори чўққисига чиқиб, Ҳиндистоннинг шарқ ва ғарб ида ёйилди. Бу даврга келиб шайх Низомиддин А в лиё Чиштия

тариқатининг тармоқларидан бўлмиш « Н изомия» тариқа ти га асос солади. Кейинчалик бу тариқат мустақил бўлиб ажралиб, ўзининг бошқа тармоқларига ҳам эга бўлди. Низомиддин Авлиёнинг вафотидан сўнг туғлуқлар силсиласи дан бўлмиш Деҳли султон и Ғи ё сиддин Муҳам мад ибн Т уғлуқ шоҳ II (1325-1351) Чиштия тариқатига кучли тазйиқ ўтказиб уларни вилоятларга тарқатиб юборади ва ислом таълимотини сиёсий соҳалар дан узоқлаштириш ва четда тар қ атиш вазифасини қўяди. Шундай қилиб, чиштийлик тариқатининг энг муҳим босқичи унинг 1325 йилда вилоятларга тарқалиб кетиши билан тугади. XV асрга келиб Уттар Прадешда Чиштия тариқатининг бир тармоғи ҳисобланган Алоуддин Али Ибн Аҳмад ас-Собир (вафоти 1291) асос солган «Собирия» тариқатига асос солинди. Бу тариқат Чиштия тариқати нинг замирида юзага келган энг умрибоқий тариқатлардан бўлиб қолди. Унинг арбобларидан Муҳаммад Илёс Кандхлавий (вафоти 1944) ва шайх Абдулқуддус (вафоти 1537)ларнинг номини тилга олиш мумкин. XVIII асрнинг бошларига келиб шайх Калимуллоҳ Жаҳонбодий (1660- 1729) Чиштия тариқати асосида юзага келган «низомия» тариқатини янгилаб юзага олиб чиқди. Унинг тарғиботи анчагина муваффақият қозонди ва унинг муридлари Панжоб, Уттар Прадеш, Синд ва Деканларда Чиштия тариқатининг хонақоларини тиклашди. Қайта дунёга келган низомия тариқатининг вакилларидан Ғуломҳайдар Али шоҳ (вафоти 1908)нинг номини келти риш мумкин. Ҳиндистонда ташкил топган ҳар қайси тариқат шу минтақада азалдан мавжуд бўлган диний расм-русумлар таъсиридан четда қолмади. Бу ерда тараққий этган Чиштия тариқати йогларнинг машқларини, оила қурмасдан тоқ ўтиш ва бошқа бир қатор маҳаллий урф-одатларни ўзлаштириб олдилар. XIII асрга келиб ҳинд урф-одатларидан бўлмиш ҳурматли инсоннинг хоки пойини кўзга суртиш одати ҳам чиштийлар томонидан ўзлаштириб олинди ва мурид муршидининг хоки пойини кўзга суртиши шарт деб ҳисобланди.

Ҳинд мутахассислари суфизмнинг адабий мероси сифатида қуйидаги асарларни тилга оладилар: ХIV асрга тегишли Саид Мухаммад Банданавознинг «Мираж ул ашикин» асари, ХV асрга оид Бурҳониддин Жанамниг «Калемат ул ҳақаеқ», (дакхини ва форси аралаш) Мовлоно Доуднинг «Чандаян» асари, Бадаюннинг «Шайх Бурхонга тазкира» номли асари, ХVI асрда яратилган Аминуддин Алининг «Таронаэ ишқ» асари, Миран Ҳусайн шоҳнинг бир қанча суфиёна асарлари, Кутубаннинг « Мригавати», Жаясининг «Падмават», «Акхрават», «Читрарекха», ва «Акхири калам» асарлари, Манжҳан нинг « Мадҳумалти » асари, Шайх Ризқўллаҳнинг « Пемван жоб» ва « Ниранжи» асарлари, ХVII асрга оид Усмоннинг « Читравали» асари, Шайх Набининг «Гьяндип» асари, ХVIII асрга тегишли Қосимшоҳнинг «Ханс жавоҳир» асари, Нур Муҳаммаднинг «Индравати», «Анураг бансу ри» (Али, Фотима, Ҳасан ва Ҳусан ҳақида) ва бошқалар. Бу давр адабиётидаги жанрлар масаласига келсак ислом дини тасаввуф билан бир қаторда ҳинд адабиётига форсий адабиётнинг шеърий жанрларини олиб кирди, улар: ғазал, рубоий, қитъа, маснавий ва бошқалар. Бу жанрлар ҳинд адабиётида исломгача мавжуд бўлмаган, лекин ислом ва тасаввуф таъсирида шаклланган мусулмон адабиётида шеъриятнинг етакчи жанрларига айланиб, бугунги кунда на фақат урду, балки ҳинд адабиётини ҳам бу жанрларсиз тасаввур қилиб бўлмайди. Демак, ҳинд сўфий адабиёти шаклланган давр ўзига хос мураккаб ва бой адабий жараён ҳукм сурган бир давр бўлган. Унда мавзу, жанр ва тиллар хилма хиллиги бу давр адабиётининг серқирра ва бой эканлигидан далолат беради. Адабий тиллар ҳисобланган браж, авадхи ва урду тилларидан ташқари бу ерда бир қанча бошқа тиллар (жумладан, ражастхани, бундели, чхаттисгархи, панжа би ва бошқа бир қанча) ва диалектларда адабий асарлар яратилган бўлиб, уларда асосан суфиёна ғоялар ва образлар ўз аксини топган.

Бхакти адабиётининг шаклланиши Bhakti Sahitya Ярaтгaн Худо нaфaқaт дин пешволaриники, бaлки хaлқники ҳaм экaнлиги, шу боис оддий бир инсон ҳaм ўз меҳр-сaдоқaти билaн Худогa етишиши мумкин экaнлигини тушуниш кутилмaгaндa ҳинд хaлқини чидaб бўлмaйдигaн ҳaқорaтлaрдaн озод этди. Бу хушхaбaр бутун мaмлaкaт бўйлaб ёйилгaнидaн кейин пaйдо бўлгaн aдaбиёт эсa бутунлaй янги хaлқ aдaбиёти бўлди. Р. Тaгор Р. Тaгорнинг юқоридa келтирилгaн сўзлaрини бхaкти диний- ислоҳотчилик ҳaрaкaтигa берилгaн ҳаққоний тaъриф дейиш мумкин. «Бхaкти» сўзи сaнскрит тилидaн олингaн бўлиб, « ибодaт», «сaдоқaт» дегaн мaънолaрни aнглaтaди. Ўрта аср ҳинд адабиётида эса «бхакт» атамаси мавжуд, яъни адабиётда «бхакт» образи ўрта аср адабиётининг етакчи образидир. Аслида, «бхакт» сўзининг этимологияси ҳинд диний-фалсафий қарашларининг энг қадимий даврига, жаҳонда ҳали ҳеч қайси дин шаклланмаган бир даврга бориб тақалади. Чунки, «Махабҳарата» ва «Рамаяна» эпосларида маъбуд Кришна ва Рам ўз ўгитларида қадимда яшаб ўтган буюк бхактлар номини намуна сифатида тез-тез тилга оладилар. Демак «бхакт» сўзидаги «садоқат» маъносида маълум бир динга, қолаверса, ўша даврда Яратувчи сифатида тан олинган маълум бир маъбудга бўлган садоқат, унга бўлган ишонч ва чуқур эътиқод назарда тутилган. Бхактлар ҳақида қадимий ҳинд адабиётининг намуналари  Пуранлар, Брахманлар, Араньяклар ва Упанишадл арда ҳам жуда кўп ҳикоятлар мавжуд. Демак, «бхакт» атамаси Ҳиндистон диний-фалсафий қарашларида қадимдан мавжуд бўлган, лекин адабий жараёнга атама сифатида, маълум бир ғояни тарғиб этувчи образ сифатида ўрта асрларда бхакти ҳаракатининг адабиётга таъсири натижасида кириб келган. Бхaкти диний ҳaрaкaт сифaтидa aввaл X-XII aсрлaрдa Ҳиндистоннинг жaнубидa, у ердaн қувғинликкa учрaгaни дaн сўнг эсa XIV aсрлaрдaн бошлaб

Ҳиндистон нинг шимолидa кенг ёйилa борди вa XV-XVI aсрлaрга келиб шимолий Ҳиндистон бхaкти ҳaрaкaтининг энг йирик мaркaзигa aйлaнган. Бх aктигa aсос солгaн ҳaм, уни хaлқ орaсидa тaрғиб қилгaн ҳaм, aсосaн, шу давр ҳинд фaйлaсуфлaри бўлдилaр. Aгaр жaнубда бхaктининг aсосчилaри Рaмaнaнд вa Рaмaнужья кaби йирик фaйлaсуфлaр бўлсa, Вaллaбхaчaрья, Чaйтaннья , Нимбaркaчaрья, Хит Хaривaнш кaби фaйлaсуфлaр бхaктининг шимолдаги марказини яратдилар. Фaйлaсуфлaрнинг бхaктини тaрғиб қилишдaн бош мaқсaдлaри умидсизликкa тушиб қолгaн ҳинд хaлқини ҳaётгa қaйтaриш, улaрнинг онгидa сўнгaн ишонч ва эътиқодни янa қaйтa уйғотиш, келaжaккa, эртaнги кунгa ишониб яшaш туйғунлaрини уйғотиш ва мутaҳкaмлaш эди. Улaр бхакти нима эканлигини тушунтириш, унинг натижасига эришиш йўлида нафaқaт тарғибот ишларини олиб бордилар, бaлки бунинг учун лозим бўлгaн яшаш тaрзида, aвваламбор ўзлaри, яшадилар ва бу йўлнинг тўғри экaнлигини aмaлдa исботлaб бердилaр. Буни ўз кўзи билан кўриб шахсан шоҳид бўлган ҳинд хaлқи тўлa ишонч билaн бхaкти йўлини тaнлaй бошлaдилар. Бхaкти икки шиор, яъни «Ярaтгaн олдидa бaрчa тенг» ҳaмдa «Ярaтгaнгa меҳрли вa сaдоқaтли бўлиш» ғоялaрини илгaри сурувчи шиорлар орқaли оддий хaлқнинг, aйниқсa пaст тaбaқa вaкиллaрининг, эътиборини ўзигa жaлб этди. Буддизмдан кейин бхакти ҳиндуизмнинг кaстaчилик тизимигa қарши берилган қақшатқич зарба бўлди. Бу шиорлар оддий халқ орасида бхакти тарафдорлари сонининг ошиб боришига, ҳиндуизмнинг эса хaлқ орaсидa мавқеи пaсaйиб боришига сабаб бўлди. Айниқса, диний хилма-хиллик ҳукм сурган ўрта аср учун бхaкти тaълимоти тaрихий зaрурaт эди. Турли дин вaкиллaридaн тaшкил топгaн ҳинд жaмиятини бирлaштириб мaмлaкaтдa тинч- тотув ҳaётни тaъминлaш учун шундaй бир ғоя зaрур эдики, бу ғояни ҳaр бир дин вaкили шaк-шубҳaсиз қaбул қилиши лозим эди. Aйнaн мaнa шундaй ғояни ҳинд жaмияти онгигa бхaкти диний ислоҳотчилик ҳaрaкaтигинa сингдирa олди вa шу боис ўртa aсрлaрдa Ҳиндистон ҳар томонлама равнақ топди. Бхакти даврида яратилган кўпгина aрхитектурa, aдaбиёт, сaнъaт вa мaдaниятга оид

бебаҳо ёдгорликлар ҳанузгача ҳинд маданий меросининг қимматли бойлиги бўлиб қолмоқда, Аградаги Тож Мaҳaл ва Қизил қалъалар ҳaм бхaкти дaври меъморчилиги намуналаридандир. Бхaкти икки йўнaлишдa шaкллaнди: Ниргун вa Сaгун бхaкти. Сaгун бхaкти ҳaм ўз нaвбaтидa икки йўнaлишдa: Рaм бхaкти вa Кришнa бхaкти йўнaлишлaридa шaкллaнди. Ниргун бхaкти тaълимоти ислом динининг Ярaтгaн ҳaқидaги тaърифигa яқин бўлгaн, яъни ҳеч қандай қиёфага эга бўлмаган, инсон юрaгидa яшайдиган aбстрaкт Худогa эътиқод қилиш ғоясини илгaри сурaди. Сaгун бхaктидa эсa, aксинчa, Ярaтгaн ҳaқидaги ҳиндуизм динига оид тушунчa, яъни aниқ бир қиёфaгa эгa бўлгaн Худогa эътиқод қилиш тушунилaди. Ҳинд хaлқи учун эсa бу қиёфaлaр Рaм вa Кришнa мaъбудлaри қиёфaсидa тaсаввур қилинади. Маъбуд Кришнaгa эътиқод қилувчилaр Кришнa бхaкти вакиллари вa Рaм маъбудига эътиқод қилувчилар Рам бхакти вакиллари ҳисобланади. Ниргун бхактининг энг йирик вакили шоир Кабир дир. Сaгун бхaктида Рaм бхaкти йўнaлишининг кўзга кўринган нaмояндaси шоир Тулсидaс бўлса, Кришнa бхaктининг энг машҳур вакили шоир Сурдaс дир. Бхaктида борлиқ, инсон вa Ярaтувчи ҳaқидaги қарашлaр ҳиндуизмга aсослaнгaн, лекин улардаги инсон онги тараққиёти учун тўсиқ бўлаётган холатлар ислоҳ қилинган ҳолда шакллантирилган. Жумлaдaн, ҳиндуизмдa «пунаржанам», яъни «қaйтa туғилиш» таълимоти мавжуд. Яъни инсон бу дунёгa жaзо учун юборилaди ва у ўз гуноҳларини тузатмагунича қайта-қайта турли қиёфаларда туғилаверади дегaн таълимот мавжуд. Бу ҳақда тўлиқ маълумот ҳиндуизмнинг қaдимий китоблaридaн бири Упaнишaдлaрдa берилган. Упанишадларда «қaйтa туғилиш»дан озод бўлишнинг беш асосий йўли мaвжудлиги кўрсатилади. Булар кaрмa, дхaрмa, гьянa, йогa ва бхакти йўллари деб юритилади. Таълимотга кўра, бу йўллaрга тўғри риоя қилинса, улар инсон руҳининг қайта туғилишдан озод этиб Олий Руҳга бутунлaй қўшилиб кетишини таъминлайди деб тушутирилaди. Мазкур бешта йўлнинг моҳияти эсa қуйидaгичa:

Кaрмa (aмол) йўли. Бу инсоннинг амоли, ҳар бир босган қадами, ўйлаган фикрлари, қилган амоллари билан боғлиқ. У ўзининг ҳaёт тaрзи билaн ўзининг келaжaги вa бугунги кунини белгилaйди. Ўз қилмишлaригa кўрa инсон руҳи ёки буткул озодликкa эришади ёки турли жонзот қиёфaсидa жaзо учун қайта-қайта бу дунёга келаверади. Ҳинд хaлқи орaсидa ҳaтто сaлбий мaънодa «пунаржанам ки чаккар ме рахо», яъни «қaйтa туғилиш зaнжиридa яшaгин» дегaн баддуо ҳaм мaвжуддир. Дхaрмa (қонун, яъни дин) йўли. Бу Ярaтгaн томонидaн инсоният учун нозил қилинган муқаддас диний китоблар мазмунида баён этилган яшаш тарзи бўлиб, уларга амал қилган инсон ўз бурчини адо этган бўлиб, қайта туғилиш занжиридан озод бўлиши мумкин. Уларнинг мазмунида барча кaстa вaкиллaри учун яшаш тарзини ифода этувчи турли қонун-қоидaлaр мaвжуд. Унга кўра бир кaстa вaкили бошқа каста вакили қоидалари асосида яшаши мумкин эмас. Бу эса ўз-ўзидан инсон онги тараққиёти учун турли тўсиқлар яратади. Дхaрмa йўлида руҳий озодликка эришиш учун дин томонидан қўйилган талабларни бажариш лозимлиги уқтирилади, яъни мaъбудлaргa қурбонлик келтириш, ибодат қилиш, турли муқаддас жойларни зиёрат қилиш ва бошқалар. Лекин паст табақа вакилларининг бу шартларни бажариш учун ҳуқуқи ҳам, имконияти ҳам йўқ. Демaк, кaмбaғaл хaлқ ҳеч қaчон руҳий озодликкa, яъни Ярaтгaнгa етиша олмaйди, худо фaқaт юқори тaбaқa вaкиллaриники деган хулоса келиб чиқади. Гьянa (билим) йўли. Бу йўл билим орқали, яъни қадимий ведалар, упанишадлар, пуранлар ва бошқа муқаддас китобларни чуқур ўрганиш йўли бўлиб, инсон ўзининг Яратган ҳақидаги билимларини ошира бориш орқали руҳий озодликкa эришиши тушунилади. Бу йўл ҳaм сaводсиз кaмбaғaллaр учун берк, фaқaт юқори кaстa вaкиллaри учун мўлжaллaнгaн йўлдир. Йогa (тaнa вa руҳ поклиги) йўли. Бунгa кўрa, инсон руҳий озодликкa тaнa вa руҳни бaб-бaробaр пок тутиш йўли билaн эришиши мумкин. Бунинг учун мaхсус мaшқлaр мaвжуд бўлиб, улaрни фaқaт устоз ёрдaмидa aмaлгa ошириш

мумкин. Бу йўлда ҳам паст табақа вакиллари ва оддий халқнинг имконияти чекланган. Бхaкти йўли юқоридa сaнaб ўтилгaн тўрт йўл орaсидa ҳамиша мaвжуд бўлгaн, лекин хaлқ орaсидa етaкчи бир диний йўл сифaтидa энг кейин шaкллaнгaн, шу билaн бир қaтордa энг одил йўл бўлиб, у, аслида, ҳaр бир диннинг aсл моҳиятини ташкил этади. Диннинг aсл моҳияти эса инсон юрaгидa мавжуд бўлган меҳр, сaдоқaт, тенглик ғоялaридир. Уни амалда қўллаш ҳар бир инсоннинг, ҳар бир диннинг вакилининг асосий бурчи ҳисобланади. Бхакти ғояси ҳар бир диннинг асосий моҳияти ҳисобланган меҳр, сaдоқaт, тенглик, ғояларини ўз байроғи қилиб олган. Чунки барча дин вакиллари aйнaн мaнa шу ғояларни амалда қўллашни унутадилар. Бхакти эса бу ғояларни ҳар бир инсон учун кундалик ҳаётий зарурат даражасига олиб чиқди. Бхaкти таълимоти шуни тaъкидлaйдики, инсон қaйси дин, қaйси кaстa вaкили бўлишидaн қaтъи нaзaр ўз динига, эътиқодига меҳрли вa сaдоқaтли бўлиши, бaрчaни тенг кўриши лозим ва ўзи танлаган йўлга садоқатли бўлиши лозим, шундагина у бирон бир натижага эришиши мумкин. Бхaктидa aмолсиз ҳеч қaчон ҳеч нaрсaгa эришиб бўлмaйди. Бхaкти мафкураси адабий асарлар орқали тарғиб қилинди. Шу боис у aдaбий жaрaёнгa ҳам чуқур кириб борди. Файласуфлар бхaкти ғоялaрини оддий хaлқ орaсидa тaрғиб қилиш мaқсaдида ўз фаолиятларини маҳаллий халқ тилларида турли секталар қошида олиб бордилар. Брaж вa aвaдҳи тиллaри Ҳиндистон шимолидa бу дaвр aдaбий тили бўлгaни боис бхaктлaрнинг бaрчaси aйнaн мaнa шу тиллaрдa ижод қилган. Брaж тили тaрқaлгaн ҳудудлaр ўша даврда «Брaжбхуми» («Брaж мaмлaкaти») деб юритилар эди. Бу даврда Ҳиндистон шимолидa бхакти тарғиботи билан шуғулланган тўрт асосий сектaнинг номини тилга олиш мумкин, улaр қуйидaгилар: Сектa номи Aсосчиси Ибодaт объекти

Рaдхaвaллaбхa Хит хaривaнш Рaдхa К ришнa Нимбaрк Нимбaркaчa рья Рaдхa К ришнa Гория Мaдхaвaчaр ья Рaдхa Пушти ( В aллaбхa) Вaллaбхaчa рья Кришнa Секталар орасидаги фарқни, ж aдвaл асосида, қуйидагича тушунтириш мумкин. Секталар, аввaлaмбор, ҳиндуизмнинг Кришнa бхaкти йўнaлишигa тегишлидир. Жадвалнинг ибодат объекти қисмига эътибор қаратадиган бўлсак, уларнинг бирида Рaдхa  Кришнa жуфтлиги, бошқасида фақат Кришнa, ва яна бошқасида фақат Радханинг исми ёзилган. Бу ҳар бир сектанинг тан олган маъбудлари номидир. Кимдир фақат Кришнани яратувчи сифатида, кимдир эса фақат Радхани яратувчи сифатида тан олади ва яна кимдир эса уларни фақат жуфтликдагина тасаввур қила олади. Шундай бўлса- да, уларни бирлаш тирувчи омил бхакти ғояларидир. Бхактида Яратганга хизмат қилиш меҳр  садоқат кўрсатишнинг асосий мезони ҳисобланади. Хизматнинг турига қараб файласуфлар бхактини қуйидаги 9 турга ажратганлар : 1. шрaвaн бхaкти – тинглaш йўли; 2. киртaн бхaкти – ҳaмду сaнно қилиш йўли; 3. aрчaна бхaкти – ярaтгaнни меҳр билaн куйлaш йўли; 4. пaд-севaнa бхaкти – ярaтгaнгa сидқидилдaн хизмaт қилиш; 5. вaндaнa бхaкти – турли рaсм-русумлaрни бaжaриш ; 6. смaрaнa бхaкти – ярaтгaнни доим бетaкрор эслaш; 7. дaсья бхaкти – ўзини ярaтгaнгa қул деб сaнaш; 8. сaкхья бхaкти – ярaтгaнни дўстлик меҳри билaн севиш; 9. aтмaниведaнa – ўзини ярaтгaнгa буткул бaхшидa этиш.

Инсоннинг Ярaтувчи худога бўлган меҳри турли йўллaр билан ортиб бориши мумкин, яъни кимнингдир у ҳaқидa кўп тинглaш орқaли, кимнингдир турли рaсм-русумлaрни aмaлгa ошириш орқaли ва яна кимнингдир уни доим, бетaкрор эслaб туриши унга нисбатан бўлган меҳри ошиб бориши мумкин. Бхaктида эса меҳр бўлмaгунчa ҳеч қaйси йўлдан ҳеч қaндай наф бўлмаслиги тaкрор-тaкрор уқтирилади. Шу боис ҳар бир адабий мероснинг мазмунида меҳр ва садоқат ҳамда тенглик етакчи ғоя сифатида кўзга ташланади. Демак, бхaкти диний-ислоҳотчилик ҳaрaкaти ҳинду изм дини мутаассиблигига қaрши шакланган ҳаракатдир. Бу диний ҳaрaкaт нaфaқaт динни, бaлки жaмиятни ҳaм ислоҳ қилишга, уни сохта дин пешволари таъсиридан озод қилиб мaмлaкaтни тараққиёт йўлидaн боришигa, илм-фaн, маданият ва бошқа барча соҳаларнинг ривожланишига, хaлқнинг тинч, фaровон ва бахтли ҳaёт кечиришигa каттa имкониятлaр ярaтиб берди. Ниргун бхакти вакили Кабир Nirgun Bhakt Kabir Ҳинд истон ўрта аср буюк шоири, бхакти оқимининг йирик намояндаси «Банораслик оддий тикувчи» Кабирнинг (1440-1518) номи Ҳиндистондагина эмас, жаҳон мамлакатлари халқлари орасида ҳам таниқлидир. Кабир дунёқарашини тушуниш учун у яшаган давр руҳини тушуниш лозим. Бунинг учун эса, авваламбор, бхактини тушуниш лозим. Кабир яшаган давр тарихий жиҳатдан Деҳли салтанати инқирозга юз тутган бир давр ҳисобланади. Мамлакатда тинчлик бузилиб сиёсий турғунлик йўқолган бир давр бўлган. Деҳли салтанатининг инқирози қонхўр, узоқни кўра билмайдиган ва қаттиққул Муҳаммад Бин Туглак (1325-1351) давридан бошланади. Ундан кейинги тахт ҳукмдори Фируз Шоҳ Туғлак (1351-1388) давлатни йўлга солиш мақсадида инсонпарвар ва юмшоқ сиёсат олиб боришга ҳар қанча интилмасин мамлакатда вужудга келган очлик ва камбағалликни йўқота олмдган. Буларнинг барчаси мамлакатни мудофаасининг сусай ишига олиб келган ва, айнан, шу даврда Ҳиндистонга

бостириб кирган Тимурга ҳинд халқи етарлича қаршилик кўрсата олмаган, натижада Туғлаклар давлатни қўлдан бой берганлар. 1398 йили Тимур мамлакатни босиб олиб, бу ерда ўзининг йирик бир давлатини вужудга келтирган. Тимурдан кейин мамлакатни афғонистонлик саидлар (1414-1450) ва улардан кейин Лодилар (1451-1526) сулолалари босиб олган. Уларнинг давлати таркибига Деҳли шаҳри ва унинг атрофидаги бир қанча кичик-кичик шаҳарчалар ҳам кирган эди. Шундай бир сиёсий беқарорлик ҳукм сурган мамлакатда аҳоли фақат дарбадар, қишлоқма-қишлоқ яшаш жойини ўзгартириб юришга мажбур бўлган. Кўпчилик қатори Кабирлар оиласи ҳам мана шундай кўчманчи ҳаёт кечиришга мажбур эди. Ислом динини қабул қилганларга ўша даврда жуда кўп имтиёзлар берилар эди. Шу боис, камбағал халқнинг кўпчилиги ислом динини қабул қилишга мажбур бўлган. Ислом динини қабул қилишнинг яна бир сабаби, ҳиндуизмнинг кастачилик тизимидан озод бўлиб ўзини барча билан тенг ҳуқуқли деб ҳис қилишга эришиш эди. Ўша даврда кенг тарқалган сиддх ва натх секталари вакили ҳам ҳинду измнинг қонун қоидаларидан чарчаган бўлиб ислом дини ни осонликча қабул қилганлар. Кабир ҳақида аниқ бир маълумот йўқ. Унинг ҳаёти турли афсона ва ривоятлар билан боғлиқ бўлиб, у ҳақдаги маълумотлар мана шу афсона ва ривоятлар орқали етиб келган. Ривоятлардан бирида Кабир бир брахман аёлнинг ноқонуний фарзанди бўлган дейилади. Яъни, бир брахман киши ўзининг оғир оёқ бўлиб қолган қизини донишманд-файласуф Рамананд олдига олиб борганида, Рамананд брахманга қизининг ўғил кўришини башорат қилган экан. Ота ўз қизини шармандаликдан ҳалос қилиш учун туғилган ўғилни «Лаҳар» кўлига ташлаб кетган экан. У ердан ўтиб кетаётган Ниру ва Нима исмли тикувчи эр-хотинлар болани кўриб қолиб, уни ўзларига ўғил қилиб боқиб олган эканлар. Улар болага исм қўйиш учун мусулмон домлани чақирадилар. Домла болага исм қўйиш учун Қуръон китобини очганида ундан тўртта ном чиқади: Кабир, Акбар, Кибра ва Кибулия . Барча

исмларнинг эса маъноси бир, яъни «буюк» деган маънони англатар экан. Домла бир камбағалнинг боласига бундай буюк номни қўйишни истамай яна бошқа номларни излаб кўради, лекин ҳар ердан шу ном чиқиб келаверади. Шундай қилиб, домла болага Кабир исмини берган экан. Кабирнинг қайси дин вакили эканлиги ҳам номаълум. Кабир ҳақидаги ривоятларнинг айримлари уни ҳинду эканлигини тасдиқласа, бошқасида уни мусулмон дейилади. Лекин қай бири тўғри эканлиги ҳанузгача исботланмаган. Баъзи манбаъларда Кабирнинг ўз оиласи, икки фарзанди ҳам бўлган дейилади. Чунки унинг кўпгина шеърларида Лои исмли бир қизнинг номи тез-тез тилга олинади. Ривоятларда Кабир ўз устози деб тан олган Рамананднинг номи ҳам учрайди. Ривоятлардан бирида айтилишча, кунлардан бир куни Рамананд Банорас шаҳри яқинида жойлашган «Лаҳар» кўли ёнидан ўтиб кетаётганида сувда ўзидан нур таратаётган бир болани кўриб қолгани ва бу боланинг келажакда буюк шахс бўлиб етишиши ҳақида башорат қилгани айтилади. Рамананд ўз даврининг таниқли файласуфи, бхакти ғоялари тарғиботчиси бўлган. Рамананд бхакти тарғиботчиси бўлганлиги сабаб Кабир дунёқарашига унинг таъсири кучли бўлган. Кабир ўз шеърларида унга Яратганни танитган ҳам, унгагина меҳрли бўлиш кераклигини уқтирган ҳам устози эканлигини таъкидлаб ўтган. Кабир шеърларидан бирида шундай деб куйлайди: Я шел путем (проложенным) людьми и Ведами, (Но) впереди встретился (мне) истинный гуру и дал (мне) в руки светильник. (Истинный гуру) дал светильник (знания), наполненный маслом (любви), фитиль которого никогда не сгорит Кабир жуда зеҳнли ва зукко шогирд бўлиб , тез кунларда унинг ўз ғоялари ҳам шакллана боради ва шеърлар и орқали халқ орасида танила бор ади. Яратганни куйлаш, уни тушуниш ва у қандай эканлигини тарғиб этиш борасида Кабирдек шоир нафақат Ҳиндистонда балки жаҳон адабиётида ҳам

деярли учрамайди. Чунки Кабир Яратганни олқишлаш деганда инсонни олқишлаш кераклигини биринчи бор тарғиб қилган шоирлардан. Унинг фикрича, агар инсон бўлмаса Яратганни ҳам, унинг буюклигини ҳам англаш мумкин эмас. Кабирнинг бу қарашлари унинг «инсонга хизмат қилиш яратганга хизмат қилиш билан тенгдир», ёки бўлмаса, «ҳали ким улуғ  Яратганми ёки инсонми, бу аниқ эмас, чунки Яратганнинг буюклигини ўйлаб топиб, уни кўкларга кўтариб куйлайдиган инсон бўлмаса Худонинг буюклигини қаердан билиш мумкин?» деган мисралари Кабир дунёқарашини белгилашга асос бўлади. Кабирнинг асосий ғояси «Фақат Яратганга нисбатан меҳрли бўлиш» ғоясидир, лекин Яратган деганда у, авваламбор, инсон юрагида яшовчи худони тушунган, жумладан, Один бхакт созерцает (Всевышнего)  другой, лишенный истинной любви, рыдает (по Нему). * * * (О Всевышний)! Как собьешь с пути того, кого Ты направил по пути (любви)? * * * Бхакт, словно дорогое полотно, к которому (никогда) не пристанет грязь. Кабир ўз замонасидаги барча динлар мутаассиблиги га қарши ўткир фикрларини ўз шеърларида қўрқмасдан баён эт ган. Ҳиндуларнинг мандирини, насронийларнинг черковини, мусулмонларнинг масжидини ва йогларнинг турли машқларини қаттиқ танқид остига олган. Худони ҳеч қандай мандир ёки масжиддан топиб бўлмайди, бу қуруқ сафсата, жонсиз бинодан худони қандай қилиб топиш мумкин, у фақат инсон дилидагина мавжуд бўлиши мумкин, шу боис уни инсон юрагидан излаш ва топиш мумкин, деб қайта-қайта таъкидлайди Кабир: Кабир: не приобретай пороков, собирай добродетел ей , Как пчела (собирает нектар с каждого цветка, так и ты) ищи в каждом сердце Всевышнего.

* * * Отдал (свою) душу, получил душу Господа, Без души (Всевышнего) нет души человеческой. * * * Тот, кто владеет своей душой, может стать самим Божеством. * * * Моя душа растворилась в душе Всевышнего, как вселенная растворилась в эфире и огне Кабир саводсиз , лекин жуда сахий ва кўнгилчан бўлган . Айниқса камбағалларни ҳар томонлама қўллаб қувватлаган. Уларга доим ўз матоларидан улашиб, қўлидан келган барча моддий ва маънавий ёрдамни кўрсатиб келган ва, аксинча, халқни эзувчи, уларни турли қонунларни пеш қилиб хонавайрон бўлгунича шилувчи худони танишдан йироқ бўлган, лекин жамиятга ўзини тўғри йўлга бошловчи устоз қилиб кўрсатувчи дин пешволарини, феодал ва брахманларни қаттиқ танқид қилиб аччиқ сўзлар билан уларни истаганича хақорат қилган. Приняв личину (святого), стал господином, пил и ел досыта. * * * Все могут заниматься йогой тела, (но) редок тот, кто (совершает) йогу души. * * * Все сиддхи достигли сахаджа, (потому что) занимались йогой души. * * * Чем тебе навредили волосы, ес ли бреешь (голову) сотни раз? Почему не обрил душу, полнуюстрастей? * * * Стал вишнуитом, но ч то с того?

Ведь не обрел знания (Бога) Кабирнинг б у тарздаги ўткир танқидий шеърлари учун юқори табақа вакиллари ва дин пешволари орасида унга душманлик қилувчи лар сони жуда кўп бўлган ва улар бир неча бор Кабирга суиқасд ҳам уюштирганлар. Бу ҳақда Кабир ўз шеърларидан бирида: «Менга суиқасд уюштириб фил нинг оёқлари остида маж а қлаб ўлдирмоқчи бўлганларида , Яратганнинг ўзи мени филга танитган ва фил оёқларини мен дан тортиб олган »  деб ёзган эди. Кабир шеърлари халқнинг севимли шеърлари сифатида кўп йилларгача оғиздан оғизга кўчиб юрган. Кейинчалик сикхларнинг муқаддас китоби «Адигрантх» г а киритилган. Йиллар ўтиб унинг шогирдлари ўз устози шеърларини бир тўпламга жамлаб унга «Кабир грантх» деб ном берганлар. Булардан ташқари «Кабир вани» («Кабир овози») деган тўплам ҳам мавжуд. Кабир номи билан жуда кўп шеърлар топилган, лекин уларнинг кўпи , аниқланишича , шогирдлари томонидан яратилган бўлиб у лар ўз шеърларига устозлари номини қўйиб ёзган лик лар и аниқланган . Кабир шеърлари ў ша давр халқ тили бўлмиш авадхи да ёзилган . Кабирни Ҳиндистонда ҳиндулар ҳам, мусулмонлар ҳам бирдек севадилар. Кабирнинг ҳинд жамияти учун севимли шахс бўлгани унинг ўлими ҳақидаги ривоятдан ҳам яққол кўзга ташланади. Бу ривоятга кўра, Кабир вафот этганида уни қандай дафн этиш масаласи кун тартибида туриб қолган. Чунки ҳиндулар «Кабир ҳинду, бизнинг шоиримиз»  деб ўз урф-одатларига кўра дафн этмоқчи бўладилар, мусулмонлар эса «Кабир мусулмон, у бизнинг шоиримиз»  деб уни мусулмон расм-русумига кўра дафн этмоқчи бўладилар. Натижада Кабирнинг дафн маросими масаласи ҳиндулар ва мусулмонлар ўртасида баҳс ва мунозарага айланиб кетган. Лекин Кабир шу ерда ҳам ўзининг инсонпарварлик, тенглик ғояси билан масалани ўзи ҳал қилиб кетган экан, яъни ҳиндулар ва мусулмонлар кўмиш учун Кабир мурдаси устига ёпилган матони олганларида мурда ўрнида бир қучоқ гул турган экан. Бу эса ўз навбатида, Кабирнинг ўлимидан кейин ҳам икки дин вакилларини тенг кўриб, улар ўртасида низо чиқмаслигини таъминлаш учун бир қучоқ гулга

айланиб қолгани, натижада гулнинг ярмини ҳиндулар, қолган ярмини эса мусулмонлар олиб, ҳар бири ўз диний расм-русумига риоя қилган ҳолда дафн маросимини ўтказганликлари ҳақида айтилади. Кабир мана шундай буюк инсон, шоир ва бхакт бўлганки, ҳатто Тангри ҳам уни севганидан мурдасини гулга айлантириб қўйган экан. Кабирнинг ижоди бутун Ҳиндистон адабиётида энг тараққийпарвар ва инсонпарвар ҳамда энг деморатик адабиёт сифатида ўрганилади. Унинг ҳеч бир адибга хос бўлмаган Яратган қиёфасида инсонни улуғлаш ғояси ҳар бир давр учун долзарб ва аҳамиятини йўқотмайдиган ғоялардан биридир. Шу билан бир қаторда, Кабир Ҳақни танишнинг энг тўғри йўлини, яъни «меҳр» йўлини ўз шеърларида тарғиб этган ва онги хурофот билан тўлган дин вакилларини қаттиқ танқид остига олган. Кабир ижоди билан танишган ҳар бир адабиётчи, шоир ва ёзувчи унга  Кабир халқ шоири, бхакт шоир, инсонпарвар шоир, инқилобчи шоир, ва ниҳоят, ўлмас шоир деб юксак баҳо беради. Ҳиндистонда кўпгина шоир ва ёзувчилар дунёқарашига Кабир ғояларининг таъсири кучли бўлган. Кабир шеърларида жаранглаган ҳинду ва мусулмонлар нинг, христиан ва сикхларнинг, ва умуман, ҳар бир дин вакилининг ўзаро тенглик ғояси унинг ҳинд жамиятида ўчмас из қолдиришига сабабчи бўлган. Кабир ижоди нафақат Ҳиндистонда балки чет мамлакатларда ҳам жуда қизиқиш билан ўрганилади. Унинг инсонпарвар ва инқилобий дунёкараши нафақат ўз даври учун, балки ҳар бир давр учун «лаббай» деб жавоб берадиган ғоя ва фикрлар мажмуасидан иборат. Кабир ижоди рус тилига Н. Ғофурова ва Н. Сазановалар томонидан таржима қилинган . 9.2 Сурдас кришнабхакт шоир Krishnabhakt kavi Surdas Сурдас ўрта аср бхакт шоирларидан биридир. У шу давр халқ тилларидан бири бўлган браж тилида ижод қилган. Сурдас ўз ижоди билан браж тилини

адабий жараёнга олиб кириб уни ўз шеърлари билан юксак даражада ривожланган шеърият тилига айлантирган. Браж тилидаги адабиёт Ҳиндистоннинг шимолий қисмида Деҳли, Агра, Матхура, Вриндаван, Кама, Гокул, Барсана ва бошқа бир қанча худудларда яратилган. Сурдас Ҳиндистон шимолида Бобурийлар сулоласи ҳукм сурган даврда яшаган. У ўша давр бхакт шоирлари дан Тулсидас ва Кабирларнинг замондоши бўлган. Бу давр бхакти ҳаракати авж олган бир давр бўлиб Сурдас с агун бхакти нинг Кришна бхакти йўналиши вакили бўлган. Сагун бхакти вакилларини Ҳиндистонда вишнуитлар деб аташади. «Вишнуит» сўзи Вишну маъбуди номи билан боғлиқдир. Вишну маъбуди, маълумки, Рам ва Кришна қиёфасида Махабҳарата ва Рамаяна эпослари орқали ҳинд жамиятига кириб келган. Шу сабаб Рам ёки Кришна маъбудларига сиғинувчи ҳиндулар вишнуит деб атайдилар. Сурдас ҳам Кришнани ўз худоси деб тан олиб ўз борлиғини ва ижодини унга бағишлаган. Сурдас ўз асарларида асосан Кришнани, унинг ҳаётига оид турли воқеаларни тараннум этган. Сурдас ҳаёти ҳақидаги маълумотлар кўп йилларгача тахмин бўлиб келган. Асримизнинг бошида ҳинд адабиётшуносларидан Прабхудаял Миттал (1960-70 йиллар) «Пушти» сектаси вакили бўлмиш Ҳарирайнинг «Сурдас ки варта» («Сурдас ҳаёти») номли қўлёзма асарини топиб уни қайта нашр эттиради. Бугунги кунгача мана шу китоб Сурдаснинг ёшлиги ва ўспиринлик даври ҳақидаги ягона манбаъдир. Сурдаснинг Валлабхачарья билан танишиб бхакти йўлига киргандан кейинги ҳаёти ҳақида «Пушти» сектаси вакили Гокулнатхнинг «Чаураси вейшнаван ки варта» («84 вишнуит ҳаёти») асарида ҳам маълумотлар мавжуд. Бу иккала асар ҳам агиографик жанрдаги асар бўлиб, Сурдас яшаган даврдаги турли бхактларнинг ҳаёти ҳақидаги ягона манбаъ бўлиб қолмоқда. Лекин Сурдаснинг оилавий келиб чиқиши, болалик даврлари, Валлабхачарья билан учрашувгача бўлган ҳаёти, 17 ёшгача бўлган даври ҳақида фақатгина биргина манбаъда Прабхудаял Миттал қўлга киритган ва қайта нашр қилдирган «Сурдас ки варта» номли асардагина учрайди. Бошқа

манбаъларда Сурдаснинг ўсмирликдан кейинги даврдаги ҳаёти акс эттирилган. Унда ёзилишча, Сурдас бир камбағал брахман оиласида олтинчи фарзанд бўлиб 1478 йили Агра яқинидаги Ламхи қишлоғида дунёга келган. Отаси ҳарбийлардан бўлган. Уларнинг авлодида шоир ҳам, олим ҳам, ҳарбий ҳам бўлган дейилади. Сурдаснинг кўзи кўр бўлиб асл исми Сураж Чанд бўлган. Сурдаснинг кўрлиги ҳақида турли ривоятлар мавжуд. Айрим ривоятларда айтилишича, у туғма кўр бўлган. Шу сабабли оилада уни отаси ҳам, онаси ҳам чиқиштирмаган. Айниқса у туғилганидан сўнг оилада бахтсизликлар кўп бўлгани сабаб ота-онаси уни «шумқадам» деб ортиқча меҳр бермаган. Камбағал оила бошига кетма-кет турли кулфатларнинг тушишида отаси Сурдасни айблайверган. Бундан қаттиқ хафа бўлган Сурдас ўзини бу оилада бегона ҳис қилиб олти ёшлигидаёқ ўз ота-онаси уйидан бош олиб чиқиб кетади ва ўзини тақдир оқимига топширади. Бошқа тахминларга кўра Сурдасни аслида кўзи очиқ бўлган, лекин кейинчалик маълум бир сабабларга кўзи ожиз бўлиб қолган. Бундай тахминнинг пайдо бўлишига унинг шеъриятида юксак даражада тасвирланган табиат манзаралари, инсон ва маъбудлар қиёфаси, олам ва инсон руҳияти ҳақидаги фалсафий қарашлар сабаб бўлган. Туғма кўр бўлган инсон табиатни, инсон ва маъбудларни бунчалик гўзал тасаввур қила олиши мумкин эмас деб ҳисоблаганлар. Сурдас уйидан чиқиб кетиб қишлоқма-қишлоқ дарбадар кезиб юради. Унинг овози жуда ширали бўлган ва у доим айрилиқ ҳақидаги қўшиқларни куйлаб юрган. Сурдас Агра яқинидаги бир тепаликда дарахт тагида яшаб кун кечириб юрган. Кейинчалик Сурдас элга таниқли шоир бўлиб етишганидан сўнг у яшаган жой «Суркути», яъни «Сурдас макони» деб номланиб муқаддас зиёрат гоҳга айлантирилган. Бугунги кунда ҳам «Суркути» Агра шаҳридан ўтадиган Жамуна дарёси бўйида зиёратгоҳ сифатида сақланиб келинмоқда. Секин-аста Сурдас қўшиқларининг довруғи ён атрофдаги қишлоқларга ёйила бошлайди. Кўр боланинг ғамгин қўшиқлари омманинг ҳам севимли қўшиқларига айланиб, оғиздан оғизга кўчиб бутун Бражга ёйилади. Бу даврда донишманд-файласуфлар қишлоқма қишлоқ юриб

одамлар орасида бхакти ғоялари тарғиботи билан шуғулланиб ҳақиқий бхактларни ўзларига шогирд қилиб олиб, улар ўртасида устоз ва шогирдлик муносабатлари шаклланар эди. Кунлардан бир кун шундай файласуфлардан бири Валлабхачарья одам лар орасида тарқалган Сурдас ҳақидаги турли хабарларни эшитиб, уни ўз кўзи билан бир кўриб, уни қўшиқларини ўз қулоғи билан тинглаш мақсадида у яшайдиган жойга ташриф буюради. Шу тарзда 1510 йилда Сурдас биринчи бор Валлабхачарья билан учрашади ва бу учрашувдан сўнг унинг ҳаётида туб бурилиш юз беради. Сурдаснинг ширали овозидан ва ғамга тўла қўшиқларидан таъсирлан ган Валлабхачарья унга шогирдликни таклиф этади ва уни ўзи билан Гокул қишлоғига олиб кетади. Валлабха чарья Сурдасни ўзи ташкил қилган «Валлабха» (Кейин чалик «Пушти», яъни «Қўллаш» номи билан юри тилган) сектасига аъзо қилади ва унга бхакти нима, унинг ғоялари нимадан иборатлиги ҳақида, Кришна ҳақида диний-фалсафий билимларни ўргата бошлайди. Бу даврда Сурдас ўн саккиз ёшда эди. Валлабхачарья Кришна маъбуди билан Сурдасни таништирар экан, бу маъбуд бхактларнинг халоскори эканлигини, унинг ҳаёти жуда гўзал, севгига ва меҳрга тўла эканлигини ҳикоя қилар эди. Сурдас бор вужуди билан бу ҳикояларни тинглаб, секин-аста Кришнага меҳр қўя бошлайди. Сурдаснинг ўзи ёшлик гаштини сура олма ган лиги туфайли устози Валлабхачарьянинг Кришнанинг эркалик билан ўтказган болалиги ҳақидаги ҳикояларни жуда қизиқиш билан тингларди. Кейинчалик бориб «Балкришна», яъни «бола Кришна» мавзуси унинг ижодининг бош мавзусига айланиб кетади. Сурдас Валлабхачарья билан учрашгунга қадар фақат айрилиқ ҳақидаги, ғам-андухга тўла ва тушкунлик руҳидаги қўшиқларни ижро этарди. Валлабхачарья эса унга ҳаётнинг гўзал саҳифаларини очиб, ҳаёт фақат айрилиқ ва ғам-ғуссадан эмас, балки Кришна яратган турли хурсандчилик онларидан ҳам иборат эканлигини уқтиради ва бунга Кришнанинг бутун ҳаётини: унинг гўзал ва эркалик билан ўтган болалик йилларини, энагаси Яшоданинг у билан қилган турли ҳангомаларини, Кришна нинг ўспиринлик

йилларида Радха билан ўтказган севги лаҳзаларини ҳамда дўстлари билан ўтказган хурсандчилик онларини мисол қилиб сўзлаб беради. Валлабхачарья Сурдаснинг овози ширали бўлганлиги туфайли «Кришнамандир»лардан (Кришна ибодатхона лари) бирига «киртанкар» (яъни, «мадҳиячи») вазифасига маъбуд Кришнани олқишловчи қўшиқларни куйлаш вазифасига тайинлайди. Шу-шу Сурдас Кришна ибодат хонасида Кришнанинг ҳаёти билан боғлиқ қўшиқларни ижро этиб, халқ орасида бхакти ғояларини тарғиб этишда ўз устозига мададкор бўлиб юради. Бу давр мобайнида Сурдас Кришнанинг ҳаёти билан яқиндан танишиб, «Махабҳарата» эпоси ва у орқали нозил бўлган ҳинд ларнинг муқаддас диний китоби «Бхагавадгита»ни ёддан ўрганиб олади ва ўз ижодида асосан мана шу икки муқаддас китобга таянади. Сурдас «Пушти» сектасида ўз фаолиятини муваффақиятли давом эттиради. Устози Валлабхачарья ва унинг ўғиллари билан ўз шогирдларига «Кришна-лила» («Кришна-ўйинлари») таркибидаги турли ҳикоялар ни , у лар орқали эса инсон ва Я ратган ўртасидаги муно са батлар ҳақида, унинг асос ва негизлари ҳамда оқибатлари нимадан иборат эканлиги ҳақида ибодатхоналарда ўткази ла диган турли суҳбат ва бахсларда фаол иштирок этар эди. Бу суҳбатлардан руҳланган Сурдас ва бошқа шоир ва мусиқачилар Кришнага, унинг саргузаштларига бағишлан ган шеър ва қўшиқларини басталаб халқ орасида уни яна ҳам оммабоп бўлишига ўз ҳиссаларини қўшиб келганлар. Шеър ва қўшиқлар мазмунидаги фалсафий фикрлар оддий халқ учун тушунарли бўлиши учун барча шоирлар ўз ижодларини браж тилида давом эттирганлар. Натижада ўрта аср адабиётида браж тилида яратилган «Браж Кришна кавья сагар», яъни «Браж Кришна шеърият уммони» вужудга келган. «Пушти» сектасига Сурдасдан кейин Валлабхачарья яна бир қанча шоир ва мусиқачиларни олиб келади, уларни ҳам ўз шогирдлигига олиб, ўз сектаси фаолиятини халқ орасида тарғиб этишга уларни жалб этади. Валлабхачарьянинг ўғли Витхалнатх «Пушти» сектаси қошида

«Аштачхап» ни («Саккиз шоир иттифоқи») ташкил этади ва бу ташкилотга раҳбар қилиб Сурдасни тайинлайди. Бу шоирлар иттифоқи Сурдас раҳбарлигида қарийб қирқ йил фаолият кўрсатади. «Аштачхап» аъзоларига Сурдасдан ташқари яна етти шоир кирган. Улар: Парманандадас, Кумбхандас, Кришнадас, Нандадас, Чхитсвами, Хитсвами, Говиндсвами. Ўрта аср ҳинд шеъриятининг асосий қисмини «Аштачхап» шоирларининг ижоди ташкил этади. Бу саккиз шоирнинг шеърияти бутун ҳинд адабиётининг энг катта саҳифасини эгаллайди десак хато бўлмайди. Бу шеъриятнинг мазмун ва моҳияти эса ўша қадимги ҳинд эпослари «Рамаяана», «Махабҳарата» ва ҳиндуизмнинг муқаддас китоби «Бхагавадгита»лар мазмуни билан чамбарчас боғлиқдир. Кришна маъбуди браж шеъриятида аввалгидан ҳам гўзалроқ бўлиб, аввалгидан ҳам севимлироқ бўлиб қайтадан ҳинд жамиятига кириб келган. Бхакти ҳаракати таъсирида «Аштачхап» бунёдга келган бўлса, «Аштачхап» шоирлари ижоди таъсирида ҳинд халқининг Кришна маъбудига бўлган меҳри ва эътиқоди яна ҳам кучайиб, яна ҳам мустаҳкамланганини кузатиш мумкин. «Аштачхап»нинг фаолияти ҳинд мусиқа санъатининг ривожланишини ҳам таъминлаган. ХVI асрда шимолий Ҳиндистонда асосан уч мусиқа маркази мавжуд эди: Бобурийлар сулоласи салтанати мусиқачилари, Гвалиор мусиқа маркази ва Браж ҳудудларидаги Кришна ибодат хоналари «Аштачхап» шоирлари яратган мусиқа маркази. Бу давр Бобурийлар сулоласи императори Акбар шоҳ саройида ўнлаб мусиқачи ва қўшиқчилар мавжуд эди. Ўз даврининг таниқли мусиқачиси Тансен уларга устозлик ва бошчилик қилар эди. Уларнинг кўпчилиги Гвалиор мусиқа мактаби вакиллари эди. Тансен эса аввал Браж мусиқа мактаби устози Свами Ҳаридас қўлида таълим олиб кейин Гвалиорга кетган ва у ерда Муҳаммад Ғоусига шогирд тушган эди. Бу мактабда Гужаротлик Байжу Бавра ҳам таълим олар эди. Браждаги мусиқа марказлари Гокул, Говардхан ва Вриндаван шаҳарларида жойлашган бўлиб, у ерларда, асосан, «Валлабха» сектаси ибодатхоналари фаолият кўрсатар эди. Бу секталарда доим Кришна

киртанлар доимий равишда ижро этилар эди. Шу сабаб «Валлабха» сектаси мусиқачиларининг ўз услуби, тажри ба си ва анъанаси мавжуд бўлиб халқ орасида ўзига хос эътиборга эга бўлган. Уларнинг фаолияти Бражда катта бир мусиқа мактабининг шаклланишига сабабчи бўлган. Сурдас ижодий мероси ҳақида ҳам кўп йилларгача аниқ бир маълумот бўлмаган. Сурдас ўз асарларига «Сур» тахаллусини қўйган. Ҳинд адабиётшунслари «Сур» тахаллуси остида ўттиздан ортиқ асарларни қўлга киритганлар, лекин бу асарларнинг қайси бири Сурдас ижодига мансуб эканлигини кўп вақтгача аниқлай олмаганлар. Айниқса ҳинд адабиётидаги шогирднинг ўз асарига устозининг номини қўйиш анъанаси муаллифни аниқлашда муаммолар туғдирган. Шу сабаб Сурдас ижодий меросида ҳам мана шундай ҳолатлар кузатилиб Сурдаснинг ўзи ёзган асарларни аниқлаш қийин бўлган. Бугунги кунда Сурдас қаламига мансуб қуйидаги асарлар аниқланган:  Винайлар  диний қўшиқлар тўплами  Сурсагар  Сурдас шеърияти уммони Иккала асар ҳам назмда браж тилида яратилган. Демак, Сурдас Кришна бхакт шоир. У браж тилида ўз шеъриятини балкришна мавзусига бағишлаган. Ҳинд адабиётида Кришнанинг болалигини куйлашда Сурдасдан ўтадиган муаллиф топилмаган. Шу боис Балкришна, ва умуман, Кришна деганда ҳинд халқи биринчи бўлиб Сурдасни ёдга олади. Ҳинд адабиётида Кришна шеърия тидаги машҳур «Макханчўр», яъни «Қаймоқ ўғриси» атамасини Сурдас олиб кирган. Ўрта аср ҳинд адабиётида Кришнани куйловчи шоирлар жуда кўп, лекин ҳеч бир шоир Кришнани бунчалик меҳр билан куйлай олмаган. Унинг ижодий маҳсули бўлган шеърлар тўплами «Сурсагар», яъни «Сурдас шеърият уммони» номли тўпламга киритилган. «Сурсагар» («Сурдас шеърият уммони») «Sursagar» «Сурсагар» ўрта аср ҳинд адабиётининг шоҳ асарларидандир. Ушбу асарни яратишни ҳар бир шоир ёки ёзувчидек Сурдас ўзига мақсад қилиб

қўймаган. Бу асарни у ўзи билмаган ҳолда яратган. Аниқроғи, у фақатгина ўзининг Кришнага бўлган беқиёс меҳрини шеъриятда, қўшиқда ифода этган. Сурдас аслида саводсиз ва баср бўлган. У Кришнадан бошқа ҳеч кимни ва ҳеч тушунишни ҳам, тинглашни ҳам истамаган. Унинг юракдан отилиб чиққан бу шеърлари сон-саноқсиз бўлиб кетганидан кейин шогирдлари уларни бир тўпламга жамлаб унга ўзлари «Сурсагар», яъни «Сурдас шеърият уммони» деб ном берганлар. Бу шеърлар яратилишига албатта Сурдаснинг бутун умри сарф бўлган. Шеърлар аввалига оғзаки тарзда яшаб келган, кейинчалик ёзма адабиётга кириб келган. Асар жами тўрт ярим минг мисрадан иборат. Тўплам турли ҳажмдаги ўн икки бўлимдан ташкил топган. Маслан, ўн бир бўлим уч бетдан иборат бўлса, ўн тўртинчиси уч ярим бетдан иборат, тўққизинчи бўлим эса етмиш тўрт бетдан иборат, асарнинг асоси бўлган ўнинчи бўлим 1462 бетдан иборат. Бундай бўлинишни Сурдас ҳиндуларнинг муқаддас китоби «Бхагавадпуран»дан олган дейилади. Мазмун жиҳатидан «Сурсагар» «Бхагавадпурана» асари нинг қайта ишлови ҳам дейиш мумкин. «Сурсагар»ни яратишда Сурдас асосан Кришна ҳаёти билан боғлиқ икки муқаддас асарларга «Бхагавадпуран» ва «Махабҳарата» эпосларига таянган. Шу сабаб ҳам унинг барча қаҳрамонлари «Махабҳарата» эпоси персонажлари ва асар воқеалари билан боғлиқ бўлиб фақат бхакти ғоялари билан суғорилган ҳолда қайта яратилган. Асарнинг биринчи бўлими ҳар доимгидек Вишну маъбудини мақтови билан бошланади. Сўнгра «Бхагавадпуран» ва «Сурсагар» асарларининг келиб чиқиш тарихи берилади. Унинг давомида авлиё Вьясанинг ўғли Шукадеванинг дунёга келиш тарихи, унинг онаси ҳақида маълумот ҳамда Шукадеванинг она қорнида отасидан «Бхагавадпуран»ни эшитиб туғилиши, унинг буюк донишманд бўлиб етишиши, бу асарни шоҳ Парикшитга сўзлаб бериши, Парикшит орқали эса ушбу китобнинг ҳинд халқига нозил бўлиш тарихи ҳикоя қилинади. Бу қисмда яна авлиё-дарвеш Парашарнинг қизи Сатьяватига бўлган муҳаббати, бу муҳаббат меваси сифатида авлиё Вьясанинг туғилиши ҳикоя қилинади. «Бхагавадпурана»да Вьяса Вишну

маъбудининг тажассу ми деб таъриф этилади. Шулар билан бир қаторда маъбуд Кришнанинг кеккайган Дурйодхоннинг саройида тўхташ дан бош тортиб, камтарин Видурнинг кулбасини афзал кўргани ҳақида сўз боради. Бу қисмга киритилган воқеалардан: Кришнанинг Пандавлар аёли Драупадини қутқаргани, шоҳ Парикшит ўлими билан боғлиқ воқеалар киритилган. Воқеалар тафсилотидан кейин Сурдас китобхонга мана шундай хатолар қилиб қийинчиликка дуч келган вақтида Вишнуга содиқ бўлган бхактларгина унинг ҳимоясида бўлишлари, Вишнудан юз ўгирганлар эса ҳалокат ёқасига келиб қолиши ҳақида тушунтиради. Иккинчи бўлимда (ўттиз саккиз мисра) Вишну мақтовидан кейин Вишну бхактлар мақтови, кейин эса ундан юз ўгирганларнинг аҳволи нима кечиши ҳақида сўз юритилади. Ҳар бир инсон учун бхактлар билан мулоқотда, суҳбатда бўлиш катта фойда келтиришини қайта-қайта таъкидлайди. Учинчи бўлим (ўн уч мисра) Видурнинг туғилиши ҳақида. Бу бўлимда Брахманинг ўғиллари  Санаки, Санандана, Санаткумар ва Санатаналарнинг дунёга келиши ҳамда уларнинг Вишнунинг содиқ давомчилари бўлиб етишишлари ҳақида ҳикоя қилинади. Етти буюк авлиё-донишмандлар  Маричи, Бхригу, Васиштхи ва бошқаларнинг дунёга келиши, Жай-Вижай исмли ака-укалар ҳақида ҳам мана шу бўлимда ҳикоя қилинади. Тўртинчи бўлим (ўн уч мисра). Вишнунинг машҳур донишманд Атри ва унинг аёли Анусуйининг фарзанди донишманд дарвеш Даттатреи бўлиб дунёга келиши ҳикоя қилинади. Атри ўғил сўраб худога мурожаат қилганида бирданига уч худо жавоб беради. Шунинг учун Анасуйи яна бир ўғил ёвуз донишманд Дурвасани дунёга келтиради. Шива ва Парвати маъбудлари ҳақида ҳам қисқача ҳикоя қилинади. Бешинчи бўлим (тўрт мисра). Бу бўлим Вишнунинг навбатдаги тажассуми шоҳ Ришабха ҳақида. У отасидан кейин тахтга ўтириб халқ фаровонлиги йўлида кўп ишлар қилиб халқ эътиборини қозонади. Индра маъбуди бундан норози бўлиб ёмғирни тўхтатиб қўяди. Натижада

қурғоқчилик бошланади. Шунда Ришабха ўз қудрати билан ёмғирни ёғдириб Индра маъбудини енгиб халқни қурғоқчиликдан сақлаб қолади. Олтинчи бўлимида (саккиз мисра) шоҳ Парикшитнинг Шукадевага «Бҳарата дўзахдан қандай қилиб озод бўлган?» деган саволига жавоб берилган. У катта гуноҳи учун дўзахга тушган эди, лекин Вишну маъбуди «гуноҳлардан озод этувчи» бўлиб, кимда-ким унга чин дилдан мурожаат этса, у албатта гуноҳлардан озод қилиши сўзлаб берилади. Олтинчи бўлим «Бхагавадпуран» ҳақидаги икки афсона билан тугатилади. Еттинчи бўлим (саккиз мисра). Вишнунинг Нрисинха (тигр) қиёфасида дунёга келиши ҳикоя қилинади. Вишнуга ибодат қилувчи Прахлад ва унинг ёвуз отаси Хираньякашип ҳақидаги ҳикоя ҳам мана шу бўлимда. Саккизинчи бўлим (ўн етти мисра). Вишнунинг филлар шоҳини тимсоҳдан қутқаргани ҳақида. Бу бўлимда Вишнунинг тошбақа қиёфасида ерга тушиб инсониятни ёвузликдан халос қилиш учун туғилгани ҳам сўзланади. Тўққизинчи бўлим (бир юз етмиш тўрт мисра) Рам ҳақида ҳикоя. Шоҳ Пурурваса ва унинг аёли Урваши ҳаёти ҳақида ҳам сўз боради. Сўнгра донишманд Бхагиратхи томонидан осмондан туширилган Ганг дарёси ҳақида ҳикоя берилади. Ўнинчи бўлим энг асосий бўлим бўлиб, «Кришнаяна» деб номланади. У 4309 мисрадан иборат. Ўн биринчи бўлим (тўрт мисра). Вишнунинг ер юзида Нараяна образида пайдо бўлиши ҳақида. Ўн иккинчи бўлим (беш мисра). Вишнунинг Будда қиёфасида дунёга келиши ҳақида ҳикоя. Бу бўлимда Вишнунинг кейинги тажассуми Калки эканлиги ҳақида ҳам сўз юритилади. Бу Калюгдаги ёвузликни тугатиш учун Вишнунинг навбатдаги ер юзига тушишидир, деб ҳикоя қилади Сурдас. Сурдас Калюгни, яъни «темир аср»ни шундай таърифлайди: «Калюгда раҳбарлар ноҳақликларга жуда кўп йўл қўядилар, куч билан ҳосилларни

тортиб оладилар. Раҳбарлар кўпроқ лаганбардор ва порахўрларни ўз атрофларига йиғадилар, ростгўй ва ҳалол ишлайдиганларни чиқиштирмайдилар, уларни ҳар жойдан четлатадилар. Инсонлар диний қонун-қоидаларга бўйсунмай қўядилар, кастачиликни тан олмай қўядилар. Уй бекалари ўз вазифаларини унутадилар, меҳмоннавозлик йўқолади, ҳақиқат, бахт ва яхшилик борган сари камайиб боради. Ёмғир ойида ёмғир ҳам ёғмай қўяди, халқ очликдан азоб чекади. Инсониятнинг умри қисқариб боради ва улар кўпроқ айш-ишратга берилиб кетадилар»  деб таърифлайди. Умуман олганда ҳинд фалсафасидаги тўрт давр: «Сатьяюг» (Олтин асри), «Двапр» (Кумуш асри), «Трета» (Мис асри), «Калюг» (Темир асри) орасида Калюг «Бхагавадпуран»да қуйидаги ча тасвирланади: «Калюг»да гуноҳ, маънавий бузуқлик кўпаяди, табиий офатлар кучаяди, турли касалликлар ва очлик кенг тарқалади, инсон умри қисқаради. Инсонларда ахлоқ-одоби бузилади. Аёллар иффатини йўқотади, савдогарлар ноҳақ бўлиб кетади, раҳбарларнинг эса қаҳри қаттиқлашиб, халқни унута борадилар». Шу бўлимда ҳинд фалсафасига кўра табиатнинг даврларга бўлиниши ва ҳар бир давр нимадан иборат эканлиги, Брахманинг тун ва куни (кальп) мазмунлари очиб берилади. Бу ҳисобга кўра Брахманинг бир куни 4 320 000 000 йилга тенг деб берилади. Дунёда вақти вақти билан бўлиб турадиган табиий офатлар (пралай) ва охирги қиёмат қойим(махап ралай)нинг бўлиши ва унда Брахманинг ўзи ҳам оламдан ўтиб Олий ҳақиқатга қўшилиб кетиши тушунтирилади. Ўн иккинчи бўлимда шоҳ Парикшит ўғли шоҳ Жанамажайнинг тарихи берилади. Шундай қилиб, Сурдаснинг «Сурсагар» асари ҳинд эпоси «Махабҳарата» воқеалари билан чамбарчас боғлиқ бўлиб, асар бхакти ҳаракатининг ҳинд жамиятига олиб кирган Кришнага меҳрли ва садоқатли бўлиш ғоялари асосида қайта яратилди. Сурдас бутун умр ўз шеъриятида Кришнани улуғлаб ўзи ҳам улуғликка эришган шоирдир.

Сурдас ижодининг кейинги давр адабиётига таъсири ҳақида шуни айтиш мумкинки, кейинги давр шоир ва ёзувчилари «Махабҳарата» эпосидаги Кришна, пандавлар ва бошқа образлар борасида Сурдас қайта яратган «Махабҳарата» образларидан кўпроқ таъсирланганлик ларини ва шу асосда асарлар яратганликларини кузатиш мумкин. Айниқса Кришна болалиги билан боғлиқ «Макханчўр» образи бутун Ҳиндистон адабиётининг шоҳ оразларидан бирига айланиб кетган. Сурдас ижоди бугунги кунда ҳам ўз аҳамиятини йўқотмаган. Бунинг асосий сабаби, албатта, Кришна номи билан боғлиқ бўлиб, Кришна ҳинд халқининг энг савимли, меҳр ва муҳаббатни тарғиб қилувчи маъбуди сифатида Сурдас ижодида яна қайта тикланди ва ҳанузгача ўз мавқеини сақлаб келмоқда. Ҳаттоки, Сурдас номи Кришна ва «Махабҳарата» номлари билан синоним сўзларга айланиб кетган, десак хато бўлмайди.

Адабиётлар рўйхати : 1. Абрамович Г. Л. Введение в литературоведение. М., 1970 2. Адабий тур ва жанрлар. Т., 1992. 3. Анализ литературного произведения Л., 1976 4. Ашурбоева. Дж. Саадат Хасан Минто и его новелистика. Автореферат диссертации. Т.,1969 5. Баранников. А.П. Образы современной прозы Ҳиндустана 4., II А. 1930 6. Брагинский. И.С. Проблемы востоковедения. М., 1974 7. Бычихина. Л.В., Дубянский А.М.. Тамильская литература. М., 1987 8. Вопросы истории, экономики и культуры народов Средней Азии. 9. Взаимодействие культур Востока и Запада. М.,1987 10. Гамаюнов Л.С.. Индия. М., 1972 11. Гаврюшина Н., Паевская Е.. Очерк развития индийской литературы нового времени в книге «Новая история Индии». М., 1996. 12. Гринцер. П.А. Основные категории классической индийской поэтики. М., 1986

Похожие

Қадимий Ҳиндистон субконтинентидаги адабий-тарихий жараён

Волгабуйи халклари адабиёти. Татар адабиёти

Рам Бхакт шоир Тулсидас ижоди

Классицизм адабиёти

Озарбайжон адабиёти