Ilk mustamlakachilik davri adabiyoti - Литература - Рефераты

Ilk mustamlakachilik davri adabiyoti

Загружено в:

10.09.2022

Скачано:

0

Размер:

2109 KB

Ilk mustamlakachilik davri adabiyoti Reja: 1. Davrning ijtimoiy qiyofasi. 2. Mustamlakachilik va adabiy-madaniy hayot. 3. Yangi davr adabiyoti, uning manbalari va yuzaga kelishi haqida.

Buyuk sohibqiron Amir Temur saltanat va davlatni boshqarish qonun- qoidalari bayon etilgan tuzuklarida o`z vorislariga “millatning dardiga darmon bo`lish”, “zaiflarni qo`rish va yo`qsillarni boylar zulmiga tashlamaslik”ni uqtirganlar hamda “adolat va yaxshilik qilmoq dasturingiz, rahbaringiz bo`lsin”, deya vasiyat qilganlar. Ammo uning o`gitlariga amal qilinmadi. Taxt, hokimiyat ilinjida avj olgan o`zaro ixtilof va ichki kurashlar, jangu jadallar oqtbatida davlat zaiflashib, mamlakat inqiroz va parokandalikka yuz tutdi. Bu XVIII-XIX asr o`rtalaridagi Markaziy Osiyoning ijtimoiy-siyosiy qiyofasi edi. U davrlarda O`rta Osiyo xalqlari ijtimoiy-siyosiy va iqtisodiy jihatdan og`ir tanazzul damlarni boshdan kechirayotgan, millat va davlat qaramlik ahvolida edi. Birin -ketin millat va jamiyat boshqaruviga da`vogar hokimiyat uch yerda - Buxoro, Xiva, Qo`qonda yakka-yakka holda o`z hokimiyatini o`rnatdi. Davlatchilikdagi bunday bo`linish oxir-oqibatda davlatning kuchsizlanishi va yemirilishiga, iqtisodiy-siyosiy hayot turg`unligiga, chor Rossiyasi bosqiniga dosh berolmay qaramlikka yuz tuban bo`lishiga olib keladi. Rossiya XIX asr oxirlariga kelib Turkistonning katta hududini egalladi. Bu yo`lda juda katta bosqinlar uyushtirdi, vaxshiyona qirg`inliklarga qo`l urdi va alal oqibatda Qo`qon xonligini tugatildi, Buxoro amirligi va Xiva xonligi imperiyaning vassaliga aylantirildi. Rossiya imperiyasining maqsadi O`rta Osiyoda o`zbek davlatchiligining asoslarini tag-tomiri bilan yo`q qilish va rusiy idora uslublarini qat`iy joriy etish edi. Ma`muriy-boshqaruv tizimni ham ana shu maqsadga qaratdi, ya`ni Turkiston o`lkasi, Buxoro amirligi va Xiva xonligi Rossiya guberniyalariga aylanishi uchun barcha siyosiy, iqtisodiy madaniy va ma`naviy choralarni ko`rdi. Markaziy Osiyoning chor Rossiyasi tomonidan bosib olinishi xalqqa qimmatga tushdi – og`ir va ayanchli mustamlakachilik siyosati hukm surdi. Istilochilar yurt boyliklarini taladilar va bu boyliklar Rusiyaga tashib ketildi. Mustamlakachilik o`lkada yerli xalqlarning ma`naviy qadriyatlariga - tili, dini, milliy urf-odatlariga tajovuz qildi. Voqelikning dahshatlarga voqealarga to`la manzarasi o`sha davr tarixiy-badiiy asarlarida, xususan, Xiva bosqinini o`z ko`zi

bilan ko`rgan Muhammad Yusuf Bayoniyning “Shajarai Xorazmshohiy” kitobida ham aniq, ravshan tasvirlanadi. Darhaqiqat, Rossiya imperiyasi Turon elining erki, insoniy huquqlarini poymol qilib moddiy boyliklarini tortib olish bilan ham chekinmay, o`lkamizning ma`naviy mulkini ham talon-taroj etib, ularni parokanda holiga keltirdi. Xivaning asoratga tushishi 1873 yilga to`g`ri keladi. U paytlarda Xiva xoni Muhammad Rahimxon soniy Feruz Arkda kitoblar saqlaydigan maxsus xonalar ajratgan edi. “Shajarai xorazmshohiy”da keltirilishicha, “Kaufmon kelib, Arkka kirib, taxti Xorazmshohiyda o`lturgandan” keyin Xorazm xazinasidan juda katta boylik Peterburgga jo`natiladi, qimmatbaho narsalar bilan birgalikda, xon alohida saqlaydigan 300 jilddan ortiq nodir qo`lyozma kitob ham Peterburgga yuborganlik voqeasidan Bayoniy juda qattiq achinadi. Kitobda bu voqeani yurakdan norozi va ichki taassuf bilan shunday yozadi: “Yana bir uyda uch yuz mujallad yozma muzayyan kitoblar bor erdi va choroynavu sovutlar va dubulg`alar. . . va o`q-yoylarning hammasiki mutasarruf boqildi, chun hammasi murossa` va mujahar va bahodor nimarsalar erdi, Peterburgg`a yuborildi”. Rus chorizmi Markaziy Osiyoda dahshatli mustamlakachilik siyosatini olib bordiki, bu siyosatning bosh maqsadi va yo`nalishini Davlat mulklari va ziroatchilik vaziri A.V.Krivoshein shunday ta`kidlaydi: “Bu markaziy masalada uch ko`rinish mavjud. Agar birinchisida yarqirab turgan yozuv “Paxta” bo`lsa, ikkinchisida “Sug`orish” va nihoyat, uchinchisida uncha ko`zga tashlanib turmagan bo`lsa ham, aslida hammasidan muhimi - “ruslarni ko`chirib keltirib o`rnashtirish” yozuvi turibdi”. Maqsad amalga deyarli oshdi. Turkiston paxta bazasiga aylantirildi, yetishtirilgan paxtalar rus, arman, yahudiy zavodchi boylarining qo`liga o`tdi, paxtachilik rivoji chor hokimiyati xazinasini boyitdi. Ruslashtirish masalasi ham “oliy maqomda” hal bo`ldi. Rusiyadan yuz minglab mujiklar keltirilib, hududlarga o`rnashtirdilar va bir zumda rus shahar va qishloqlari paydo bo`ldi. Jumladan, Petro-Aleksandrovsk (To`rtko`l), Skobelev (Farg`ona), Chernyayevka (Avliyoota) kabi shaharlar shu tariqa vujudga keldi. Bunday mahalliy aholini ruslashtirish

islomni izdan chiqishi uchun yaxshi vosita bo`la olar edi. Chor ma`murlarining pinhona maqsadi ham shu edi. Buyuk millatparvar shoir Abdulhamid Cho`lpon shunday yozgan edi: Kulgan boshqalardir, Yig`lagan menman, O`ynagan boshqalar, ingragan menman Erk ertaklarini eshitgan boshqa, Qullik qo`shig`ini tinglagan menman. . . Erkin boshqalardir, qamalgan menman, Hayvon qatorida sanalgan menman. Bu satrlar milliy, mahalliy va ma`naviy zulmlarning og`rig`idan chiqqan ingroq sado edi. Turkiston milliy-ozodlik harakatlari. Chor Rossiyasi hukumatining o`tkazgan siyosati turkistonliklarning o`z milliy mustaqilliklari, ozodlik va erklari uchun milliy ozodlik harakatlariga sabab bo`ldi. Chunonchi, 1870 yilda Mong`ishloq qirg`izlarining isyoni, 1871 yilda Eshon Eshmuhammad boshchiligidagi Sirdaryo viloyatidagi chiqishlar, 1871 yildagi Farg`onada Yetimxon isyoni, 1872-76 yillarda Po`latxon boshchiligidagi Qo`qondagi qo`zg`olon, 1883 yil Chustda, 1892 yil Toshkentda vabo tarqalishi paytidagi tarixga “Toshotar voqeasi” nomi bilan kirgan qo`zg`olon, 1898 yilda Andijondagi Dukchi Eshon qo`zg`oloni, 1899 yilda Sirdaryo viloyatidagi harakatlar, 1916 yil Jizzax qo`zg`oloni va boshqalar shular jumlasidandir. XIX asrda Turkistonda bo`lib o`tgan mazkur harakatlar ichida eng yirigi va tarix sahifalariga sharaf bilan muhrlangani bu - Andijondagi Dukchi Eshon qo`zg`oloni bo`ldi. Bu qo`zg`olon mustamlakachi chorizm ma`murlarini dahshat va vahimaga soldi. Mazkur qo`zg`olon tafsiloti barcha tarixiy kitoblarda keng berilgan. Biz qo`zg`olonning maqsad va mohiyati haqida qisqa to`xtalamiz. Muhammad Ali xalfa Sobir o`g`li (1853-1898) rahbarlik qilgan bu qo`zg`olonning

ko`tarilishiga bosh sabab chor Rossiyasining xalqqa nisbatan olib borgan zo`rlik va adolatsiz siyosati, milliy va diniy huquqlarining kamsitilishi va tahqirlashi bo`ldi. Dukchi Eshon boshliq qo`zg`olon qatnashchilari xalqning milliy huquqlarini kasitmaslikni va tinch turmush kechirish uchun sharoit yaratishni oq podshodan talab qilib chiqadilar. Ammo puxta tayyorlanmagan, jiddiy himoyalanmagan va to`satdan boshlangan bu qo`zg`olon juda tez va shafqatsiz bostirildi. Eng yomoni va achinarlisi, xalq uchun o`zini fido etgan Dukchi Eshon nomining badnom qilinishi bo`ldi. Dukchi Eshon nomi voqea va vaziyatning mohiyatini to`liq anglab yetmagan turli saviyadagi “omi” kishilar onggiga “fitnachi” bo`lib kirganligini qaysidir ma`noda tushunish mumkindir, ammo davrning ilg`or kishilari bo`lgan, raiyat tomonida turib ijod qilgan Muqimiy va Zavqiydek shoirlarning ijodida bu siymoning salbiy qahramonga aylanganligini tushunish qiyin. Bu esa sobiq sovet davridagi tarix kitoblari uchun «Dukchi Eshon voqeasi»ni qora siyohlarda yozilishiga asos bo`luvchi va “qo`l keluvchi» qo`shimcha «hujjat» bo`lib xizmat qildi. Qo`zg`olon jisman mag`lubiyatga uchragan, uning rahbarlari va ishtirokchilari qatli om qilingan bo`lsa-da, uni butunlay natajasiz, izsiz yakunlandi de bo`lmaydi. Chunki Andijon qo`zg`oloni, birinchidan, oddiy qishloq ahli orasida mavjud tuzumga qarshi jiddiy kuchlarning shakllanib borayotganligini ko`rsatdi, ikkinchidan, bu erksevar kuchlar Turkistonda chuqur ildizga egaligi va ular fursati kelganda yana ko`tarilishi mumkinligini sezdirdi va oqibatda bu voqeadan keyin shunday katta kuchga ega bo`lgan chorizm ham talvasaga va xavotirga tushib qoldi. Shuning o`zi ma`naviy g`alaba edi. Madaniy hayot. Zabt etilgan o`lka moddiygina emas, madaniy jihatdan ham talon-taroj qilindi, muqaddas tariximizdan abadiy xotira va esdalik bo`lib qoluvchi Amir Temur bobomizning taxtlariyu, anjom- aslohalarigacha tashib ketildi, ulug` obidalar yo`q qilindi. Bular hali hammasi emas. Shu davrning yirik tadqiqotchisi va bilimdoni professor Begali Qosimov “millatning eng qimmatli boyligi - nodir qo`lyozmalar, kitoblar”ga ham changal solinganini aniq faktlar asosida shunday keltiradilar: “1868 yili Samarqand

zabt etilganida general Abramov dunyoga mashhur Usmon Qur`onini Sankt- Peterburgga jo`natdi. General Kaufman topshirig`iga ko`ra sharqshunos A.L. Kun Xiva saroyidan 300 nodir qo`lyozmani olib ketdi. N. Xanikov Buxorodan 166 sara asarni, V.L Vyatkin Samarqaddan 190 kitobni shu maqsadlarda yiqqan edi”. Shunga qaramay, bu davrda o`lkaning madaniy-adabiy va ijtimoiy hayotida ma`lum o`zgarishlar bo`ldi. Bu o`zgarishlar, ayniqsa, Toshkentda ko`zga tashlandi. 1870-yilda Toshkentda kutubxona tashkil qilindi. Turli madaniy-ilmiy muassasalar vujudga keldi, fan maorif va madaniyat taraqqiyotida ham ilgari siljishlar bo`ldi, masjid va madrasalar faoliyati ilgarilandi. Bu haqida ustoz B.Qosimov quyidagi ma`lumotlarni berganlar: “1890-yili Buxoroda 217 masjid, 185 madrasa bor edi. 1917 yil 26 noyabrda Qo`qon shahrida 392 masjid, 40 madrasa qayd etilgan. 1884 yili Qrimdagi Bog`chasaroy shahrida Ismoilbek Gasprali “usuli jadid” degan yangi o`quv usuliga asos soladi. 90-yillarda bu yangi usul Turkistonga yetib keladi. 1893 yili Ismoilbek Gaspralining o`zi Buxoroga kelib, amir bilan uchrashadi va yangi maktab ochishga muvaffaq bo`ladi. U bilan birga kelgan shirvonlik Majid G`anizoda esa Samarqandda 40 kun qolib “usuli savtiya”ni o`rgatadi. Bunday maktablar (Chor hukumatining maqsad va intilishlariga zid o`laroq) Toshkent, Andijon kabi shaharlarda ham ochila boshlaydi. A.V.Pyaskovskiy ma`lumot berishicha, 1895-1901 yillarda Toshkentda 4 ta usuli jadid maktabi bor edi. 1900 yili Andijonda xam shunday maktab ochildi. 1907 yili Turkistonda 30 ta jadid maktabi bo`lib, ularda 1300 bola o`qir edi. Chor hukumati bunga qarama-qarshi rus-tuzem maktabiga zo`r berdi. 1884 yili Toshkentda birinchi rus-tuzem maktabi ochildi, 1891 yili Xivada, 1894 yili Buxoroda tashkil qilindi. 1917 yilning boshlarida Turkistonda 170 rus-tuzem maktabi bor edi”. B.Qosimov mazkur maktablarning maqsadi rasman rus tilini mukammal biladigan savodxon yetishtirish bo`lsa-da, aslida yuqori hukumatga “tobe”, “itoatgo`y” xizmatkorlarni tayyorlash bo`lganligi haqida ham e`tirof etib o`tgan edi. Turkiston madaniy hayotidagi muhim voqealardan yana biri 1868

yilda Toshkentda birinchi bosmaxonaning ochilishi bo`ldi. Turkistonda kitob bosish va matbaachilik ishlari ilgariladi. 1870 yilda “Turkestanskiye vedomosti” gazetasi va uning ilovasi tarzida “Turkiston viloyatining gazeteti” chiqa boshladi. Nazarimizda, “chor hukumati o`zining mustamlaka rejimini» nafaqat iqtisodiy va siyosiy sohada, balki milliy- madaniy, milliy-diniy sohalarda ham qat`iy o`rnatdi, ya`ni bir so`z bilan aytganda, milliy-madaniy taraqqiyot mustamlaka manfaatiga bo`ysundirildi. “Turkiston viloyati gazeti” buning yaqqol dalili. Negaki, A.V. Pyaskovskiy ta`rifi bilan aytganda, “Turkiston - ruslar uchun” shiori bilan ish ko`rdi go`yo. Gazeta muharriri Nikolay Ostroumov (1846- 1930)ning sa`yi-harakatlari bilan rus madaniyati, ilm-fani, hatto urf-odatlari targ`ib - tashviq qilindi, Rusiyani “madaniyat o`chog`i” sifatida talqin etdi, albatta, bularning barisi O`rta Osiyo mamlakatlari madaniyatini ko`kka sovurish, kamsitish, an`anaviy urf-odatlarimizdan yuz o`girtirish evaziga ro`yobga chiqdi. Bir so`z bilan aytganda, gazeta O`rta Osiyo xalqlarini chorizmga muhabbatli va sadoqatli qilib tarbiyalashda vosita vazifasini bajardi. Shunday bo`lsa-da, o`zbek adabiyoti va san`atiga oid materiallar, Ogahiy, Komil, Muqimiy, Kamiy, Nodim kabi shoirlarimizning she`rlari ilk marotaba shu gazeta sahifalarida chop etildi. Gazetaning biz uchun ahamiyatli bo`lgan tomoni ana shunda. Shu tariqa Turkistonda vaqtli matbuot tarixi o`zining ilk qadamini tashladi. 1898 yilda Toshkentda «Russkiy Turkestan”, 1904 yildan Samarqandda “Samarqand ” gazetalari chiqa boshladi. 1906 yili Toshkentda dastlabki o`zbek tilidagi «Taraqqiy” gazetasi chiqa boshladi. Bu o`zbek milliy matbuotining ilk debocha gazeti edi, shundan keyin jadidlar tomonidan chiqarilgan «Sadoi Turkiston” gazeti o`z ishini boshladi. Adabiy hayot. XIX asrning II yarmi XX asr boshlaridagi o`zbek adabiyoti mumtoz adabiyotimizning an`analarini saqlagan holda o`zida yangiliklar yaratib, XX-XXI asr adabiyoti uchun poydevor bo`lgan adabiyotdir. Bu davr adabiyotida mumtoz she`riyatdagi tur va janrlar (g`azal, ruboiy, tuyuq, muammo, muxammas, musaddas, muamman, masnaviy, ta`rix kabilar) bilan bir qatorda sayohat taassurotlari tasviri sifatida bo`lmish sayohatnoma (Muqimiy, Furqat,

Nodim), she`riy hikoya (Muqimiy, Furqat), maktubot (Muqimiy, Nodim) janrlari vujudga keldi va rivojlantirildi. Shuningdek, matbuot mahsuli o`laroq publitsistika va badiiy ocherk ham badiiy ijodda o`z o`rni va mavqeini topa boshladi. Mazkur davr ijodkorlaridan Yusuf Saryomiy (1845-1912), Ziyovuddin Haziniy (1867- 1923) tasavvuf g`oyalarini kuylagan so`nggi shoirlar bo`ldi. Tadqiq etilayotgan davr adabiyotiga yangi ruh, yangi g`oya kirib keldi. Adabiyotning mavzu doirasi kengaydi, mazmun tarkibi o`zgardi, ya`ni badiiy adabiyotda hajviyotning o`ziga xos tomoni paydo bo`ldi va taraqqiy etdi. Davr adiblari millat qayg`usi va uning muammolarini ko`tarib chiqibgina qolmay, balki uning yechimini ham topdilar, ya`ni millat onggi va tafakkurini isloh qilish va shu mazmundagi asarlar yozish zarurligini tushundilar. Shoirlarimiz xalqning iztirob va qayg`ulari, orzu-istaklari bilan qadam-baqadam bordilar. Yangi davr adabiyoti ijodkorlarining aksariyati zullisonayn shoir sifatida ijod qildilar, chunki ularning deyarli ko`pchilik qismi madrasa ko`rgan, arab, fors-tojik va hatto ba`zilari rus, boshqa ajnabiy tillarni ham yaxshi bilganlar. Zullisonaynlik an`anasi izchil davom etayotgan bu davrda tarjimachilik maktabining paydo bo`lishi ham tabiiy. Xorazmda Ogahiy, Komil Xorazmiy, Bayoniy, Toshkentda Almaiy, Samarqandda Sidqiy Xondayliqiy, Siddiqiy Ajziy, Vasliy Samarqandiy kabi ijodkorlar tarjima maydonida munosib ijod qildilar. Adabiy – madaniy harakatchilikning bosh markazi sifatida Toshkent har jihatdan tez taraqqiy eta boshladi. Xiva, Qo`qon, Samarqand, Buxoro shaharlarda ham adabiy harakat ko`tarinki ruhda edi. Milliy uyg`onish davri o`zbek adabiyotining yorqin bir sahifasidir. Professor B. Qosimov “Izlay-izlay topganim” kitobida bu davrning turli xil ko`lam va iqtidordagi 90 ga yaqin qalam ahllarining ro`yxatini keltirganlar. Xiva adabiy – madaniy hayoti shoh va shoir Muhammad Rahimxoni soniy Feruz rahnamoligida rivoj topdi va taraqqiy etdi. Uning tashabbusi bilan bosmaxona paydo bo`ldi, tarjima maktabining, tazkirachilik an`anasining yangi shakllari paydo bo`ldi. Bu zamon va makon Komil Xorazmiy, Feruz, Bayoniy,

Tabibiy, Avaz O`tar kabi adabiy-badiiy tafakkurning ulug` siymolarini yetishtirib berdi. Tadqiq etilayotgan davrda taqdir achchiq va iztirobli voqeliklar aro ba`zan marhamatini darig` tutmadi. Bu vaqtdagi Xiva hukmdori Feruz O`rta Osiyo xonlari orasida aqllisi va ziyolisi va ham yaxshi shoir edi. Buxoroda esa aynan shu davrda siyosiy maydonidagina emas, adabiy hayotning ham e`tiborli kishisi bo`lgan Amir Abdulahadxon (1859-1910) hukmdor edi. Uning amirlik davri 1885- 1910 yillarda, ya`ni yurtda ham siyosiy, ham ijtimoiy, ham adabiy hayot qaynayotgan murakkab va ziddiyatli davriga to`g`ri keldi. Abdulahadxon «Ojiz” taxallusi bilan she`rlar yozgan sohibi devon bo`lgan. Ikki mulkning bu ikki hukmdori adabiyotga olamiga daxldor shaxslar bo`lganliklari yurtda madaniy- adabiy hayotning rivojlanishiga, qancha-qancha yangi nomlar va yangi asarlar kashf etilishiga sabab bo`ldi. Bu taqdirning turkistonliklarga in`omi edi. Buxoroda Afzal maxdum Pirmastiyning «Afzaliut-tazkor fi zikrish–shuaro val ash`or”(“Shoirlar va she`rlar haqida Afzal tazkirasi”) (1904), Ne`matulla Muhtaram ( 1910), Mirsiddiq Hashmat va Abdilarning “Tazkiratush-shuaro” kabi tazkiralari ham Abdulahadxonning rag`bati va rahnamoligida dunyoga keldi. Buxoroda adabiy hayot mana shu tarzda kamol topdi. Qo`qon adabiy muhiti esa vodiy shoirlari bilan yana to`lgan edi.Furqat (1854-1909), Muqimiy (1850-1903), Zavqiy (1853-1911), Muhayyir (1845-1918), Usmonxo`ja Zoriy (1839-1916), Muhyi (1853-1921), Haziniy (1867- 1923) kabi ko`lami keng yuqori maqomdagi davraga marg`ilonlik Xo`jajonxo`ja Rojiy (1839- 1918), namanganlik Nodim Namangoniy (1844-1910), Ibrat (1862-1937), xo`jandlik Toshxo`ja Asiriy (1864-1916), sayramlik Yusuf Saryomiy (1845-1912), toshkentlik Karimbek Kamiy (1865-1922)larning qo`shilishi davraga o`zgacha fayz, o`zgacha ruh, yangi mazmun va yangi shakllar olib kirdi. Do`stlar davrasi, she`r shukuhi va kuy avji ijtimoiy voqelik bilan yo`g`rilib, uning ifodasi she`riyatning yangi shakllarida, yangicha talqinlariga turtki berdi. Ahmad Donish (1826-1897). Donish taxallusi bilan elda mashhur bo`lgan Ahmad Mahdum XIX asr Buxorosining qomusiy olimi bo`lib, u

yirik ma`rifatparvar va faylasuf, yozuvchi va astronom, tarixchi va arxitektor, musavvir va musiqago`y sifatida o`z davrining ma`lum va mashhurlaridan Uning bizgacha «Nomusal-a`zam” (“Ulug` qonun”), “Muntaxab-al-ahkom” (“Tanlangan qarorlar”), “Navodir-ul-vaqoye`” (“Nodir voqealar»), “Risolai muxtasare az ta`rixi saltanati xonadoni amironi Mang`it” (“Mang`it amirlari xonadoni saltanatining qisqacha tarixi”), “Majmuai hikoyati Ahmad kalla” (Ahmad kalla hikoyatlari to`plami) (1877), “Isloh miyoni shia va sun” (“Shia va sunniyni yarashtirish haqidagi ma`lumot”) kabi risolasi “daftari taqvim” (“kundaliklar”) kabi muhim axamiyatli asarlari yetib kelgan. Ahmad Donish 1826 yilda Buxoroning Shofirkon tumanida mudarris oilasida tug`ildi. Ilk ibtidoiy tahsilni otasidan oldi. U yoshligida naqqoshlik, rassomlik, xattotlik san`atini o`rgandi. Tarix va falsafa ilmidan ham boxabar edi. Ana shu fazilatlari bilan el orasida nomi chiqa boshlaydi. Buxoro amiri elchisining kotibi vazifasida bir muncha muddat ishlaydi. Xizmat yuzasidan uch marta Rossiyada bo`ldi. Safar taassurotlari asarlarida ham aks etgan. Shuningdek, uning falsafiy, memuar asari - “Navodirul-vaqoye” (1870-1885)da Rusiyaga qilgan safar taassurotlaridan tortib, inson bilan bog`liq barcha voqeliklarni – ota-ona va farzand munosabatlari, olimlik va johillik, mol-dunyo, safar qoidalari, ilm-ma`rifat foydasi, taqdir tilsimlari, Bedil baytlariyu hadis talqinlarigacha fikr mulohazalari sodda va jonli ifodalarda berilgan. Bu asarni shoirning falsafiy o`gitnomasi yoki hayotiy tajribalarining xulosasi deb ham talqin qilish mumkinshuningdek, buyuk ilm-fan namoyondasining avlodlarga vasiyatnomasi deya ham atasa bo`ladi. Bu vasiyatnoma ta`limiy- axloqiy jihatdangina emas, ijtimoiy-siyosiy ahamiyatiga ko`ra ham muhimdir. Ochildimurod Miriy (1841-1899). Ochildimurod Ne`matulla o`g`li Miriy 1841 yilda Kattaqo`rg`onda dexqon oilasida tug`ildi. Uning otasi zamonasining ziyolilaridan bo`lgan, shuning uchun ham o`g`lini o`qitish ishlariga alohida e`tibor beradi. Uning badiiy ijodga qizqishi yoshligidan boshlangan. Bo`lajak shoir yozgan she`rlarini ustozlari Muhammad Sharif Shavqiy (1875-1861), Abdulaziz Rahim Buxoriyga ko`rsatar, ular esa hali yosh

bola bo`lgan shogirdoarining ilk ijod namunalarini diqqatbilan kuzatar edilar. Hatto “Miriy” taxallusini ham Abdulaziz Roqim unga tavsiya qiladi. Roqim Miriyni ham moddiy, ham ma`naviy tomondandan qo`llab quvvatladi. Talabalik yillaridayoq ota-onasidan ayrilgan Miriyning tahsil olishi qiyinlashib qolgan edi. Roqimning ko`magida u yuqori tahsilni Buxoro madrasasida davom ettirdi. O`qishni tugatgach, ustoz rag`bati bilan Kattaqo`rg`on begining mahkamasiga ishga joylashdi. U davlat ishlarida faollik bilan ishlaydi, qozilik lavozimigacha ko`tariladi. Shunday bo`lsa-da, uning tirikchilik manbai xattotlik bo`lgan. Qozilik qilib turib ham poraxo`r, insofsiz qoziyu boylarni doim kalaka bilan hajv qilib quyidagi kabi baytlar bitgan: Meni yuzi qaroni qozilig`da ko`p qo`ymang, Amalsiz elni bo`g`ib, tig`siz ulus so`ymang. Albatta, bu baytlarning qahramonlari (qozi Ismoil kabilar) o`zlarini tanigach, shoirlarni kelgindilikda, dinsizlikda ayblab, uni yo`q qilish payida bo`ldilar. Shoirning uch o`g`li bo`lgan. Kichik o`g`li Qudratilla yoshligida kasallanib vafot etgan. Katta o`g`illari Hikmatilla va Murodillalarni esa 1898 yilning boshlarida Miriydan o`ch olmoqchi bo`lgan dushmanlari zaharlab o`ldiradilar. Og`ir judolikda qolgan shoirning bu musibatni yengishi oson bo`lmadi, u asarlar yozish bilangina o`zini chalg`itadi. Kichik o`g`li xotirasiga bag`ishlab «Gulnoma” asarini, katta o`g`lining xotirasiga atab, “Rustam va Suhrob» dostonini yaratadi. Bu bilan ham ko`ngli to`lmagan raqiblar 1899 yil yozida ziyofatga chaqirib, qasddan asov otga mindirib, uning o`limiga sabab bo`ldilar. Miriy o`zidan boy adabiy meros qoldirdi. U zullisonayn shoir sifatida ijod qildi. “Anvariy Suhayliy», “Chor sharbat” (“Sharbatnoma” – o`zbek tilida), “Ra`no va Zebo”, “Qissai Salimi Javhariy”, “Majididdin va Faxriniso” (fors –tojik tilida) kabi juda katta hajmdagi badiiy asarlari, tuzgan bayozlari, aralash tilda tuzilgan ikkita katta devoni bizgacha yetib kelgan. Miriy o`z salaflari kabi ijtimoiy

hayotda, adabiy jarayonda ham hukmron tabaqalar bilan kelisha olmaydi. Ba`zan bu holat asarlarning bosh mavzusi darajasiga chiqadi. Ularga qarshi kurashda «qalam - xanjar, raqam- lashkar, hamiyat – do`st, din – to`p» bo`lib madad beradi: Malomat Miriy men, Qo`qand amirida bu shavkat yo`q, Qalam – xanjar, raqam – lashkar, hamiyat – do`st, din – to`pim! Qalam ermas alimda, xirasarlar jismig`a paykon, Fazihat ahli besomon tilimdin, xanjarimdin ham! Shoir o`zining g`azallaridan tortib, katta hajmdagi dostonlarigacha bo`lgan asarlarida kundalik oddiy voqealardan to yirik ijtimoiy-siyosiy masalalargacha bo`lgan voqealarni tasvirlaydi. Dilshod Otin (1800-1905). Bir asrdan ko`proq umr ko`rgan Dilshod Otin adabiyotshunosligimizda “Dilshodi Barno”, “Barno” nomlari bilan mashhur. 1800 yil O`ratepada so`fiy xonadonida dunyoga keldi. Ilk savodni otasi Rahimqul so`fidan oldi. 13 yoshida onasidan va yana hech qancha vaqt o`tmay otasidan ayrildi. 90 yoshlik buvisining qo`lida qoldi, ip yigirib tirikchilik qildi. Uning hayoti turli taloto`pli voqealarga to`la bo`ldi. 1816 yili Qo`qon xoni Amir Umarxon O`ratepaga yurish qiladi, ko`plab muxojirlarni asir qilib Toshkentga olib keladi, bular orasida Dilshodi Barno ham bor edi. Biroq amir uni bir mahramiga tortiq qiladi, oliyhimmat mahram esa qochirib yuboradi. Shundan keyin qo`qonlik Tosh maxdum ismli 50 yoshlardagi faqirgina bir kishiga turmushga chiqadi. Dilshod bu xonadonda o`zbek tilini o`rganib, qaynonasi bilan birga maktabdorlik qildi. Qaynonasining vafotidan keyin 51 yil maktabda muallimalik qildi. Bu vaqtda 900 ga yaqin qizga xat-savod o`rgatadi. “Tarixi Muhojiron”da bu haqda shoira shunday yozadi: «Men sakson sakkiz yoshimgacha ham oynaksiz ko`rib, maktabdorlik qildim. Ellik bir yil maktab tutib, o`rta, avsot hisobida yigirma uch toliba tutub, sakkiz yuz to`qson bir qizni bosavod qildim. Alardan qariyb to`rtdan biri tab`i nozi erdilar”.

Bu vaqtlarda Dilshod otin “Barno” taxallusli she`rlari bilan xalq ichida tanilgan edi. Dilshod otin maktabdorlik kezlarida shogirdlarini xat – savodini chiqarish bilangina cheklanmaydi ularga yuqori saviyadagi tahsilni ham beradi. Hofiz, Navoiy, Bedil asarlari va ularning sir-asrorlari bilan tanishtirib, ularda adabiyotga mehr uyg`otadi. Shoira o`zi ijodkor bo`lgani uchun ham maktabda tahsil ko`ruvchi qizlar orasidan she`riyatga moyil bo`lgan shogirdlariga ayricha e`tiborda bo`lgan. Dilshod otin o`quvchilarning har to`rttadan bittasi she`r havasmandi bo`lgani, jamalak soch Anbaroy ham shular qatoridagi she`riyatga havasgo`yligi haqida mana bunday iliq va umidli so`zlarni aytgan edi: “Anbaroy bug`doyrang, sunbulsoch, ohu ko`z, oy yuzli, ahloqi hamda odobi pisandida sohibidur. Bu sakkiz yashar qizchaligiga qaramasdan, hazrati Navoiy nazmiyotlarini o`rganishga behad qiziqadi. Bu ojiza sakkizdan o`n to`rt yoshgacha adab ta`limiga mashg`ul bo`ldi. Umidim borki, bu qizcha shoir bo`lg`usi.” O`z shogirdlariga sinchkov e`tiborda bo`lgan Dilshod Barno ularning kelgusida zabardast shoira bo`lib yetishishini oldindan qayd qiladi va shunday bo`ldi ham. Uning maktabida Anbar otin, Hafiza otin, Bahri otin, To`ti qiz, Xayriniso kabi qator iste`dodli shoirlar yetishib chiqdi. Shoir hayotiga oid tafsilotlar va maktabdorligi bilan bog`liq ma`lumotlar uning “Tarixi muhojiron” asarida to`liq mufassal bayon etilgan. Dilshod Barno ilm-ma`rifatga va uning ahllariga ayricha e`tiborda bo`ladi hamda «o`qug`on”lardan ma`rifat ilmi tarqatuvchilar “yerdan kimyo oluvchi dehqonlar”, “mazlum el baxtiga piru donolar” yetishib chiqadi deya ilmgo`ylarga shunday baho beradi: O`qug`onlar orasidin ko`p bilimdonlar chiqar, Ma`rifat ilmini torqotg`usi gapdonlar chiqar. Yerdin kimyo oluvchi ko`p dehqonlar chiqar, Mazlum el baxtiga ko`p piru donolar chiqar.

Dilshod Barno o`z salaflari qatorida davr manzarasini real tasvirda chizadi, shoira qayerga qaramasin, ijtimoiy tengsizlik, azob-uqubat, zulm-zo`rlik, faqir-bechoralikni ko`radi. Bularni ko`rib iztirobga tushgan shoira kuyunib shunday yozadi: Alam o`tidin kuldur jahon, Dudi oh ila to`la osmon. Betoqat o`lub chekaman fig`on, Menga rahm etib yag`laydi makon, Titroq bosadur zaminu zamon. Dilshod Barno ayol kishi bo`lishiga qaramay, zulm-zo`rlik, alamlar va razolatga bo`ysunib yashashni istamaydi, bularga barham berish vaqti kelganini bildirib, qachongacha bunday “zulmatli soat”larga, “hukmronlig` kasofat”ig`a toqat qilamiz, deya isyonkorona da`vat bilan xalqqa murojat qiladi: Yillardan ham yiroq bo`ldi zulmatli soat, Toki davom etar bundog` alam, razolat... Hokimlarga itoat, ofatga rozi, Qachong`acha qilmoq kerak bu xilda toqat. Ko`rinadiki, shoira ijodida Turkiston mustamlakasi voqealariga munosabat, yaxshilik va yomonlikka umid, ishq-muhabbat, vatan mavzulari keng yoritilgan. Bular bizgacha yetib kelgan 91ta o`zbekcha, 51ta tojikcha she`rlarida, ”Tarixi muhojiron” badiiy-tarixiy asarning o`zbekcha va tojikcha uch qo`lyozma nusxasida, «Muntaxabul-ash`ori Barno” (“Barnoning tanlangan she`rlari”) asarlarida o`z aksini topgan. Dilshod Barno 1960 yillardan keyin qaytadan kashf etildi. Bu borada tojik tarixchisi A. Muxtorov va o`zbek adabiyotshunosi M. Qodirovalarning xizmatlarini alohida e`tirof etmoq kerak.

Adabiyotlar: 1. Avaz O`tar o`g`li. «Devon». T, 1976 yil. 2. Y.Yusupov «Avaz». T, 1954 yil. 3. Y.Yusupov «Xorazm shoirlari». T, 1967 yil. 4. V.Mirzayev «Avaz O`tar o`g`li. Hayoti va ijodi». T, 1961 yil. 5. «Avaz». Saylanma. T, 1984 yil. 6. «Ayyomiy». Saylanma. T, 1984 yil. 7. N.Qobulov, V.Mo`minova, I.Haqqulov «Avaz va uning adabiy muhiti». T, 1987 yil. 8. B.Qosimov «Izlay-izlay topganim…». T, 1983 yil. 9.S.Siyoyev «Avaz». Roman. T, 1987 yil. 10. www.ziyonet.uz

Похожие

Ilk islom davri adabiyoti

Rim adabiyoti. Respublika davri Rim adabiyoti

Turkiy qavmlarning shakllanish davri adabiyoti

Qadimiyatga qaytish - muqobil davri adabiyoti

Ispaniyada uyg’onish davri adabiyoti. M.Servantes ijodi