Hozirjavob janr - Литература - Рефераты

Hozirjavob janr

Загружено в:

11.09.2022

Скачано:

0

Размер:

74 KB

Hozirjavob janr Reja: 1. Folklor janrlari faollik darajasi 2. Latifa- kichik hajmdagi yumorga boy maxsus epik janr 3. Latifalarda Afandi obrazi

Folklor janrlari faollik darajasi, omma o`rtasida tarqalish miqyosi bilan bir- birlaridan farqlanib turadilar. Ayrim janrlar esa maxsus tayyorgarlik ko`rgan shaxslar tomonidan ijro etilsa, ayrim janrlar esa keng ommaviy ijro etiladi. Masalan, dostonlar professional baxshilar tomonidan ijro etilsa, ertaklar ham asosan ertakchilar badihasi orqali ijro qilinadi. Ammo folklorning shunday epik janrlari ham borki, ular maxsus tayyorgarlik ko`rgan shaxslar tomonidan emas, balki so`zga chechan va epik materialni bilgan har bir shaxs tomonidan ijro etilaveradi. Afsona, rivoyat va latifa ana shunday janrlar sirasiga mansub. Shuning uchun xalq o`rtasida afsonago`y, rivoyatchi yoki latifago`y kabi atamalar uchramaydi. Latifa-latif, yoqimli kabi ma`nolarni anglatuvchi arabcha so`zdan olingan bo`lib, ushbu termin kichik hajmdagi yumorga boy va asosan dialog shakldagi bayonga asoslangan maxsus epik janrni ifodalaydi. Shu bois mazkur janrning yetakchi xususiyati kulgi qo`zg`otishga yo`naltirilgan yumorga boyligidan iborat. Janrning ikkinchi xususiyati barcha asarlarning yagona obrazga asoslanganligida ko`zga tashlanadi. Bu obraz esa doim barhayot, hamisha hozirjavob Nasriddin afandidan iborat. Professor H.Zarifning ko`rsatishicha, Nasriddin afandi obrazi XIX asrning o`rtalarida turk va ozarbayjon latifalarining o`zbek tiliga tarjima qilinishi bilan o`zbeklar o`rtasida keng tarqalgan1. Bunga qadar o`zbeklar o`rtasida aytilib yurilgan latifalar turlicha nomdagi qahramonlar bilan yuritilgan. Masalan, o`zbeklar o`rtasida Aldar ko`sa, kal, Mashrab kabi nomlar bilan aytilgan latifalar keyinchalik Nasriddin afandi nomli yagona komik tip bilan yuritila boshladi. Nasriddin afandi shaxsiyati haqida ham xar xil qarashlar mavjud. Ozarbayjon latifashunosi T.A.Farzaliyev o`zbek olimasi F.Yo`ldoshevalar Nasriddin afandi tarixiy shaxs emas, u xalq donoligining umumlashma obrazi deb qarasalar2, tojik olimi S.Madiyev va prof. H.Razzoqovlar unga Turkiyaning Oqshaharida yashab o`tgan tarixiy shaxs sifatida qarashadi3. Boshqa ba`zi olimlar esa Nasriddin afandining hayotiy prototiplarini ham aniqlashga harakat qiladilar.

Ular XIII asrda yashagan olim va adib Nasriddin Tusiyning afandining prototipi deb hisoblaydilar4. Bizningcha, Nasriddin tipini u yoki bu tarixiy shaxs bilan bog`liq holda izohlash o`zini oqlay olmaydi. Afandi, F.Yo`ldosheva to`g`ri ta`kidlaganidek, o`z aqli, donoligi, o`tkir zehni, hozirjavobligi, uddaburonligi bilan butun bir xalqning eng yaxshi xislatlarini o`zida mujassamlashtirgan badiiy tipdir5. Latifalarning yagona qahramon faoliyati asosiga qurilganligi, tasodifiy uchrashuvdan boshlanib, kutilmagan javob bilan yakunlanuvchi epizodik syujetga egaligi, ortiqcha tasviriylik hamda tavsifiylikning uchramasligi, kuchli yumoristik hamda hajviy kulgi qo`zg`atishi janrning xalq orasida keng ommalashishiga sabab bo`ldi. Afandi xalq hayotining barcha jabhalariga kirib borgan. Bir qarasangiz, u hukmdorlar davrasida, yana bir qarasangiz oddiy mehnatkash xalq vakillari orasida yuradi. Bir latifada u dono va zukko inson sifatida qiyin vaziyatlardan oson chiqib ketsa, boshqa bir latifada u o`zi to`qigan yolg`onga ishonib aldanib qoladi. Afandi obraziga xos bunday keng qamrov uzoq davrlar mahsuli bo`lib, xalq o`zi sevgan qahramonni doim o`zi bilan birga olib yuradi. Afandi-dono, kamtar, hozirjavob tip. Agar bu obrazning faollik darajasiga nazar tashlansa, uning ikki xil miqyosda tipiklashtirilganligining guvohi bo`lamiz. Birinchi miqyos ijtimoiy-siyosiy tipiklashtirishdan iborat bo`lib, bunda Afandi hukmdorlar, diniy va huquqiy arboblar orasida o`z donoligi bilan barchani lol qoldirib yuradi. Bir misol. Bir kuni afandi podsho va uning vaziri bilan ovga chiqibdi. Nogahon ular bir kiyikka duch kelibdilar. Kiyik ham qochmay bir joyda turaveribdi. Shunda podsho: -Kani, afandi, bir merganligingizni ko`rsatingchi, -debdi. Afandi xo`p deb kamondan bir o`q uzibdi. O`q kiyikning o`ng tomonidan o`tib ketibdi. Darhol ikkinchi o`qni uzibdi. O`q kiyikning chap tomonidan o`tib ketibdi. Nihoyat, uchinchi o`qni otibdi. O`q kiyikka tegib, uni qulatibdi. Podsho: -Afandi, bir kiyikka nega uch marta o`q otdingiz?-deb so`rabdi.

Shunda Afandi: -Birinchisi sizning, ikkinchisi vaziri a`zamning, uchinchisi esa kaminaning otishi edi, -deb javob qaytaribdi. Ko`rinib turibdiki, uch marta kamon otib, uchinchisida arang mo`ljalga urgan Afandi o`zini mergan emasligini hozirjavoblik bilan yopib, qiyin vaziyatdan oson chiqib ketadi. Mana shu tariqa u hukmdorlar oldida hech qachon sharmanda bo`lmaydi, balki o`zining donoligi va hozirjavobligi bilan doim g`olib chiqadi. Ikkinchi miqyos ijtimoiy-maishiy tipiklashtirishdan iborat bo`lib, unda Afandi oila a`zolari, do`stlari va oddiy xalq vakillari doirasida tasvirlanadi. Bunday tipiklashtirishda u ba`zan ularga yolg`on to`qib, o`zi ham o`sha yolg`onlarga ishonib aldanib qoladi. Kuyidagi latifada ana shu holatni ko`ramiz. Bir kuni afandi bir ariqdan sakrab o`taman deb, shalop etib suvning o`rtasiga tushibdi. "Odamlar qarab turgan bo`lsa, rosa uyatga qoldim" deb o`ylab "Eh, Mulla Nasriddin, afsus yoshliging o`tib ketdi-da" deb atrofiga qarasa, hech kim yo`q emish. Shunda u: -Yoshligingda ham go`r emasding, -deb ketaveribdi. Bevosita keyingi gap bilan u o`zining yoshligida ham chaqqon emasligini ochib tashlagan. Bu bilan u o`zining soddaligini namoyish etgan. Soddalik va samimiylik esa uning shaxsiyatiga oid nuqsonni ochishga imkon bergan. Latifaning keng tarqalishi, zavqli kulgi qo`zg`atishi va xotirada mustahkam saqlanib qolishi janrning sodda kompozitsiyaga egaligi, badiiy shartlilikning kuchli amal qilishi, voqelikning zukko javob bilan hal bo`lishiga asoslangan. Shu bois latifa janri yagona tip qiyofasida mujassamlangan xalq donoligining namoyon bo`lishi bilan bog`liqdir. Boshqacha aytganda, latifa darajasida aniq hayotiy modelga solingan epik janr o`zbek folklorida boshqa uchramaydi. Latifa modelining birinchi sharti asarning universal, ammo tasodifiy makon va zamonga ega bo`lishidadir. Ikkinchi sharti Afandi va u bilan muloqotga kirishuvchi shaxsning favqulodda uchrashishidadir. Uchinchi sharti muloqotga kirishuvchi shaxsning birinchi bo`lib so`z boshlashi yoki savol bilan murojaat etishidadir. Bunday savollar esa shu darajada ahmoqona bo`lib, ularga istagancha javob qaytarishi mumkin. Lekin javobning haqqoniyligi yoki yolg`onligini hech kim isbotlay olmaydi. Masalan:

Bir kuni bir kishi Afandidan so`rabdi: -Afandim, qani ayting-chi, osmonda nechta yulduz bor? Afandi o`ylab o`tirmay:-Ikki yuz o`ttiz to`qqiz ming uch yuz sakson to`rtta,- deb javob qaytaribdi. Shunda haligi kishi: -Yo`g`-ye, nahotki shuncha yulduz bo`lsa, -deb ishonchsizlik bildiribdi. Afandi esa xotirjamlik bilan: -Ishonmasangiz, o`zingiz sanab ko`ring, -debdi. Avvalo shuni aytish kerakki, osmondagi yulduzlar sonini so`rashning o`zi bema`nilik. Chunki bu narsani hech kim bilmaydi va bilolmaydi ham. Shuning uchun Afandi bunday ahmoqona savolga bemalol va dadil javob qaytaradi. U tavakkal qilib, og`ziga kelgan raqamini aytadi. Chunki aytilgan raqamning to`g`ri yoki noto`g`riligini isbotlab bo`lmaydi. Ko`pgina latifalar ayni mana shunday mantiqsiz savol va javoblar asosiga qurilgan. Latifa janrining barcha makonu zamonlarda yashovchanligini ta`minlovchi muhim xususiyatlaridan biri ularning universal xarakterga ega bo`lgan tipga egaligidadir. Shu nuqtai nazardan qaralsa, Afandi barcha iqtisodiy, siyosiy tuzumlarda ham o`zining donoligi, hozirjavobligi bilan bir xilda ishtirok etuvchi obrazdir. Uning uchun shohning ham, gadoning ham farqi yo`q. Chunki u barcha tabaqa vakillariga bir so`z bilan, adolat, halollik ham to`g`riso`zlik bilan qaraydi. Afandi tipining xuddi shu xususiyati janrning doim yashovchanligini ta`minlaydi. Latifalarning yashovchanligini ta`minlovchi muhim xususiyatlardan yana biri ularning ixcham shaklga egaligi-yu, bir-biriga zid xarakterdagi savol- javoblarga asoslanganligidadir. Chunki afandini doim qo`llab-quvvatlovchi xalq dahosi uning har bir javobini mantiqiy asosdagi hozirjavoblik bilan ta`minlaydi. Kuyidagi latifada buni yaqqol ko`rish mumkin. Bir kuni Afandi madrasada minbarga chiqib, mullalardan so`rabdi: - Bilasizlarmi, men hozir sizlarga nima demoqchiman? -Yo`q, Afandi, bilmaymiz, -deyishibdi mullalar. -Bilmagan odamlarga gap aytishning nima hojati bor? -debdi Afandi va minbardan tushib ketibdi.

Bir necha kundan keyin Afandi yana minbarga chiqib, yana o`sha savolni beribdi. Bu safar mullar "bilamiz" deb javob qaytarishibdi. -O`zlaring bilgan gapni aytib nima qilaman, deb Afandi minbardan yana tushib ketibdi. Afandi uchinchi marta minbarga chiqib, o`sha savolini yana takrorlabdi. Bu safar mullalar maslahatlashib: -Yarmimiz bilamiz, yarmimiz bilmaymiz, -deb javob berishibdi. -Unday bo`lsa, -debdi Afandi, -bilmaganlaringiz bilganlaringizdan so`rab bilib olinglar, -deb minbardan tushib ketibdi. Ushbu latifa so`z o`yiniga asoslangan yumoristik asardir. Unda xalqimizning muomala madaniyatida ko`p ishlatiladigan "bilasizmi" degan "kirish" so`zi muhim rol o`ynaydi. Bu so`zga har bir shaxs yo bilaman yoki bilmayman deb javob qaytarishi tabiiy. Ma`lum bo`ladiki, berilgan savolning teskari javobini aytish uchun mantiqiy zamin tayyor. Latifada xuddi shu usulning kulgu qo`zg`atishiga sabab Afandining o`z o`rnida hozirjavoblik bilan munosabat bildirishidadir. Ayni mana shu xususiyati bilan latifa hamisha katta-yu-kichikning sevimli janri bo`lib kelmoqda. Latifaning mavzu qamrovi nihoyatda boy. Turmushda uchraydigan har bir voqea, hodisa, shaxs yoki narsa latifaning tasvir obyekti bo`lishi mumkin. Chunki latifa qahramoni Nasriddin Afandi nozik did egasi va o`ta topqir shaxs. U har qanday og`ir vaziyatdan kutilmagan yechim bilan osonlikcha chiqib ketadi. Kuyidagi latifa buning yorqin misoli bo`la oladi. Bir kuni Afandi birovning uzum bog`iga kirib, uzum uzayotgan ekan, bog`ning egasi uni tutib olibdi. Bog` egasi unga tanbeh berayotgan ekan, Afandi uning so`zini bo`lib do`q uribdi: -Nega bo`lmasa sen xotiningga kalish olib bermading?! Bog` egasi Afandining bu do`qidan dovdirab qolibdi. Shu paytdan foydalanib Afandi sekin chiqib ketibdi. Vaziyat og`ir, Afandi noqulay ahvolga tushib qolgan, ammo u o`zini yo`qotib qo`ymaydi va shu paytdayoq bog` egasiga do`q bilan murojaat qiladi.

Tabiiyki, bunday do`q har qanday kishini esankiratib qo`yadi. Mana shu tufayli Afandi og`ir, hijolatli holatdan qutilib ketadi. Latifa ommaviy aytiluvchi epik janr dedik, Bu-to`g`ri. Chunki latifani biluvchi har bir kishi uni aytishi mumkin. Lekin xalqimiz orasida shunday latifa aytuvchilar borki, ularning latifago`yligi o`ziga xos bir san`at sifatida baholanishga loyiq. Latifa aytish paytida ular obrazga kiradilar, ularning har bir so`zi, xatti- harakati, mimikasi ovozlarining tovlanishi latifada tasvirlangan voqeani, Afandi va uning muloqotdoshi obrazlarini tinglovchilar ko`zi oldida aniq jonlantiradi. Nasriddin Afandi obrazida olijanoblik, donolik va so`zamolik, uddaburonlik va go`llik, soddalik va laqmalik kabi xislatlar sintezlashgan. Latifada tasvirlargan har bir voqea-vaziyatda uning o`ziga xos alohida xislati namoyon bo`ladi. Lekin barcha holat va vaziyatlarda u mehnatkash, halol insonlarning g`amxo`r vakili, ularning manfaatlarini himoya qiluvchi tip sifatida ishtirok etadi. Nasriddin afandidek tipi bilan, ixcham va maroqli shakli bilan, eng muhimi turli ijtimoiy-siyosiy va iqtisodiy tuzum hamda davrlarga xos voqelikni aks ettirishga qulayligi bilan latifa hamisha hozirjavob janr bo`lib qoladi.

Foydalanilgan adabiyotlar: 1. Hodi Zarif. O`zbek sovet folkloristikasi tarixidan// O`zbek sovet folklori masalalari. -T.: "Fan". 1970. -B.223-224. 2. Farzaliyev T. Azerbaydjanskiye narodno`ye latifa. AKD. Boku. 1965. -s.11; Yo`ldosheva F. O`zbek latifalarida Nasriddin Afandi obrazi. -T.: "Fan". 1979. - B.10-31. 3. Madiyev S. Problema janra latifa. AKD.-Samarkand. 1969. -s.221; Razzoqov H. Latifalar va ularning qahramoni Nasriddin afandi// "Fan va turmush". 1971. -2- son. 4. Molla Nasreddin. Sostavitel M. Tahmasib.-Boku. 1967. -s.13. 5. www.ziyonet.uz

Похожие

Qadimgi turkiy adabiyotning janr xususiyatlari

Mustaqillik davri dramaturgiyasi va uning janr xususiyatlari

Adabiy tanqidchilikdagi janr va shakllar muammosi masalalari

Cho`lpon kichik nasriy asarlarining janr xususiyatlari

Xalq ertaklarining janr xususiyatlari va mazmuniga ko’ra turlari