logo
  1. Главная страница
  2. Рефераты
  3. Литература
  4. Doston

Doston

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

79.97265625 KB
Скачать
Doston Reja: 1. Doston atamasining izohi va janr tabiati. 2. Dostonlaraing shakliy belgisi va mazmuniy mundarijasi. 3. Dostonchilik-professional san’at turi. 4. Baxshi atamasi, baxshichilik san’ati va uning tiplari. 5. Doston kuylash tartibi va baxshi tayyorlash an’anasi. 6. Dostonchilik maktablari va ularning taniqli vakillari repertuariga xos muhim belgilar. 7. Dostonlar tasnifoti masalasi. 8. Dostonlarning badiiyati. 9. Dostonlarni to’plash, yozib olish, nashr ettirish va ilmiy tadqiq etish masalasining ahvoli. «Doston» so’zi qissa, hikoya, sarguzasht, ta’rif va maqtov ma’nolarida ishlatiladi. Adabiy atama sifatida u xalq og’zaki ijodi va yozma adabiyotidagi yirik hajmli epik asarlarni angiatadi. Biroq yozma va og’zaki adabiyotdagi dostonlar hayotni tasvirlash vositalari va usullari jihatidan bir-birlaridan jiddiy farq qiladi. Xalq og’zaki ijodida doston o’tmish zamonlar to’g’risida qahramonlik ideaiizatsiyasi ko’lamidagi hikoyalar, rivoyatlardir. 50 V.M.Jirmunskiyning yanada aniqroq ifodasiga ko’ra, «Epos — bu xalqning qahramonlik ideaiizatsiyasi ko’lamidagi jonli o’tmishidir. Uning ilmiy-tarixiy qimmati, ayni paytda juda katta ijtimoiy, madaniy-tarbiyaviy ahamiyati ham shundadir». 51 M.Saidovning ta’kidlashicha, doston murakkab san’at asari bo’lib, uning doston boiishi uchun adabiy matn, musiqa bo’lishi, kuylovchi hofizlik san’atini puxta egallagan va soz cherta bilishi zarur." Bu ta’riflarda qarama-qarshilik yo’q va biri ikkinchisini to’ldiradi. Birida dostonning epik voqelikka munosabati nazarda tutilsa, ikkinchisida folklorning spesifikasi, dostonlarning sinkretik xarakteriga e’iibor beriladi. V.M.Jirmunskiy va H.T.Zarifovlarning ta’rifida xalq dostonlarining bosh xususiyati, M.Saidov nazarda tutgan adabiy matnning asosiy belgisi, ya’ni dostonlarning mazmunan qahramonlik xarakteriga ega bo’lishi va ular afsonaviy bahodirlar, ulug’ shaxslar haqida epik idealizatsiya doirasida to’qilgan rivoyaviy asarlar ekanligi birinchi o’ringa qo’yilgan. Bu ta’rifda dostonning o’tmish bilan, xalq tarixi bilan mahkam bog’liqUgi ham o’ziga xos ravishda hisobga olingan. Chindan ham dostonlarda tarixni xalqona tushunish, uni jonlantirish mavjud. Ularda xalqimiz boshidan kechirgan ijtimoiy-siyosiy voqealaming, etnik birlik va mustaqillik uchun olib borilgan kurashlarning tarixiy mohiyati badiiy bayon etilgan. Shunday qilib, dostonlar haqiqiy va ideal tarix birlashib, chatishib ketgan olamshumul voqealarni tasvirlagan, xalqimizning axloqiy, falsafiy, diniy qarashlarini, hayoti, urf-odatlari va maishatini qomusiy bir tarzda ifodalagan o’tmish yodnomalaridir. Dostonlarda tarixiy voqelik xalq fantaziyasi asosida umumlashgan obrazlarda o’z ifodasini topadi. Binobarin, ularda epik umumlashtirish hukmronlik qiladi. Bunday umumlashtirish xalqning ijtimoiy adolat haqidagi ideallari va orzu- umidlari bilan yo’g’rilgan. Demak, dostonga epiklik, monumentallik xos bo’lib, kompozitsion va sujet qurilishi jihatidan murakkab voqea-hodisalarni qamrab oladi. Bunday voqea va hodisalar mazmunan qahramonlik xarakteriga ega bo’lib, ular xalq idealidagi bahodir atrofiga birlashtiriladi. Favqulodda kuch-qudratga ega bunday yakka shaxslarda butun bir xalqning orzu-umidlari, imkoniyat va intilishlari mujassamlashgan. Xalq dostonlarining jam xususiyatlari uning o’ziga xos uslubi va badiiy shaklini belgilaydi, ya’ni kuy va ijro bilan mahkam bog’liq bo’lgan yirik hajmli va keng ko’lamli dostonlarning poetik bayoniga ko’tarinkilik, tantanavoriik, an’anaviylik, she’riy va prozaik qismlarning davomiy almashinib kelishi xosdir. O’zbek xalq dostonlari juda uzoq tarixiy taraqqiyot bosqichlarini bosib o’tdi. Uning eng qadimgi namunalarn saqlanib qolmagan. O’tgan asrda yozib olingan dostonlargina bu janrning ko’p davrlar osha xalq baxshilari hofizasida og’zaki ravishda muayyan o’zgarishlar bilan bizgacha yetib kelganligidan dalolat beradi. Shuning uchun ham ularni xalq baxshilari faoliyatidan ajratib o’rganish mumkin emas. Baxshilar. Xalq og’zaki ijodining yuksak professional san’at turi — doston va dostonchilikning paydo bo’lishi, taraqqiyoti baxshilar nomi bilan bog’liqdir. H.T.Zarifovning yozishicha, baxshi mo’g’ulcha va buryafcha baxsha, bag’sha so’zlaridan olingan bo’lib, ustod, ma’rifatchi degan ma’nolarni beradi. O’zbekiarda baxshi — keng ma’noda xalq dostonlarini kuylovchi, yodda saqlovchi va nasldan naslga o’tkazuvchi san’atkor. Xalq orasida baxshi so’zi turli xarakterdagi ikki vazifani bajaruvchi shaxsga nisbatan qo’llangan. Ko’pjoyda professional dostonchi, ayrim joylarda afsungarlik, folbinlik. shamanlik qiluvchi shaxsga nisbatan ishlatilgan. Uzoq o’tmishda bu ikki vazifani bir shaxs bajargan. Keyinchalik esa, kasbda muayyan ajralish yuzaga kelgan. Ko’pjoyda esa, ikkinchi vazifani bajaruvchi shaxs qushnoch, duoxon, kinnachi kabi turli-tuman so’zlar bilan ifodalanadi. Ba’zi turkiy xalqlarda bunday farqlanishni yanada yaqqolroq ko’ramiz. Masalan, baxshi — turkmanlarda professional dostonchi, qozoq va qirg’izlarda afsungar, duoxon, folbin. Ammo bizga malum o’zbek baxshilari va ularning ustozlari baxshilik san’atini turli afsungarlik yordamida kasal boquvchilik vazifasi bilan qo’shib olib bormaganlar. Biroq dostonchilik san’atini kasal boquvchilik duoxonlik bilan qo’shib olib boruvchi baxshilar haqida ayrim ma’lumotlar borki, uzoq o’tmishda boshqa ko’pchilik xalqlar ijodkorlari kabi o’zbek dostonchilari ham bu ikki vazifani barobar bajargan bo’lishlari kerak. Bir qator baxshilarning hozir ham o’z san’atlarini sir tutib, uni «ilohiylashtirishlari», baxshilik san’ati haqida xalq orasida mavjud bo’lgan turli-tuman afsonalar buni yanada tasdiqlaydi. Xalq dostonchilarini O’zbekistonning ayrim yerlarida baxshi so’zidan boshqa nomlar bilan ham yuritiladi. Masalan, Surxondaryo va Qashqadaryoning ayrim joylarida yuzboshi, Janubiy Tojikiston o’zbeklari orasida soqi, Surxondaryo va Janubiy Tojikistonning ayrim joylarida sozanda, Farg’ona vodiysida sanovchi, ayrim tumanlarda jirov, jirchi, oqin, oxun va hokazo. O’zbekiarda xalq dostonchisini shoir deb atash ham keng tarqalgan. Shoir arabcha so’z bo’lib, poetik asarlar ijodkori bo’lgan yozma va og’zaki adabiyot vakillariga nisbatan qo’llaniladi. Xalq ijodida badihago’y ijodkorlar, epik an’ana doirasida o’zlarining yangi-yangi variantlarini, hatto yangi dostonlarni ham yarata oladigan baxshilar shoir deb ataladi. Masalan, Ergash shoir, Fozil shoir, Islom shoir, Po’lkan shoir va boshqalar. Baxshilar xalq dostonlarini biror sozda, ko’p yerlarda do’mbira, ayrim joylarda qo’biz yoki dutorda kuylaydilar. Xorazm baxshilari esa dostonlarni, asosan, dutorda ijro etadilar, ularga g’ijjak va balomonda sozandalar jo’r bo’ladi. 30-yillarda Xorazm baxshilari dostonlarni tor va rubobda kuylay boshladilar. Shu munosabat bilan ayrim baxshilar ansamblida g’ijjak o’rniga skripkadan foydalanish, ansamblga doirachi, hatto o’yinchi olib kirish hollari bo’ldi. Bola baxshi va uning ansambli bunga misol bo’ladi. Xorazmda ba’zan epik asarlar yoki ularning parchalarini garmonda ijro etish hollari ham mavjud. Bunday hollarda ularni baxshi emas, balki sozchi deb yuritilgan. Masalan, Qurbon sozchi, Qodir sozchi va boshkalar. Sozchilar epik asarlami to’la ijro etishdan ko’ra, undan parchalar, termalar va o’zlari yaratgan asarlami kuylashga alohida e’tibor berganlar. Demak, epik asarlami elga yetkazishda O’zbekistonning deyarli barcha yerlarida yakka ijrochilik hukmron bo’lsa, Xorazmda, asosan, jamoaviy ijrochilik yetakchilik qiladi. Ijro davomida dostonlarning she’riy qismlari kuylansa, prozaik o’rinlari baxshilarning o’zlariga xos ifodali tilda bayon etiladi. Xorazmda epik asarlami, ulardan olingan parchalar va ayrim termalami kuylovchi ijodkorlarning yana bir turi xalfalar, deb yuritiladi. Xalfachilik, asosan, ayollar orasida keng tarqalgan. Xalfachilik san’ati ikki xil: a) ansamblli xalfalar; b) yakka xalfalar. Ansamblli xalfalar uch kishidan iborat. Ya’ni ustoz xalfa (ayni vaqtda garmon chaladi va ashula aytadi), doirachi (ashulaga jo’r bo’ladi, ba’zan raqsga tushadi) va o’yinchilar (raqsga tushadi, qayroq bilan o’ynaydi, yalla va lapar aytadi, ba’zan doira chaladi) birlashib, ansamblni tashkil etadilar. Bu tip xalfalar xalq dostonlarini, ulardan olingan parchalami, to’y qo’shiqlarini, lapar va yalialarni, o’zlari yaratgan yoki boshqa ijodkorlar asarlarini garmon va doira jo’rligida kuylaydilar. Bibi shoira, Xonimjon xalfa, Ojiza, Onajon Safarova, Nazira Sobirova kabilar shunday xalfalardandir. Yakka xalfalar doston va qo’shiqlarni sozsiz ijro etadilar. Ular dostonlarni yoddan yoki qo’lyozma va kitobdan yoqimli ohangda o’qish, «Yor-yon>, «Kelin salom», «Muborak» kabi to’y qo’shiqlarini ijro etish bilan shuhrat qozonganlar. Roziya Matniyozov qizi, Saodat Xudoyberganova, Poshsho Saidmamat qizi, Ambarjon Ro’zimetova, Anorjon Razzoqova kabilar yakka holda xalfachilik qilganlar. Xalfalar ko’proq «Oshiq G’arib va Shohsanam», «Oshiq Oydin», «Asilxon», «Hurliqo va Hamro», «Qumri», «Qissayi Zebo», «Tulumbiy», «Zavriyo», «Durapsho», «Bozirgon», «Xirmon dali» kabi dostonlarni, Maxtumquli she’rlarini, turli marosim qo’shiqlarini va o’zlari yaratgan asarlarni ijro etadilar. Ular mahalliy xalqning barcha to’y-hashamlarida, turli marosimlarda, ayollar yig’inlari va bayramlarda qatnashadilar, to’y va marosimlami boshqaradilar. Xalfachilik ayollar san’ati sifatida Xorazm vohasida shu kunlarda ham keng davom etmoqda. O’tmishda epik asarlarni xalqqa yetkazuvchilar qatorida qissaxonlar ham bo’lgan. Qissaxonlar xalq dostonlarining qayta ishlangan nusxalarini, qiziqarli tarjima hikoyalarni, mumtoz adabiyot namunalaridan «folklorlashtirilgan» variantlarni, turli xil jangnomalarni choyxonalarda, turli yig’inlarda, xalq to’plangan joylarda yodaki aytganlar yoki qo’lyozma va bosma matn asosida o’zlariga xos ohangda o’qiganlar. Qissaxonlar «Rustami Doston», «Tohii* va Zuhra», «Hikoyati Go’ro’g’li sulton», «Bahrom va Gulandom» kabi dunyoviy qissalarai ijro etish bilan birga, ko’proq diniy mazmundagi asarlarni ham o’qib yurganlar. Ayrim hollarda eng qobiliyath qissaxonlarning o’zlari qissa tuzishgacha, ba’zan yangi asarlar yaratishgacha ko’tarilganlar, aytayotgan asarlariga ijodiy yondashganlar. O’tmishda qissaxonlik shahar joylarda keng rivojlangan bo’lib, keyingi vaqtlarda, umuman, uchramaydi. Hodi Zarif, Buyuk Karimov, Mansur Afzalov, Muzayyana Alaviya, Jumaniyoz Qobulniyozov, Muhammadnodir Saidov singari olimlarning tadqiqotlari shuni ko’rsatadiki, XIX asr va XX asr boshlarida o’zbek baxshilari repertuarida yuz ellikka yaqin doston bo’lgan. Folklorshunoslarimiz ulardan yuzga yaqinini (variantlari bilan to’rt yuzdan ortiq) yozib oldilar. O’tgan asrda ikki yuzdan ortiqroq dostonchi aniqlandi va ro’yxatga olindi. Ulardan Jumanbulbul, Jassoq, Bo’ron shoir, Jolmon baxshi, Sulton kampir, Tilla kampir, Xonimjon xalfa, Bibi shoira, Suyav baxshi, Amin baxshi, Yo’ldoshbulbul, Sultonmurod, Qurbonbek, Xidir shoir, Yo’ldosh shoir, Suyar shoir, Sherna yuzboshi, Haybat soqilar xalq orasida shuhrat qozongan. Ergash Jumanbulbul o’g’li, Fozil Yo’ldosh o’g’li, Po’lkan shoir, Islom Nazar o’g’li, Umir shoir, Abdulla shoir. Xolyor Abdukarim o’g’li kabi yetuk shoirlar baxshichilikdagi juda boy an’analar asosida muhim voqealarni tasvirlovchi yigirmadan ortiq yangi dostonlar yaratdilar. Baxshi o’zlashtirgan va ijodiy tarzda kuylab kelgan barcha asarlar uning repertuarini tashkil etadi. O’zbek xalq baxshilari repertuari janr e’tibori bilan nihoyatda cheklangan. Ular folklorning faqat ikki janridagi asarlarni, ya’ni termalar va dostonlarni kuylab kelganlar. Baxshilar terma va dostondan boshqa asarlar (ertak, qo’shiq, latifa va shu kabilar) ni bilsalar ham, ularni aytmaganlar. Mabodo biror dostonning mazmunini hikoya qilib bersalar, uni «ertak qilib aytish» deb hisoblaganlar. Biroq bunday aytish professional dostonchi uchun odatdagi hoi emas. Shuni aytish kerakki, ayrim dostonlar bizgacha faqat, mazmunlari orqaligina yetib kelgan. Masalan, «Oysuluv» dostoni shunday asarlardandir. Baxshilar repertuarining hajmi ham bir xil emas. Odatda, oddiy baxshilar besh-o’nta doston bilganlar. Shunda ham bir-ikki dostonni yaxshi kuylaganlar. Eng qobiliyatli, talantli, yuksak hofiza quwatiga ega bo’lgan ijodkorlar repertuarida o’ttiz-qirq va hatto undan ortiq doston bo’lgan. Ergash shoir, Fozil shoir, Po’lkan shoir, Islom shoirlar shunday dostonchilardan edi. Ular qator epik asarlarni mahorat bilan kuylaganligi uchun bunday dostonlarning ko’pchiligi ularning nomi bilan abadiy bogianib qoldi. Masalan, «Alpomish» deganda, beixtiyor ko’z o’ngimizda Fozil Yo’ldosh o’g’li; «Ravshan» deganda, Ergash Jumanbulbul o’g’li; «Orzigul» deganda, Islom shoir namoyon bo’ladi. Favqulodda xotira qudratiga ega bo’lgan Po’lkan shoir yetmishdan ortiq dostonni yod bilar edi. Har bir doston ikki- uch ming satrdan tortib, o’n-o’n besh, hatto yigirma ming misragacha she’rni, qariyb shuncha prozaik qismni ham o’z ichiga olishini hisobga olinsa, xalq baxshilarining salohiyati, hayratomuz yodlash va esda saqlash qobiliyati, ijod qilish qudrati o’z-o’zidan ayon bo’ladi. Hodi Zarifov xalq baxshilarining esda saqlash va ijod qilish qobiliyatini ko’rsatish uchun shunday bir misolni keltiradi: Atoqli xalq shoiri Ergash Jumanbulbul o’g’li 1922-yilda Toshkentda bosilib chiqqan qozoqcha «Qiz-jibek» dostonini ikki marta o’qib chiqqach, bir oydan keyin unga o’zining ijodiy unsurlarini qo’shgan holda qaytadan o’zbek tilida deyarli aynan aytib va yozib beradi. Baxshilarning esda saqlashi uchun bir asarni bir-ikki o’qib berishning o’zi kifoya edi." Doston kuylash tartibi. O’zbek dostonchiligida an’anaviy doston kuylash tartibi bor. Odatda, dostonchilik kech kuzdan erta bahorgacha kechqurunlari uyushtirilgan. Baxshi taklif qilingan mehmonxonaga barcha eshituvchilar uning devorlari bo’ylab qator qo’r tashlab o’tirishgan. Baxshini eng to’rga o’tqizganlar. Doston kuylash kichik bir ziyofatdan keyin boshlangan. Baxshi dastlab bir yoki bir necha terma kuylagan. Xorazm baxshilari esa, terma sifatida dostonlardan bo’laklar, Maxtumquli she’rlaridan, pand-nasihatlar bilan bog’liq turli parchalami ijro qilganlar. Xorazmdan bo’lak joylarda esa, ko’p hollarda «Nima aytay?» («Doston terish») termasi bilan auditoriyaga murojaat etilgan. So’ng tinglovchilarning xohishi yoki baxshining tanlashiga ko’ra biror doston ijro etiladi. Odatda, dostonchilik o’tirishlari tongga ulanadi. O’zbek xalq dostonlarining ko’pchiligi bir kun kuylashga mo’ljallangan. «Alpomish»dek monumental asarlar ikki va undan ortiq kechalar ijro etilgan. 54 Baxshi ijro davomida dostondagi har bir tasvirga mos so’z va kuy topib, avjga chiqa boradi, o’zlarining ta’biri bilan aytganda, «qaynaydi». O’rni-o’rni bilan eshituvchilarga murojaat etib, ularning diqqatini o’zida saqlab turadi. Avj nuqtalarga* yetganda, baxshining gavda harakatlari, boshini sarak-sarak qilishi, do’mbiraning bir muvozanatda borib-kelishi kuy va so’zga qo’shilib, yaxlit ritmik holat yuzaga keladi. Bunday paytlarda to’rdagi baxshi poygakka, tomosha-bin esa, to’rga chiqib qolganligini hech kim payqamay qoladi. Shu tariqa qo’r tashlab o’tirganlar davrani bir necha marta aylanib chiqishlari mumkin. Baxshi qizib va terlab ketganda, ustidagi yaktaklarini birin-ketin yecha boradi. Baxshining shogirdi yoki davradagi biror kishi vaqt-vaqti bilan unga qaynatilgan va bir oz sovitilgan suv tutib turadi. Baxshi suvdan bir ho’plab, ijroni to’xtovsiz davom ettira beradi. Dostonni kuylash juda ham qiziqarli o’ringa, avj pardalarga yetganda, yarim tunda dam olish uchun tanaffus e’lon qilinadi. Buni baxshilar «do’mbira to’ntarmoq» deb aytadilar. Bunda baxshi eshituvchilarga yoki o’z do’mbirasiga murojaat tarzida bir necha qistirma misralar to’qib, ijroni to’xtatadi: Seni uydan olib chiqdim bo’ktarib, Sen yuribsan ulfatingni axtarib, Men qo’yayin seni endi to’ntarib, Yarim kecha haddi bo’ldi, jonivor. Yig’ib opsan ulfatingning jamini, Egang olsin-da bir oz damini. Damin olib aytib berar kamini, Ro’mol yozar vaqti bo’ldi, jonivor... Shundan keyin baxshi belbog’ini va do’mbirani to’nkarilgan holda qoldirib, tashqariga chiqadi. Bu payt davradagilardan biri baxshi belbog’ini o’rtaga yoyadi. har kim o’z imkoniyatiga yarasha pul yoki biror narsa tashlaydi. Baxshi qaytib xonaga kirguncha, yig’ilgan pul va narsalar tugib qo’yiladi. So’ng dostonning qolgan qismini kuylash davom ettiriladi. Xorazm baxshilari esa, doston ijrosi tugashi bilan «To’yingda qaytsin» kuyini chalib turadi. Davra yoki to’y oqsoqollari bu payt mehmon va mezbonlar o’z xohishi bilan bergan pul yoki buyumlarni yig’ib, baxshiga beradi. Baxshi taklif qilingan qishloq yoki xonadonda dostonchilik kechalari ba’zan bir necha kun davom etadi. Baxshi ketar paytda uni taklif qilgan sohibi xonadon unga yana qo’shimcha sovg’alar (to’n, sarpo, qo’y, ot va hokazo) berishi mumkin. Shuni aytish kerakki, baxshiga beriladigan sovg’alar hech qachon majburiy va oldindan kelishilgan holda bo’lmaydi. Bu to’la ixtiyoriy bo’lib, haqiqiy xalq baxshilari hech qachon o’z san’atlariga daromad manbayi sifatida qaramaganlar. Maxsus dostonchilik kechalaridan tashqari to’y-hashamlarda, oila tantanalarida, bayramlarda baxshilarning ishtirok etishi odatdagi hoi edi. XX asr boshlaridan boshlab shaharlarda baxshilar xizmatidan foydalanish yo’qoldi, ularning o’rnini hofizlar va ashulachilar oldi. Qishloqlarda esa dostonchilikning jonU an’analari hozir ham, garchi ancha so’na boshlagan bo’lsa-da, davom etmoqda. Baxshi tayyorlash o’zining qat’iy an’anaviy tartiblariga ega bo’lgan. Baxshilar qishloqma-qishloq dostonchilik qihb yurgan paytlarida mehnatkashlar orasidagi talantli, qobiliyatli, she’riyatga qiziquvchi yoshlarni tanlaganlar, safaT davomida ularni sinab borganlar, istiqboli borlarini o’z yonlariga tortganlar. Shogird tayyorlashda barcha o’qitish, o’rgatish ishlari, do’mbira mashqi ham og’zaki ravishda amalga oshirilgan, chunki o’tmishda ustoz o’qish-yozishni bilmaganidek, shogird ham savodsiz bo’lgan. Ahyon-ahyonda uchrab turadigan baxshilarning savodliligi ham bunga monelik qila olmagan. Negaki, xalq dostonlarini eshitish va kuylash orqali og’zaki o’rganish professional ta’limning eng birinchi va asosiy sharti bo’lgan. Dastlab dostonlardagi an’anaviy misralar ( «Xazon urmay bog’da gullar so’ldimi, So’lgan gulga bulbul kelib qo’ndimi» kabi), umumiy o’rinlar, ya’ni ba’zi bir juz’iy o’zgarishlar bilan ko’pchilik dostonlarda takrorlanadigan parchalar (qahramonga nasihat, uni kuzatuv, otni egarlash va ot ta’rifi, otda safar va jang tasviri kabilar) yodlatilgan. So’ng ayrim olingan bir doston, keyinroq esa, ustoz repertuaridagi asarlar o’rgaiilgan. Ustoz shogirdning improvizatsiya qobiliyatini, ya’ni o’rganilgan an’anaviy misralar, parchalar asosida yangilarini do’mbira bilan tezda to’qiy olish qudratini o’stirishga alohida e’tibor bergan. O’rgatishning keyingi yillarida ustoz shogirdni o’zi bilan birga dostonchilik yig’inlariga, to’y-hashamlarga olib yuradi. Bunday paytlarda shogird ko’pchilik oldida termalar, dostonlardan parchalar kuylaydi. Shogird ancha pishib qolgach, ustoz auditoriyaning ruxsati bilan o’zi kuylayotgan dostonning davomini unga ayttiradi. Shogird ustoz repertuaridagi dostonlarning muayyan qismini va baxshilik yo’llarini to’la o’rganib bo’lgach, ustoz uni el oldida sinovdan o’gkazish uchun ziyofat tashkil etadi. Ziyofatga xalq ijodining bilarmonlari, doston shinavandalaritaklifqilinadi. Shogird ular oldida biron dostonni mustaqil ijro etib beradi. Shogird sinovdan muvaffaqiyatli o’tgach, ustoz unga bosh-oyoq sarpo va to’n qilib, ba’zan yangi do’mbira yoki dutor hadya etib, ko’pchilik oldida oq yo’l tilaydi. 55 Shogird baxshi nomini ohb, mustaqil dostonchi bo’lsa-da, o’z repertuarini yanada kengaytirish maqsadida ustozi va boshqa yirik xalq shoirlaridan o’rganishda davom etadi. Demak, bir mahallar shogird bo’lib, ustoz baxshilardan bir necha yillar davomida ta’Um olgan, o’rgangan dostonlarni badiiy silliqlab, yuksaklikka ko’tara olgan dostonchilar, o’z navbatida, yana shogirdlar yetishtiradi. Shu tariqa xalq badiiy ijodida davomiylik yuzaga keigan bo’lib, qachonlardir yaratilgan epik asarlar ustozdan shogirdga, otadan o’g’ilga, avloddan avlodga o’tib, og’zaki ravishda bizgacha yetib keigan. Dostonchilik maktablari. Epik poeziyaning yaratuvchilari va ijrochilari sinfiy mansubiyatlari, repertuarlarining g’oyaviy yo’nalishlari jihatidan, professor Hodi Zarifov tekshirishlariga ko’ra, ikki guruhga bo’Iinadilar. Bunga sabab o’tmishda turli sinflarning manfaatlariga xizmat qiluvchn baxshilar va ularning o’zlariga xos repertuari bo’lgan. «Birinchi guruhga saroy shoirlari, qalandar, darveshsifat baxshilar kiradi. Chingizxon huzurida Ulug’ jirchi, To’xtamishxon saroyida Kamolzoda va Jahon Mirza, Xiva xoni Muhammad Rahimxon И huzurida Riza baxshi, Buxoro amiri Nasrullo saroyida Ernazar kabi baxshilar bo’lganligi ma’lum. Xuddi shunday saroy baxshilari tononidan xon-u beklarni madh etuvchi asarlar yaratilgan. Hokim siniga mansub darveshsifat hayot kechirgan baxshilar repertuarida esa, diniy xarakterdagi asarlar asosiy o’rinni egallaydi. O’tmishdagi Juma dostonchilik maktabi vakillari shunday baxshilardandir... O’tmishda yana shunday baxshilar bo’lganki, ular epik asarlar ijro etish bilan birga, parixonlik, duoxonlik ham qilganlar. Bu dostonchilikning nisbatan qadimiy sinkretik bosqichining qoldig’idir... Bu guruh baxshilar yuqori siriflaming qo’llab- quwatlashiga qaramay, xalq o’rtasida e’tibor qozona olmaganlar. Ikkinchi guruh baxshilar bevosita mehnatkash omma orasidan yetishib chiqqan, uning manfaatlarini himoya qilgan xalq kuychilari bo’lib, xalq yaratgan og’zaki badiiy ijodning eng yaxshi namunalarini saqlagan va demokratik g’oyalarni oldinga surgan dostonchilardir ». 56 Bunday baxshilarni umumiy g’oyaviy yo’nalish, sinfiy mansubiyat, keng ma’nodagi repertuar birligi, asriy dostonchilik an’analari birlashtirib turadi. Muayyan doston varianti jamoa va individual ijod birligi jarayonida yuzaga keigan mahsul ekan, unda kuylovchining ijrochilik va ijodkorlik faoliyati asrlar davomida shakllangan og’zaki epik an’analar doirasida namoyon bo’ladi. Bu hoi barcha baxshilar uchun umumiy tomonlarni, muayyan dostonchilik qoliplarini yuzaga keltiradi. Boshqacha qilib aytganda, umumlashgan puxta epik an’ana doirasida ma’lum baxshi yoki baxshilar guruhiga xos alohida ijodiy xususiyatlar, yo’llar. uslublar o’zgachaligi mavjud. Folklorshunoslikda buni shartli ravishda dostonchilik (baxshilik) maktablari deb yuritiladi. Hozirgi kunda o’zbek folklorshunosligida Bulung’ur, Qo’rg’on, Shahrisabz, Qamay, Sherobod, Janubiy Tojikiston, Xorazm kabi poetik dostonchilik maktablari — baxshilik san’atining ajoyib markazlari a’niqlangan. Bulung’ur dostonchilik maktabi vakillari qahramonlik dostonlarini ijro etish bilan mashhur bo’lganlar. Sodda, yuksak, o’ta an’anaviy, nisbatan arxaik bo’lgan qahramonlik eposi uslubi bu dostonchilarning poetik yo’li hisoblangan. 57 Bulung’ur dostonchilik maktabining so’nggi iste’dodli vakili Fozil Yo’ldosho’g’li (1872 — 1955) hisoblanadi, undan «Alpomish», «Yodgor», «Yusuf bilan Ahmad», «Malika ayyor», «Mashriqo», «Zulfizar», «Balogardon», «Intizor», «Nurali». «Jahongir», «Murodxon». «Rustam», «Shirin bilan Shakar», «Ra’no bilan Suxangul», «Zevarxon» kabi ajoyib dostonlar yozib olingan. Fozil Yo’ldosh o’g’li XIX asrda Yo’ldosh, Qo’ldosh, Suyar shoir nomi bilan mashhur bo’lgan uch aka-ukaning kattasi Yo’ldosh Mulla Murod o’g’lining shogirdidir. Yo’ldosh shoir mashhur Yo’ldoshbulbulning shogirdi bo’lgan. O’z navbatida XVIII asming II yarmida yashagan Muhammad shoir Yo’ldoshbulbulga ustozlik qilgan. Bu maktab Amin baxshi, Chini shoir, Tovbuzar shoir, Qurbonbek shoir, Sultonmurod, Yo’ldoshbulbul, Yo’ldosh, Qo’ldosh, Suyar, Rahimbulbul, Jo’ra, Fozil shoir, Yorlaqab kabi o’nlab dostonchilarni birlashtirgan. Bu maktab vakillari Farg’ona vodiysidagi o’zbek dostonchilariga ham ijobiy ta’sir ko’rsatganlar. Epik san’atning ikkinchi bir muhim markazi qo’rg’on dostonchilik maktabi bo’lib, uning eng so’nggi iste’dodli vakillari Ergash Jumanbulbul o’g’li (1868-1937) va Po’lkan shoirlar (1874 - 1941) hisoblanadi. Butalanth san’atkorlardan «Alpomish», «Yakka Ahmad», «Oysuluv», «Kuntug’mish», «Qironxon», «Go’ro’g’liningtug’ilishi», «Yunuspari», «Misqol pari», «Gulnor pari», «Xushkeldi», «Hasanxon», «Chambil qamali», «Dalli», «Ravshan», «Avazxon», «Qunduz bilan Yulduz», «Xoldor-xon», «Elomon», «Berdiyorotaliq», «Zamonbek», «Xidirali elbegi» kabi dostonlar yozib olingan. * Mang’ishtovdan Nurotaga qadar cho’zilgan silsila tog’larning, ayniqsa, Oqtovning shimoliy va janubiy etaklarida yashagan va shu yerlarda yetishgan xalq shoirlari Qo’rg’on dostonchilik maktabiga mansubdir. Bu baxshilarning deyarli ko’pchiligi Qo’rg’on qishlog’ida tarbiya topgan va haqli ravishda o’z ustozlarini bu ajoyib shoirlar qishlog’i bilan bog’laydilar. Ergash Jumanbulbul o’g’lining ota- bobolari asos solganligi taxmin qilingan bu maktab Yodgor, Lafas, Mulla Tosh, Mulla Xolmurod, Sulton kampir, Tilla kampir, Jolmon baxshi, Bo’ronbaxshi, Bo’ron shoir, Jumanbulbul, Yorlaqab, Jassoq baxshi, Qulsamad baxshi, Ergash shoir, Po’lkan shoir, Bo’ta baxshi, Egamberdi baxshi, Mardi baxshi, Rahmatulla kabi o’nlab dostonchilarni birlashtiradi. Bu baxshilar ishqiy-romanik dostonlarga ko’proq e’tibor berganlar. O’ziga xos chuqur lirizm, chiroyh tasvirlar, she’riy bezaklar, tafsilotlarni atroflicha ishlash, noziklik va jimjimadorlik qo’rg’on dostonchilik maktabi uslubining asosiy belgilaridir. Bu hoi uning ma’lum ma’noda yozma adabiyot ta’siriga uchraganligmi ko’rsatadi. 58 XIX asrda mavjud bo’lgan yana bir epik markaz Shahrisabz dostonchilik maktabidir. Bu maktabning so’nggi namoyandasi Abdulla Nurali o’g’li (1874 - 1957) XIX asrning yirik dostonchisi Rajab shoirning shogirdidir. Bu baxshilar dostonlarni sho’x, quvnoq, ko’tarinki ruhda aytishlari, kuylarining yoqimliligi bilan ajralib turadilar. Atoqli xalq shoiri Islom Nazar o’g’li (1874 — 1953) Narpay dostonchilik maktabining vakilidir. U XIX asrning ulkan dostonchisi Rajab shoirning shogirdi bo’lgan. Talantli xalq shoiri Nurmon Abduvoy o’g’li ham (1862 — 1940) shu maktabga mansubdir. Ulardan yozib olingan «Orzigul», «Sohibqiron», «Erali va Sherali», «Zulfizar bilan Avazxon», «Gulixiromon», «Kuntug’mish» kabi dostonlarga nazar tashlar ekanmiz, bu maktab vakillari xalq dostonlarining demokratik asoslarini yanada kengaytirganliklarining guvohi bo’lamiz. O’zbekistonning janubida yashovchi ko’pgina baxshilar Sherobod dostonchilik maktabi bilan bog’liqdir. XIX asrning II yarmi va XX asr boshlarida yashagan bu maktabning mashhur vakili Shernazar Beknazar o’g’li bir qancha shogirdlar yetishtirgan. Mardonaqul Avliyoqul o’g’li, Umir Safar o’g’li, Normurod baxshi, Ahmad baxshi, Nurali Boymat o’g’li, Mamadrayim baxshi, Bo’riboy Ahmad o’g’li, Yusuf O’tagan o’g’li kabi o’nlab dostonchilar shu maktabga birlashadi va ulardan bir qancha dostonlar yozib olingan. Bu baxshilar repertuariga nazar tashlar ekanmiz, dostonchilikning nisbatan quyi bosqichlariga, badiiy tafakkurning uncha rivojlanmagan shakllariga duch kelamiz. Surxondaryo, Qashqadaryo, ba’zan Janubiy Tojikiston baxshilari o’zaro doimiy aloqada bo’lgan va ularning ko’pchiligi Sherobod bilan bog’lanadi. Bu maktab vakillari repertuaridagi ayrim dostonlar (masalan, «Oltin qovoq», «Malla savdogap>, «Ollonazar Olchinbek» kabilar) boshqa joylardagi baxshilar repertuarida uchramaydi. Janubiy Tojikistonda yashovchi o’zbek-laqay baxshilari ham repertuari, badiiy tasvir vositalari jihatidan o’ziga xos xususiyatlarga ega. Bu baxshilar Jorubqo’l qishlog’i bilan bog’liq. Bu yerda XIX asrning II yarmi va XX asr boshlarida haybat Shamol o’g’li, Qunduz soqi degan mashhur dostonchilar o’tgan. hozir ham ularning davomchilari bor. O’zbek-laqay baxshilari repertuarining asosiy qismini «Go’ro’g’li» dostonlari turkumi tashkil etadi. Bu dostonlar o’zlarining nihoyatda mo’jazligi bilan ajralib turadi. Xorazmdagi o’zbek dostonchilik san’ati boshqa maktablarga mansub baxshilar uslubidan jiddiy farq qiladi. Bu yerda so’z improvizatsiyasi asosiy rol o’ynamaydi, matn torn ma’noda variant bermaydi, balki musiqa yetakchilik qiladi. Ko’pchilik hollarda yozma manbaga ega Xorazm dostonlarining ba’zan aytuvchi qo’lida qo’lyozma matni ham bo’ladi. Xorazmda epik asarni baxshining bir o’zi yakka ijro etish bilan birga, jamoa ijrochiligi ham keng tarqalgan. Bunda uch-besh kishidan iborat ustoz baxshi rahbarligida ijrochilar jamoasi tuziladi. Dostonni ustoz dutorda boshlaydi, qolganiari unga g’ijjak va balomon bilan jo’r bo’ladilar. Naqarotni esa hammasi birgalikda ijro etadi. Xorazm baxshilarining kuylari ko’p va xilma-xildir. Dostonning har bir qo’shig’i muayyan kuyda ijro etiladi. Dostonchilar bularni baxshi yo’llari yoki baxshi na’malari deb yuritadilar. Xorazm dostonchiligi repertuar tarkibi jihatidan ham o’ziga xos xususiyatlarga ega. Masalan, bu yerda qahramonlik dostoni «Alpomish» uchramaydi, aksincha, Xorazm baxshilari repertuaridagi ishqiy-romanik dostonlarning aksariyati respublikamizning boshqa yerlarida mavjud emas. Dostonlar tasnifi. O’zbek xalq dostonlari nihoyatda ko’p tarkibli bo’lib, uzoq asrlar davomida yaratildi va Wli ijtimoiy-iqtisodiy sharoitlarda kuylanib keldi. Bu hoi ularni muayyan turlarga bo’lib o’rganishni taqozo etadi. Dostonlar dastlab V.MJirmunskiy va H.T.Zarifov, keyinroq M.S.Saidov, B.I.Sarimsoqovlar tomonidan tasnif qilindi. Jumladan, V.MJirmunskiy va H.T.Zarifovlar o’zbek xalq dostonlarini qahramonlik, jangnoma, tarixiy, romanik hamda kitobiy kabi turlarga ajratadilar. 59 M.S.Saidov esa o’zbek og’zaki an’anaviy dostonlarini qahramonlik, sof muhabbatni kuylovchi, romanik, jangnoma va tarixiy kabi turlarga ajratadi. 60 B.I.Sarimsoqov esa xalq dostonlarining tarixiylik tamoyillariga asoslanib, ularni qahramonlik, romanik va tarixiy kabi uch turga bo’ladi. Uning tasnifiga ko’ra, jangnoma va kitobiy dostonlar romanik dostonlarning bir ko’rinishidan iborat. 61 Darhaqiqat, eposning tarixiylik tamoyiUari, voqelikni aks ettirish tarzi xalq dostonlarini qahramonlik, romanik va tarixiy dostonlar kabi uch yirik turga bo’lib o’rganish zarurligini taqozo etmoqda. Qahramonlik dostonlari. O’zbek xalq dostonchiligi taraqqiyotida ko’pgina qatlamlar bo’lsa-da, ayniqsa, ikki qatlam, davomiy ikki bosqich — qahramonlnk va romanik dostonlar bosqichi alohida ajralib turadi. O’zlarining yaratilish davri, mundarijasi, g’oyaviy mazmuni, ijtimoiy voqelikni tasvirlash tamoyiUari bilan ham bu dostonlar bir- birlaridan jiddiy farq qiladi. Biroq ular bir necha asrlar davomida baxshilar tomonidan baravar kuylab kelingan, shuning uchun ham bu xil dostonlar orasida muayyan yaqinliklar mavjud. Demak, biriga xos xususiyatning ikkinchisida zohir bo’lishi, sof qahramonlik dostonlariga xos belgilarning keyingi o’ringa surila borishi, qahramonlik dostonlaridan romanik motivlar va epizodlarning o’rin olishi tabiiy edi. «Qahramonlik» termini o’zbek folklorshunosligida ikki ma’noda — keng ma’noda, umuman o’zbek eposiga nisbatan, tor ma’noda, uning bir turiga nisbatan ishlatiladi. Qahramonlik dostonlari patriarxal-urug’chilik munosabatlari, ko’chmanchilik va yarim ko’chmanchilik hayot tarzi bilan mahkam bog’liqdir. Bunday dostonlar xuddi shu turmush tarzining ifodasi sifatida patriarxal-urug’chilik jamiyatining so’nggi bosqichlarida yoki ilk feodalizm davrida turli urug’lar o’rtasida nizolar davom etayotgan va ular muayyan hududlarga joylashayotgan hamda yagona xalq sifatida uyusha boshlagan davrlarda yaratilgan. Bir qator urug’ va qabilalarning muayyan xalq sifatida tashkil topa borishi, ilk davlatchilik kurtaklarining paydo bo’lishi va shu munosabat bilan xalqlar hamda elatlarning o’z mustaqilliklari uchun chet el bosqinchUariga qarshi mardonavor kurashlari qahramonlik dostonlarn uchun boy material bo’ldi. Mana shu kurashlar va tarkib topishlar, birlashishlar va joylashishlarjarayonida o’z-o’zini anglashning buyuk ifodasi sifatida qahramonlik eposi yuzaga keldi. «Qahramonlik eposining mahobatli realizmi real ijtimoiy voqelikni qahramonlik idealizatsiyasi shakllarida tasvirlaydi. Shu bilan birga, qahramonlar obrazi va ular amalga oshirgan jasoratlar tabiiylik chegarasidan birmuncha yuqori bo’ladi. Shu ma’noda ular ajoyib-g’aroyib, qiziqarli, ammo g’ayritabiiy emas, kuychining subyektiv uydirmasi va ijodiy fantaziyasiga asoslangan romanik fantastika bo’lmaydi. Qadimiy qahramonlik eposida ajoyib-g’aroyiblik mifologiyaning, xalq ishonch-e’tiqodining real unsuri sifatida namoyon bo’ladi...». 62 Qahramoilik dostonlari bizgacha sof holida «Alpomish» misolida yetib kelgan. Romanik dostonlar. O’zbek xalq baxshilari repertuaridagi dostonlarning eng katta qismi romanik dostonlardir. «Xalq romani», «romanik» terminlari turkologiyada shartli ravishda qabul qilingan bo’lib, ular og’zaki yaratilgan, ba’zan kelib chiqishi jihatidan kitobiy manbaga ega bo’lgan va og’zaki ijro etilgan muayyan dostonlar guruhini bildiradi. V.M.Jirmunskiy va H.T.Zarifovlar bu terminlarni muayyan dostonlar turiga nisbatan qo’llaganlarida, atamaning shartli ekanligini va ularni Evropadagi «xalq kitoblari» bilan aralashtirmaslik kerakligini ta’kidlagan edilar. Chunki bu xil dostonlarda ko’tarinki, romantik sevgi motivlari doston qahramonlarining fantastik, g’ayritabiiy sarguzashtlari girdobida tasvirlanadi. O’zbek dostonchiligining qahramonlik eposidan keyingi yangi taraqqiyot bosqichi — romanik dostonlar o’tmish davrlarning ijtimoiy-siyosiy munosabatlari bilan bog’Iiq bo’lib, ularning mohiyatini sevgi mojarolari, qo’rqinchii sarguzashtlar, ertakka xos fantastik voqealar, shu bilan birga, hayotiy hodisalar tasviri belgilaydi. Ko’tarinki ishq tuyg’ulari va bu yo’ldagi jasorat ideali bu tip dostonlaming asosini tashkil qiladi. Ularda ulug’vor sevgi romantikasi bilan unga erishish yo’lidagi fantastik sarguzashtlar qahramonligi birlashib, chatishib ketgan. Romanik dostonlaming sujeti sxemalari nihoyatda bir-biriga o’xshash bo’lib, odatda, qahramon g’oyibona oshiq bo’lgan go’zalni izlab safarga otlanadi, ajoyib- g’aroyib hodisalarni, mashaqqatli sarguzashtlarni boshidan kechiradi, g’ayritabiiy kuchlar bilan to’qnashadi, barcha qiyinchiliklarni yengib, o’z maqsadiga erishadi. Doston voqealari hashamatli saroylarda, shovqinli bozorlarda, sehrli bog’larda, tilsimli qo’rg’onlarda, vahimali g’oriarda, qo’rqinchii yer va suv osti yo’llarida kechadi. Biroq bu dostonlaming har bin kompozitsion qurilishi, obrazlari, motivlarining ishlanishi, xarakteri va mazmuni jihatidan mustaqildir. Fantastik voqealar, sarguzashtlar girdobida murakkab ijtimoiy voqelikni barcha real tafsilotlari, ikir-chikirlari va qarama-qarshiliklari bilan tasvirlash romanik dostonlarga xos sodda realizmni tug’diradi. Hayotiy-maishiy xarakterdagi bunday realistik mavzu xalq yumori va didaktikasi xususiyatlari bilan mahkam bog’liqdir. 63 Romanik dostonlaming tarkibi nihoyatda murakkab. Qahramonlik dostonlarida romanik unsurlar bo’lganidek, romanik dostonlardan qahramonlik elementlari, jangnomalarga xos xususiyatlar ham mustahkam o’rin olgan. Hatto bir dostonda bir necha mavzu baravar ishlangan bo’lishi mumkin. Shulami hisobga olib, bu tip dostonlarni beshta ichki turga bo’lish mumkin. Bular: a) jangnoma- dostonlar ( «Yusuf bnlan Ahmad», «Alibek bilan Bolibek»); b) qahramonlik- romanik dostonlar ( «Yakka Ahmad», «Ernazar», «Rustam» turkumi, «Go’ro’g’li» turkumi); s) ishqiy-romanik dostonlar («Kuntug’mish», «Ravshan», Xorazm dostonlari); d) maishiy-romanik dostonlar («Sohibqiron», «Orzigul», «Erah bilan Sherah», «Shirin bilan Shakar», «Xurshidoy»); e) kitobiy dostonlar («Farhod va Shirin», «Layli va Majnun», «Bahrom va Gulandom», «Varqa bilan Gulshoh», «Vomiq bilan Uzro», «Zevarxon»). Jangnoma-dostonlar qahramonlik dostonlari bilan romanik epos o’rtasidagi alohida bosqichni tashkil etadi. Shu ma’noda ular alohida turni tashkil etishi mumkin. Ammo ulaming qadimgi namunalari bizgacha yetib kelmaganligi sababli qo’limizdagi mavjud nusxalarida romanik dostonlaming janr xususiyatlari yetakchilik qiladi va ular o’zlarining keyingi taraqqiyotida romanik eposga yaqinlashib bordilar hamda uning tarkibiy qismiga aylandilar. Jang-u jadallar, tarixiy yoki afsonaviy urushlar va bunday jang epizodlarida qo’shin va yakka shaxslarning jasoratlarini tasvirlovchi dostonlar jangnoma- dostonlar deb yuritiladi. Jangnomalar qahramonlik dostonlari ta’sirida feodalizm davrida shakllangan. Agar bosh qahramon faoliyati qahramonlik dostonlarida yakkama-yakka olishuvlarda, bahodirlik shartlarini bajarishda namoyon bo’lsa, jangnomalarda turli-tuman xarakterdagi urush epizodlarida ko’rsatiladi. Hukmron tabaqa islom dinini harbiy kuch bilan yoygan shaxslarni xalq orasida targ’ib qilish maqsadida jangnoma ko’rinishidan foydalangan. Natijada «Jangnomayi Abo Muslim» «Jangnomayi Sayid Battol G’oziy», «Jangnomayi Amir Hamza» kabi islom dinini zo’rlik bilan targ’nb etgan shaxslarning nomi bilan bog’langan jangnomalar yuzaga kelgan. O’rta Osiyoda kengtarqalganjangnomalarning qadimgi namunalariga «Rustami Doston», «Jangnomayi Jamshid», «Qahramoni qotil», «Hushang», «To’maris» kabilarni ko’rsatish mumkin. O’zbek baxshilari repertuarida jangnomalar nihoyatda ozchilikni tashkil etadi. Urug’, qabila yoki xalqning mustaqilligi uchun olib borilgan janglami tasvirlovchi qadimgi jangnomalar ( «To’maris» kabi) zamonlar o’tishi bilan turli sabablarga ko’ra, epik repertuardan tushib qolgan bo’lishi mumkin. Buning o’rniga ideologik tazyiq tufayli janglar biror xalqning diniy e’tiqodlarini g’ayri dinlardan himoya qilish, o’z dinini o’tkazish tarzida talqin etila boshlagan. Biroq baxshilar repertuaridagi jangnomalarda «muqaddas urushlar» umumiy bir fondir, xolos. Aslida esa, dushmanga qarshi kurashda mardlik va jasorat ko’rsatish, ona-yer daxlsizligi uchun kurash, el-yurtlar birligi, vatanparvarlik va do’stlik kabi oiijanob g’oyalar kuylanadi. «Yusuf bilan Ahmad» va uning davomi bo’lgan «Alibek bilan Bolibek» dostonlari buniig yorqin misolidir. Har ikkala doston vatanparvarlik tuyg’ulari, ona-yurt sog’inchi bilan yo’g’rilgan. Masalan, Yusufning Go’zalshoh huzurida o’z yurtini maqtashi, asirligida turnalar orqali diyoriga salom yo’llashi, Alibekning o’zga mamlakatlarda bo’lganida, Urganch elini qo’msashi epizodlari g’oyatda ta’sirlidir, ularni to’lqinlanmay o’qish va eshitish mumkin emas. Yoki jangnoma-dostonlarning ko’pgina xususiyatlari mujassamlashgan «Xoldorxon» dostonida urush oqibatlarini, keraksiz jang-u jadallarni tasvirlash orqali xalqning bosqinchilik urushlariga qarshi keskin noroziligi baralla yangraydi. Demak, jangnoma-dostonlarning asosini xalqchil g’oyalar, umumbashariy qarashlar tashkil etadi. Romanik dostonlarning qahramonlik-romanik turiga mansub asarlarda qahramonlik yo’nalishi yetakchilik qiladi, ya’ni ularda sevgi, mojarolariga nisbatan qahramonlik mavzusin^ ishlash birinclii planda turadi. «Go’ro’g’li» turkumi dostonlarining ko’pchiligi bunga yorqin misoldir. «Go’ro’g’li» turkumi «Go’ro’g’li» dostonlari xalq dostonchiligida har biri mustaqil yashagan va ayrim-ayrim nomga ega bo’lgan asarlar silsilasi, muayyan omillar bilan bir-biriga birlashgan kattakon turkum bo’lib, ko’pgina xalqlar orasida juda keng tarqalgan. hatto ayrim xalqlarda baxshilar tomonidan hozir ham kuylanib kelinmoqda. Bu dostonlar o’zbek, tojik, turkman, ozarbayjon, turk, qozoq, qoraqalpoq, arman, gruzin, kurd xalqlari epik ijodiyotida o’ziga xos turkumlarni tashkil etadi. Go’ro’g’li Sibir tatarlari, Bulg’or turklari, Eron ozarbayjonlari, Stavropol turkmanlari, Afg’oniston o’zbeklarining ham sevimli epik qahramonlaridan biridir. Turkumning ayrim lavhalari O’rta Osiyo (Buxoro) arablaridan ham yozib olingan. Bunday keng hududda, asosan, turkiy elatlar va qisman turkiy bo’lmagan xalqlar orasida juda ham keng miqyosda tarqalgan, turkumlashishning barcha xillarini o’z ichiga olgan bunchalik ko’p tarmoqli biror-bir epik asarni dunyo folklorshunosligi bilmaydi. Shuning uchun ham ozarbayjon versiyasining 13 majlisini (dostonini) yozib olib, 1842-yilda uni inglizcha tarjimasi bilan birinchi marta nashr etgan diplomat Xodzko: «Osiyoda biror burchak yo’qki, u yerda Ko’ro’g’lining nomi aytilmasin. Hatto Bessarabiya va Moldaviyada uning otini eshitasiz. Agar adiblarnnng shuhrati va mashhurligi ularning o’quvchilarining soni bilan hisoblansa, unda Firdavsiy Ko’ro’g’lidan biroz ortiq bo’ladi», — deb yozgan edi. Go’ro’g’li, Ko’ro’g’li, Karo’g’li, ozarbayjon, gruzin, turk va boshqalarda Ko’ro’g’li nomi bilan shuhrat qozongan. Olimlar «Go’ro’g’li» turkumi dostonlarining kattakon ikki tarmoqqa bo’linishini qayd etadilar. 64 Fanda ularning biri Zakavkaze va Yaqin Sharq versiyalari (ozarbayjon, arman, gruzin, turk va boshqalar) deb yuritilsa, ikkinchisi, O’rta Osiyo versiyalari (o’zbek, qozoq, qoraqalpoq, turkman, tojik va boshqalar) deb ataladi. Bu ikki tarmoqqa birlashgan versiyalar o’zaro muayyan umumnylikka ega bo’lsa-da, dostonlarda qamrab olingan voqelik, epik an’ana va bosh qahramonga berilgan baho, ularning hajmi, tarkibi, kuylanish va tarqalish xususiyatlari jihatidan bir-birlaridan jiddiy ravishda farq qiladi. Turkumning ozarbayjon versiyasi Zakavkaze va Yaqin Sharq versiyalariga xos umumiy xususiyatlarni to’la ifodalay oladi, deb hisoblash mumkin. Bu versiyada tasvirlanishicha, Ko’ro’g’li qirq yigitga bosh bo’lib, mavjud tuzumga qarshi isyonkorlik harakatlarini olib boradi. Kutilmaganda savdogarlar karvonini talaydi, o’ziga dushman qo’shni podshohklarni yengadi, bunday janglarda ajoyib jasorat va qahramonliklar ko’rsatadi, cho’pon, otboqar, darbadar baxshi, duoxon, folbin qiyofalarida dushman ichiga kirib, juda usta tadbirkorlik bilan asir tushgan yigitlariga yordam beradi, o’ziga va yigitlariga ma’qul bo’lgan go’zallarni olib qochadi. Ko’ro’giining jasorati va mardliklari haqidagi bunday hikoyalar yarim tarixiy, yarim afsonaviy xarakterga ega. Bu hikoyalar mag’zida xalq og’zaki ijodi bo’yoqlaridagi real tarix yotibdi. Turkiya sultoni yoki Eron shohlariga tobe yarim mustaqil podsholiklardagi turli xil saroy intrigalari, hukmdorlar yashagan gavjum savdo va hunarmandchilik shaharlaridagi hayot, katta karvon yo’llaridagi janglar ozarbayjon versiyasining tarixiy asoslari hisoblanadi va shunga ko’ra, Ko’ro’g’li Eron shohi Abbos I ning (1585 —1628) zamondoshi qilib ko’rsatiladi. Chindan ham arman tarixchisi Arakel Tavriziyning (vafoti 1670-yil) ko’rsatishicha, shoh Abbos va Turkiya sultoniga qarshi qo’zg’olon ko’targanlarning boshliqlaridan biri Ko’ro’g’li bo’lgan. «Bu — hozir oshiqlar kuylayotgan juda ko’p qo’shiqlarni to’qigan Ko’ro’g’liniig xuddi o’zi». — deya yanada aniqlik kiritadi arman tarixchisi. 6 ’ i Demak, ozarbayjon versiyasida konkret shaxs va davr bilan bog’liq voqealar tengsiz kuch-qudrat va shijoat, olijanob insoniy fazilatlar ideali nuqtayi nazaridan kuylanadi. Ammo bunda umumlashtirish va ideallashtirish muayyan davr va tarixiy voqealarni inkor etish darajasida emas, balki u (xalq ideali) aniq biografik detallar va hayotiy lavhalar bilan chambarchas bog’lanib ketgan. O’rta Osiyo versiyalari, xususan, o’zbek variantlarida esa, umumlashtirish va ideallashtirishning juda yuqori darajasini ko’ramiz. Bunda qahramonona o’tmish aniq tarixiy voqealar sifatida emas, balki mislsiz romantik lavhalarda, xalqning beqiyos ideallari ko’lamida tasvirlanadi. Hamma narsa - hayot ham, xalq turmushi ham, mavjud zamon yetishtirgan qahramonlar ham ko’tarinki romantik bo’yoqlarda, bepoyon badiiy ideal tasawurlarda, cheksiz obrazlar girdobida gavdalanadi. O’zbek «Go’ro’g’li»si boshqa xalqlar «Go’ro’g’li»sidan turkumga birlashgan dostonlarning hajman kattaligi (monumentalligi) va xilma-xilligi, turkumlashishning murakkab jihatlariga asoslanganligi bilan ajralib turadi. O’zbek dostonlarida Go’ro’g’li turkmar » va o’zbeklarning begi, qonuniy hukmdor, o’z xalqi, vatani uchun qayg’uruvchi va uni turli dushmanlar bosqinidan himoya qiluvchi dono murabbiy, ko’plab xalq botirlarini tarbiyalab yetishtirgan yengilmas bahodir sifatida tasvirlanadi. Bosh qahramonga berilgan mana shu bahodan kelib chiqib, Chambil yurtining afsonaviy hukmdori Go’ro’g’lining bahodir qirq yigiti bilan birgalikda ona yeriniig xavfsizligi va ozodligiga tahdid soluvchi qo’shni podsholiklarga qarshi olib borgan kurashi Chambil eli, qabila ozodligi uchun olib borilgan urush tarzida namoyon bo’ladiki, bu o’zbek eposidagi bosh masaladir. «Go’ro’g’li» turkumi dostonlari O’zbekistonning barcha yerlarida yashagan baxshilardan, shuningdek, mamlakatimizdan tashqarida yashovchi o’zbeklar orasidan yetishib chiqqan ijodkorlardan ham yozib olingan. Xalq shoirlari Go’ro’g’lini buyuk samimiyat va iftixor bilan ardoqlab, uning xalqqa mehr- sadoqati, dushmanlarga cheksiz g’azab-nafrati, mamlakat mudofaasida yovuz bosqinchilarga qarshi ayovsiz kurashlari, el-yurt farovonligi uchun g’amxo’rligini zavq bilan kuylaydilar. Turkumga kiruvchi barcha dostonlar ma’lum bir nisbiy mustaqillikka ega bo’lib, jonli og’zaki epik an’anada yakka-yakka ijro etilsalar-da, ular epik Chambil yurti, Go’ro’g’li tipi, uning jangovar safar yo’Idoshi g’irot, bir qator an’anaviy obrazlar (qirq yigit, Ahmad Sardor, Soqibulbul. parilar va boshqalar) kabi qator vositalar bilan o’zaro birlashadi. O’zbek xalqi Go’ro’g’li va uning yigitlari haqida «Kunlarim», «Go’ro’g’li», «Go’ro’g’libek — zo’r botir», «Armoning qolmasin», «Bormi jahonda», «Armonim qolmadi» kabi termalar bilan bir qatorda, har bin bir yarim-ikki ming satrdan tortib, o’n-o’n ikki ming misrali (qariyb shuncha nasriy qism ham mavjud) ko’plab dostonlar yaratgan. Bu materiallarni qiyosiy o’rganish shuni ko’rsatadiki, «Go’ro’g’li» turkumi dostonlari o’zbeklar orasida bir-biridan jiddiy ravishda farq qiluvchi ikki versiyada tarqalgan. Bu versiyalarning biri Xorazm «Go’ro’g’li» dostonlari bo’lib, ular turkman versiyasiga juda o’xshash. ozarbayjon «Ko’ro’g’li»siga ancha yaqin turadi. Turkumga birlashgan Xorazm dostonlari yigirmadan ortiq bo’lib, sujet xarakteri, ijodiy uslubi va kuylanishi jihatidan jiddiy alohidaliklarga ega, ularning hajmi nisbatan qisqa. «Go’ro’g’lining do’rayishi», «Yunus pari», «Arab Rayhon», «Arab tangg’an», «Avaz keltirgan», «Avaz uylantirgan», «Avazning ozod etilishi», «Qirq minglar», «Bozirgon», «Kampir», «Xirmon dali», «Gulruh pari» va boshqa dostonlar Xorazm «Go’ro’g’li» turkumini tashkil etadi. O’zbekistonning Xorazmdan bo’lak yerlarida tarqalgan «Go’ro’g’li» dostonlari ham alohida mustaqil bir versiyani tashkil etib, bu versiya hajmining kattaligi, ijro usuli bilan ajralib turadi. Har ikki versiyada bosh qahramonning umumiy faoliyatida va bir qancha motivlarda o’xshashlik ko’zga tashlanadi. Ammo alohida olingan dostonlarda o’xshashlik deyarli yo’q. ya’ni birida bo’lgan doston (masalan, «Qirq minglar») jkkinchisida, ikkinchisidagi (masalan, «Ravshan») birinchisida mavjud emas. Versiyalar orasida bu darajada jiddiy ayirmalarning mavjudligi turkumga birlashgan dostonlarning muayyan qismi ikki joyda, ikki xil ijtimoiy-iqtisodiy sharoitda yaratilganligi va mustaqil rivojlanishda davom etganligini ko’rsatadi. «Go’ro’g’li» dostonlarini ko’p bilgan va go’zal kuylay olgan baxshilar ularning sonini «Qirq» raqami bilan belgilaydilar. Ammo ularning hammasini to’la bilgan baxshilar aniqlangan emas. Faqat ayrim baxshilarning «Go’ro’g’li» dostonlarini ko’p bilganligi qayd elilgan, xolos. Bizning kuzatishimizcha, «Qirq» raqami an’anaviy bo’lib, u haqiqiy holni ifoda etmaydi. Aslida o’zbek elida tarqalgan «Go’ro’g’li» dostonlarining soni yuzdan oshadi. Hozirgacha folklorshunoslar tomonidan yozib olingan va O’zbekiston Respublikasi 247 Fanlar akademiyasi AJisher Navoiy nomidagi Til va adabiyot instituti Folklor arxivida saqlanayotgan «Go’ro’g’li» dostonlarining soni oltmishdan ortiqdir. Turkuxnning variantlari va Xorazm «Go’ro’g’li» si bu hisobga kirmaydi. Xorazm dostonlarini maxsus o’rgangan professor S.Ro’zimboyevning fikricha. vohada tarqalgan «Go’ro’g’li» dostonlarining umumiy soni yigirma to’rttadir. Shundan o’n sakkiztasi yozib olingan. Bunga haligacha yozib olinmagan, unutilib ketgan «Shodmonbek», «Doniyorxo’ja», «Oydinoy», «Xoldor buvish», «Bektosh arab», «Ahmad Sardorning suyagi», «Ahmad Sardor va Hasanshoh», «Ahmad Sardor va Avaz», «Sherali» kabi o’nlab dostonlarni qo’shsak. yuqorida aylilgan yuz raqamiga yaqinlashib qolamiz. Yozib olingan dostonlarning baxshilar o’rtasida bo’linishi ham bir xilda emas. Masalan, atoqli baxshi Ergash Jumanbulbul o’g’lidan 5, Fozil Yo’ldosh o’g’lidan 10, Islom shoirdan 3, Po’lkan shoirdan 16, Bekmurod Jo’raboy o’g’lidan 2, Saidmurod Panoh o’g’lidan 1, Umir Safar o’g’lidan 3, Mardonaqul Avliyoqul o’g’lidan 2, Rahmatulla Yusuf o’g’lidan 27 doston yqzib olingan. «Go’ro’g’li» turkumi dostonlarini o’rganishda bosh qahramonning epik biografiyasiga mos ravishda ularning birin-ketinlik tartibini belgilash ham muhimdir. Atoqli folklorshunos Hodi Zarif 1941-yilda nashr etilgan «Ravshan» dostoniga yozgan so’zboshisida 39 dostonning shunday birin-ketinligini belgilagan edi. Xorazm dostonlarini kiritmagan holda yozib olingan «Go’ro’g’li» turkumi dostonlari silsilasini biz quyidagicha belgiladik: 1. Go’ro’g’lining tug’ilishi. 2. Go’ro’g’lining bolaligi. 3. Chortoqli Chambil. 4. Zaydinoy. 5. Yunus pari. 6. Misqol pari. 7. Gulnor pari. 8. Qirq yigit bilan qirq qiz. 9. Hasan ko’lbar. lO.Rayhon arab. 11. Shohdorxon. 12. Zamonbek. 13. Xidirali elbegi. 14. Berdiyor otaliq. 15. Elomon. l6Xoldorxon. 17. Soqibulbul. 18. Go’ro’g’lining qrimga borishi. 19. Govdaroz dev. 20. Besh podshoning Chambilga yov bo’lib kelishi. 21. Shoqalandar. 22. Ro’zaxon. 23. Yosaqila. 24 Hasanxon. 25. Chambil qamali. 26. Dalli. 27. Avazxon. 28. Gulqizoy. 29. Oygulqizning vafoti. 30. Intizor. 31. Malikaayyor. 32. Mashriqo. 33. Zulfizar. 34. Bo’tako’z. 35. Qunduz bilan Yulduz. 36. Sarvinoz. 37. Balogardon. 38. Avazning arazi. 39. Ahmad Sardorning o’limga buyurilishi. 40. Avaz o’g’ionning Rumga qochishi. 41. Avazxonning o’limga hukm etilishi. 42. Girdob. 43. Xonimoy. 44. Avaz va Gulshan. 45. Xushkeldi. 46. Oltin qovoq. 47. Zayidqul. 48. Gulixiromon. 49. Zarnigor. 50. Og’a Yunusning olib qochilishi. 51. Ravshan. 52. Nurali. 53. Nuralining yoshligi 54. Balxivon. 55. Jorxon maston. 56. Sumbulsoch beka. 57. Nurali va qari Ahmad. 58. Nuralining yutilishi. 59. Malla savdogar. 60. Jahongir. 61. Ero’g’li (Shahidnoma, Go’ro’g’lining o’limi, Go’ro’g’lining g’oyib bo’lishi). Dostonchilar ma’lumotiga qaraganda, «Ero’g’li» turkumning oxirgi dostoni bo’lib, unda Go’ro’g’lining keksaygan davri va Sulduzi tog’ida g’oyib bo’lishi tasvirlanadi. Epik an’anaga ko’ra, Go’ro’g’liga uzoq umr - 120 yosh berilgan bo’lsa-da, u o’lmaydi, balki afsonaviy Sulduzi tog’ida g’oyib bo’ladi. Rivoyatlarga qaraganda, sevimli yorlari Yunus va Misqol parilar Go’ro’g’liga, keksayganingda sening nomingni o’chirmaymiz, dostoningni ayttiramiz, deb va’da bergan emish. Parilar esa o’lmaydi, ular baxshilarga qo’nib yurib, Go’ro’g’li so’zlarini ularning ichiga joylar emish, shu tufayli baxshilar ham Go’ro’g’lining o’g’illari emish. Mana Shunday e’tiqodlar tufayli irim qilib, «Ero’g’li» dostonini yaxshi bilsalar ham, boshqa asarlarday keng kuylab yurish baxshilar o’rtasida rasm bo’lmagan. Shuning uchun ham uning mukammal variantini yozib olishga muvaffaq bo’linmagan. Atoqli folklorshunos Hodi Zarif ma*lumotlariga qaraganda, xalq shoiri Po’lkan repertuaridagi «Ero’g’li» dostonining she’riy qismi 12 misradan ortiqroq bo’lgan. Hozirgacha ushbu dostonning «Shahidnoma», «Go’ro’g’lining o’limi», «Go’ro’g’lining g’oyib bo’lishi» nomlarida ayrim tugallanmagan variantlari yozib olingan. Sherobodlik Yusuf O’tagan o’g’lidan 1945-yilda M.Afzalov tomonidan yozib olingan, hozircha nisbatan to’la deb hisoblangan «Shahidnoma» dostoni ham baxshilar repertuaridagi «Ero’g’li» dostonining barcha xususiyatlarini o’zida mukammal saqlay olmagan. «Go’ro’g’li» dostonlari muayyan bir turkumni tashkii etsalar-da, ular qahramonning bir-biriga uzviy bog’langan muntazam biografiyasi emas, balki turli baxshilar va dostonchilik maktablari tomonidan uning ayrim jasorat va mardliklarini tasvirlovchi turli davrlarda yaratilgan asarlarning keyinchalik nasliy, biografik va geografik turkumlik doirasida o’zaro birlashtirilishidan iborat. Shuning uchun ham bu dostonlar bir davrda bir-ikki baxshi tomonidan yaratilgan emas, balki ular uzoq davrlar mobaynida ko’plab talantli dostonchilar va dostonchilik maktablarining kuchi bilan ijod etilgan. Ularning ba’zilari uzoq tarixda, O’rta Osiyoda islom dini tarqalishidan burungi davrlarda maydonga kelgan. Ba’zilari bundan uch-to’rt asr ilgari yaratilgan va zamonamizga qadar juda ko’p xalq shoirlari tomonidan har qaysisining o’z zamoni talablariga ko’ra qayta- qayta ishlanib, ko’p variantlarda bizgacha yetib kelgan. 66 «Go’ro’g’li» dostonlari turkumi xalq bahodirining ajoyib-g’aroyib holda tug’ilishi va qahramonona yoshligini tasvirlovclii «Go’ro’g’lining tug’ilishi», «Go’ro’g’lining bolaligi» dostonlari bilan boshlanadi. Ulaming PoTkan shoir variantida tasvirlanishicha, Go’ro’g’lining bobosi To’liboy sinchi Mari yurtining begi qovishtixonning o’g’li bo’lib, yoshligida Yovmit podshosi Odilxonga asir tushadi. To’liboy sinchi xizmatlaridan ko’ngli to’lgan Odilxon qizi Oyshani unga nikohlab beradi. Bulardan bo’lg’usi qahramonning otasi Ravshan tug’iladi. Taka- Yovmit yurtining doimiy dushmani Shohdorxonning navbatdagi bosqinchiliklaridan birida Ravshan, shuningdek, Taka-turkman begi Jig’alixonning farzandlari Gajdumbek va Bibi hilollar Zangar yurtiga asirtushib ketadi. Zangarda Ravshan bilan Bibi hilol tasodifan uchrashib qolib, bir-birlarini sevadilar va turmush quradilar. Bu orada Ravshanning sinchiligi xabari Shohdorxonga yetib keladi. Shohdorxon uni saroyga chaqirib, otlarini ko’rsatadi. Ravshan bular ichida tulpor yo’qligini aytib, holvachining otini maqtaydi. Achchiqlangan xon Ravshanning ko’zlarini o’yib oladi. Ravshan ko’r ko’zining xuniga holvachining otini tilab olib, shu ot yordamida qaynag’asi Gajdumbek bilan Yovmitga qochadi. Zangarda qolgan Bibi hilol qomidagi olti oylik gumonasi bilan vafot etadi. Go’rda o’lik onadan bo’lajak qahramon tug’iladi. Cho’pon Rustam uyuridagi bir baytal uni emizadi va keyinchalik u Rustam yordamida shu baytalda Yovmitga qochib keladi. Ko’rinadiki, epos an’anasiga ko’ra, Go’ro’g’lining kelib chiqishi yuqori tabaqa bilan bog’lansa-da, u awalo, kambag’al bir otboqar sinchining o’g’li; cho’pon Rustam tarbiyasida voyaga yetadi, xalq qahramonlariga xos g’ayritabiiy yo’sinda tug’iladi va bahodirlik kamolotiga erishadi. Bu bilan, bir tomondan, Go’ro’g’lining yoshligidanoq xonlarga, saroy aristokratiyasiga qarshi tarbiyalanganligi ko’rsatilsa, ikkinchidan, uning epik Chambil yurtining qonuniy hukmdori ekanligi har jihatdan asoslanadi. «Go’ro’g’lining tug’ilishi», «Go’ro’g’lining bolaligi» dostonlari ko’p planli asarlar bo’lib, ularda g’irot biografiyasiga oid ajoyib ma’lumotlar ham bor. Bu ma’lumotlarga ko’ra, qahramonni emizgan baytal bilan Xuroson ko’lidan chiqib kelgan ayg’irdan («suv oti»dan) urg’ochi qulun tug’iladi. Bu qulun uch yashar bo’lgach, Go’ro’g’li Rayhon arabning dong’i chiqqan tulporidan nasi olishga harakat qiladi. Natijada, uchinchi ot - g’irko’k tug’iladi. G’irko’k yetti kunlik bo’lganda onasi o’ladi. Go’ro’g’li unga turlik hayvonlarning sutini berib tarbiya qiladi. Go’ro’g’li bilan g’irot orasida juda ko’p o’xshashliklar bor: dostonda har ikkalasi ham uchinchi naslgacha tilga olinadi (To’liboy - Ravshan - Go’ro’g’li; qahramonni emizgan baytal - «suv ot» dan tug’ilgan urg’ochi qulun - g’irko’k); ikkalasi ham yetim; ikkalasi shirxo’ra va hokazo. Bu bilan qahramon va uning jangovar oti o’rtasida eposga xos ajoyib bir aloqa yuzaga keltiriladiki. bu butun turkum bo’ylab izchil davom etadi. Dastlabki dostonda yosh qahramonning chiltonlar bilan uchrashuvi, kelajak yo’lining oldindan belgilanishi, epik Chambil yurtining bunyod etilishi, Yovmit eliga xon qilib ko’tarilishi kabi voqealar juda qiziqarli tasvirlanadi. Shohdorxon va Ravshan, Ravshan va Urayxon, Rayhon va Go’ro’g’li to’qnashuvlarida butun turkumga xos bo’lgan ijobiy va salbiy sifatlar namoyon bo’ladi. Turkumning ushbu dastlabki dostonlaridayoq o’zbek «Go’ro’g’li»siga xos cheksiz fantaziya, ko’z ilg’amas geografik va etnografik kengliklar to’la namoyon bo’ladi. Bu hoi, ayniqsa, «Yunus pari», «Misqol pari», «Gulnor pari» dostonlarida yanada yorqin ko’rinadi. Bu asarlar Go’ro’g’lining uylanishi va shu bilan bog’liq qahramonliklariga bag’ishlangan. Epik an’anaga ko’ra, Go’ro’g’lining ikki xotini - Yunus va Misqol parilar (Po’lkan varianti bo’yicha uchinchi — Gulnor pari) bor. Ular Ko’hi qofda Eram bog’ida yashaydi, ularni juda katta devlar qo’riqlaydi. Parilar Go’ro’g’liga ilgaridan «belgilangan» bo’lsa-da, ulami qo’lga kiritish uchun katta jismoniy kuch bilan bir qatorda aql, farosat, usta tadbirkorlik ham kerak edi. Go’ro’g’li buni qoyil qilib bajaradi. Dostonlarda parilar podsholigi, undagi saroy va oilaviy hayot inson turmushining ideal ko’rinishi sifatida keng, hayotiy lavhalarda juda real tasvirlanadi. Baxshi inson turmushi bilan bog’liq hayotiy, tarixiy, etnografik tafsilotlarni muhabbat bilan bayon etadi. Kitobxon va tinglovchi shunday bir bepoyon fantastik olamga olib kiriladiki, aql bovar qilmas bu yuksak olamda inson turmushi, tafakkuri, kurashlari, hasrati va xursandchiligi namoyon bo’ladi. Real hayot bilan mustahkam bog’liq bunday chiroyli fantaziyalar namunalarini «Go’ro’g’li» dostonlaridan istagancha topsa bo’ladi. Bu o’rinda «Balogardon», «Malika ayyon>, «Mashriqo» va boshqa dostonlarni eslash kifoya. Turkumda Go’ro’g’li va Chambil yurtining doimiy tashqi dushmanlari sifatida Rayhon arab, Bektosh arab, Xunxorshoh va boshqalar tilga olinadi. Shirvon xoni Rayhon arabning Go’ro’g’lining yangasi (Alimad Sardorning xotini) Xoljuvonni olib qochib ketishi va o’z navbatida, yosh Go’ro’g’lining Rayhon arab qizi Zaydinoyni tog’asiga keltirib berishi ( «Zaydinoy» dostoni) ular o’rtasidagi qator dushmanlik harakatlarining yuzaga kelishiga sabab bo’ladi. Bunday dushmanlik harakatlari ko’pchilik asarlarda epizodik tarzda tilga olinsa, ayrim dostonlarda («Rayhon arab», «Chambil qamali», «Bektosh arab», «Xoldorxon» va boshqalar) bu narsa ikki xalq o’rtasidagi haqiqiy jang tarzida kengaytiriladi. Lekin bosqinchiiik urushini har gal arab yoki Xunxor hukmdorlari boshlaydi va har gal ular Go’ro’g’lidan yengiladi. «Go’ro’g’li» turkumi dostonlarida qahramonning ota jihatdan tog’asi Ahmad Sardor bilan, Ahmad Sardorning qirq yigit, Hasan, Avazlar bilan munosabatlari ham muhim o’rin tutadi. Ahmad Sardorning oilaviy va siyosiy intrigalari, uning Go’ro’g’li va Go’ro’g’li yigitlariga, ayniqsa, Avazxonga nisbatan g’arazi ayrim asarlarda («Xushkeldi», «Avazning arazi», «Intizor», «Xoldorxon», «Xidirali elbegi», «Malika ayyor» va boshqalar) umumiy tarzda, epizodik xarakterda bo’lsa. bir qator dostonlarda («Ahmad Sardor va Hasanshoh», «Ahmad Sardor va Avaz», «Avazxonning o’limga hukm etilishi») asar sujetining asosini tashkil etadi. Turkumda Go’ro’g’lining bahodir qirq yigitiga alohida o’rin beriladi. Bular Go’ro’g’lining bahodirliklarini tan olib, uning atrofiga ixtiyoriy ravishda uyushgan turli urug’ va qabilalarning beklari hisoblanadi. Masalan: Zamonbek taka urug’idan, Shodmonbek o’zbekning muytan urug’idan, Xidirali elbegi qoraqalpoq, To’lak botir tojik va boshqalar. Ayrimlarini esa (Xoldorxon, Yusuf sulton, Ashurbek) Go’ro’g’libek turli mamlakatlardan olib keladi. O’tmishda turli urug’ va qabilalar o’rtasida kelishmovchilik va nizolar bo’lib turgan bir paytda, Go’ro’g’li hukmdorligining bunday baynalmilal tus olishi katta ahamiyatga ega. Go’ro’g’lining qirq yigiti qayerdan va qaysi urug’dan bo’lmasin, afsonaviy ozod o’lka — Chambilning ozodligi, xalqining farovonligi uchun tinmay kurash olib boradi. Go’ro’g’lining doimiy yo’ldoshi bo’lgan bu jasur yigitlaming bir qanchasi faoliyatiga alohida-alohida dostonlar («Xoldorxon», «Zamonbek, «Xidirali elbegi», «Berdiyor otaliq», «Elomon», «Shodmonbek», «Doniyorxo’ja» va boshqalar) bag’ishlangan. Turkumdagn anchagina dostonlar Go’ro’g’lining asrandi farzandlari - Hasan, Avaz; nevaralari - Nurali, Ravshan va evarasi Jahongirlarning qahramonona sarguzashtlariga bag’ishlangan bo’Ub, bular ham o’zaro muayyan kichik turkumlarni tashkil etadi. Bu ichki turkumlar asrandi farzandlarning olib kelinishini tasvirlovchi dostonlar ( «Hasanxon», «Avazxon») bilan boshlanadi. Hasan va Avazning o’z biografiyalari bor, ularning har biri turkumda muayyan o’rin tutadi. Hasanxon turkumda faqat bir doston («Dalli»)ning bosh qahramoni sifatida ishtirok etadi. Avazxon esa, butun bir dostonlar («Balogardon», «Intizor», «Bo’tako’z», «Qunduz bilan Yulduz», «Zulfizar bilan Avaz», «Gulixiromon», «Malika ayyor», «Mashriqo», «Gulqizoy» va boshqalar) turkumining bosh qahramonidir. Bu dostonlarning asosini Avazxonning turli afsonaviy mamlakatlar go’zallarini olib kelish uchun ko’rsatgan bahodirliklari tashkil etadi. Hasan va Avaz kichik turkumlari Go’ro’g’li. g’irot, qirq yigit, doimiy an’anaviy obrazlar (Ahmad Sardor, Soqibulbul. Hasan Ko’lbar va boshqalar), Chambil yurti orqali Go’ro’g’li turkumiga birlashadi. Nasliy turkumlik doirasida yuzaga kelgan navbatdagi dostonlar Go’ro’g’lining nevaralari — Nurali va Ravshanlarning nikoh safari va boshqa sarguzashtlarini tasvirlovchi asarlardir («Nurali», «Ravshan», «Nuralining yoshligi», «Sumbulsoch bekach» va boshqalar). Nasliy turkumlanishda so’nggi bosqichni Go’ro’g’lining evarasi (Nuralining o’g’li) Jahongir haqidagi epik. rivoyat tashkil etadi. Go’ro’g’lining o’g’illari, nevaralari va evarasi haqidagi dostonlar uning «farzandsizligini» keyingi planga suradi. An’anaga ko’ra, «farzandsiz» hisoblangan «Go’ro’g’li» oqibatda uch avlod qahramonlarining sardori va murabbiysi sifatida maydonga chiqadi. Shunday qihb, turkum dostonlari xalq hayoti, turmush va maishatini, orzu-umidlari va ideallarini, axloqiy-estetik va ijtimoiy qarashlarini keng tasvirlovchi epopeyadir. Ishqiy-romanik dostonlarda sof muhabbatni kuylash, intim sevgi sarguzashtlarini tasvirlashga alohida e’tibor beriladi. Ularda bir tomondan, sevgi yo’lidagi achchiq qismat, iztirob, ruhiy dramalar yorqin gavdalantirilsa, ikkinchidan, shu achchiq qismat tasvirida adolatli turmushga intilish, sevishganlarning oxir-oqibatda qovushishlari va yorqin kelajakka ishonch yog’du sochib turadi. Bu jihatdan «Kuntug’mish» dostoni xarakterlidir. Unda zulm va zo’rlik bilan bir-biridan ajratilgan oshiq-ma’shuqlar taqdiri, adolatsiz zamon to’fonida ota- onasidan va bir-biridan ajralib qolgan egizaklar taqdiri turli-tuman ijtimoiy hodisalar fonida nihoyatda aniq va real tasvirlangan. Misralarning rang-barang tovlanishi, qofiyalarning xilma-xil va nihoyatda boyligi, bandlarning turli-tuman vaznlarda mohirlik bilan o’rin almashtirilishi, asosiy ma’noni tashuvchi chiroyli radiflarning mo’1-ko’lligi kabilar uning badiiy barkamolligini ko’rsatib turibdi. Dostonda vafo va sadoqat, oila va erkin muhabbat, bolalar va ota-onalarning burchi haqidagi xalqimizning orzu-umidlari, ideallari o’zining yorqin ifodasini topgan. Maishiy-romanik dostonlarda realistik holatlar, mavjud tuzumdan ijtimoiy norozilik kayfiyatlari, maishiy turmush bilan bog’liq turli-tuman tafsilotlarni batafsil tasvirlash yetakchilik qiladi. Bunday dostonlar sujeti feodalizm sharoitida o’zining real zaminiga ega edi. Masalan, «Qironxon» («Sohibqiron») dostonida realistik holatlar fantastik voqea va hodisalar bilan uyg’un bir holatda tasvirlanadi. Farzandsizlik tufayli chekilgan oh-u zorlar, kundoshlarning mol-dunyo uchun har qanday yaramasliklardan qaytmasliklari, hatto o’zlarining g’arazli niyatlarining amalga oshishi uchun begunoh go’daklarni ham oidirishga tayyor turganliklari, hukmdorning adolatsiz hukmi, Bo’tako’zning zindonda tortgan azoblari, Xudoyqul podachining maishiy turmush sharoiti qanchaiik real bo’yoqiarda ko’rsatilgan bo’lsa, cho’lga uloqtirilgan egizaklar - Qironxon va Qorasochlarning taqdiri, sarguzashtlari, Qironxonning o’zga yurtlarga qilgan safarlari shunchalik fantastik qobiqda, sehrli ertaklarga xos tarzda berilgan. Bu xil dostonlarda xalqimiz va baxshilarning demokratik qarashlari yanada yorqinroq aks etgan. Romanik eposning yana bir ichki turini kitobiy dostonlar tashkil etadi. Bu o’rinda «kitobiy» atamasi nihoyatda shartli bo’lib, ular ham aslida og’zaki kuylangan va bizgacha og’zaki ravishda yetib kelgan dostonlardir. Asoslarigina yozma adabiy manbaga borib taqaladigan bunday dostonlarni xalq baxshilari shundayligicha olmay, balki ularni jonli og’zaki epik an’analarga to’la bo’ysundirdilar. Boshqacha aytganda, kitobiylik, asosan, bunday dostonlarning manbayidadir, ijro va poetika elementlarini esa, epik ijodiyotning og’zaki an’analarsiz tasawur qilish mumkin emas. Mumtoz she’riyat ninumalarining baxshilar tomonidan folklorga xos ravishda qayta ishlanishi natijasida yuzaga kelgan yoki yaratilishi jihatidan yozma adabiy manbaga ega bo’lgan, shuningdek, bevosita yozma adabiyot ta’sirida yaratilgan asarlar kitobiy dostonlar deb yuritiladi. Kitobiy dostonlar unga asos bo’lgan manbaning xarakleriga qarab, romanik yoki qahramonlik dostonlari xususiyatlarini o’zida muayyan darajada saqlagan bo’lishi mumkin. Ularda sof folklor dostonlari uchun xarakterli bo’lgan qahramonona jasorat, jang-u jadallardagi jangovarlik nihoyatda sust berilgan, asosiy o’rinni ijtimoiy va oilaviy hayotning shart- sharoitlari bilangina kelisha olmagan zavqli, ko’tarinki muhabbat mavzusining tasviri egallaydi. Kitobiy dostonlarning bir guruhi mumtoz adabiyot namunalarining baxshilar tomonidan qayta ishlanishi natijasida yuzaga kelgan. Masalan, «Farhod va Shirin», «Layli va Majnun», «Bahrom va Gulandom» Alisher Navoiy dostonlari, «Yusuf va Zulayho» Shu sujetdagi forsiy va turkiy asarlar. «Rustami Doston», «Varqa bilan Gulshoh», «Vomiq bilan Uzro» forschadan ozarbayjonchaga qilingan tanimalar asosida yaratilgan. Kitobiy dostonlar orasida yana shunday namunalar borki, ularning yaratilishida asos bo’lgan manbani topish qiyin. Ammo asarning mavzusi, uslubi, tasvir mohiyati kitobiy manbaga asoslanganligi va yozma adabiyotga yaqin turganligini aniq ko’rsatadi. «Sanobar», «Zevarxon» kabi dostonlar shunday asarlardan hisoblanadi. Xorazm dostonchiligida, shuningdek, «Malikayi Dilorom», «Tohtr va Zuhra» kabi bir qancha dostonlarda og’zaki va yozma adabiyotning juda murakkab ko’rinishlariga, turli-tuman adabiy an’analarning o’ziga xos ravishda chatishib ketganligiga duch kelamiz. Kitobiy dostonlarda qahramonlarning sevgi kechinmalariga alohida e’tibor beriladi. Qahramon yor uchun ajoyib-g’aroyib sarguzashtlarni boshidan kechiradi, o’z ahvolidan fig’on chekadi, uzun monologlarda hijron azobidan zorlanadi, g’ayritabiiy kuchlarga yolvoradi, ya’ni qahramon kechinmalari ba’zan diniy, ba’zan o’ta sentimental mohiyat kasb etadi. Tarixiy dostonlar. Tarixda bo’lib o’tgan voqea va hodisalar, ayrim tarixiy shaxslar faoliyati asosida yaratilgan tarixiy dostonlar baxshilar repertuarida boshqa dostonlarga nisbatan juda kam o’rin egallaydi, tarqalish doiralari ham nihoyatda chegaralangan. Ularda tarixiy haqiqat bilan afsona, fakt bilan badiiy to’qima chatishib ketgan, ya’ni bunday asarlarda aniq tarixiy voqelikka folklorga xos ravishda yangi ma’no beriladi va baholanadi. Shu bilan birga, ularning mavzusi, obrazlari, tashigan g’oyalari aniq tarixiy sharoitdagi kurashlar bilan bog’liqdir. Tarixiy dostonlar tarixdagi aniq voqealar va faktlarni tasvirlash xarakteri, hujjatiylikning darajasi jihatidan bir-birlaridan jiddiy farq qiladilar. Ularni shu xususiyatiga qarab: a) tarixiy-qahramonlik; b) tarixiy-fantastik; c) tarixiy-konkret yoki yangi dostonlar; d) avtobiografik dostonlar kabi ichki turlarga bo’lish mumkin. Tarixiy-qahramonlik dostonlarining eng yaxshi namunalaridan biri «Oysuluv» dostonidir. Tarixiy-fantastik dostonlarga «Tulumbiy», «Shayboniyxon» kabilarni kiritish mumkin. «Shayboniyxon» dostonida epik voqelik yarim tarixiy, yarim afsonaviy xarakterga ega bo’lsa, «Tulumbiy»da ayrim tarixiy shaxslar nomidan bo’lak hech narsa qolmagan, ya’ni unda sujet tarixiy voqelik asosida emas, balki ishqiy- sarguzasht yo’nalishida rivojlanadi. Bunday dostonlarda qachonlardir bo’lib o’tgan tarixiy voqealar va tarixiy shaxslar epik bayon uchun umumiy fon vazifasini o’taydi, xolos. Xalq orasida ertak va afsonalar holida juda keng tarqalgan «Xurshidoy» qissasining ikkinchi qism sifatida «Shayboniyxon» dostoniga kiritilishi va Shayboniyxonning hukmdorlik davri bilan bog’lanishi ham shu bilan izohlanadi. Tarixiy-konkret yoki yangi dostonlarga XIX asrning II yarmi va XX asr boshlari, xususan, sho’ro davrida baxshilar tomonidan yaratilgan asarlar kiradi. Bunday dostonlar o’zlarining mustahkam tarixiy asoslariga, qahramonlarining prototiplariga ega. «To’lg’anoy», «Mamatkarim polvon», «Jizzax qo’zg’oloni», «Mardikor», «Amir qochdi», «Ochildov», «Hasan batrak» kabilar yangi dostonlarning eng yaxshi namunalari hisoblanadi. Aniq faktlar va hujjatlarga asoslanish bunday dostonlarning bosh xususiyatidir. Yetakchi baxshilar repertuarida avtobiografik asarlar ham muhim o’rin tutadi. Bunday dostonlar liro-epik xarakterga ega bo’lib, ularda baxshilar o’zlarining hayot va ijod yo’li asosida davrning muhim voqea-hodisalarini tasvirlaydilar. Ergash Jumanbulbul o’g’lining «Tarjimai hoi», Fozil Yo’ldosh o’g’lining «Kunlarim», Abdulla Nurali o’g’lining «Kunlarim» kabi dostonlari buning yorqin namunalaridir. Xalq dostonlari, uning janr xususiyatlari va turlari haqidagi bu umumiy fikrlar o’zbek eposi juda ham boy va rang-barang ekanligini ko’rsatib turibdi. «Alpomish» dostoni Bu doston qadimiy qahramonlik eposining yorqin namunasidir. Epik mazmunning qahramonlik xarakteriga ega bo’lishi uning bosh xususiyati hisoblanadi. Chunki dostonning butun mohiyati va asosiy yo’nalishini ana shu xususiyat belgilaydi. V.G.Belinskiyning ta’kidlashicha, «xalqning go’daklik zamonlarida uning hayoti ko’proq botirlikda, qahxamonlikda ifodalanadi». Shuniig uchun ham qadimiy qahramonlik eposi «xalqning faqat go’daklik davrlarida... uning kuch-qudrati va toza faoliyati faqat qahramonlik g’alabalarida ko’ringan zamonlardagina paydo bo’lishi mumkin». 67 Ko’chmanchilik hayoti va patriarxal-urug’chilik munosabatlari bir daraja saqlanib kelayotgan zamonlarda yaratilgan, jamiyat va inson hayoti masalalarini o’ziga xos reallikda — qahramonlik va go’zallik haqidagi xalq ideallari doirasida kuylagan «Alpomish» dostoni ham turkiy xalqlar patriarxal hayotidagi «Epik bosqich»ning poetik ko’zgusidir. Doston bir qancha turkiy va ularga yaqin yashagan ayrim turkiy bo’lmagan xalqlar orasida juda keng tarqalgan. Uning o’zbek, qoraqalpoq, qozoq, oltoy versiyalari doston holida; tojik, tatar. boshqird, O’rta Osiyo arablari versiyalari ertak va rivoyatlar tarzida mashhurdir. O’rta asr o’g’iz eposining muhim yodgorligi «Kitobi dadam Qo’rqut» tarkibidagi «Bamsi Bayrak» asari o’zining sujeti va kompozitsion qurilishi jihatidan «Alpomish» dostoniga juda ham yaqin turadi. Tekshirishlar shuni ko’rsatadiki, «Alpomish» dostoni o’zbek xalqi orasida ikki versiya va ko’plab variantlarda juda keng tarqalgan. O’tgan asrda uning variantlari yigirma sakkiz xalq baxshisidan o’ttiz uch marta (to’la matni, pare ha, mazmuni) yozib olindi. «Alpomish» dostonining to’la variantlari yozib olingan baxshilar orasida Fozil Yo’ldosh o’g’li, Muhammadqul Jonmurod o’g’li Po’lkan, Berdi baxshi, Bo’ri Sodiq o’g’li, Bekmurod Jo’raboy o’g’li, Mardonaqul Avliyoqul o’g’li, Abdulla Nurali o’g’li, Saidmurod Panoh o’g’li, Umir Safar o’g’li kabi yetakchi dostonchilar bor. Dostonning yozib olingan qo’lyozmalarining asl nusxalari 6’zbekiston Respublikasi Fanlar akademiyasi Alisher Navoiy nomidagi Til va adabiyot institutining folklor arxivida saqlanadi. Bu variantlar orasida eng mukammali, badiiy jihatdan eng yuksagi atoqli xalq shoiri Fozil Yo’ldosh o’g’lidan yozib olingan nusxa hisoblanadi. Unda shoirning yuksak dostonchilik mahorati to’la namoyon bo’lgan. Fozil Yo’ldosh o’g’li «Alpomish» dostonini butun umr bo’yi kuylab kelgan. Atoqli shoir Hamid Olimjonning obrazli iborasi bilan aytganda, bu doston ning shoirlik beshigi bo’lgan. Doston yaratilgan daw va uning g’oyaviy mazmuni. Xalq og’zaki ijodi asarlarining yaratilish tarixini belgilash nihoyatda qiyin. Chunki ular og’zaki ijro va ijod davomida bizgacha muayyan o’zgarishlar bilan yetib kelgan. Shuning uchun ham folklor asarlarining yaratilish davrini beigilaganda, ularda tasvirlangan asosiy masaladan ikkinchi darajalilarini farqlash, keyingi davrlarda kirib qolgan g’oya va motivlami hisobga olish kerak bo’ladi. «Alpomish» dostonining sujet tarkibi va asosiy motivlariga diqqat qilsak, unda patriarxal-urug’chilik munosabatlari va shu hayot tarzini tasvirlash asosiy o’rin tutadi. Qolaversa, unda ayrim urug’ oqsoqollarining hukmronlikka intilishidan iborat munosabatlar tasviri ham mavjud. Dostonda aks etgan bunday ijtimoiy hayot voqeliklari uning yaratilish tarixini belgilash uchun muhim ahamiyatga ega. Shuni ham ta’kidlash kerakki, patriarxal-urug’chilik munosabatlarining yemirila borishi va feodalizmning tug’ilish jarayoni hamma yerda bir vaqtda va bir xilda sodir bo’lgan emas. Bu o’tish jarayoni ayrim yeriarda hatto o’rta asrlargachfc davom etdi. Dostonda tasvirlangan bunday ijtimoiy hayot tarzi va undagi bir qator motivlar tahlili orqali H.T.Zarifov «Alpomish» dostoni ko’chmanchi-chorvador qo’ng’irot urug’i orasida patriarxal-urug’chilik munosabatlari yemirila boshlagan davrda, mo’g’ullar istilosidan awal, Sirdaryoning quyi oqimlari va Oral dengizi atroflarida yuzaga kelgan. degan xulosaga keldi. Bu xulosada jiddiy asos bor. Chunki doston mazmuni, undagi obrazlar tizimi, shuningdek, dostonning muayyan joylar bilan bog’lanishi va xalqimizning etnogenetik taraqqiyoti bu fikrni tasdiqlab turibdi. Shundan kelib chiqib, doston dastlab ko’chmanchi-chorvador qo’ng’irot qabilasi orasida X-Xi asrlarda yaratildi, deyish mumkin. Qo’ng’irot qabilasining turli hududlarga siljishi bilan doston boshqa urug’ va elatlarga ham o’tib, ularning epik an’analari asosida qayta ishlana borib, juda keng tarqaldi va nihoyat, uning yaratilishida ota-boboiari ishtirok etgan har bir xalqning «O’z» eposiga aylandi. Qo’ng’irot urug’i bir qancha turkiy xalqlar, jumladan, o’zbeklar, qoraqalpoqlar, qozoqlarning etnogenetik jarayonida muhim o’rin tutganligini hisobga olsak. bu masala yanada oydinlashadi. Dostonning o’zbek versiyasi XV asrning oxiri va XVI asrning boshlarida og’zaki epik an’anada «Yangilanish» jarayonini kechirdi va to’la shakllandi. Biroq uning asosi, undagi bir qator motiv va tushunchalar nihoyatda qadimiydir. «Alpomish» dostoni qahramonlik, mardlik, vatanparvarlik, turli elatlar va xalqlarning birodarligi, sevgi va sadoqat, oila mustahkamligi va urug’ birligini kuylovchi ulkan eposdir. Doston qo’ng’irot urug’i boshliqlari - aka-uka Boybo’ri va Boysarilarning farzandsizligi tasviri bilan boshlanadi. Unda bo’lajak qahramonlar - Alpomish va Barchinlarning ajoyib-g’aroyib holatlarda tug’ilishi, Alpomishning bahodirona yoshligi va birmchi bor pahlavonlik ko’rsatishi. Boysarining Boybo’ridan arazlab qalmoq eliga ko’chishi, qahramonning yorini olib kelish uchun o’zga mamlakatga safari va Qorajon bilan do’st tutinishi, raqiblari— qalmoq alplari bilan yonma-yon turib, Barchinning shartlarini bajarishi va yorini olib, o’z eliga qaytishi, qaynatasi Boysarini qutqarish uchun ikkinchi marta safar qilganda, yetti yil tutqunda qolishi, asirlikdan oti Boychibor yordamida qutulib, o’z eliga xotini Barchinning zo’ravon Ultontoz bilan bo’layotgan to’yi ustiga kelishi hamda raqibini yengib, o’z hokimiyatini o’rnatishi voqealari tasvirlanadi. Sevimli yor. oila va shu bilan bog’liq ravishda yangi tipdagi urug’ birligi uchun kurash hamda bunga to’sqinlik qiluvchi barcha qora kuchlarni yengish «Alpomish» dostonining asosiy g’oyaviy mazmunini tashkil etadi. Chunki dostonda qo’ng’irot qabilasida patriarxal urug’chilik munosabatlari yemirila boshlagan bir davr ijtimoiy voqeligi tasvirlanadi. Jamiyat taraqqiyotining bu bosqichida ishlab chiqarish kuchlarining rivojlanishi patriarxal oilaning yemirilishi va monogam oilaning tashkil topishiga olib keladi. Monogam oilaning vujudga kelishi progressiv hodisa bo’lib, patriarxal-urug’cnilik jamiyati asoslarini bo’shashtiradi. Ana shu progressiv holat «Alpomish» dostonining g’oyaviy yo’nalishini belgilaydi. Dostonda tasvirlangan davrda hah ijtimoiy gumhlar bir-birlaridan keskin ajrahb chiqmagan, sinfiy ziddiyatlar kuchaymagan edi. Bu davrda jamiyatning ijtimoiy munosabatlarida sinflar va ular o’rtasidagi kurash markaziy hamda yetakchi masala bo’lmay, balki qabila oqsoqollari, urug’ boshhqlari va ularning qabila hayotida o’ynagan roli muhim edi. Shuning uchun ham epos qahramonlari umumqabila manfaatlari uchun kurashadilar va shu manfaatlar bilan yashaydilar. Epos qabila oqsoqollari, urug’ boshliqlari, shu jumladan, Boybo’ri, Boysari va boshqalarga zulm qiluvchi sinf vakillari sifatida qaramaydi. ularga bir xilda baho bermaydi. «Alpomish» dostonida xalqimizning qahramonlik haqidagi ideallari, mardlik tuyg’usi yorqin tasvirlanadi. Dostonda yorga erishish uchun mard bo’lish va dushmanga qarshi kurashish kerak, degan g’oya bo’rtib turadi: Oq kirovka, oltin sovut kiyaman, Bor kuchimni bilagimga jiyaman, Olmos olsam, qirmizi qon quyaman, G’animlarning tanasini uyaman, Qarchig’ayman, dushman boshin qiyaman. Esim olsa, bo’tadayin bo’zlayman, Dushman ko’rsam, kesib bag’rin tuzlayman, Aslim sherman, o’zim yo’lbars izlayman. Dostonda qahramonlik, jasurlikni ulug’lash, mardlik tuyg’ulari vatanparvarlik g’oyasi bilan uzviy bog’langan holda tasvirlanadi. Doston qahramonlari o’n olti urug’ qo’ng’irot eli, Boysun-Qo’ng’irot diyori bilan mahkam bog’langandir. Ular qaerda bo’lmasinlar, shu el, shu diyorning g’am-alamiga sherik bo’ladilar, shu el, shu diyor sog’inchi bilan yashaydilar. Doston qahramonlarining o’z qabilasi, xalqi va yurtiga bo’lgan vatanparvarlik hislari, xususan, dostonning ikkinchi qismida o’quvchini to’lqinlantirarli darajada tasvirlangan. Bu hissiyot qahramonning tutqunlik davrida g’oz orqali vataniga salom yo’llashida; Barchin, Qaldirg’och, Yodgorlarning hijron alamlari tasvirida, qahramonning yo’ldagi uchrashuvlari epizodlarida yanada yorqin aks etgan. Umr bo’yi tug’ilib o’sgan yurtini, xalqini sevgan AJpomishdagi bu hissiyot yetti yillik asirlikdan keyin ona tuproqqa qadam qo’yganda yanada yuqori nuqtaga ko’tariladi, vatani, eli haqida turli xayollarga boradi: Asqar tog’i tumanmikan, Men bilmayman bu yo’llarda, Ota-enam omonmikan, Ko’rganim yo’q Qo’ng’irot eli, Qadimgiday zamonmikan?.. Tog’ga chiqib shunday qarab turibdi, Yoylab yotgan Boysun yurtin ko’ribdi. Elatini ko’rib ko’ngli buzildi, Ko’zdan yoshi munchoq-munchoq tizildi. Dostonda el-u yurtga muhabbat motivlari urug’ birligi g’oyasi bilan birlashib ketadi. Ajralish qabila a’zolari boshiga og’ir kulfatlar keltiradi. Barchin, Qaldirg’och, hatto Boysarining o’zi ham o’zga mamlakatda xor-zor bo’lishlarini takror-takror aytadilar. Dostonning har ikkala 260 qismida ham Alpomishning Barchinga uylanishi qo’ng’irot urug’ining yangidan birlashishiga olib keladi, Demak, Alpomishning nikoh uchun, oila uchun —»O l z uyi» uchun kurashi qonuniy ravishda qo’ng’irot urug’ining yanada mustahkamlanishi, yangi tipda qaytadan birlashishi uchun kurashi hamdir. Dostonda bu kurash qahramonlik va mardlik, insonparvarlik va hurlik, vatanga va xalqqa muhabbat, turli elatlar hamda qabilalarning insoniy huquq uchun kurashda do’stligi va hamkorligi g’oyalari bilan uzviy bog’liq ravishda tasvirlanadi. Dostonning asosiy obrazlari. «Alpomish» dostonining bosh qahramoni sahroyi bahodir, qo’ng’irot urug’ining umidi va ishonchi Hakimbek — Alpomishdir. U mehnatkash xalqning qahramonlik kuchlarini o’zida mujassamlashtirgan, yovuzlik va yomonlikning ashaddiy dushmani, el-yurt farovonligi yoiida mardliklar ko’rsata olgan bahodir, xalq eposining quyma obrazidir. Qadimgi davrlar va o’rta asrlarda inson beqiyos kuch-qudrat egasi hisoblangan, chunki o’sha sharoitda odamlarning ijtimoiy hayoti va tabiat bodisalariga qarshi kurashlarida jismoniy kuch hal qiluvchi rol o’ynagan. Shuning uchun ham barcha xalqlarning qahramonlik eposlarida har ishga qodir pahlavonlar, yakkama-yakka olishuvlarda g’olib chiqqan bahodirlar, vahimali ajdar va devlarni mahv eta oladigan botirlar, tish-tirnog’igacha qurollangan, lak-lak dushman qo’shinini yoig’iz o’zi yenggan alplar obrazlari yaratilgan. Alpomish ham xuddi shunday jismoniy jihatdan baquvvat, ma’naviy yetuk ideal qahramondir. Dostonda Alpomishning kuch-qudrati, bahodirlik salohiyatini tasvirlashga alohida e’tibor berilgan. U yetti yoshida bobosi Alpinbiydan qolgan o’n to’rt botmonlik sari yoydan otib, Asqar tog’ining cho’qqisini uchirib yuborganligi uchun ham alp ataladi. Yakkama-yakka olishuvda Qultoy va Qorajondan g’olib chiqadi. Alpomishning kuch-qudrati Barchin shartlarini g’olibona bajarishida, unga talabgor qalmoq alplari bilan olishuvlarida, ayniqsa, yaqqol namoyon bo’ladi. Dostonda qalmoq alplari grotesk usuli yordamida o’ta mubolag’ali tasvirlangan, grotesk usuli — obrazning tashqi qiyofasini kuchli mubolag’alar bilan o’ta xunuk, g’ayritabiiy, kulgili qilib ko’rsatish — qahramon qarshisida turgan yovuz kuchni bo’rttirib, vahimali vajohatda gavdalantirish imkonini bergan. Masalan, ularning tashqi qiyofasi quyidagicha tasvirlanadi: Shomurti yoqalab har yoqqa ketgan, Ichida sichqonlar bolalab yotgan, Izidan tushgan pishak olti oyda yetgan. Odam tushmas uning aytgan tiliga, Besh yuz quloch arqon yetmas beliga. Bu qalmoqdir qalmoqlarning ravishi, Oh ursa olamni buzar tovushi, To’qson molning terisidan kovushi. Qahrlansa toshni yorar qahari, To’qson qorning go’shti bo’lmas nahori, Наг iziga ketar ancha bahori. Oltmish qari olachadan qalpog’i, To’qson qo’yning terisidan telpagi To’rt yuz to’qson quloch qo’ida hassasi, Sarhovuzdan katta edi kosasi, Shuni bilan o’n sakkizta nashasi, To’qson qari bo’zdan bo’lgan kissasi. Dostonda Alpomish va Qorajon ana shunday vajohatdagi kishilarga qarshi kurashadi. Dostonchi alplarning b*eso’naqay, ayni holda zabardast qiyofalarini tasvirlash orqaii, bir tomondan, ularning Barchinga loyiq emasliklarini ta’kidlasa, ikkinchidan, Alpomish va Qorajonning jismoniy kuch-qudratini yaqqol ko’rsatadi. Alpomish kimga qarshi va nima maqsadda kurashayotganligini juda aniq bilgan, gunohsizdan gunohkorni farq qila oladigan qahramondir. Uning olijanobligi ham shundadir. Bu narsa o’z yurtiga tinch ko’chib ketayotgan qo’ng’irotliklarning ustiga qalmoq shohi Toychixon lashkar tortib kelganda, uning Qorajonga aytgan so’zlari tasvirida yaqqol ko’zga tashlanadi: Xayolingga boshqa gaplar kelmasin, Bu so’zim sha’ningga nomard bo’lmasin, Qasd qilma, bek do’stim, qalmoq o’lmasin... Bular emas bizga kelib gunohkor, Qalmoqshoh amrini tutgan ko’p askar. Shunday olijanob, sadoqatli, zukko, mard va bahodir yigit, o’ta zabardast to’qson alpning qarshiligini sindira olgan pahlavon kuch-qudratda o’zidan juda past, ma’naviy tuban Surxayil mastonning nayrangi bilan yetti yillik tutqunlikda qolib ketadi. Bunda Alpomish xarakterining yana bir qirrasi namoyon bo’ladi. U — g’ururli, boladek sodda, o’ta ishonuvchan va sof ko’ngil yigit. Dostonning ikkinchi qismi maishiy hayot detallariga boyligi, real epizodlarni keng qamrab olganligi bilan ajralib turadi. Dostonchi yetti yillik tutqunlikdan keyin Alpomishning o’z yurtiga qaytishida uni qarindoshlari, cho’ponlar, yilqichilar, karvonlar, turli toifadagi kishilar bilan uchrashtirish orqaii yurtidagi ahvol bilan tanishtiradi, odamlarning qahramonga va uning raqibi Ultontozga munosabatini yaqqol gavdalantiradi. Bu epizodlar Alpomishni ideal qahramon va «tabiiy inson» sifatida har jihatdan xarakterlab beradi. Yo’ldagi uchrashuvlarda Ultontozning zo’rlik bilan Barchinni olish uchun to’y qilayotganligini bilgan Alpomish tarbiyachisi Qultoy qiyofasida to’yxonaga keladi. Zolim raqib tomonidan kamsitilgan va o’g’li hajrida alam tortayotgan ota-onasiga hamdardlik qiladi, xo’rlangan, o’lim bilan qo’rqitilgan o’g’li Yodgorning boshini silaydi, Ultontozga xushomadgo’y bakovul va oshpazlarning ta’zirini beradi, o’lan aytishadi va o’zining kuch-qudratini, Barchinga hamda oilasiga sodiqligini yana bir bor namoyish qiladi. Alpomishning tutqunlikdan keyingi xatti-harakatlaridan shu narsa ma’lum boiadiki, uning Ultontozga qarshi kurashi qahramonning uzoq muddatli tutqunlik davrida o’z vatanida hokimiyatini zo’rlik bilan tortib olib, xotini Barchinni olmoqchi bo’lgan zo’ravon — uzurpator shohga qarshi o’z hokimiyati, o’z oilasi uchun olib borgan qahramonlik kurashidir. Alpomishning yori Barchin, singlisi Qaldirg’och, do’sti Qorajon. ota-onasi va qaynatasiga nisbatan iliq munosabatlarida, mashhur yilqichi, qadrdoni va tarbiyachisi Qultoy bilan ota-bola, cho’pon Qayqubod bilan do’st tutinishi tasvirida uning chin insoniy sifatlari yaqqol namoyon bo’lgan. Dostonning yetakchi obrazlaridan yana biri Barchindir. Barchin o’zbek eposida har tomonlama mukammal ishlangan ayol obrazi hisoblanadi. Vatan va oilani sevish, xalqqa va qarmdoshlariga hurmat, mustaqillik va jasorat bu obrazning ichki mazmunini tashkil qiladi. U oqila, tadbirli ayol sifatida ijtimoiy hayotda erkak bilan ayolni teng deb biladi. Shuning uchun ham qalmoq eliga ko’chishga ahd qilgan otasi Boysariga nasihat qilmaganligi uchun onasidan o’pkalaydi: Xo’ja kelsa chiqar murid naziri, Xotin bo’lmasmikan erning vaziri?! Er deganning aqlin olmas bo’lurmi, Aldab-suldab yo’lga solmas bo’lurmi?! Boy otamman biy bobomga ne bo’ldi?! Dushmanlarning «Qirq mingini bir deb sanab qirishga» tayyor turgan jasur Barchin obrazida qahramonlik eposlariga xos botir qiz («alp qiz») haqidagi an’anaviy tushuncha ham o’z ifodasini topgan. Undagi jasurlik, mardlik va dovyuraklik, o’z kuch-qudratiga ishonish Toychixon alplari zo’rlik bilan olib ketmoqchi bo’lgan epizodlarda yaqqol gavdalanadi. «Munglug’ dema, men kesarman boshingni» tezisi butun epik biografiyasini belgilagan Barchinning quyidagi so’zlarini to’lqinlanmasdan eshitish mumkin emas: Xabar yetsa, er Alpomish kelmasmi, Qalmoqlarga qiyomat kun solmasmi, Armon bilan senday alplar o’lmasmi, Holing bilib to’g’ri yursang bo’lmasmi?! So’z aytuvchi senga menday mushtipar, Bilsang men ham, qalmoq, senga barobar. Bu misralarda Barchinning o’z kuchiga naqadar ishonganligi yorqin ifodalangan. Uning jismoniy salohjyati qalmoq pahlavoni Ko’kaman bilan yakkama-yakka olishuv lavhasida mahorat bilan kuylanadi. Barchin faqat jasur va dovyurak bo’lib qolmay, qo’lini tutmoqchi bo’lgan yigitdan ham salohiyat va bahodirlikni talab qiladi. Bu jihatdan uning Alpomish va to’qson alp oldiga to’rt shart (yoy tortishish, ming qadamdan tanga pulni urish, poyga, kurashda to’qson alpni yiqish) qo’yishi xarakterlidir. Qahramonlik va mardlikni tarannum etuvchi Barchinning shartlari dostonda nihoyatda badiiy tasvirlangan. Bu shartlaming bajarilishida Barchin bevosita bo’lmasa-da, bilvosita ishtirok etadi. U kurashda Ko’kaldoshni yiqitishga qiynalgan Alpomishni mardliklarga undaydi. Uning qur, hayt deb qichqirishini eshitgan Boychibor poygada o’zib, birinchi bo’lib marraga yetib keladi. Iliq lirizm, chuqur ichki hayajon, Alpomishga va uning jangovar yo’ldoshi Boychiborga samimiyat bilan to’iib-toshgan Barchin monologi dostonda yuksak badiiy kuch bilan jaranglaydi. Barchin obrazi uzoq o’tmishda o’zining real ildizlariga ega. Patriarxal- urug’chilik jamiyatida, chorvador-ko’chmanchilik hayotida xotin-qizlarning oila va turmushda nisbatan mustaqil o’rinda bo’lishlari, ularning dastlab erkaklar bilan barobar urushlar va jang-u jadallarda ishtirok etishlari bahodir qizlarning epik obrazi yaratilishidagi real shart-sharoitlar hisoblanadi. Bunda «Alpomish» dostonidagi Barchinning jangovarligi tasvirlangan lavhalar, bahodirlik tortishuvlari (Barchin shartlari) shu asar yaratiigan va kuylanib kelgan davriarda ham real nikoh urf-odatlari, turmush hodisasi ekan, degan xulosa kelib chiqmasligi kerak. Bu — uzoq kechmishda o’zining real ildizlariga, tarixiy zaminiga ega bo’lgan, keyinchalik an’anaga aylangan eposdagi poetik motiv bo’lib, u xalq qahramonini ideallashtirish va uning jismoniy kuch-qudratini sinash vositasi sifatida xizmat qiladi. Barchin jangovar, alp qiz, Alpomishga sadoqatli yor, oila va urug’ nomusi uchun faol kurashuvchi ona obrazidir. Bu obrazda mehnatkash xalqning xotin- qizlarga nisbatan samimiy munosabati, juda katta e’zoz va hurmati mujassamlashgan, ayollar yuksak insoniy qudrat va shon-sharafga ega ekanligi baralla kuylangan. Dostonda Barchin obrazini yanada to’ldirib keluvchi obrazlardan biri Qaldirg’ochdir. Qaldirg’och Boybo’ri yashirib qo’ygan Barchinning xatini topib, akasiga ma’lum qilish epizodi bilan dostonga kirib keladi. Shu epizoddayoq uzoq safarga otlanishga uncha bo’yni yor bermagan Alpomishni qahramonliklarga undagan Qaldirg’och obrazida uning Barchinga nisbatan hurmati, chuqur ma’naviy dunyosi, oqko’ngil va sof dilligi, akasiga, qarindosh-urug’lariga mehr-u shafqati yorqin ifodalangan. Dostonda qalmoqlaming qo’lida talashda qolgan Barchinni qutqazish uchun safarga otlangan Alpomishga nasihat ham Qaldirg’och tilidan berilishi bejiz emas: Bir nechuk nomardga ko’ngil bermagin, Nodon ko’ngling har xayolga bo’lmagin, Ko’p yashagin, ko’p yilgacha o’lmagin, Yo’lda nomardlami hamroh qilmagin. Qaldirg’ochning ichki olami, uning yangasi Barchin, jiyani Yodgor, akasi Alpomishga mehribonchiligi dostonning ikkinchi qismida yanada yorqin jaranglaydi. Ultontoz tomonidan tuyaboqar qilib qo’yilgan Qaldirg’och tutqunlikdagi akasini katta umid bilan kutadi, haqsizlikka, o’z urug’doshlarining kamsitilishiga qarshi keskin norozilik bildiradi. Uning alami, kamsitilishi tasvirida o’tmish zamondan, falakdan shikoyat ohanglari jaranglaydi: «Hala» deyman, manglayimdan kun o’tdi, Meni taqdir shunday kulfatga eltdi, Badbaxt qullar meni cho’lda xor etdi, «Hala» deyman, tovonimdan yer o’tdi, Falak jabri mening bag’rimnn yirtdi. archin va qaldirg’och obrazlari «Alpomish» dostonida har jihatdan mukammal ishlangan. Bu S.P.Tolstovning xotin-qizlar o’zbek xalq eposida asosiy o’rin tutadi, degan fikrini yana bir bor tasdiqlaydi. Dostonda o’zbek Alpomish bilan qalmoq Qorajonning do’stligini tasvirlash muhim o’rin tutadi. Bu do’stlik qahramonona do’stlik darajasiga ko’tarilgan. Alpomish qalmoq yerida paydo bo’lar ekan, Qorajon «bilan birinchi marta uchrashuvida ular o’rtasida achchiq aytishuvlar — xiyla qadimiy, shu bilan birga chorvador-ko’chmanchilik hayoti uchun g’oyatda xarakterli boigan, xalq poeziyasida ijobiy ma’noda ko’p qo’llaniladigan ramziy ma’nodagi topishmoqli savol-javoblar bo’lib o’tadi. Bu diaioglarda pahlavonlar uchrashuviga xos bo’lgan do’q-po’pisa, bir-biriga dahshat solish, bir-birini qo’rqitishga urinish kabi holatlar yorqin tasvirlangan: — Ko’kqamnsh ko’lidan suqsur uchirdim, Suqsurni izlagan lochin bo’laman. Bog’larim zumratdan, changalim po’lat, Boysindan quyilgan shunqor bo’laman. Boyligidan bedov otni boylagan, Tangqa taylab Olatog’ni yoylagan, Kambag’ali qirq ming gala haydagan, Shul galada bizning bir moya kelgan, Moyaning yo’qchisi, nori bo’laman. — Uchirgan suqsuring Oyko’l qo’nibdi, To’qson g’ajir o’rtaga olib turibdi. Yosh o’g’lonsan, bekor halak bo’lasan, G’ajirlar ilojin qanday qilasan?! Lof urib sen ham menga qarading, Moyacham deb so’ngra mendan so’rading, So’rading, moyangdan darak berayin, Ming besh yuz tillali ovsar boshida, Ko’rdim to’qson alpning toy-taloshida... Xalqimizning qadimiy tushunchalariga borib taqaladigan bunday ko’chma ma’nodagi iboralaming ishlatilishi dostonchining o’zi yashab turgan muhitni atroflicha ochishiga imkon bergan. Bu poetik obrazlar bevosita hayotdan, ko’chmanchi-chorvador xalqning turmush sharoitidan olingan. Zotan, qahramonlik eposida bahodirni norga, lochinga; bahodir qizni suqsur, moyaga; qahramonning raqibini esa g’ajirga o’xshatish xarakterli bir hoi bo’lib, muhim poetik belgi sifatida xizmat qiladi. Alpomish va Qorajon do’stligi butun doston davomida chuqurlashib boradi. Dostondagi turli-tuman yorqin va takrorlanmas epizodlarda Qorajon obrazi har tomonlama ochiladi. Alpomishdagi chinakam insoniy fazilatlar, zulm va razolatga qarshi kurash Qorajonni tobora unga yaqinlashtiradi. U adolatsiz va zolim Toychixonga xizmat qilishdan voz kechadi, qalmoq pahlavonlari bilan bo’lgan kurashda Alpomish tomonida turadi, Barchinni olmoqchi bo’lgan alplarga, jumladan, o’z akalariga qarshi kurashadi. Qorajon har qanday balo va ofatlarga qaramay, qo’ng’irotliklarni, bahodir do’sti Alpomishni himoya qiladi. Adolat va haqiqat, ozodlik va tenglik, inson huquqi va nomusi uchun kurashadi. Zulm va adolatsizlikka qarshi kurash Alpomish va Qorajon do’stligini yanada mustahkamlaydi. Epik an’ana bo’yicha Qorajon qo’ng’irotliklar bilan birga qahramonning yurtiga keladi. U yerda qizg’in va samimiy kutib olinadn. Alpomishning ota-onasi Qorajonni o’g’lim, deya mehr-u shafqat bilan qarshilaydi. Ma’lumki, qadimgi zamonlarda aka-uka, do’st tutinish o’sha oilaga a’zo bo’lishni bildirar va oila orqali urug’ga qabul qilinar edi. Dostonda Alpomish va Qorajon do’stligi orqali uzoq kechmishdagi ana shu turmush haqiqatining poetiklashgan holatini ko’ramiz. Chindan ham dostonda Alpomish bilan Qorajon o’rtasidagi do’stlik haqqoniy va hayajonln epizodlarda san’atkorona kuch bilan tasvirlangan, katta insoniy do’stlik darajasiga ko’tarilgan. Shunday qilib, Qorajon obrazida turli el-elatlar orasidagi do’stlik va qardoshlik kuylangan, olijanob insoniy fazilatlar - do’stga sadoqat, va’daga vafo va qat’iylik ulug’langan. Alpomishning sodiq yordamchilari va maslahatgo’ylari Qultoy, Kayqubodlar dostonda muhim o’rin tutgan. Bu obrazlar orqali dostonning demokratik va realistik asoslari yanada kengaytirilgan. Qultoy Boybo’ri xonadonining teng huquqli a’zosi, mashhur otboqar, Alpomishning tarbiyachisi va qadrdonidir. Shuning uchun ham Alpomish unga «bobo», «ota» deb murojaat etadi. Alpomish yetti yillik tutqunlikdan keyin «farzandimdan ayrildim» deb yig’lab turgan Qultoyga duch keladi va o’zini tanitmay, yig’isining sababini so’raganda, Qultoy shunday javob beradi: «Mening yig’laganim - o’g’lim emas edi, Boybo’rining o’g’li edi. Ikkovimiz qadrdon edik, bilmaganlar Alpomish Qultoyning o’g’li der edi, bilganlar Qultoy Alpomishning quli der edi... Shu esimga tushib yig’lab turib edim ». Dostonda butun qo’ng’irot urug’i kutayotgan xushxabar - Alpomishning eliga qaytish xursandchiligi xuddi shu Qultoy tilidan bayon etiladi: Bu kun qadr kechalari, Bog’da ochilar g’unchalari, Qo’ng’irot elning bachchalari, Chuvulla, Alpomish keldi.,. Bularning barchasi qultoyning Boybo’ri xonadonida katta mavqega ega bo’lgan oqsoqol, dono maslahatgo’y, qiyin paytlarda qahramonning munosib yordamchisi ekanligini ko’rsatadi. Kayqubod qahramonning oqko’ngil, sodda, shu bilan birga, qo’lidan har ish kela oladigan, o’ta topqir yordamchisidir. Barchin uchun qalmoq yurtiga borayotgan Alpomish birinchi marta u bilan uchrashadi. Cho’pon Kayqubod o’zini Boysari oilasining teng huquqli a ? zosi va uning eng yaqin kishisi, deb hisoblaydi. Shuning uchun ham Alpomishni «yeznam» deb yaxshi kutib oladi. Dostonda Kayqubod bilan bog’liq epizodlar o’ta hayotiy", samimiy yumor bilan sug’orilgan. Kayqubod Toychixonning qizi Tovkaning «Qahni» sifatida o’zi boqib yurgan qo’ylardan Alpomishga ovqat uchun tashlab turadi, chunki qahramon zindondan chiqqach, shoh qizini olib berishga va’da qiladi. Bu epizodlar shu darajada komik vaziyatlarda ko’rsatiladiki, bunda Kayqubod ustidan kulish emas, balki uning soddaligi, olijanobligi, vijdonliligi xayrixohlik bilan ta’kidlanadi. Bu jihatdan Kayqubodning o’g’irlikka borish epizodi xarakterlidir. Bunda umrida hech mahal o’g’irlik qilmagan sofdil Kayqubodga samimiyat, uning holiga achinish tuyg’ulari ifodalanadi: Ko’zidan to’ktirib selob nurini, Ukasini yiqay Jaltang pirini! Oh urganda xasta ko’nglin xushladi, G’animga duch bo’lmay, sirim foshladi, Jaltang dedim, bu quduqqa tashladi. Mundan bo’lak o’g’irlikka kelmayman, Jaltang pirni sira pirim demayman. Kayqubod qiyin paytda Alpomishga yordamga kelib, uning asirlikdan qutulishida muhim rol o’ynaydi. O’z navbatida Alpomish zindondan chiqqach, zolim va adolatsiz Toychixon hamda uning qo’shinini tor-mor keltirib, do’sti cho’pon Kayqubodni qalmoq yurtiga xon qilib ko’taradi. ilgari sevgani - Toychixonning qizi Tovkaga uylantiradi. Qayqubod obrazida xalqimizning adolatli shoh haqidagi orzulari, demokratik va gumanistik o’y-fikrlari mujassamlashgan. «Alpomish» dostonida Toychixon, Surxayil, Ultontoz, Ko’kaldosh, to’qson alp kabi yomonlik olamini o’zida mujassamlashtirgan salbiy obrazlar ham mavjud. Toychixon - qalmoq shohi, o’taketgan zolim va zo’ravon, shu bilan birga, Surxayil va to’qson alp qo’lida qo’g’irchoq. U to’qson alpga Barchinni tortib olish uchun izn beradi, ochiq maydondagi teng kurashda yengilgach, tinchlik bilan o’z yurtlariga qaytib ketayotgan qo’ng’irotliklar ustiga lashkar tortadi. Uning aybi bilan ikki marta qonli urush bo’ladi va har gal Alpomishdan yengiladi. Toychixonning mahv etilishi yomonlik olamining mahv etilishidir. Shuning uchun ham dostonda uning xatti-harakati keskin qoralanadi. Dostondagi salbiy tiplardan yana bin Surxayildir. U - tinchlik va osoyishtalikni buzuvchn, kishilarga doim yomonlik istovchi shaxs. Qalmoqlar bilan qo’ng’irotliklar o’rtasidagi qonh urushlarga shu kampir sababchidir. Uning hiylasi bilan asir tushgan Alpomishning qirq bir yigiti o’lib ketadi. Alpomish esa yetti yillik tutqunlik azobini tortadi. Surxayil obrazida hukmron tabaqannng manfaati uchun xizmat qiluvchi ayyor, hiylagar, yaramas xulqli kishilar fosh etiladi. «Alpomish» dostonida muhim o’rinni zolim Ultontoz va uning qahramonga bo’lgan munosabati egallaydi. Ultontoz Alpomishning o’gay ukasi, Boybo’rining Bodom cho’ridan bo’lgan o’g’lidir. Shu nuqtayi nazardan u Boybo’ri mol-mulkida muayyan huquqlarga ham ega. Shuning uchun ham Alpomish uni ilgari tahqirlamagan, Boybo’ri oilasining a’zosi sifatida hurmat qilgan. Qahramon zindondaligida Ultontozni Boysinni idora qilishga, umg’ boshlig’i bo’lishga haqli, deb o’ylaydi. Shuning uchun ham Alpomish g’oz orqali Ultontozga ham salom yo’llaydi, Kashalga izlab borgan Qorajondan u haqda so’raydi. Ammo Ultontoz qahramon o’ylagancha bo’lib chiqmaydi. U zo’ravon bo’lib, qonuniy hukmdor —Alpomishning hokimiyatini tortib oluvchi, o’zini o’zi biy saylagan zohm. Alpomish yo’qligida Boysin — qo’ng’irotga o’zini xon e’lon qilib, ifios ishlarni amalga oshiradi, qahramonning qarindoshlarini, urug’ini xo’rlaydi, xotini Barchinni tortib olmoqchi bo’ladi. Ultontoz hukmronligi davrida mamlakatning qonuniy asoslariga putur yetadi, urug’ning hayotiy manfaatlariga zarar yetkaziladi, kishilar o’rtasidagi axloq normalari buziladi. Dostonda patriarxal-urug’chiUk jamiyati sharoitida urug’ boshlig’ keksa Boybo’ri va uning qarindoshlarining Ultontoz tomonidan xo’rlanishi, kamsitilishi butun qo’ng’irot urug’iga qarshi qaratilgan haqorat, urug’chilnk urf-odatlariga xilof ravishda qilingan zo’ravonlik tarzida talqin qilinadi. Ultontoz — umum manfaati uchun qayg’urmaydigan, qo’ng’irot urug’i haqida g’amxo’rlik qilmaydigan zolim shaxs. U har qanday yaramas va iflos ishlarni qilishga tayyor. Shuning uchun ham Qaldirg’och o’zini tanitmay kelgan akasi Alpomishga: Nor o’lgan so’ng to’kar ko’zdan yoshimni, Ulton kesar zulm bilan boshimni, Yig’latadi qavm-u qarindoshimni, Quzg’unlarga yemish qilar go’shimni, — deya oh chekadi. Yilqichilar, cho’ponlar notanish kishi - Alpomishga Ultontoz zulmidan bezganliklarini, elga bekning qadri juda ham o’tganligini alam bilan hikoya qiladilar. Qo’ng’irotliklarning bir qismi turli joylarga ko’chib ketishga majbur bo’ladilar, natijada Alpomishning harakati bilan birlashgan qo’ng’irot urug’i yana tarqab ketadi. Dostonda Ultontoz va uning atrofidagi kisfiilar nojo’ya va yaramas ishlari, ma’naviy tubanliklari uchun qattiq qoralanadi. Alpomishning bahodirlik nomusi urug’ini, qarindoshlari, ota-onasi, singlisi, xotini va o’g’lini azoblagan, xo’rlagan, xalq bilan hisoblashmagan zolimga jazo berishni talab qilar edi. Ultontoz shunday jazoga mahkum etiladi. U ma’naviy tuban shaxs sifatida xalq nafratiga duchor bo’ladi. «Alpomish» dostoni — badiiy barkamol asar. Unda o’zbek xalqi she’riy dahosining buyuk qudrati namoyon bo’lgan. «Alpomish» dostonida boshqa dostonlarga nisbatan mubolag’aviy uslub ustunlik qiladi. Bu asar xarakteridan, unda kuylangan voqealar ko’lamidan keUb chiqqandir. Dostonda Alpomish tilidan shunday bir chiroyli mubolag’a beriladi: Tikilsam quriydi daryoning gumi, Na’ra tortsam qular qo’rg’onning timi. Bunday mubolag’aviy tasvir changallasa tog’ni talqon qila oladigan, kuch- qudratda «kallasi kapaday, tanasi tepaday» qalmoq alplaridan ustun turgan Alpomishning azamatligini sifatlab bera oladi. Tog’ tepasida turgan Alpomishning ko’rinishi ajoyib o’xshatishlar yordamida Qorajon tilidan shunday ta’riflanadi: Ostingda bedoving halloslar qushday, Achchig’ing chillali muzlagan qishday, Norkalla kelgansan chuyda qo’shmushday. Norkalla polvonim, qaydin bo’lasan?.. Dostonda asar ruhiga mos, favqulodda yaratilgan ajoyib ko’chimlarni, asarga go’zal bir bezak bo’lib tushgan chiroyli parallelizmlarni ( «Kechani munawar qilar to’lgan oy, Savashli kun tortiladi parli yoy...»), misra’arni jilvalantiruvchi quyma badiiy vazifa bajarib keluvchi tovushlarni («Suvda bo’lar suluv o’tning suyrug’i») istagancha topish mumkin. Asarda she’riy satrlar badiiy jihatdan shu darajada mukammal ishlanganki, ulaming ko’plari asrlar tajribasini o’zida mujassamlashtirgan aforizmlar darajasiga ko’tarilgan. Masalan: Davlat qo’nsa bir chivinning boshiga, Semurg’ qushlar salom berar qoshiga. Gul ketar bo’lsa, guliston emranar, Shahar vayron bo’lsa, sulton tebranar, Mol borida hamma odam do’st edi, Boshdan davlat qaytsa, tuqqan emranar. «Alpomish» «ozod. erkin, mag’rur va go’zal odamlar haqida to’qilgan, shularni maqtab ko’klarga ko’targan, shu bilan odamlarning yuragiga yaqinlashgan» (Hamid Olimjon) dostondir. U o’zbek xalqining ko’p asrlik badiiy yodgorligi sifatida jahon madaniyati tarixida muhim o’rin tutadi. Dostonlarda an’anaviy uslub va poetik shakllar. Asrlar bo’yi ishlangan, puxtalangan xalq badiiy an’anasi va kuylovchi ijodiy faoliyati birligida vujudga kelgan dostonlarda an’anaviy uslub unsurlari va poetik shakllar asosiy o’rin tutadi. Dostonchining individual mahorati, ijodchi va ijrochilik faoliyati faqat mustahkam badiiy an’ana doirasida namoyon bo’ladi. Dostonlarning kompozitsion tuzilishini umumiy an’anaviy andaza — o’rni bilan o’zaro almashinib turadigan nazm va nasriy matnlar tashkil qiladi. Bunday umumiy qolip bir qator turkiy xalqlar eposlari uchun ham xosdir. Dostonlardagi she’rlar, asosan, 7, 8 va 11 hijoli barmoq vaznida bo’lib, turoqlarning o’zgarib turishi, band tuzilishi va qofiyalanish sistemasiga ko’ra o’ziga xos xususiyatga ega. 7, 8 hijoli vazn voqealaming jadal rivojlanishi tasvirida qo’llaniladi, ular tezlikni bildiradi. Qahramonlarning otda safari, jang manzaralari, qizlarning sayribog’ yurishlari, xabar va chaqiriqlar, bazm va o’tirishlar tasviri qisqa she’rlarda beriladi. Masalan: Qulon yurmas yerlardan Quvib o’tib boradi. Bulon yurmas yerlardan Buvib o’tib boradi. Qarsoq yurmas yerlardan Qalqib o’tib boradi. Bo’ri yurmas yerlardan Bo’zlab ketib boradi... Agar bu tasvirning do’mbira bilan kuylanishi tinglansa, otlarning tuyog’idan chiqayotgan do’pir-do’pir, jang suroni eshitilib turadi. Uzun vaznli (11 hijoli) she’rlar harakatning tinch, ohistaligini bildiradi. Qahramonlaming monolog, dialoglari, ta’rif-tavsiilar shu vaznda beriladi: - Men zuliimni toblab - toblab o ’ rgali , Ilojim yetmaydi jonim bergali , Zindonning ichida to ’ rairj bormisan , Baxti qora yoring keldi ko ’ rgali . - Tor zindonda yotib doim huv dedim , Kim o ’ tsa boshimdan osh ham suv dedim , Omonat er , yo ’ lay ko ’ rma qoshima , Ajalning otini mindim , chu dedim . Xalq dostonlarida qisqa she ’ rlarga nisbatan uzun she ’ rlar ko ’ pchilikni tashkil etadi va asosiy o ’ rin tutadi . Bunday vazniy o ’ zgarishlar dostonlarning mazmuni bilan , qahramonlaming xatti - harakati va holati bilan bevosita bog ’ liq ekanligini ko ’ rsatadi . Dostonlarning nasr qismi ham o’ziga xos. Ular vaznli hamda sajlangan: «Ravshanxon bu bog’ devorlariga qarasa, tik paxsasini ishlagan, devorini tagini g’ishtlagan, juda mahkam qilib tashlagan, devorlarni ganchlagan; to’g’riga ketgan rastalar, devorlarda guldastalar, juda o’xshatibdi ustalar. Ko’rgan xasta, ko’rmagan havasda, gul ekilgan baland-pastda, gulni desang dasta-dasta, tevaragi yong’oq, pista, qilgan ham juda usta». Dostonlarda nazm va nasr badiiy vazifasi jihatidan deyarli teng huquqqa ega. Ulaming har birining o’z o’rni, o’z vazifasi bor. Biroq tasviriylik va hajm nuqtayi nazaridan nazm nasrdan ustunlik qiladi. Dostonlarning mavzusi, sujeti, ko’pchilik motivlari an’anaviy va doimiy bo’lish bilan birga, ko’pgina sujet vaziyatlari, matndagi bir qancha parchalar ham umumiy va barqarordir. Dostondan dostonga aynan yoki ayrim o’zgarishlar bilan «ko’chib yuradigan» bunday parchalar umumiy tipik o’rinlar yoki epik klishelar deb yuritiladi. Dostonlarning boshlamasi (zachini) va tugallamasi, qahramonga nasihat, ot ta’rifi va otni egarlash, otda safar, jang tasviri, maston, ko’sa, Oqqiz singari an’anaviy obrazlarning portretlari va boshqalar epik klishelar hisoblanadi. Egri klishelarni to’g’ri va o’z o’mida qo’llash dostonchining mahorati va iqtidoriga bog’liq. Dostonlarda boshlama uch muhim qismni o’z ichiga oladi, ya’ni boshlama asarda tasvir etiladigan voqeaning uzoq o’tmishga oid ekanligini, voqea o’rnini va qahramon avlodi shajarasini ko’rsatadi. Dostonlarning tugalianmasi optimistik xarakterga ega bo’lib, qahramonlar faoliyatining yakuni sifatida to’ у tasviri, adashganlarning topishib, murod- maqsadga yetganligini ko’rsatish bilan tamomlanadi. Tugallanma boshlamadan farqli o’laroq ham nasr, ham nazmda berilishi mumkin. Ayrim hollarda baxshilar tugallanmada •qahramonlaming murod-maqsadlariga yetganliklarini ko’rsatish bilan birga, o’zlari haqida gapiradilar, tinglovchi va o’quvchilarga yaxshi istaklar bildiradilar. Dostonlarda epik klishelar bilan bir qatorda, an’anaviy uslubga xos belgilardan yana biri — dostondan dostonga ko’chib yuruvchi, tayyor, qolip holiga kelib qolgan misralar, ikkiliklar, ifodalar—doimiy uslubiy shakllar ham muhim o’rin tutadi. Masalan: «Xazon bo’lmay bog’da gullar so’ldimi, so’lgan gulga bulbul kelib qo’ndimi», «Qiyg’ir degan qush o’ltirar qiyada», «Ot chopsa gumburlar tog’ning darasi, botimi ingratar nayza yarasi», «Uchqur eding qanotingdan qayrilding, yugrug bo’lsang tuyog’ingdan toyrilding», «Oshiqning fahmidir qorong’i kecha», «Yomg’ir yog’sa, halqob yerlar loylansin», «Bahorda ochilgan bog’ning gulisan», «Qizil gul ochilar g’unchadan g’uncha». Doston mazmuni bilan u yoki bu darajada bog’langan, ayrim hollarda aforizmlik xususiyatiga ega bo’lgan bunday misralar bandning boshida, ba’zan o’rtasida kelib, aytuvchining to’xtovsiz badihago’ylik qilishiga imkon beradi, qu- yilib kelayotgan fikr oqimini mohirlik bilan tezroq bayon qilishga yengillik tug’diradi. Banddagi boshqa misralar bilan qofiyada mahkam bog’langan bunday qaytariqlar dostonchining so’z topishiga bir oz fursat yaratib, keyingi misralami tezlik bilan ijod qilishga sharoit hozirlaydi. Dostonlarda doimiy uslubiy shakllar qofiya, vazn talabiga, qo’llanish o’rni va vaziyatiga ko’ra ayrim o’zgarishlar bilan ishlatiladi. Masalan, «Alpomish» dostonida «Xazon bo’lmay bog’da guilar so’ldimi» satridagi «bo’lmay» so’zi «bo’lib», «bo’lsa» shaklida; «so’ldimi» so’zi «so’lgandir», «so’lganda», «so’lgandi», «so’libdi», «so’ladi», «so’lmadi», «so’lsin-da», «so’lganmi», «so’larmi», «so’lmasa», «so’lmasin», «so’lmasmi», «so’larmikan», «so’lar deyman» shakllarida qo’llanilgan. Yuqoridagilardan tashqari, doimiy epitetlar, o’xshatishlar ham an’anaviy uslubga xos belgilardan hisoblanadi. An’anaviy uslub va baxshilar ijodiy badihasining birligi, o’zaro aloqasi folkloming asosiy xususiyatlaridan bo’lib, og’zaki poeziyaning g’oyaviy-estetik mohiyatini belgilaydi. Ko’p avlodlar tomonidan shakllangan va bizgacha davom etib kelgan an’analar, an’anaviy poetik uslub xalq og’zaki ijodining, folklor jarayoninnng asosiy belgilaridan sanaladi. Chunki folklor umumlashgan, barqaror an’analar doirasida yuzaga keladi, yashaydi, rivojlanadi, o’zgaradi va saqlanib qoladi. O’zbek xalq dostonlarining tarixiy-madaniy ahamiyati tengsizdir. U xalqimizning o’ziga xos badiiy tarixidir. Unda xalqimizning asrlar bo’yi qilgan orzu-umidlari, porloq kelajak haqidagi o’y-fikrlari mujassamlashgan. Demak, doston va dostonchilikdan maqsad mehnatkash ommaning kayfiyati va ruhiyatini kuylash, shu ruh va kayfiyatga mos idealdagi «burungilar» sabog’i orqali baxshi bilan yuzma-yuz turgan tinglovchilar doirasining «ko’nglini botir qilish», ularni yanada ezgulik va olijanoblikka yo’llashdir. Xalq dostonlari milliy iftixor va o’z-o’zini anglash, vatanparvarlik va do’stlik va birodarlik tuyg’ularini tarbiyalashda muhim g’oyaviy-estetik vazifani o’taydi. Foydalanilgan adabiyotlar 1. Askiya. O’XI. Т.: G’ACN, 1970. 2. Askiyalar // O’zbek folklori ocherklari. 2-tom. Т .: «FAN», 1989, 163-176-b. lmomov K., Mirzayev Т ., Sarimsoqov В ., Safarov O. O’zbek xalq og’zaki poetik ijodi. Darslik. Т.: «O’qituvchi», 1990. 3. Imomov K. O’zbek xalq prozasi. Т., 1981. 4. Loflar / Askiya. O’XI. Ko’p tomlik. »T.: G’ASN, 1970, 111-122-b. 5. Mirzayev Т ., Safarov O., O’rayeva D. O’zbek xalq og’zaki ijodi xrestomatiyasi. O’quv qo’llanma. — Т.: «Aloqachi», 2008. 6. Muhammadiy R. Askiya. Т .: O’zdavnashr, 1962. 7. Oxunjon qiziq hangomalari. Т .: «Meros», 1993. 8. Razzoqov H. O’zbek xalq og’zaki ijodida satira va yumor. Т.: «FAN», 1965. 9. Perepelikina L . A . Uzbekskiy narodniy kukolniy teatr . T.:Uzgosizdat, 1950. 10. Sarimsoqov B. Lof// O’zbek folklori ocherklari. Uch tomlik. II torn. Т ., 1989, 151-162-b. 11. Соломник И.Н. Традиционный театр кукол Востока. М.: «Nauka», 1983. 12. Farg’onalik qiziqchilar. Т.: «Mehnat», 1994. 13. Qodirov M. O’zbek xalq og’zaki dramasi. Т ., 1963. Yana: Masxaraboz va qiziqchilar san’ati. Т .: «Oqituvchi», 1981, 36-57- va 123-204-b. Yana: Xalq teatri; masxaraboz va qiziqchilar repertuari; Yangi davr repertuari. — O’zbek folklori ocherklari. Т .: «FAN», 2-tom, 1989, 177-279-b. Yana: Ozbek teatri tarixi. Т .: «ljod dunyosi», 2003. Yana: An’anaviy teatr dramaturgiyasi. Т ., 2006. Yana: Xalq qo’g’irchoq teatri. Т .: G’ASN, 1979; Yana: Uzbekskiy traditsionniy teatr kukol. Т ., 1979; Yana: O’zbek xalq tomosha san’ati. Т .: «O’qituvchi», 1981; Yana: Qo’g’irchoq o’yin // O’zbek folklori ocherklari. Т.: «FAN», 2-tom, 1989, 280-317-b. 14. Qorayev S. Lof janrining o’ziga xos belgilari. — O’TA, 1995, 5-6- sonlar. 15. G’.G’ulom. Yusufjon qiziq. — Kitobda: Adabiy-tanqidiy maqolalar. 1-tom.T.: «FAN», 1971, 374-378-b. 16. Husayn voiz Koshifiy . Futuvvatnomayi sultoniy yoxud javonmardlik tariqati . Fors-tojik tilidan N. Komilov tarjimasi. Т .: «Meros». 1994, 92-94-b.

Похожие

Durbеk va uning Yusuf va Zulayxo doston
Ijtimoiy-madaniy hayot va baxshilar ijrochiligi
Xalq eposida zamonaviylik
Xalq dostonlari, dostonchilik an’analari, dostonchilik maktablari
Baxshilar ijrochiligida epik xotira, bilim va dunyoqarashning o‘rni