Доғистон адабиёти - Литература - Рефераты

Доғистон адабиёти

Загружено в:

10.09.2022

Скачано:

0

Размер:

56.5 KB

Доғистон адабиёти Бу адабиёт қардош Кавказ ва Кавказ орти халқлари адабиёти оиласида шаклланиб ривож топди. 2 млн. ахолиси бор бу республикада аварлар, дарғинлар, қўмиқлар, лезгинлар, русла рва бошқа халқлар истиқомат қилади. Милоддан аввалги 1 минг йиллар охирида Доғистон Кавказ Албанияси, кейинроқ Сосонийлар давлати таркибига кирган, Араблар хужумига учраган. XIII аср бошида мўғуллар босиб олган, 1813 йили Россияга қўшиб олинган. Доғистон ҳозир худуди жиҳатидан унча катта бўлмаса ҳам, Россия таркибидаги энг кўп тили мамлакат саналади. Бу ерда авар, анди, ботлих, годоберий, каратин, ахвах, багвалин, тиндин, чамалин, дидой, хваршин, гинух, бежитин, гунзиб, дарғин, лак, табасаран, агул, рутул, қахур, криз, будух, хиналуг, арчин, удин тиллар бор. Доғистон адабиёти рус Кирилл алифбоси асосидаги авар, дарғин, лак, лезгин, табасаран тилларида яратилган. Санаб ўтилган бошқа тилларнинг ёзуви шаклланмаган. Доғистон адабиётининг ёрқин вакили, замонамизнинг энг атоқли сўз санъаткорларидан бири – Расул Ҳамзатов. У 1923 йилда Цада қишлоғида халқ шоири Ҳамзат Цадаса оиласида туғилди. У бир неча йил ўқитувчилик қилди. 1945-1950 йилларда Москвада М. Горький гомидаги Адабиёт институтида таҳсил олди. Р.Ҳамзатовнинг ижоди 1937 йилдан лирик шеърлар ёзишдан бошланди. У шу вақтга қадар совет китобхонларига “Ҳароратли ишқ ва куйдирувчи ғазаб”, “Менинг Ватаним”, “Бизнинг тоғлар”, “Акам қиссаси”, “Доғистон баҳори”, “Туғилган йилим”, “Қалбим тоғлари” сингари ўнлаб шеърий тўпламларни, шунингдек, “Тоғ қизи” ва ”Отам билан суҳбат” достонларини тақдим этди. Р.Ҳамзатов шеър ва достонларининг мавзуси хилма-хил. Уларда шоир ҳамюртларининг Ватанга бўлган муҳаббатини, Ватан душманларига

ғазаб-нафратини ҳамда Доғистондаги қайноқ ва қувноқ ҳаётни зўр кўтаринки рус билан тараннум этди. “Туғилган йилим” ва “Юксак юлдузлар” тўпламлари учун мамлакатнинг олий мукофотлари билан тақдирланди. 1968 йилда Р.Ҳамзатов янги шеърий тўпламлардан ташқари фалсафий-публицистик характердаги “Менинг Доғистоним” насрий асарини эълон қилди. 1974 йили Р.Ҳамзатовга Меҳнат Қаҳрамони фахрли унвони берилди. Истеъдодли таржимон сифатида ҳам фаолият кўрсатган шоир А.С.Пушкин, М.Ю.Лермонтов, В.В.Маяковский, Н.С.Тихонов асарларини авар тилига муваффақият билан таржима қилди. У катта жамоат арбоби ва ёш адибларни тарбиялаб етиштирувчи мураббий сифатида Кавказ халқлари адабиёти тараққиётига муносиб ҳисса қўшиб келди. Р.Ҳамзатовнинг кўп асарлари, жумладан, “Юксак юлдузлар” (М.Бобоев таржимасида), “Менинг Доғистоним” (Э.Воҳидов таржимаси) ўзбек тилига таржима қилинган, унинг шеърларига (“Турналар”) қўшиқлар басталанган. Шоир ижодига хос энг муҳим хусусият – унда ҳамиша шарқона доноликнинг барқ уриб туриши. Ҳаётдаги энг мупраккаб, етук ҳодичсалар ҳам бу шоир ўзига хос зукколик билан. Қийналмасдан мароқли бир равишда ифодда қилиб бера олади. Бу фазилат р.ҳамзатовнинг шеъриятигагина эмас, балки прозасига ҳам, умуман, бутун ижодига хос. Ҳамзатовдай шоирни такрорлаб бўлмайди. Унга тақлид қилиб, асар ёзиш аслида сира мумкин эмас. Чунки унинг истеъдоди бармоқ изи каби ўзига хос, қайтарилмасдир. Р.Ҳамзатовнинг саккизликлари адиб шеъриятида бир мустақил шакл бошланишига асос бўлди. Тўғри адабиётда учлик, тўртлик, бешлик, олтилик ва ҳоказолар чексиз равишда учраши мумкин. Лекин саккизликнинг кўпчилик томонидан севиб қарши олинишини Р.Ҳамзатовнинг қудратли истеъдоди тақдим этди. У миллийлик ва умуминсонийликни ниҳоятда зукколик билан уйғунлаштирган. Ҳар бир шеърий мисрасида тоғлик юртдошларииҳақида гап очади ва дунё халқларига мурожаат қилади.

Муҳими, бу икки жиҳат декларатив, қуруқ баёнчилик билан эмас, балки нуктадонлик, закийлик, кучли бадиий воситалар орқали кўринади. Р.Ҳамзатов ўзбек адабиётининг доимий дўстидир, – дейди А.Орипов. У бизнинг адабиётимизни ғоят синчковлик билан кузатиб келди.Кўпчилик атоқли адибларимиз ҳақида Р.Ҳамзатов илиқ сўзлар айтди. Мен бир муҳлис сифатида Р.Ҳамзатовни замонамизнинг улуғ шоирларидан бири деб аташга журъат этар эдим. Ушбу даражага шоирнинг ижоди тўла асос бўла олади. Р.Ҳамзатовнинг ўзи шундай дейди: “Мен авар шоириман. Аммо мен ўз қалбимда нафақат Аваристон, нафақат Доғистон, балки бутун мамлакат, бутун сайёрамиз, бутун Йигирманчи аср олдида қарздорман. Бошқача яшаб бўлмайди” . “Менинг Доғистоним”дан айрим мисоллар келтирамиз. 1. Ҳ. Цадасанинг Москва таассуротлари: “Масков” деганинг ғалати шаҳар экан. Бу ерда одамлар олов ёқмайди, овқат пиширмайди шекилли. Шунча юриб деворга таппи ёпаётган биронта хотинни кўрмадим. Бирорта уйдан тутун чиққанини учратмадим. Москваликлар томда пичан қуритмас экан, Ҳайронман, сигирларини нима билан боқишади. Бир боғ ўтин ё бир бойлам хашак кўтариб ўтган қизни учратганим йўқ. Бирор марта на сурнай, на ноғоранинг овозини эшитмадим. Қизиқ, бу шаҳарда йигитлар тўй қилмаса, уйланмаса керак. Бу ғалати шаҳарнинг кўчаларида шунча кезиб бирорта қўй кўрганим йўқ. Бу одамлар уйига меҳмон келганда нима сўяркин? Ростини айтсам, шаҳаринг менга ёқмади. Ўзимнинг қадрдон овулимга кетаман...” 2. Ёзувчининг калласига келган хаёл хотин кишининг қорнига илинган боладай. У албатта туғилиши керак. Фақат фурсат ўтиши, бола етилиши керак. Ёзиш азоби туғиш тўлғоғига ўхшайди. 3. Чиройли хотинлар кўпинча ақлсиз бўлади ва, аксинча, ақли тўлиқ хотинлар хунук бўлади. Лекин шундай бахтли аёллар ҳам борки, уларда ҳам ҳусн мукаммал, ҳам ақл равшан. Чинакам иқтидорли шоирларнинг китобини ана ўшанақа аёлларга ўхшатиш мумкин.

4. Адабиёт институтида бир авар йигитига домласи шундай савол берибди: реализм билан романтизмнинг фарқи нима? Студент бу ҳақда китобларда ёзилган гапни билмас экан шекилли, ўйлаб туриб шундай дебди: – Бургутни бургут деса реализм бўлади, хўрозни бургут деса романтизм бўлади. Домла роса кулибди ва элатдошимга зачёт қўйиб берибди. 5. Адабиёт пандурга ўхшайди, ёзувчилар эса бу пандурнинг торлари. Ҳар битта тор ўз садосига эга. Торлар қўшилиб оҳанг пайдо қилади. 6. Тилларни осмондаги юлдузларга ўхшатаман. Бу юлдузларнинг ҳаммаси қўшилиб баҳайбат бир юлдуз бўлишини сира истамасдим. Осмонга бита қуёш, битта ой етади. Юлдузлар ўз жилваси билан гўзал. Ҳар бир инсоннинг ўз юлдузи бўлсин. Менинг юлдузим – ўз она тилим, авар тили. Тоғлик хотинлар бир бирини жудп қаттиқ қарғаганда: ” Илойим болаларинг она тилидан жудо бўлсин, – дейишади ”. 7. “Тоғ қизи” деган достонимни ёзаётган кезларим эди. Достонда бир хотиннинг қарғишини ишлатадиган ўрни келиб қолди.. Бир-иккитаси менга узоқ бир овулда яшайдиган хотиннинг дарагини айтишди. “Бу атрофда унга етказиб қарғайдиган Хотин зоти йўқ, – дейишди. – Ҳар қанча қарғиш керак бўлса ўшандан ёзиб оласан”. Бордим. Баҳор пайти эди. Ҳамма ёқ кўкаламзор, табиатда ажойиб беғуборлик. Бундай пайтда қарғиш эмас, фақат ширин сўз эшитгинг келади. Ҳалиги хотиннинг уйини топиб кирдим. Мақсадимни айтдим, ”Зўр қарғиш топиб беринг”, дедим. – Тилгинанг кесилсин сени! Дунёдан яхши кўрганингнинг номини билмай ўт! Одам боласи тилингга тушунмасин! Узоқдан келганда юртига саломсиз киргур! Тишларин тўкилиб оғзингга шамол кириб ҳуштак чиқсин!.. Шағалвачча, дунёда кулгу кўрмагур! Мен қандай қилиб хурсанд бўлмасам куламану, уйимдан ўлик чиқмаса йиғлайман? Мени ҳеч ким ҳафа қилмаса бекордан бекорга нега қарғар эканман? Сенга қарғиш керак бўлса жаҳлим чиққанда кел. Тур, йўқол, кўзимга кўринма!

Р ахмат , о п ажон, – дедиму туриб жўнадим. 8. Мен шундай ёзайки, менинг шеърларим ҳар бир она учун, ҳар бир тоғлик учун, ҳар бир инсон учун равшан ва юрагига яқин бўлсин. Мен диққатпазлик эмас, қувонч тарқатсам дейман. Агар мен тилни бузсам, ёзганларим қуруқ, совуқ, зерикарли бўлса, мен учун бундан даҳшатли нарса йўқ. 9. Доғистонлик ёзувчилар ўнта тилда асар ёзиб, тўққизта тилда нашр этишади. Ўнингчи тилда ёзадиганлар нима қилишади? Бу қандай тил бўлди? – деб сўрарсиз. Ўнинчи тилда асар ёзувчилар ўз она тилини унутган, аммо бошқа халқнинг тилини ҳали ўрганмаган ёзувчилар. Улар аросатда қолган ёзувчилар. Майли, бошқа тилда ёз, лекин, уни ўз тилингдан яхши билсанг ёз, ўз тилингда ёз, лекин уни бошқа ҳамма тиллардан яхши билсанг ёз, қайси тилда ёзсанг, майли, ёз, лекин зинҳор ўнинчи тилда ёзма. Ҳа, мен ўнинчи тилнинг душманиман. Тил минг йиллик кўҳна тарихга эга бўлиши керак. Шундагина у ҳақиқий адабиёт яратишга қодир бўлади. 10. Кунларнинг бирида икки тоғлик бўйинтуруққа ёғоч кесиб келгани ўрмонга боришибди. Биринчиси мўлжалдаги дарахтни дарров топибди-да , бўйинтуруқбоп иккита шохни кесиб қайтибди. Иккинчиси бу дарахтга қараса, униси яхшироқ, унисига қараса наригиси яхшироқ кўриниб, кечгача ўрмон кезибди. Охири у иккита ёғоч кесиб қайтибди, лекин бу ёғочлар дастлаб учраганидан анча ёмон экан. Уйга қайтаётиб кўрса, ўртоғи аллақачон ерини ҳайдаб, уйига келаётган эмиш. 11. Одамлар турли тилларда сўзлашишлари мумкин. Қанийди қалблари битта бўлса. Менинг баъзи дўстларим киндик қони тўкилган қишлоқларини ташлаб кетиб, катта шаҳарларда бошпана топганлар. Сирасини айтганда, бунинг ёмон жойи йўқ. Полапонлар ҳам қанот ёзгунига қадар ўзларининг уяларида ўтиришади, кейин уни тарк этадилар. Аммо катта

шаҳарларда яшаб, энди бошқа тилда китоб ёзаётган баъзи дўстларим ҳақида нима десам экан? Тўғри, бу уларнинг ўзларининг иши. Менинг уларга ақл бўлиш ниятим йўқ. Аммо мен уларни бир қўлтиғида иккита тарвузни кўтариб кетаётган одамга ўхшатгим келади. Мен улар билан гаплашиб, шунга иқрор бўлдимки, уларнинг тили авар тили ҳам эмас, рус тили ҳам. У менга ҳафсаласиз дарахт кесувчилар ишлаётган ўрмонга ўхшаб кетади. Ҳа, мен шундайларни кўрганман. Уларнинг назарида она тили кичик ва камбағал, шунинг учун улар ўзларига бошқа, бой ва катта тилни қидириб кетишган. Ва охири нима бўлди денг? Авар халқ эртакларидаги ўрмонга бориб, бўриникидай дум ўстириб қайтаман деб, шохидан ҳам айрилган эчкига ўхшаб қолишди. Яна уларни хонаки ғозларга ўхшатаман: шўнғишни ва сузишни биладию – балиқ эмас, баъзан уча оладилар, аммо эркин қуш ҳам эмас, сайрай ҳам оладилар, аммо барибир булбул эмас. Ҳеч нарса уларнинг қўлидан келмайди. САККИЗЛИК Шошилмай ёздилар боболар қадим Ханжарлар юзига ханжарлар билан. Мен зўрға қийналиб ёзаман ҳадеб Уни қалам билан, бўш сшзлар билан. Жангга от сурдилар боболар қадим Хайрларишиб севган ерлари билан, Менинг сиёҳ билан зўрға ёзганим Тошга ёзди улар қонлари билан.

Похожие

Волгабуйи халклари адабиёти. Татар адабиёти

Классицизм адабиёти

Озарбайжон адабиёти

Қозоқ адабиёти

Қорақалпоқ адабиёти