Bolalar folklori va mumtoz adabiyot namunalari - Литература - Рефераты

Bolalar folklori va mumtoz adabiyot namunalari

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

134 KB

Bolalar folklori va mumtoz adabiyot namunalari Reja: 1. Bolalar adabiyoti va bolalar folklorining mumtoz adabiyot namunalari bilan bog’liqligi. 2.Bolalar folklorining ma`naviy ahamiyati. 3.Mumtoz davr adabiyotida bolalar kitobxonligi 4. Mumtoz adabiyotning ma`naviy-axloqiy mohiyati. 5. Bolalar folklorida janr rang-barangligi. 6. Topishmoq, tez aytish, maqol, ertak va dostonlarning janr ko`lami. 7. Mumtoz davr bolalar adabiyoti janrlari, badiiy ertaklar, tez aytishlar, maqollar, allalar ko`rinishidagi tarbiya vositasi ekanligi. 8. Xulosa.

Xalq og`zaki ijodi va bolalar kitobxonligi Folklor hamma zamonlarda ham ijod sarchashmasi hisoblanib keladi. Shuning uchun ham insoniyat alla, qo`shiqlar, afsonalar, ertak va dostonlarda o`zining yuksak orzu-umidlari, zavq-shavqi-yu, kurashlarini ifodalagan. Xalq og`zaki ijodi o`zining mazmunan rang-barangligi, yuksak g`oyalar bilan yo`g`rilganligi bilan yozma adabiyotdan ajralib turadi. Bolalar folklori ko`pincha kattalar tomonidan ijod qilinadi, ba’zi hollarda bolalar o`z o`yinchoqlari asosida o`zlari ham alla, qo`shiq va ovunmachoqlar to`qiydilar. Bularning hammasi bir bo`lib faqat yaxshi tarbiyani targ`ib qiladi. Bolalar xalq og`zaki ijodining pedagogika bilan bog`lanishi alladan boshlanadi. Alla - qo`shiq Alladir hayotda sevimli qo`shiq, Onalar kuylaydi yurakdan jo`shib. Bolasin umriga umrlar tilar, A Allaga dildagi niyatin qo`shib. Bu qanday sinoat, men bilolmadim, Ta’rifiga so`zlar topa olmadim Allalar eshitib, o`sib-ulg`aydim, Dard cheksam, allani tinglab sog`aydim! Bu hammaning gapi, hammaning dil so`zi, hammaning allaga, onaga iqrornomasi, ta’zimi. Yoshi ulug`mi, kichikmi alla eshitgan, alla og`ushida, ta’sirida o`sgan, ulg`aygan, esini tanigan, kamol topgan, inson bo`lgan. Alla xalq og`zaki ijodining eng oliy namunasi hisoblanadi. Allada onaning o`yi, xayoli, ezgu niyati, porloq kelajak uchun intilishi, kurashi o`z ifodasini topgan bo`ladi. Alla millat tanlamaydi, uning matnini tushunmasa-da, ohangi-kuyini eshitgan har bir inson bosh chayqaydi, beshik kabi ohista tebranadi, orom oladi, o`zini-o`zi taniydi, xayoli bolaligiga ketadi, hayotda yo`l qo`ygan xato va kamchiliklarini tuzatib olishga intiladi. E’tibor bering: Tol beshikni tebratib, Ona aytar qo`shig`in.

Qo`shiq bilan tebratar Dunyoning tol beshigin. Bu beshikda ulg`ayar Necha ming, millionlar. Ona mehri ziyosi Yuraklarga yo`l olar. Bu beshikda tinglashar Mayin-mayin allalar. Uchib o`tgan el bilan Olam bo`ylab taralar. Tol beshikni tebratib, Ona aytar qo`shig`in. Qo`shiq bilan tebratar Dunyoning tol beshigin. Alla qadimiy xalq qo`shig`i. Alla va beshik xamohang yuradi. Bu haqda buyuk alloma Abu Ali ibn Sino, - ...Bolaning mijozini kuchaytirmoq uchun unga ikki narsani qo`llamoq kerak. Biri bolani sekin-sekin tebratish, ikkinchisi, uni uxlatish uchun odat bo`lib qolgan musiqa va allalashdir. Shu ikkisini qabul qilish miqdoriga qarab bolaning tanasi bilan badan tarbiyaga va ruhi bilan musiqaga bo`lgan iste’dodi hosil qilinadi, - deb alla va beshikning norasida kamolotida muhim ahamiyat kasb etishini ta’kidlab o`tgan. Buni dildan his qilgan ona chaqalog`ini o`zi suyugan, e’zozlagan har narsadan yuqori qo`yib alla aytadi: Sen bog`imning bahori, Sen umrimning nahori, Sen qalbimning ohori, Onajoni shunqori, alla-yo, alla. Odatda, onaning orzu-armonlari bir talay bo`ladi. Dilidagi ezgu niyatlarini allaga qo`shib jo`shib kuylaydi. Bola birinchi navbatda sog`lom fikrli, el-yurt o`g`loni bo`lib kamol topishi kerak. Mana bu allada shu g`oya yaqqol ko`zga tashlanib turadi:

Onasining erkasi, Uxlab qolsin, alla-yo. Bo`lsin inson sarasi, Obro` olsin, alla-yo, alla. Inson birdaniga yuqori martabali, o`qimishli, oq-qorani ajrata oladigan bo`lmaydi. Buning uchun qunt bilan o`qish, o`rganish, ilmli bo`lish kerak. Mana bu alla ham juda jozibali chiqqan: Ko`chalarda o`ynab yursin, Maktablarda o`qib yursin. Mulla-yu, mudarris bo`lsin, Martabasi ulug` bo`lsin. Chaqaloq olamga kelishi bilan dastlab ota-onani taniydi. So`ng oila a’zolari, jonivorlar, parranda-yu, darrandalar bilan oshno bo`ladi. Tabiat insonga xizmat qiladi. Inson uni ehtiyot qilishi, parvarishlashi, o`stirishi, ko`paytirishi lozim. Shu ma’noda inson ruhiga o`z kuyi, qo`shig`i bilan quvonch bag`ishlaydigan qush- bulbulni ham ehtiyot qilishi zarurligi bir qator allalarning asosini tashkil etadi: Bulbul sayrar yozina, alla-yo, alla, Qulluq qush ovozina, alla-yo, alla. Bermang bulbula ozor, alla-yo, alla, Bulbul beozor qushdir, alla-yo, alla. Qadimda och-yupun hayot kechirgan mehnatkash xalq o`z farzandini kelajakda mard-pahlavon, botir bo`lib kamol topib yurt himoyachisiga aylanishiga umid bog`lagan. Shu bois ham alla-qo`shiqlarida farzandlarini yo`lbars yurakli, qoplon bilakli bo`lib kamol topishlari uchun allalar to`qib farzandi ongiga, shuuriga quyib tarbiya qilganlar: Yo`lbarslarday yuraklim, alla, Qoplonlarday bilaklim, alla. Yaxshi-yomon kunimda, alla, Menga juda keraklim alla.

Ona allasida bolasining ertasi, kelajagi porloq ekanligiga qattiq ishonch ko`pgina allalarda o`z ifodasini topganligini ko`ramiz. Quyidagi alla ana shulardan biri sifatida kitobxonda katta taassurot qoldiradi: Alla, bolam-ey, Alla, erkatoy Guli lolam-ey. Og`zing to`la moy, Tezroq katta bo`l, Baxting munavvar, Mushtoq olam-ey. Sharofatga boy, Alla, alla-ey, Alla, alla-ey. Yorqin kelajak, Alla erkatoy, Seni kutajak. Mushtoq senga toy, Toza qalbingga Uxlasang, qalbing Sevinch to`lajak. Ochadi chiroy, Alla, alla-ey. Alla, alla-ey. Ovuntirish - allani hamma aytadi – onalar, buvilar, bobolar aytishadi. Alla asta- sekin ommaviy qo`shiqqa aylanadi. Qo`shiqlar uzoq yillar davom etadi. Aytaylik, chaqaloqni birinchi bor beshikka solayotganda aytiladigan qo`shiqlar. Aslida beshik bir yog`och-taxta. Paxta, par va matolar bilan burkanganda u yumshoq, har qanday murg`akka huzurbaxsh joy bo`lishi har bir beshik qo`shig`ida chiroyli ifodaga ega: Beshigi taxta, Orqasi paxta. Egasi keldi, Kuchugi qoch. Ichida yotganni Bahrini och. Chaqaloq beshikda maza qilib uxlab, orom olib bo`lgach, norasidani beshikdan olayotganda aytiladigan qo`shiq ham nihoyatda muxtasar aytilgan. Alloh beshikdagi chaqaloqqa xotirjamlikni ato etganligini, shu sababli hech qanday sharpa-dushman uning uyqusini buza olmasligini quyidagi to`rtlikdan bilib olish qiyin emas:

Taqa-tuqi gavora bo`lsin, Dushmani ovora bo`lsin. Uyqusi beshikda qolsin, Dushmani eshikda qolsin. Xalqda chaqaloq uchun xavfli kunlar ham borligi alohida qo`shiqlarda ta’kidlanadi. To`qqiz kunlik bo`ldimi, tamom, u yashab qolishi, endilikda xavf- xatardan butunlay xoli bo`lib olganligi, do`st ustiga do`st orttirib shu xonadonning haqiqiy a’zosiga aylanib qolganligi mana bu qo`shiqda to`la-to`kis ifoda etilgan: To`qqizdan o`tdi bu bacha, Endilikda o`lmas bu bacha. Bog`larning g`o`rasi bu bacha, Bolalar jo`rasi bu bacha. Shu uyning to`risi bu bacha, Shamsu qamaru sitora Hamrohi shu bacha. Xalq hayotda hech qachon shoshilmaydi, shoshqaloqlikka yo`l ham qo`ymaydi. Hamma narsa o`z o`rnida, o`z yo`lida bir me’yorda davom etishini orzu qiladi. Bu gapning tasdig`ini o`sha yangi olamga kelgan chaqaloq, u bilan bog`liq bo`lgan rasm-rusum misolida bilib olish mumkin. Mana bolaning tishi ko`rindi. Bu voqea ota-ona uchun ham shu oila a’zolari-yu, butun qavm-qarindoshlar uchun ham katta voqea. Negaki, endilikda bola o`zi mustaqil ovqat eydi, hayot uchun, yashash uchun kurashadi: Bahor keldi, qish chiqdi, Chaqaloqqa tish chiqdi. Kichkintoy deb o`ylamang, Unga ham yumish chiqdi. Ovqatini chaynashga Har kuni bir ish chiqdi.

Bolaning o`tirishi ham hammaga katta quvonch bag`ishlaydi. Bu haqda xalqning to`qigan mana bunday hazilomuz qo`shig`i hamon xonama-xona, oilama-oila ko`chib yuradi: O`tirsin-o o`tirsin, Boshini guldan to`ldirsin. Shuginani ko`rgan qizlar, O`zini osib o`ldirsin! Xuddi shuningdek, bola tetapoya qilib birinchi bor oyoq chiqarganda aytiladigan qo`shiq ham juda jozibali: Adoq-adoq yurisin, Tikon shunga kirmasin. Ko`zi qattiq bandalar Ko`zi shunga kirmasin. Kiyim-lattaning umri qisqa, deyishadi keksalar. Bu gap xalq qo`shiqlarida ham o`z ifodasini topgan. Bolaga yangi kiyim kiydirilayotgan paytda aytiladigan qo`shiqlarda xalq gapning lo`ndasini aytib qo`ya qolgan: Tepa-tepa to`zdirmay, Mingan otim o`zdirmay. Sen-bir yillik, Men-ming yillik. Yoqasi moyli bo`lsin, Etagi loyli bo`lsin, Mayli, bir yilda to`zsin, O`zi-chi, ming yil kulsin! Xalq qo`shiqlarida rasm-rusumlar rangba-rang. Hammasi o`rinli, hammasi zarur. Masalan, qizaloqning sochini ilk bor yuvib-taraganda sochning uzunligi, qalinligi, ko`rsa-ko`rgidakligi, katta-kichikning havasini keltiradigan darajada ko`rkamligi obdon maqtaladi. Ayrim qo`shiqlarda sochning ta’rifi oy-yu, quyosh bilan bog`lab kuylanadi. Baquvvat sochning uzunligi cho`zsa oy va quyoshga ham etib borishi quvnoq misralarda ifodalanadi:

Oyda - quloch Kunda – tutam. Senga – kuyov, Menga – palov v/k. Shu zaylda beshik qo`shiqlari kenja avlod kamolotida o`ziga xos tarbiya rolini o`taydi. Kichkintoylar ota-onalaridan, bobo-momolaridan chiroyli, ta’sirli alla, qo`shiqlar tinglab tillari biyron, o`ktam, ziyrak bo`lib ulg`aar ekanlar endilikda o`zlari ham hayot yo`llarida qo`shiq to`qib, qo`shiq qanotida o`sib-ulg`ayishga harakat qiladilar. Bunday qo`shiqlarning oliy namunasi “Chittigul” turkumiga kiradigan qo`shiqlar bo`lishi mumkin. “Chittigul”da mavzu nihoyatda ranba-rang va juda jozibali. Chunonchi, Oq sholiga ko`k sholi, Oq sholini oqlaylik, Ko`k sholini ko`klaylik Yaxshi kunga saqlaylik, Hayu, chittigul, Hayu, chittigul, - singari misralariga nazar soladigan bo`lsak, bu qo`shiqda asosan g`alla-sholi to`g`risida gap ketadi. Sholining turi, rangini eslatish orqali sholi hosili juda mo`l bo`lganligini; bu mo`l-ko`l sholini pala partish qilib eb- tamomlamasdan, balki uni ehtiyotlab, tejamkorlik bilan ishlatish darkorligi bolalar tilidan chiroyli tasvirlangan. Qarang, bugungi kunda tejamkorlik, iqtisod haqida bolalarga ko`p gapiramiz. Yuqoridagi qo`shiqdan ayon bo`lishicha, ota- bobolarimiz azaldan har bir narsani tejab-tergab ishlatishni o`z farzandlariga qattiq o`rgatib kelishgan. Endi mana bu misralarga razm soling: Jo`xorilar bo`ldi oq, Qo`nma shum qorayaloq! Agar qo`nsang, urayin, Bo`lar oyog`ing cho`loq. Haq, huvv!

Ko`rinib turibdiki, kattalarning mehnati bilan jo`xori ekilgan. Bugungi kunda u hosilga kirgan. Agar jo`xori qo`riqlanmaydigan bo`lsa, qush-qumursqalar eb ekinni barbod qiladi. Bu ish kenja avlod – bolaga topshirilgan. Bolaning g`ayrat-shijoati, ekinni saqlab qolish uchun urinishi o`ylaymizki, bugungi bolalarga ham namuna bo`ladi. «Agar qo`nsang, urayin, bo`lar oyog`ing cho`loq» deyishi qaysi bolani kattalarning mehnatiga ko`maklashishga da’vat etmaydi deysiz! Bolalarning aytishuv – oq terakmi, ko`k terak qo`shiqlari ham hamma zamonlarda katta shuhrat qozonib kelgan. Bu qo`shiqda ko`pincha o`ziga xos obro`-e’tiborga muyassar bo`lgan bolalar tilga olinadi. Ularning ibratomuz jihatlari bolalar o`rtasida ta’kidlanishi qo`shiqning yanada jozibali chiqishini ta’minlaydi. Ayniqsa, bu aytishuv qo`shig`i bugungi kun, bugungi bolalar to`g`risida bo`lsa yanada ajoyib bo`lishini quyidagi parchadan bilish mumkin: Oq terakmi, ko`k terak, Ko`m-ko`k, ko`m-ko`k, ko`k terak, Bizdan sizga kim kerak? Bizdan sizga kim kerak? Erkin qo`zichoq kerak! O`zi a’lo o`qiydi, Ola-bula kapalak, Tartibli, ham odobli. Orqa sochim jamalak, Hammani sevar, Oq terakmi, ko`k terak, Tikishda chevar, Bizdan sizga kim kerak? Barchadan chaqqon, Xayri qizaloq kerak! Hammaga yoqqan Oppoq-oppoq oq kurak, Go`zal Ozoda kerak! Bu kabi aytishuv qo`shiqlari bolalarni mehnatkash, odob-axloqli, o`qimishli bo`lib kamol topishga da’vat etaveradi. Bunday qo`shiqlar qanotida o`sgan har bir bola sog`lom fikrli, el sevar bo`lishiga hech shubha yo`q. Maqol Bolalar xalq og`zaki ijodida maqollar yetakchi o`rinda turadi. Xalq yaratgan g`oyat ixcham, chuqur va tugal ma’noli gaplar maqol, deb yuritiladi. Maqol xalqning, bir necha avlodlarning aqlu farosati hamda turmush tajribasining yakuni, ular donishmandligining mahsulidir. Maqollarda hayotning achchiq-chuchugini tatib ko`rgan, turmushdagi hodisalarga aql ko`zi bilan qaraydigan, sof vijdonli,

olijanob, mehnatkash kishining biror voqea-hodisadan, biror kishidan yoki biror ishdan chiqargan xulosasi bayon qilinadi. Bu xulosa biror kishi uchun (ko`proq bolalar uchun) yo`l ko`rsatuvchi bo`lib xizmat qilishi mumkin. Maqollar xalqning aql-idroki, ijtimoiy-tarixiy tajribasi, kurashi hamda mehnatining badiiy ifodasi sifatida yaratilib kelinmoqda. Maqollar chuqur ma’noni ifoda eta bilishi, ixcham, pishiq va puxtaligi bilan xalq og`zaki ijodining boshqa janr turlaridan farq qiladi. Ularda mehnatkash xalqning orzu-umidlari, o`zaro munosabatlari, vatanparvarlik, insonparvarlik hislatlari, o`y- fikrlari o`ziga xos shaklda aks etgan bo`ladi. Shu sababdan ular bolalarni to`g`ri, mantiqiy fikrlashga, maqsadni qisqa, ixcham va lo`nda bayon etishga o`rgatadi, ularning badiiy didini oshiradi, tarixiy hodisalarning mohiyatini yaxshiroq, chuqurroq payqab olishga yordam beradi. Bundan tashqari, maqollar ona tilining eng nozik badiiy xususiyatlarini bilishga va so`z boyligini ham oshirishga ko`maklashuvchi bir vosita sifatida xizmat qiladi. Kuzatishlarimizdan shunday xulosaga keldikki, deyarli barcha maqollarda birinchi navbatda bola tarbiyasi - odob yotar ekan. E’tibor bering: Avval salom, ba’daz kalom; Avval o`yla – keyin so`yla; Bola aziz – odobi undan aziz; Inson odobi bilan, osmon oftobi bilan; Odob bozorda sotilmas; Odobning boshi til; Otang bolasi bo`lma, odam bolasi bo`l; Yaxshi xulq kishining xusni; Ustozingga tik qarasang, to`zasan; Hurmat qilsang, asta-sekin o`zasan; To`g`ri o`zar, egri to`zar bunday iboratomuz maqollar ro`yxatini yana cho`zish mumkin. Bola to`g`ri so`z, odobli, aqlli bo`lib kamol topmog`i lozim. Ana shunday bola bor ovoz bilan: - Ong ko`zimiz ochamiz, Tong ko`zimiz ochamiz. Boqamiz keng olamga, Barchaga teng olamga! – deydigan bo`ladi. Ularning harakat, intilish, kurashlarida yuqoridagi maqollarning o`rni, albatta katta bo`ladi.

Bola kamolotida birinchi navbatda salom-alik turadi. Salom-alikni o`rgangan, uni kanda qilmaydigan har bir bolaning ishi yurishadi, omadi chopaveradi. Axir xalq, - yaxshi gap bilan ilon inidan chiqadi, degan gapni bekorga aytmagan. Har qanday holatda ham salom og`irni engil qiladi, oldindagi to`siq va g`oyalarni zabt etishda madodkor bo`ladi. Ko`plab ertaklarimizda uchraydigan odamzod dushmanlari – devlar, jinlar, yalmog`iz kampirlar, ajdarlar ular huzuriga odamzod borganda, ularga salom berganida – Haq saloming bo`lmaganida ikki yamlab bir yutar edim, - degan gapni qiladilar. Yuqorida eslab o`tganimizdek, salom-alikni dillariga jo qilib olgan bolalar hech qachon kam bo`lmaydilar. Inson hamisha biror qarorga kelishi, fikr bildirishi, gapirishi uchun dilidagi so`zini nechog`lik to`g`ri-noto`g`ri ekanligining mag`zini chaqib, so`ngra aytishi lozim. Aksincha, bo`lsa, o`ylamay-netmay, og`ziga kelgan gapni aytsa, do`stlari, muallimlari, odamlar o`rtasida izza bo`lib qolishi hech gap emas: O`ylamasdan so`zlash qanday? Menimcha, bu mumkin emas. Odam o`ylab so`zlaydi, O`ylamasang so`z unmas. O`ylamasdan so`zlagan so`z Odamni qilar xafa. Yo`q, bugina emas, quruq valdirayveradigan bola, - quruq so`z- quloqqa yoqmas, deganlaridek, o`zini-o`zi hijolat qiladi, el o`rtasida uyatga qoladi: So`zi lop-lop, havoyi, So`zining yo`q mag`iz-moyi. Shunday bola so`zin el Degan puchak, quruq el Yoqmas degan quloqqa, Bormas degan uzoqqa. Mehnatkash xalq to`g`ri so`zlaydiganlarni, o`rnida gapiradiganlarni bog`bonga va u parvarish qiladigan daraxtga ham qiyoslashadi:

Egri shoxni bog`bon ham Kesib tashlar ko`rgan dam. Shu sabab to`g`ri o`zar Egri esa ozar, to`zar. Bunday g`oya bir qator ertaklarda, rivoyatlarda ham ilgari surilgan bo`ladi. Luqmoni Hakim bilan bog`liq «Sukunatning xosiyati» rivoyati necha asrlardan beri kenja avlod tarbiyasida muhim o`rin egallab keladi: Luqmoni Hakim kunlardan bir kuni hazrati Dovudning oldiga boribdi. Dovud odatdagidek, sovut zirhli kiyimlar tayyorlash ya’ni- temir-tersaklar orasida ishlab o`tirgan ekan. Luqmoni Hakim dunyoga kelganidan buyon bunday ustaxonaga kirmagan, bunday kiyimlarning tayyorlanishini ko`rmagan ekan. Shu boisdan bunday zirhli kiyimlar qanday kiyimlar ekanligini, uni kimlar kiyishini so`ramoqchi bo`libdi. Ammo ustozi: “ Avval o`yla, keyin so`yla ” , “ Sabr qil-sabrning tagi oltin ” , - deb o`rgatgan ekan. Shunga amal qilib, sabr qilibdi. Kiyimning tayyor bo`lishini kutib turibdi. Hazrati Dovud kiyimni tayyorlab, kiyib olibdi-da, shodlanib Luqmoni Hakimga shunday debdi: - Luqmoni Hakim, mana ko`rdingizmi, men sovuq temirdan qanday issiq kiyim tayyorladim. Buni kiyib, bemalol jangga kirib, bosqinchi dushmanning dodini berish mumkin. Bu gapni eshitgan Luqmoni Hakim: “ Sukut qanday buyuk aqlilikdir. Ustozimning aytganini qilib, sukut saqladim-da, qo`pol xatodan saqlandim ” , - debdi ichida. Har bir bola ilmli, uquvli, kasb-hunarli bo`lib kamol topishi lozim. Agar inson bunday xususiyatlarga ega bo`lsa, birinchi navbatda o`zi hayotda qiynalmay, o`zgalarga muhtoj bo`lmay umr kechiradi. Ikkinchidan, bunday zotlar o`z oilasini ham qiynalmay boqadi, ona-Vataniga ko`mak beradi. Xalq bu haqda bekorga mana bunday maqollar to`qimagan: Bilim – kuchda, Kuch – bilimda.

Go`zallik – ilmu ma’rifatda. Davlat tugar, bilim tugamas. Ilm-aql bulog`i, Aql – yashash chirog`i. Ilmlining so`zi – o`q, Ilmsizning so`zi – yo`q. Oltin olma, bilim ol, Bilim olsang, bilib ol. H unar oshatar, mehnat yashnatar. H unari borning oltin bilagi bor. Bolalar xalq og`zaki ijodining, ayniqsa, maqollar janrida kichikntoylarni vatanparvarlik ruhida tarbiyalashga mo`ljallangan asarlar alohida o`rinda turadi. Bu mavzudagi maqollarning katta-ko`pchiligi bola hali maktabga chiqmasidan oldinoq ularga tanishtiriladi. Ko`pincha, bu davr bolalariga vatanni sevish, unga hurmat qilish g`oyasi jonivorlar, parranda-yu, darrandalar misolida bo`ladi. Vatani borning – baxti bor; Tug`ilgan ering – vataning; Ot aylanib qozig`ini topar; Vatansiz inson – kuysiz bulbul; Ko`lning otini balig`i chiqarar; Baliq suv bilan tirik, odam – el bilan; Bulbulga bog` yaxshi, kaklikka tog`; Har ko`katning o`z suygan tuprog`i bor; Har toycha o`zi suv ichgan bulog`ini maqtar; Har gulning o`z isi bor, Har elning o`z tusi bor; Qush ham ketsa keladi, o`z elini sevadi va boshqalar shular jumlasiga kiradi. Xalq maqollarida yaxshilik, halollik, to`g`rilik hamda rostgo`ylik ulug`lanib, yomonlik, yolg`onchilik va qalloblik qoralanadi. Yuqoridagi sharhlardan ko`rinadiki, xalq maqolini qo`llab, yetti o`lchab bir kesib yashagan inson hech qachon kam bo`lmaydi. Shu tariqa maqol janri rivojlanib, bolalarning ong-tushunchalarini rivojlantirishga xizmat qilmoqda. Topishmoq Qadim-qadim zamonlarda ham o`zbek xalqi o`z bolalarini kuchli, epchil, aqlli qilib tarbiyalashga katta ahamiyat bergan. O`sha paytlarda hali bolalarga ta’lim-

tarbiya beradigan maktablar yo`q edi. Ana shuning uchun ham xalq turli o`yinlar va boshqa vositalar o`ylab topgan. “Bekinmachoq”, “Chillak”ka o`xshash o`yinlarda ishtirok etuvchi bolalarda chaqqonlik, epchillik kabi jismoniy hislatlar paydo bo`la borgan. Xo`sh, endi bolalarning zehnini charxlash uchun nima qilish kerak edi? Topishmoq, jumboq singari aqliy o`yinlar ana shu savolga javob izlash jarayonida xalq tomonidan yaratilgan. Topishmoqlarning ham ijodkori xalqdir. Yuzaki qaraganda kattalar bilan bolalar, bolalar bilan kattalar o`rtasida topishmoqlar aytish, shunchaki bir ermakday tuyuladi, zerikmaslik uchun, vaqtni tez o`tkazishga qaratilganday ko`rinadi. Aslida esa topishmoqlar fikr qayrovidir, ular orqali bola obrazli fikrlaydigan va obrazli so`zlaydigan bo`ladi. Topishmoqlar bolada so`z boyligini orta borishiga va nutqining o`sishiga yordam qiladi. Bolaga topishmoq topishni o`rgatish bilan unda fikrlashning asta-sekin yuksalishiga sabab bo`ladi. Demak, xalq og`zaki ijodining eng qadimgi va eng faol janrlaridan biri topishmoqdir. Topishmoqlar inson, ijtimoiy hayot va tabiat hodisalari bilan chambarchas bog`langan bo`lib, hammavaqt real voqelikka asoslanadi. Unda atrofimizni o`rab turgan moddiy dunyodagi turli narsalar aks etadi. Har bir topishmoq o`ziga xos shakl va mazmunga ega bo`lgan mustaqil bir asardir. Unda falsafiy, tarixiy, etnografik belgilar, tushunchalar, hodisalarning mohiyati nihoyatda go`zal, obrazli ifodalar bilan aks ettiriladi. Bu janr ikki kishi yoki jamoa o`rtasida berilgan jumboqli savolga javob qaytarish tarzida ijro etiladi. An’anaviy topishmoqlarning savol qismi tabiat, tabiat hodisalari, umuman har bir ob’ektga badiiy tus berilgan holda obrazlashtirish, taqqoslash, o`xshatish orqali jumboqlanadi. Javob qismi esa obrazlar orqali jumboqlangan ob’ekt-narsa yoki tabiat hodisalarning otini aytib berish, ma’nosini topish, yashiringan narsani echish, bilishdan iborat. Shu narsa diqqatga loyiqki, har bir topishmoq turmush bilan chambarchas bog`langan bo`ladi. Topishmoqda atrofimizdagi narsalarning badiiy-estetik tomonlari, xalqning urf-odatlari aks etadi. Unda tabiat, tabiat hodisalari va narsalarni bir-biriga taqqoslash, o`xshatish orqali borliqni, undagi mavjud narsalarning mohiyatini yaxshiroq tushunishga katta yordam beradi.

Xalq og`zaki ijodining eng boy janrlaridan biri bo`lgan topishmoq ikki qismdan iborat bo`lib, topishmoqning asosiy qismi bo`lgan javob obrazlar orqali jumboqlangan ob’ekt-narsaning otini aytib berishdan iboratdir. Uning savol- jumboq qismi tabiat, tabiat hodisalari va narsalarni, umuman, ob’ektni badiiy tus berilgan holda obrazlashtirish, taqqoslash, o`xshatish orqali jumboqlashdan tashkil topgan. Topishmoqning jumboq qismi bilan javobi birlikda bir butunlikni tashkil etadi. Topishmoq o`z ichiga borliqdagi hamma narsa va hodisalarni, ularning turli- tuman ko`rinishlarini qamrab oladi. Osmon, ko`k, quyosh, oy, yulduzlar, tabiat hodisalari; odam va uning a’zolari; hayvonot dunyosi; qushlar, hashoratlar; daraxt, har turli o`simliklar, meva, sabzovotlar; uy-ro`zg`or buyumlari; mehnat qurollari, umuman, hamma narsalar haqida ko`plab topishmoqlar yaratilgan. Zero, topishmoq hozirgi vaqtda ham o`zining g`oyaviy, tarbiyaviy ahamiyatini yo`qotgan emas. Hozirgi kunda ham har xil narsa va hodisalar haqida yangidan- yangi topishmoqlar yaratilmoqda. Topishmoqlar ayniqsa, kichkintoylarning fikrlash qobiliyatini o`stirishga, ularni muayyan bir fikrni badiiy tusda ifodalashga va ziyraklikka, topqirlikka o`rgatadi. Yaxshi tarbiya – bolalarni istagan paytda ojizni himoya qilishga tayyor turuvchi insonparvar kishilar sifatida voyaga etkazishdan iboratdir. Bolalikda bu - hayvonlarni himoya qilishdan, hatto, ninachilar, kapalaklar va gullarga rahmdil bo`lishdan boshlanadi. Deylik, deraza oldida ikki bola turibdi. O`g`il bola – ikki yoshda, qiz esa to`rtda. Ular oynaga burunlarini taqagancha ko`chani tomosha qilishayapti. Oxiri ko`chaga qarash jonlariga tegib, oynaga urilayotgan kapalakni tutib olishdi-da, qanotlarini yulib tashlab, uning o`rmalashini tomosha qila boshlashdi. Ularga bu juda qiziq tuyulardi. Avval uchib yurgan edi, endi bo`lsa o`rmalayapti. - Dada, oyi, - deyishdi ular hayajonlari oshib-toshib. – Bu yoqqa kelib, mana buni ko`ringlar! Ularning bu o`yiniga dadasining negadir qaragisi ham kelmadi.

- Kapalakning qanoti ham xuddi sizlarning qo`llaringizga o`xshaydi, - dedi u. – Mabodo kuchli bir odam sizlarni ham kapalakka o`xshatib o`ynaganda yaxshi bo`larmidi? Hech kimning va hech narsaning jonini og`ritmaslik kerak. Tabiiyki, bolalar nima qilishlarini bilmay, bir-birlariga tikilib qolishadi. Ana shunda ota jahlidan tushib, avval o`zi aytib bergan, bolalarning o`zlari o`qigan tabiatni – jonivorlarni, parranda-yu, darrandalarni, qurt-qumursqalarni o`ldirmaslik, parvarish qilish, ko`paytirishdek vazifalarni ularning eslariga solsa va shu yo`sinda jozibali topishmoqlar aytishni boshlab yuborsa, ayni muddao bo`lardi. Uy hayvonlari, jonivorlar orasida hamma uchun yaqini, suyuklisi, e’zozlisi sigir hisoblanadi. Har qanday holatda ham sigir oila boquvchisi, yordamchisi hisoblanadi. U parvarish qilinsa, o`z vaqtida o`t-emi berib turilsa u sutu qaymoq bilan mehmon qilaveradi. Uning haqidagi topishmoq ham juda hayratlanarli: Erta ketar laylixon, Kechda kelar laylixon, Turli-tuman bog`chalardan, Yig`ib kelar laylixon. Bolalar uchun hayvonlar ichida qiziqarlisi tuya hisoblanadi. Bizning elimizda tuya o`troq hayvonlardan bo`lishiga qaramay, bu jonivor hamisha bolalarni o`ziga rom qilib keladi. Uning tuzilishi, o`rkachlari, tuyoqlari, og`zidan oq ko`pikni chiqarishi, yantoq eyishi, suvsiz, o`tsiz bir qancha vaqt hayot kechirishi, kuch- quvvatda tengsizligi xalq tomonidan to`plangan ko`plab topishmoqlarda o`z aksini topgan. Tuyalar to`g`risidagi har qanday topishmoqni bolalar zo`r mamnuniyat bilan tinglaydilar va zukkolik bilan echadilar: - Bir qiziq hayvon, - Elkasida tog`. Fil emas, ammo Izlari yalpoq. Ipakdek mayin Junlari yumshoq.

Bo`yni kamalak Emishi yantoq. Yurar sahroda Haftalab chanqoq. Top-chi Ruqiya Bu nima? Bolalar ayniqsa, o`g`il bolalar otni ham yaxshi ko`radilar. Ular hamisha ot boqish, uni parvarish qilish, cho`miltirish, minish, o`z chavandozliklarini ot poygalarida, uloqlarda namoyish qilish fikri bilan yashaydilar. Shu ma’noda ot haqidagi mana bu jumboqni ham osongina echib oladilar: To`rt oyoqlik, Temir tuyoqli . Uy hayvonlari va jonivorlari ichida qo`y o`ziga xosligi bilan ajralib turadi. U nihoyatda nozikta’b bo`ladi. O`t-yemni haddan tashqari saralab eydi. Hatto, har qanday o`t-maysani bir tishladimi, tamom, ikkinchi marta unga qayrilib qaramaydi ham. Bu xususiyat xalq maqolida to`la o`z aksini topgan: Kishi ko`rsa kishnamas, Yerdan cho`p tashlamas. Topishmoq-jumboqni hamisha aqlli, esli-hushli, bilimdon, dono bolalar echa oladilar. Chunki har bir topishmoqda kishini o`ylantiradigan, chuqur xayolga- o`yga boradigan jihatlar mavjud bo`ladi. Yo`lbars to`g`risida to`qilgan quyidagi topishmoq xuddi shu haqda bahs yuritadi: Man-man, maniki, Har tirnog`i o`n ikki. Qildan ola to`ni bor Quyrug`ida xoli bor. Uni topgan yigitning Aqlining koni bor. Biz yuqorida topishmoqlarning mavzui juda rangba-rang ekanligini aytgan edi. Buni ari, kapalak, chigirtka, qo`ng`iz, chayon, chumoli, o`rgimchak, pashsha,

chivin misolida ham ko`rishimiz mumkin. Bular orasida kechasi-yu, kunduzi ishlab charchamaydigan, o`zaro ahil chumoliga bag`ishlangan topishmoqlarning o`ziyoq fikrimizga asos bo`ladi: - Yerdagi jonivorlarning, Eng kichigi, mittisi. Dalaga chiqar uydan, Kelsa bahorning isi. Tizilishib barchasi, Mehnatga tushar shaxdam. Tashir ushoq donu has. Zahmatkashdir bilmas dam. Yashash zavqin mehnatdan, Ekanligin biladi. O`ngu-so`lga yugurib, Tolmay mehnat qiladi. Xalq topishmoqlari orasida inson a’zolariga bag`ishlangan ko`plab topishmoqlar kichkintoylar quvonchiga-quvonch qo`shib kelmoqda. Shu narsa ham jozibaliki, chevar xalq o`zi to`qigan asarida inson a’zolariga alohida urg`u beradi. Har bir a’zoning inson hayotida juda katta ahamiyat kasb etishini pardoz-andoz bilan tinglovchi ongiga etkazadi. Ana shunday a’zolardan biri – tish topishmoqda yuksak darajada ta’rifga ega: Biz-biz edik, biz edik, O`ttiz ikki qiz edik. Ikki safga tizildik, Birin-ketin uzildik. Shov tegirmonning toshi, Oltin egarning boshi. Shuni topgan bolaning Yuz yigirma ikki yoshi. Bir uychada turadi,

O`ttiz ikki pahlavon. Birdek kiygan libosi, Birdek ahil-jonajon. Topishmoq janri yozma adabiyotning rivojiga ham barkali hissa qo`shgan. Chunonchi, Cho`lpon, Abdulla Qodiriy, Oybek, G`afur G`ulom, Zafar Diyor, Quddus Muhammadiy, Po`lat Mo`min, Qudrat Hikmat, Anvar Obidjon va boshqa qalamkashlar tomonidan yaratilgan nazm va nasrda o`z ifodasini topshganligini ko`ramiz. Masalan, G`afur G`ulom “ O`ylashni o`rganamiz ” , “ Buni toping, qizlarim ” asarlarida topishmoq janrini yuksak qadrlaganligini ko`ramiz. Chunonchi, «Buni toping, qizlarim» topishmoq asari kichkintoylarning ong, tushuncha, fikrlarini rivojlantirishda muhim tarbiyaviy ahamiyat kasb etadi: - To`ni silliq, tuki yo`q. - Malla tukli, sap-sariq, Hammasi to`q, po`ki yo`q, Murabbosi mazalik. Ichi qizil, ko`ki yo`q, Palovga bossa bo`lar, Uni cho`qolmas chumchuq, Podvalga ossa bo`lar. Bu nima, qizim Qunduz? Tishlab ko`rib, ayt, Mehri, - Bumi, dadavoy? Tarvuz. - Bumi dadavoy? Behi. - Marjon-marjon yumaloq, Mayda yoqutday qizil, Yaproqlari shapaloq, Shirin, nordon, xilma-xil, Qora, qizil, sariq, oq, Qalin, taxir po`sti bor, Yeb ko`rmasdan o`ylab boq. Hamma yerda do`sti bor, Sen ayt, Mamlakat qizim Sen ayt-chi, qizim Gulnor. - Bumi dadavoy? Uzum. - Bumi, dadavoy? Anor! Topishmoq janri bugungi matematika darslarini tushunarli, ta’sirli, qiziqarli qilib o`tishda, bolalarning o`y-fikrlarini jamlashda soha muallimlariga ham juda qo`l kelmoqda. Topishmoq vositasida matematikani o`zlashtirishga bag`ishlangan bir muallimning bir soatlik darsi quyidagicha bo`ldi: - Men bir savol o`yladim, o`ylagan songa 8 ni qo`shsak, 12 bo`ladi. Men qanday son o`ylaganman? – deb boshlaydi muallim o`z mashg`ulotini.

- Siz barmoqlaringiz bilan men o`ylagan sonni toping. O`quvchilar 4 ta barmog`ini ko`taradilar. Bu vaqtda o`qituvchi to`g`ri ko`rsatgan hamma o`quvchilarni qutlaydi va xato qilganlarga esa yonidagi o`rtog`ini yordam berishga undaydi. “ Bolalar, kim tez katta bo`lmoqchi? ” deb so`raydi. “ Men, men ” degan javoblar eshitiladi. “ Unday bo`lsa, hammamiz 2-sinf o`qish kitobidagi jumboqlardan yechamiz ” deb quyidagi she’riy masalani o`qiydi. - Bordir 10 ta quyonim, Juda yuvosh muloyim. Dildan sevib qaraydi, Jajji singlim Guloyim. Ikkitadan o`novin, Bor yigirma qulog`i. Sanab boqchi Nodirvoy Nechta ekan oyog`i? Bu jumboq-masalani y echishda bolalar ancha qiynalishadi. O`qituvchi yordamida 40 oyog`i borligi aniqlanadi Shunda o`qituvchi, “ Ha bolalar, birdaniga katta bo`lish, 2-sinfda o`qish ancha qiyin. Buning uchun nima qilish kerak? ” deb so`raydi. Bu savolga ham o`qituvchi yordamida, avval birinchi sinfda yaxshilab o`qish, o`rganish kerakligi tushuntiriladi. Yuqoridagi sharhlardan ko`rinadiki, bola topishmoqsiz o`smaydi. U kattalar, bolalar davrasida ko`plab fikrlar qayrovi – jumboq tinglaydi, o`zi ham qatnashadi va yechadi. Bu esa uning kelajakda o`ziga pishiq-puxta, aqlli, zakovatli inson bo`lib kamol topishi uchun mustahkam zamin bo`ladi. Tez aytish Insoniyat odobining va odamiylik asosining ulug` qasri ustunlaridan biri – so`zlash va nutqning qimmatbaho gavharini muloyimlik va odob parmasi bilan teshmoq hisoblanadi. Axloq arkining yuqorisida o`tiruvchilarning aytishicha, insoniyatning kamoloti va bilimining baland martabalaridan biri chiroyli gapirish va chiroyli so`zlash bo`lib, bu bog`ning guli ilk bahoristonning nasimi bilan

ochiladi va saodatning yorqin javohir dasturxonini aql savdogarigina yoza oladi. Yoqimli va qimmatbaho so`zlari donolik va iqbol arbobining toji bo`lgan yunon hakimlarining aytishlaricha, til har bir aql sohibi fazilati xazinasining kalitidir va har kimsaning bilimi miqdori uning so`zlari orqali ma’lum bo`ladi. Inson yuragidagi fikrini, yutuq va quvonchini, dard va alamlarini o`zgalar bilan dardlashishi, baham ko`rishi lozim. Chiroyli, burro, dona-dona qilib gapirish ham bir mahorat, san’at hisoblanadi. Xalqda chaqaloq olamga kelishi va unga parvarish ishlari boshlanishi bilanoq ota-ona, buvi-bobolar birinchi navbatda uning ko`zi, tiliga ko`proq e’tibor beradilar. Ko`zlarining nurafshon, tilining burro bo`lishi uchun bor kuch, mahoratlarini ayamaydilar. Inson gapirmasa, soqov bo`lsa bu og`ir ish, mushkul savdo hisoblangan. Shunga ko`ra qadim-qadim zamonlarda bolaga alla-qo`shiq aytishda onalar bu haqdagi ezgu niyatlarini mana bunday misralarda ifoda etishgan: Uyingga bug`doy to`lsin, Tiling burro bo`lsin, Alla, bolam, alla-yo, Jonim bolam, alla-yo. Ko`rar ko`zim, alla-yo, So`zlar so`zim, alla-yo! Xalqda buni tez aytish deyiladi. Demak, xalq og`zaki ijodining eng ko`p tarqalgan va muhim janrlaridan biri tez aytish ekan. Tez aytish bolaning tilini ravon, burro qilishdan tashqari, aqliga – aql qo`shadi, ongini rivojlantiradi, xotirasini mustahkamlaydi, ota-onasiga, el-yurtiga, o`zini qurshab olgan olamga nisbatan mehr-muhabbatini oshiradi. Boshqacha ibora bilan aytganda, yangi avlod har gal o`zidan avvalgi avlodlar kashf etgan narsalarni hisobga oladi, o`zlashtiradi. Bu yo`l, shubhasiz, boshqalariga qaraganda oqilona, foydali, porloq kelajak yo`lidir. Tez aytishni qayta-qayta mashq qildirish, berilgan matnni osongina diliga, tiliga jo qilib olish har tomonlama foyda so`z o`yini bilan ijro etiladigan har bir tez

aytish zamirida bir nechta vazifalar yotgan bo`ladi. Shulardan birinchisi qayta- qayta mashq qilish, tinimsiz takrorlash natijasida bolaning nutqi chiqadi, tili ravon bo`ladi. Bularning hammasi yig`ilib bola tarbiyasiga bog`lanadi. Bola olamga kelishi bilanoq uni kelajakda komil inson bo`lib o`sishi uchun mana shunday chora-tadbirlarni qo`llashga to`g`ri keladi. Aks holda bu ish kechiktirilsa, ko`zlangan natija chiqmay qolishi mumkin. Novvoy non yopar, Nonni novvot deb sotar, - deyilgan tez aytish shu asosda yuzaga kelgan. Asal eng shifobaxsh, hamma birdek suyib iste’mol qiladigan taomlardan biri. Ko`pchilik bolalar asal qanday qilib paydo bo`lishini ham bilmaydilar. Bunga bag`ishlangan mana bu tez aytishda asal bunyodkori – asalarini boqish, parvarish qilish tufayli bu mahsulot paydo bo`lishi haqida gap ketadi: Mamadali, Asadali, Asqarali boqishadi asalari, To`plagani asal bari. Kichkintoylar uy jonivorlarini, ayniqsa, mushuk, kuchuk, buzoq, uloq, qo`zichoqlarni xush ko`rishadi. Bular haqidagi topishmoqlarni jon-dillari bilan tinglashadi hamda o`zlari ham takror-takror aytishadi. Mana bu tez aytish ularning qalblarida bir umrga muhrlanib qoladi: Yosh mushuk, Mosh mushuk. Mosh mushuk, Bosh mushuk. Insonning o`zi, uyi – oilasi, ona-Vatani tinch bo`lsa, bu bitmas-tuganmas shodlik, baxt. Mana shu baxt uchun kurashish g`oyasini kichkintoy qalbiga singdirib borish foydadan holi bo`lmaydi. Shu nuqtai nazardan qaraganda quyidagi topishmoq muhim tarbiyaviy ahamiyat kasb etadi: Ona yurting omon bo`lsa, Rangi ro`ying somon bo`lmas.

Mehnatkash xalq o`z ijodida hech narsaga befarq qaramagan. Hatto, insonning kiyim-kechagi, boringki, dastro`molu sochiqlar to`g`risida ham munosabat bildirgan. Qarang, sodiq sochini sochiqqa artdi. Bu tez aytishga asos bo`lgan narsa birinchi navbatda, inson yuvinib-taranib, pokiza bo`lib yurishi lozim. Ikkinchidan, o`zi tutadigan buyumi ham risoladagidek bo`lmog`i kerakligi tez aytishda ko`zga tashlanib turibdi. Tirik jon borki ovqat eydi. Ovqat iste’mol qilmaydigan narsaning o`zi yo`q. Insonlarning oziqasi er bilan. Yerga ishlov berish, mehnat qilish orqali g`alla, sabzavot, zirovor ekinlari etishtiriladi. Buning uchun hosili yig`ishtirilib olingan erni dam olsin, o`ziga ko`p kuch to`plasin, keyingi yilda mo`l-ko`l hosil bersin, degan niyat bilan kuzda er haydab-chopib qo`yiladi. Shu ish bo`lmasa, yaxshi natijaga erishish mumkin emas. Buni bolalar kichikliklaridan bilib, amal qilib o`smoqliklari lozimligi, - Yer haydasang, kuz hayda, kuz haydamasang, yuz hayda, - tez aytishida ilgari surilmoqda. Odamzod ota-ona, buvi-bobolar yordami, ularning aytib beradigan alla-qo`shiq, maqol, masal, topishmoq, ertaklari bilan kamol topadi, o`sadi, ulg`ayadi. Odob, o`qish, kasb-hunarni egallash ham shu zaylda kamolot cho`qqisiga ko`tariladi. Inson qanchalik og`ir-bosiq bo`lsa, u hamisha ezgulik sari intilsa, kurashsa; kam gapirib ko`p o`qisa, o`rgansa, o`z sohasining etuk kishisi bo`lsa shu kishi baxtiyordir. Ana o`shanda xalq to`qigan mana bu tez aytish ham zoe ketmagan bo`ladi: Ko`p so`zning ozi yaxshi, Oz so`zning o`zi yaxshi. O`zbekistonning er osti va usti boyliklari juda ko`p. Biz bu bilan har qancha faxrlansak, g`ururlansak arziydi. Marmar toshimizning sifati, chidamliligi, ko`rkamligi jahonga mashhur. Shu mavzuga bag`ishlangan tez aytish bolalarda ona-Vatanimiz boyligiga faxr hislarini yanada jo`sh urdirib yuboradi: Yuzg`onning marmari jahonga mashhur, Bizning g`ozg`onchilar shuning uchun mag`rur .

Ertaklar Xalq og`zaki poetik ijodidagi eng boy va rang-barang janrlardan biri ertakdir. Xalq tomonidan yaratilgan ko`plab ertaklarda bolalarning o`ziga xos hayoti chetlab o`tilmagan. Hatto, turli yoshdagi bolalar uchun juda ko`p maxsus ertaklar yaratilgan. Ertakning muhim xususiyatlaridan biri uning hamisha xalq hayoti, kurashi, tarixi, ruhiy olami, dunyoqarashi, urf-odatlari bilan chambarchas bog`lanishi, insonlarga axloqiy va ma’naviy yo`ldosh bo`lib ketishidadir. Ertaklar insonning ma’naviy va jismoniy kuchiga ishonch ruhi bilan sug`orilgan bo`lib, ijobiy kuchlar tabiat va ijtimoiy hayotda o`ziga dushman bo`lgan kuchlarga qarshi kurashda doimo g`olib chiqadi. Xalq ertaklarida uni yaratuvchilarning dunyoqarashi, axloq normalari va boshqa ijtimoiy muhim masalalar odilona hal etiladi. Ertaklar sodda va tushunarli bo`lgani uchun har qanday kitobxonga tez etib boradi. Ular orqali ham insonning ijtimoiy axloq normalari shakllanadi. Bu h ol ayniqsa, hayvonlar haqidagi ertaklarda aks etgan. O`tmishda yaratilgan ertaklarda xalqchillik kurashi o`zining haqqoniy badiiy ifodasini topgandir. Xalqning kelajakka bo`lgan komil ishonchi, adolatning adolatsizlik ustidan g`alabasi, yorug`likning zulmatni engishi, ozod va baxtiyor hayotga erishish g`oyalari yorqin obrazlar orqali tasvirlangan. Xalq ertaklarida el-yurtni ko`z qorachig`iday avaylab saqlovchi ajoyib qahramonlar ulug`lanadi; ayollarning haq-huquqlari himoya qilinadi; uzoq masofalar yaqin qilinadi; kishilar xarakteridagi yaramas odatlar, noma’qul illatlar tanqid ostiga olinadi; mardlik, epchillik, dovyuraklik, mehnatsevarlik, halollik, vafodorlik, saxiylik g`oyalari ulug`lanadi. Xalq ertaklari o`z xususiyatlariga ko`ra bir necha turga bo`linadi: hayotiy ertaklar, hayvonlar haqidagi ertaklar, sehrli – afsonaviy ertaklar, ijtimoiy-maishiy ertaklar. Maktabgacha ta’lim yoshidagi bolalar kitobxonligi . Bu yoshdagi bolalar kitobxonligi asosan oiladan, bolalar bog`chalaridan, mahalla ertakchilari tomonidan amalga oshiriladi. Yana bir gap. Bu yoshdagi bolalarga tavsiya

etiladigan ertaklarning hajmi qisqa, mazmuni sodda bo`ladi. Avval eslatib o`tganimizdek bu yoshdagi bolalarga tavsiya etiladigan ertaklar tabiat, hayvonot olami, do`stlik, mehnat ahli, jamoa, odob-axloq to`g`risida bo`lishi foydadan holi bo`lmaydi. Bu davr bolalariga “Chivinboy”, “Qizg`anchiq it”, “Tuyaqush bilan qoplon”, “Maqtanchoq quyon”, “Rostgo`y bola”, “Arilar g`azabi”, “Tulki bilan turna”, “Sholg`om”, “Qumursqa”, “Kaptar sovg`asi” kabi ertaklarni o`qib, hikoya qilib berish mumkin. Bog`cha tarbiyachilari, ota-onalar, mahalla ertakchilari oldida turadigan ishlardan eng muhimi kichkintoylarni mehnatga muhabbat ruhida tarbiyalashdir. Bu tarbiya bola hayotida alohida o`rinda turadi. Shuning uchun ham bolani yoshligidan boshlab bir ishga o`rgatish, kichkina vaqtidanoq unga bir yumish berib, ish qilishga o`rgatish lozim. Tili chiqib, u erga, bu erga yura boshlagan vaqtida ham bolaga biror ish berish lozim. Unga beriladigan bu ish ahamiyatsiz. Hatto, “ish” nomi berishga loyiq bo`lmasa ham, undan keladigan foyda zo`rdir. Chunki bunday yumishlar bolani mehnatni sevishga o`rgatadi. Bu borada xuddi inson kabi tinib-tinchimas mehnatkash qumursqalar va ular haqida xalq to`qigan “Qumursqa” ertagini shu yoshdagi bolalarga o`qib, hikoya qilib, aytib berish yaxshi samara beradi. Kichkina bolalar u yoqda tursin, hatto, kattalar ham uncha mensimaydigan qumursqaning ishchanligini, kechasi-yu, kunduzi tinmay mehnat qilishini uni kuzatgan odam sezadi, xolos. Hayotda shunday: kim ko`p ishlasa, tinim bilmay mehnat qilsa sog`ligi yaxshi bo`ladi, boy-badavlat yashaydi, hech kimga hech qachon xor-zor bo`lmay umr kechiradi. Qumursqa maqtanchoq emas, u oddiy va sodda. Shu oddiyligi, soddaligi, mehnatkashligi bilan ajralib turadi. Savol-javoblarda muz, bulut, quyosh, yomg`ir, yer, o`t, mol, bo`ri, mergan-u sichqon kabilardan ham qumursqa ustun chiqadi. Qumursqaning o`ziga berilgan ta’riflarda ham bu ma’no ko`zga yaqqol tashlanib turadi: - Qorning nima uchun katta?

- Jigarim zo`r, - dedi qumursqa. - Beling nima uchun ingichka? - Mehnatim zo`r! - Kallang nima uchun katta? - Davlatim zo`r! Mehnatim zo`r, savlatim zo`r, men zo`r, men zo`r! Bu yoshdagi bolalarga tavsiya etiladigan ertaklarning asosiy qismini to`g`ri so`z, halol, pok bo`lish, yolg`on gapirmaslik, birovlarni aldamaslik kabi mazmundagi asarlar tashkil etadi. Masalan, “Rostgo`y bola” (turkman xalq ertagini) olib ko`raylik. Ertak qahramoni to`g`ri so`zligi, kattalarning pand- nasihatlariga quloq solishi bilan yosh kitobxonda yaxshi taassurot qoldiradi, ko`p bolalarning havasini keltiradigan ish qiladi. Qaroqchilar azaldan yomon odamlar. Ular har doim zo`ravonlik qilib, bosqinchilik qilib birovlarning mol-mulklarini tortib olishgan. “Rostgo`y bola”da ota karvon bilan yo`lga chiqqan o`g`lining qo`liga qirq tanga oltin berib: - O`g`lim, hecham yolg`on gapirma, halol bo`lgin, - deb nasihat qilibdi. Karvon yo`lda qaroqchilarga duch keladi. Qaroqchilar noinsoflik, bosqinchilik bilan hammani talaydi, mol-mulkini tortib oladi. Ammo bolaga mutlaqo e’tibor bermaydilar. Ota nasihatini olgan bola to`g`ri so`zligi bilan qaroqchi, bosqinchi, yo`lto`sarlikda nom chiqargan bir necha muttahamni tarbiyalaydi, ularni halollig-u to`g`ri so`zligi bilan mag`lub qiladi: Savdogarlar yo`l yurishsa ham mo`l yurishibdi, bir joyga yetib borishganda ularga qaroqchilar hujum qilishibdi. Qaroqchilar o`zaro maslahatlashib “mana bu yalangoyoqqa u-bu narsa bersakmikan” deyishibdi. Qaroqchilardan biri bolani mashara qilib so`rabdi: - Ey, yalangoyoq, sendan nimani ham olish mumkin? - Menda qirqta oltin tanga bor, - deb javob beribdi bola. - Senda qirqta oltin tanga nima qilsin? – deyishibdi qaroqchilar kulib. Shunda bola choponining yoqasini yirtib, oltin tangalarni ko`rsatibdi.

- Nega bularni bizga ko`rsatding? – deb so`rashibdi qaroqchilar. - Biz senga pul bermoqchi edik, endi bo`lsa buni ham olib qo`yamiz. - O`ech qisi yo`q, otam halol bo`l, yolg`on gapirma, deb o`rgatgan, - deb javob beribdi bola. Bundan hayron bo`lgan qaroqchilar savdogarlarga mol-mulklarini, pullarini qaytarib berib, halol mehnat qilish uchun qaroqchilikdan voz kechishibdi. “Sholg`om” (rus xalq ertagi) bu davr bolalar kitobxonligida asosiy o`rinda turadi. Ertak juda oddiy va sodda. Ammo ma’no va mazmuni, asarning tarbiyaviy ahamiyati kutilganidan ham ziyoda. Ertak juda jo`n. Boboning sholg`om ekishi va bo`liq sholg`omni ko`plashib yulib olishi zikr etiladi. Ertakda ortiqcha so`z yo`q, qahramon yo`q. Hammasi risoladagidek. Ammo “ Sholg`om ” da kichkintoylar bilib, quloq solib o`sadigan jihatlari ko`p. Birinchidan, boboning mehnatkashligi yaqqol ko`zga tashlanib turadi. Moboda bobo sholg`omni erga ekib tek qo`yib qo`yganida u mutlaqo kattakon bo`lib o`smagan bo`lar edi. Boboning o`yi-xayoli sholg`omda. Kechasi- yu, kunduzi sholg`omga ishlov beradi, peshona teri to`kib ko`p mehnat qiladi. Demak, ertakda bolani mehnatkash bo`lishga, xuddi shu bobo kabi dalada ishlashga chaqiriladi. Ikkinchidan, bola beshikdan boshlab ahil, do`st bo`lib o` sishi kerak. Kimki do`stlar bilan, jamoa bilan hamfikr, hamkor bo`lib o` ssa o`ziga ham, o`zgalarga ham yaxshi. Yana ertakka murojaat qiladigan bo`lsak. O`sha bo`lig`, kattakon sholg`omni y erdan tortib, sug`irib olish masalasi yosh kitobxon uchun juda qiziqarli. Bobo, buvi, nabira, kuchuk, mushuk, sichqonlarning bir yoqadan bosh chiqarib harakat qilishlari bolalarni xursand qiladi. Ularda shunday qilib kuch-birlikda tushunchasi paydo qilinadi. Ertakning uchinchi jihati maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalarning orzu-niyati bo`lmish tabiatni sevish, jonivorlarni asrash, avaylash o`ziga xos o`rinda turadi. Kichikntoylar kuchuk, mushuk, hatto, sichqonni ham boqish, asrab-avaylash lozim ekanligini bu ertak orqali bilib oladilar.

Xuddi bobo singari mehnatkash bo`lish, kuch birlikda tushunchasini dilga jo qilib kamol topish, ayniqsa, ertak tinglovchining dil to`ridan joy olishi ertakning tarbiyaviy ahamiyati katta ekanligidan dalolat beradi. Bu yoshdagi bolalar hayvonlar o`rtasidagi o`zaro ahillik va do`stlik kabi xislatlarni bilishni istashadi. Hayvonot olamida ham do`stga mehribonchilik qilish, bir-biriga g`amxo`r bo`lish, yordam qo`lini cho`zish bor ekanligi “ Arslon bilan it ” , “ Tuyaqush bilan qoplon ” , “ Echki, qo`y va bo`rilar ” kabi ertaklarda beriladi. “ Tuyaqush bilan qoplon»ga nazar tashlaydigan bo`lsak, bu ertakda xuddi odamlar orasida bo`lganidek hayvonlar o`rtasida ham bir-birlariga yordam berish, ayniqsa, boshlariga ofat tushganda yurakdan, samimiy ko`maklashish g`oyasi yotadi. Qoplonning boshiga musibat tushdi. Tomog`iga katta bir suyak qadalib qoldi. Dod-faryod qildi. Tuyaqush qoplonga yordamga kelib: - Osmonga qarab og`zingni ochib tur, men suyakni olib qo`yay, - debdi qoplonga. Qoplon osmonga qarab og`zini ochib turibdi. Tuyaqush uzun tumshug`ini qoplonning og`ziga solib, tiqilib turgan suyakni sug`irib tashlabdi. Qoplonning ko`zlari ravshan bo`lib, o`limdan qutilibdi. Bir oz joni orom olgandan keyin qoplon tuyaqushga qarab shunday debdi: - Sen mard ekansan, menga yaxshilik qilding, endi kel ikkalamiz do`st bo`lamiz, zarur vaqtda bir-birimizga yordamga kelamiz, - debdi. Tuyaqushga bu gap ma’qul bo`libdi. Tuyaqush bilan qoplon ikkalalari do`st bo`libdilar. Xalqda, - o`zga bilan do`st bo`ldingmi, bir umrga bo`l, uni yaxshi-yomon kunlaringda sinama va unga riyokorlik ko`rsatma, - degan gap bor. Tuyaqush bu yo`ldan bormaydi. Oradan ko`p vaqt o`tadi. Kunlardan bir kun u qoplonni sinamoqchi bo`lib jo`rttaga: - Voy dod, o`lyapman, qoplon meni qutqar! – deya bor ovoz bilan qoplonni yordamga chaqiradi. Qoplon chin so`zli, do`stga sadoqatli, g`amxo`r va mehribon bo`lganligi uchun zudlik bilan tuyaqushning oldiga “ shox, butoqlar orasidan ustidagi junlari yulinib,

harsillab etib kelibdi ” . Lekin u tuyaqushning yuzida tabassumni ko`rib hayron bo`ladi. Tuyaqushning surbetlik bilan “ ko`rmaganimga ancha vaqt bo`ldi, ahd- paymonimiz esingdan chiqib qolmadimi deb, sinab ko`rmoqchi edim ” , degan gapidan qattiq ranjiydi, dili og`riydi, do`stidan ko`ngli qoladi. Do`stni aldagan o`zini aldagan bo`ladi. Sen birovni bir marta aldadingmi, tamom u senga ikkinchi marta ishonmaydi. Tuyaqushda ham xuddi shunday bo`ladi. Boshqa kuni bo`ri uni ushlab eb qo`ymoqchi bo`lib turganda u har qancha baqirib chaqirmasin, qoplon uning ovozini eshitsa ham do`stim jo`rttaga dodlayabdi, deb o`ylaydi va uning oldiga kelmaydi. Tuyaqush bo`riga em bo`ladi. Kaptar azaldan inson bilan yaqin yashagan, insondan panoh izlagan, insonga ko`mak bergan. Kaptar qadimda bir yurtdan ikkinchi yurtga, bir odamdan ikkinchi odamga maktublar olib borib berib aloqachilik vazifasini ham o`tagani ma’lum. “ Kaptar sovg`asi ” (tamil xalq ertagi)da inson va kaptar taqdiri haqida gap boradi. Kijavanning ahvoli og`ir, kimsasiz o`rmonda bir parcha nonga muhtoj bo`lib hayot kechiradi. Uning qushlar, hayvonlarning tilini bilishi, ular bilan xuddi insonlar bilan gaplashgandek suhbat qurishi maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalarga xush yoqadi. Kichkintoylarning ham o`sha Kijavan kabi qushlar bilan, hayvonlar bilan suhbat qurgilari keladi. Kijavan sog`lom, to`q, tetik jonivor, qushlar bilan gaplashsa xo`p yayrab xursand bo`ladi. Ba’zi hollarda och, zaiflarning yurak dardlarini tinglab, ularga qo`shilib aziyat chekishi, ko`z yoshi to`kishi bolalarning qalblariga yaxshilik urug`ini sochadi, ular ham xuddi Kijavan kabi bo`lishga xavasmand bo`ladilar. Kijavanning majruh kaptarga g`amxo`rlik qilishi kichiktoylarga quvonch ulashadi: Bir kuni Kijavan juda qattiq och qolibdi. Biror narsa tamaddi qilay desa, hech vaqosi yo`q. U o`ylab-o`ylab, oxiri tayoq olib, o`rmonga jo`nabdi. O`rmonni aylanib-aylanib, u erda hech narsa topolmay, uyiga qaytibdi. Yo`lda ketayotib: - Menga yordam ber, - degan zaif bir tovushni eshitib qolibdi. Kijavan bunday qarasa, u erda bir kaptar yiqilib yotgan emish. - Men ucholmayman, qutqargin, - deb yalinibdi u Kijavanga.

Kijavanning bechora kaptarga rahmi kelibdi. Uni y erdan avaylab ko`tarib olib, bag`riga bosganicha, yo`lida davom etibdi. Kapasiga kelib, qushni ehtiyotlik bilan yumshoq o`ringa yotqizibdi. - Tuzalib ketguningcha menikida yashaysan. H ech narsadan qo`rqmagin, seni xafa qilishlariga yo`l qo`ymayman. Qo`limdan kelganicha senga yordam beraman. Lekin hozircha senga ovqat beray desam, uyda eydigan hech vaqo yo`q, - debdi xafa bo`lib Kijavan. - Qayg`urma, - debdi kaptar uni tinchlantirib, - o`rmonda mango daraxti bor. Daraxt kavagining ichida guruch bor, borib ana shu guruchni olib kelgin. Daraxt kavagining ichida guruch bilan birga oltin, kumush, olmos, dur va boshqa qimmatbaho toshlar yog`du sochib yotgan bo`ladi. Kijavan o`sha y erdan bir siqim guruchni oladi, xolos. “ Bu toshlarni nima qilardim, axir o`zimni bezatish niyatim yo`q-ku? ” - deb ularga tegmaydi. Guruchni majruh kaptarga edirishidan kitobxon xursand bo`ladi. Saxiy, qo`li ochiq, ko`ngli to`q Kijavanga nisbatan bolalarning mehr-muhabbatlari oshadi. Kijavanga kaptarning uzuk sovg`a qilishi, uzuk oddiy emas, balki sehrli ekanligi, Kijavan nimaiki so`rasa uzuk uning istagini muhayyo qilishi ertak tinglovchini qoyil qoldiradi. Ularda yaxshilikka yaxshilik qaytar ekan-da, degan fikr paydo bo`ladi. Qo`li ochiq bo`lish, saxiylik qilish, do`stga sodiqlik namunasini ko`rsatish bu davrda tinglaydigan ertaklarning katta qismini tashkil etishi kerak. «Tulki bilan turna» ertagiga nazar tashlaydigan bo`lsak, bu holning butunlay teskarisini ko`ramiz. Dunyoda tulki zotidek mug`ombir, pismiq, aldamchi, riyokor bo`lmasa kerak. Ko`p ertaklarda turna insonga yaqin yuradi, unga ko`maklashadi, yordam beradi, saxiylikda ibrat ko`rsatadi. Ertakda tulki va turnaning bir-birlarini uylariga chaqirib mehmon qilishlari haqida gap boradi. Maqtanchoq, mug`ombir, ayyor tulki oddiy, sodda turnani uyiga chaqirib: - Albatta kelgin, jonginam, albatta azizim, juda yaxshilab mehmon qilaman! – debdi.

Ba’zan yangi do`stning fe’l-atvori qanday ekanligini o`zi yaxshi bilmay yurakdagi borini oshkor qiladigan bolalar kabi turna ham tulkiga ishonadi, chinakamga meni mehmon qilar ekan-da, degan o`y-xayol bilan uning uyiga mehmonga keladi. Va tulki shirguruch pishirib, turnaning oldiga taqsimchada qo`yadi. Uzun tumshug`i bilan taqsimchaga taq-tuq uradi, ammo hech narsa eya olmaydi. Ayyor tulki esa bir zumda shirguruchni o`zi eb bo`ladi. Ertakda turnaga alam qiladigan joyi shuki tulki o`zi pishirgan taomni o`zi eb, yana xushomadgo`ylik qilib, - Aybga qo`shmaysan-da, jon do`stim! Yaxshilab mehmon qilishga boshqa narsa topa olmadim! deb surbetlik qilib turishi bolalarning qahr-g`azabini keltiradi. Ularni hayotda tulki kabi ochko`z, aldamchi bo`lmaslikka da’vat etadi. Ertakda turnaning ham bo`sh kelmasligi, tulkini uyiga chorlab, mo`ndiga o`zi tayyorlagan ovqatni qo`yib, uni bir zumdayoq uzun tumshug`i bilan o`zi eb qo`yishi kichkintoylarni xursand qiladi. Ularda qilmish-qidirmish, sen birovga nima qilsang, senga ham o`sha qilganing albatta, qaytib keladi, degan tushuncha hosil qiladi. Xullas, maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalar o`zlari tinglagan ertaklari yordamida atrof-olam bilan tanishib, nima yaxshi-yu, nima yomonligini bilib o`saveradilar. Maktab yoshidagi kichik bolalarga tavsiya etiladigan ertaklar. Avval ta’kidlab o`tganimizdek, bu davr bolalari maktabga boradigan, o`zlari mustaqil ravishda ozmi-ko`pmi kitoblar o`qiydigan darajada bo`ladilar. Bu davr bolalariga o`qish uchun tavsiya etiladigan ertaklarning ham ko`p qismini ona-Vatan, tabiat, axloq-odob, mehnat, o`qish haqida bo`lishi talab etiladi. “ Zumrad bilan Qimmat ” , “ Oltin tarvuz ” , “ Dehqon bilan ayiq ” , “ Non va tilla ” (arab xalq ertagi), “ Haqqush ” (tojik xalq ertagi), “ Danak ” (qirg`iz xalq ertagi), “ Qizg`anchiq Pak ” (koreys xalq ertagi), “ Kuch va topqirlik ” (latish xalq ertagi), “ O`tinchi yigit ” , “ Bo`ri bilan echki ” singari ertaklar kichik maktab yoshidagi bolalar sevib o`qiydigan ertaklardir.

Bu yoshdagi bolalarga ko`proq ig`vo, g`iybat, munofiqlikdan yiroq bo`lgan ertaklar yoqadi. Negaki, chin, mukammal tarbiyali bola boshqalarga hech bir ozor etkazmasligini, takabburlik qilmasligini, hech kimga haqorat ko`zi bilan qaramasligini, rostgo`y bo`lishini kitobxonlar avvalgi davr bolalar kitobxonligida tavsiya etilgan ertaklar orqali bilib olishgan. Demak, o`zidan kattalarga hurmatli, kichiklarga shafqatli va marhamatli, kular yuzli, shirin so`zli va xushmuomala bo`ladi. Va’dasiga vafo qiladi, omonatga xiyonat qilmaydi. Ig`vo, g`iybat munofiqlikdan o`zini saqlaydi. Ota-onasining hurmatini bajo keltiradi. Ularni o`zidan rozi qilishga sa’y-harakat qiladi. Qarindosh-urug`laridan aloqasini uzmaydi, ularga mehr-oqibatli bo`ladi. Yomon yo`llardan, yaramas ishlardan, nojo`ya harakatlardan o`zini saqlaydi. Mana shularga o`xshash go`zal xislatli bolalarni el sevadi, e’zozlaydi. “ Zumrad bilan Qimmat ” ertagidagi Zumrad xuddi shunday hislatli obrazlardan biridir. Zumrad! Xalq orzu qilgan, istagan, e’zozlagan qizlarning yorqin timsoli. Bugungi qizaloqlar Zumraddan qancha ibrat olishsa, Zumrad kabi chiroyli, odobli, muloyim, aqlli, mehnatsevar bo`lishsa arziydi. Qarang, - yo`lda lolalar, rang- barang gullar uni ko`rib boshlarini egib, unga salom berar ekan. Zumrad maysalar ustida o`tirib dam olganida, gullar uni olqishlar, bulbullar quvonib, unga qo`shiqlar aytib berar ekan. Xo`sh, bunday maqtov, bunday e’zoz qaysi qizaloqqa yoqmaydi! Hammaga yoqadi. Bunga muyassar bo`lish uchun esa, tinimsiz mehnat qilish, kattalarning, ota-onalarning, muallimlarning o`git-nasihatlariga qattiq amal qilish kerak. Ana o`shandagina xuddi Zumrad kabi behisob boyli-gu shon-sharafga, hurmatga muyassar bo`lishi mumkin. Zumrad aslida kim? U bir o`gay ona qo`lida so`kish, qarg`ish eshitib bir burda nonga muxtoj bo`lib yurgan qizcha. Zumrad el sevadigan darajada chiroyli, odobli, muloyim, aqlli. Uni bir ko`rgan, bir suhbatlashgan kishi yana ko`rsam, suhbatlashsam deb orzu qiladi. Zumrad otasini, odamlarni yaxshi ko`radi, hayvonlarni, tabiatni, maysa-yu, o`tloqni sevadi, ularga xizmat qiladi. Hammasiga muloyim boqib, qo`li bilan silab-

siypalab erkalaydi. Bundan gullar, o`t-o`lanlar, bulbullar quvonib, unga qo`shiqlar aytib berishadi. Ammo shu gullar kampirning arzandasini sevmas, uni erkalamas ekanlar, bu qiz gullarga ozor berar, ularni yulib tashlar, tepkilar ekan, lolalar, gullar Qimmatning kelishini bilib qolsalar, qovoqlarini solib, yumilib olarkanlar. Yovuz kampir bundan g`azablanar ekan va buni Zumraddan, ko`rar ekan. Bir kuni kampirning niyati buzilibdi, u Zumraddan qutulmoqchi bo`libdi, cholni chaqirib olib, unga dag`dag`a qilibdi. “ Qizingni o`rmonga olib borib adashtirib kelmasang, men sen bilan turmayman! ” - debdi. Ota nochor. U o`ta kampirga itoatkor. Negaki kampir uni so`kib, haqorat qilib yuragini olib qo`ygan, o`ziga itoatkor qilib olgan. Chol Zumradni aldab, qorong`i, shovqinli, qo`rqinchli o`rmonda adashtirib keladi. O`rmonda yolg`iz zor qaqshab qolgan qizchaga gullar shu’la sochib, uning yo`lini nurafshon qilib turadi. Zumrad sehrgar huzuriga kirar ekan unga egilib salom beradi, boshidan kechirgan voqealarni bir-bir bayon qiladi. Qushchalarning Zumradni maqtab sayrashlari kampir qalbini shodlikka to`ldiradi. Zumrad mehnat bolasi. Mehnat qilgan elda aziz, deganlaridek, uning elib- yugurib ishlashi kampirga xush yoqadi. “ Oppoq qizim, shirin qizim, do`mbog`im, munchog`im! ” - deya uni erkalaydi, peshonasidan o`pib, sochini silaydi. Zumrad halol-pokligi, shirin so`zligi, mehnatkashligi, kattani hurmat qilishi, kichikni e’zozlashi bilan sehrgarning muhabbatini qozonadi. Shu sababli sehrgar Zumradni tengsiz boylik bilan siylaydi, uni baxtiyor qiladi. Mehnatkash xalq o`z farzandlarini xuddi Zumrad kabi ishchan, mehribon, iboli, boy-badavlat bo`lishini orzu qilgan. Lekin Qimmat kabi erka, tanti, ishyoqmaslarni yomon ko`rishgan. Qimmat obrazi har tomonlama hech narsada yo`q, ishlamay tishlashga o`rganib qolgan, injiq, muttaham va bedavo farzandni eslatadi. Bizda va ayniqsa, ertaklarda o`zidan kattalarni hurmat qilish va keksalarni e’zozlash, odamoxunlik va mehnatsevarlik, iboli va hayolilik asosiy masalalardan biri hisoblanadi. Savol tug`iladi. Xo`sh, Qimmatda yuqoridagi fazilatlardan qaysi biri mavjud? H ech qaysi yo`q.

Mana, ota Qimmatni ham kimsasiz o`rmonda adashtirib tashlab ketdi. Sehrgarnikida yashar ekan unga onasi birorta ham shirin so`z o`rgatmaganligi, mehnat qilish nimaligini bilmaganligi sababli kampirga qo`pol-qo`rs muomalada bo`ladi. Tekin tomog`ligi unga qattiq pand beradi. Sehrgar qizni sevmaydi, ertak ham aytib bermaydi, kitob va qo`g`irchoqlar ham hadya qilmaydi. Ertakda sehrgar kampir juda muloyim, haqiqiy onalarga xos fazilatga ega. Mana, uning Qimmatga murojaatini olib ko`raylik: - Tomdan o`tin olib tush, qizim! Qizning javobini eshiting: - O`zingiz olib tusha qoling, malayingiz yo`q! Bu o`zbekona gap emas, tarbiyasizlik, odobsizlikning oliy namunasi, xolos. Xalqqa bunday o`zboshimcha qizu farzandiga to`g`ri tarbiya bera olmagan onaning keragi yo`q, degan gap yuradi. Shuning uchun har ikkalasi ham o`limga mahkum – ajdar yutib yuboradi. Bu xolga xalq aslo achinmaydi, aksincha, to`g`ri bo`libdi, deb mamnun bo`ladi. Kitobxon bolalar ham hayotda Qimmat qiyofasiga tushib qolmaslik uchun o`zlarini o`nglab olishga, mehnatni sevishga, ko`proq dars qilishga, kitob o`qishga intiladigan bo`ladilar. Axir Qimmat ishyoqmasligi, odobsizligi tufayli uni juda ko`p narsalar xush ko`rmaydi. Hatto, uning yurish-turishi, xatti-harakati, kuchugu sehrgar kampirlarga ham ma’qul bo`lmaydi. Dangasaligi, kekkayganligi, qo`rs- qo`polligi o`zining boshiga etadi. O`tmishda bir donishmand o`g`lini kelajakda sog`lom, jasoratli, bo`lishini istab ko`p yaxshi ezgu-tilaklar bildirgan ekan: - Aziz o`g`lim, dunyoda odam enga olmagan narsa bo`lmaydi, shuning uchun aslo qo`rqma, o`zingga berilgan quvvat va g`ayratlaringni sarf qilib, olg`a intil. Baxt va saodat osmondan tushadi yoki kutilmagan holda qo`qqisdan vujudga chiqadi, deb o`ylama. Shu o`yga borsang, dunyoning nodon odamlaridan biri hisoblanasan. So`zimga diqqat bilan quloq sol, baxtim yo`q, deb zorlanuvchilar qatoridan joy olma. G`ayrat qilsang, muroding hosil bo`ladi. Inson o`z saodat yozmishini o`zi vujudga chiqaradi. O`zingni tuban darajaga tushirma. Ehtimol ba’zi ishlaring tilagingcha muvaffaqiyatli bo`lib chiqmasligi mumkin, lekin sen

bunga qayg`ulanib, noumid bo`lma, g`ayrat va jasoratingdan ajralma. Zohirda og`ir, mashaqqatli bo`lib ko`ringan narsadan haqiqatda ko`p muhim va xayrli natija hosil bo`lishi mumkin. Ahamiyatsiz narsalarga, moddiy bezaklarga ko`p aldanma, taraqqiy etishga, faol, kamol egasi bo`lishga intil. Ko`zingni och, atrofga qara. Zamonning ulug` olimi-yu, fozillarining tarjimai hollarini, umuman insonlarning qadimgi va yangi tarixini diqqat bilan ko`zdan kechir. Bular seni zavq-shavq, fazl, kamol hosil etishga yo`naltiradilar, hayotiy yo`lingda haqiqiy rahbaring bo`ladilar. O`zbek xalq ertaklaridan biri “ O`tinchi yigit va sher ” da qahramon o`sha donishmand orzu qilganidek bo`lganligi uchun kichik maktab yoshidagi bolalarda bu ertakka qiziqish katta. Yigit birinchidan, mehnatkash; ikkinchidan, qo`rqmas, dovyurak; uchinchidan, ishbilarmon va tadbirkor. Voqea oddiy va sodda. O`tinchi dalada o`tin terib yurganda uning oldiga bahaybat sher kelib sendan kuchliman, jasoratliman deb unga do`q qiladi. O`tinchi ham o`ziga pishiq va puxta. Sher yigitni kurashga, bellashishga chaqiradi. Ammo inson tadbirkor – kuchimning yarmi uyda qolib ketibdi, sen shu erda turib tur, men uni uydan olib kelaman deya hiyla ishlatadi, tadbirkorlik qiladi: - Sen qochib ketma! – debdi. Sher unga: - Yo`q, qochmayman, sherning gapi bir, - debdi. Yigit: - Yo`q, senga ishonmayman, seni bog`lab ketaman, - debdi. Sher: “ Bog`layqol! ” deb o`zini bog`latibdi. Yigit sherni mahkam bog`labdi. Toldan yaxshi bir tayoq qilib olib kelib gursillatib sherni ura boshlabdi. Sherning: “ Jon odamzod, meni urmang, endi odamzodga yo`liqmayman! ” deb yalinganiga ham qaramay uni uraveribdi. O`tinchining bunday ishi yosh kitobxonni mudom qo`rqmas, sheryurak bo`lishga chorlayveradi. Bu yoshdagi bolalar dov-daraxtlar ekish, uni parvarish qilishda kattalarga dastyor-ko`makchi. Ko`pincha o`zlari ham bog`bonchilik ishlariga berilib ketishadi. “ Danak ” ertagidagi Bahromning bir dona danakni erga ekib, uni

ko`kartirishi, u mevali daraxtga aylangunicha parvarish qilishi yosh kitobxonlarda Bahromdek bog`bon bo`lishga havaslarini keltiradi. Bahromning danagi daraxtga aylanib, meva bera boshlagach, alvasti bolani eb, daraxtga ega bo`lib olish niyatida uni qopga solib uyiga olib ketibdi. Bahrom qo`rqmas, dovyurak bo`lganligi uchun o`zi omon qoladi, el-yurt mevasidan eb turgan daraxtini ham saqlab qoladi. Alvasti hovlisiga etib kelibdi-da, qopini supaga qo`yibdi, qozonga yog` solib, olov yoqibdi. Bahrom qopni amallab teshib, oq terakning tepasiga chiqib olibdi. Alvasti kelib ko`rsa, bola yo`q. - Bolaginam, qaerga ketding? – deb so`rabdi u. - Men bu erdaman! - Bahrom terakning ustidan ovoz beribdi. - Bolajonim, u erga qanday chiqding? - Temir kurakni olovda qizdirib, ustiga o`tirdim. Kurak yuqoriga uchdi, qarasam, daraxt tepasida turibman, - debdi Bahrom. Kampir Bahrom aytganidek qilgan ekan, kuyib qolibdi. Bahrom shunday qilib, o`zini ham, daraxtni ham alvastidan qutqarib qolibdi. Mehnatkash xalq becharaxollik bilan hayot kechirgan, ko`pincha ochlik, yupinlik ularning bir umr xamrohi bo`lgan. Uzun tunlari bir-birlarini ovutish, ko`ngillarini ko`tarish maqsadida ertaklar aytishgan. O`zlari to`qigan ertaklar zamirida unumli mehnat qilish, farzand rohatini ko`rish, baxtiyor bo`lish va boshqa ko`pgina g`oyalar yotadi. O`rni kelganda birdaniga boy-badavlat bo`lib, behisob boylik bilan el-yurtni, boy-badavlatlarni qoyil qoldirish mehnatkash xalqning ezgu tilagi bo`lib kelganligi hech kimga sir emas. «Oltin tarvuz» ertagi xuddi shunday o`y-xayol, oliy istak bilan to`qilgandir. “ Oltin tarvuz ” yosh kitobxonni ko`p narsaga o`rgatadi. Birinchidan, mehnatkash bo`lish – chunki dehqon o`z eriga qayta-qayta ishlov beradi. Ikkinchidan, parranda-yu, darrandaga g`amxo`rlik qilish, negaki dehqon majruh, laylakni oyog`iga taxtakach bog`lab, davolaydi. Uchinchidan, ochko`z bo`lmaslik -

dehqonning uyda eydigan hech vaqosi yo`q. Laylakni so`yib eyishi mumkin edi. Ammo u bu ishni qilmaydi. Bir bor ekan, bir yo`q ekan, o`tgan zamonda bir kambag`al dehqon bor ekan. Uning atigi bir tanob yeri bor ekan. Dehqon shu y erda kecha-kunduz tinmay mehnat qilib kun ko`rar ekan. Bahor kelib qolibdi. Dehqon y er hayday boshlabdi. Yerni ikki marta haydab bo`lib yaqinidagi katta soyning bo`yida salqinlab o`tirsa, osmonda uchib kelayotgan bir laylak yiqilib tushibdi. Dehqon qarasa: laylakning qanoti siniq ekan. Dehqon haligi laylakni darrov uyiga olib borib, siniq qanotiga taxtakach bog`lab, bir qancha vaqt uni boqibdi. Laylak sog`ayib, uchib ketibdi. Laylakka qayta umr bag`ishlagan dehqon biror narsadan umidvor emas. Shu majruh laylakni davolab, uning yordami bilan behisob boylikka ega bo`laman, degan xayol uning o`yiga ham kelmagan. Laylakning tashlab ketgan tarvuz urug`ini yerga ekib, unga mehr bilan ishlov berar ekan bu – oltin degan tushunchaning o`zi unda bo`lmagan. Dehqon ochko`z emas, bir parcha nonni ham o`zgalar bilan, qo`ni-qo`shni, o`ziga o`xshagan kambag`allar bilan baham ko`radiganlardan. Sabr-toqat bilan tarvuzlarning obdon pishishini, etilishini kutgan dehqonning “ yaqin qarindoshlarini, oshna-og`aynilarini ham mehmonga chaqirishi ” va tarvuz so`yishi kitobxon bolalarda yaxshi taassurot qoldiradi: Dehqon bir kuni tarvuzdan uchtasini uzib, uyiga olib ketibdi. Tarvuzlar juda katta ekan. Dehqon o`zining yaqin qarindoshlarini va oshna-og`aynilarini mehmonga chaqiribdi. Bir mahal tarvuzga pichoq ursa, pichoq sira botmas emish. Uni qo`yib ikkinchisini so`ymoqchi bo`libdi, pichoq o`tmabdi, uchinchisi ham shunday bo`libdi. Dehqon ham, mehmonlar ham hayron bo`lishibdi. Yerga bir urib yorib qarasalar, ichi to`la tilla emish. Qolgan ikkitasini ham yorib ko`rishibdi. Ularning ham ichi tilla emish. Kambag`al sevinib ketib, hammasini mehmonlarga ulashibdi, ular ham xursand bo`lib, uy-uylariga tarqabdilar. Uch tup tarvuzning har biri o`ntadan solgan ekan. Dehqon qolgan tarvuzlarni ham yig`ib olibdi. Shunday qilib kambag`al dehqon juda boyib ketibdi.

Xalq behisob boylikka ega bo`lgan o`z ertagida voqeani bunday qoldirmoqchi emas. Yon-atrofdagilarni, kambag`allarni boyib ketganlarni ko`rolmovchilarni hech bo`lmasa ertak orqali tanqid qilmoqchi, ularning jirkanch hayotlari-yu, ashaddiy yovuzliklarini, boylik va davlat deb qing`ir ishlarga ham qo`l urishlarini oshkor qilish maqsadida qo`shni – xasis boy obrazini to`qigan. Dehqon oyog`i sinib to`dasi bilan ucha olmay qolgan laylakka yaxshilik qilib, oyog`iga taxtakach bog`lab tuzatgan va laylakning in’omi bilan behisob boylikka ega bo`lgan bo`lsa, boy bu voqeadan xabar topgach, sog` laylakning oyog`ini sindirib, davolaydi. Bu ham tarvuzning urug`ini boy dalasiga tashlab ketadi. Biroq tarvuzdan oltin emas, balki qovoq ari chiqib, ko`pchilikni chaqadi. Boyning halok bo`lishi yosh kitobxonni unga nisbatan achinish hissini uyg`otmaydi. Aksincha, tabiatga, qushlarga ziyon etkazganligi, boylik ustiga behisob boylikka erishmoq uchun laylakning oyog`ini sindirganligi sababli bu ish to`g`ri bo`ldi, degan ijobiy xulosaga keladi, xolos. O`rta va katta yoshdagi bolalarga o`qish uchun tavsiya etiladigan ertaklar. Maktabgacha tarbiya va kichik maktab yoshidagi bolalarga tavsiya etiladigan ertaklar yuqorida ko`rib o`tganimizdek hajm jihatidan kichkina, mazmuni sodda bo`lishidan tashqari rasm va bo`yoqlar bilan boy bo`lishini ham ta’kidlab o`tgan edik. Bu ikki guruh kitobxonligidagi ertaklar vositasida kichkintoylarga tabiat, ona-Vatan, hayvonot olami haqida to`g`ri so`zli, odobli bo`lish, kattalarni hurmat qilish, kichiklarni e’zozlash singari masalalar ularning ong-tushunchalariga etkazilishini eslatib o`tmasak ham bo`ladi. Endilikda bu davr bolalariga o`qish uchun tavsiya etiladigan ertaklarning katta- ko`pchiligi dovyuraklik, vatanparvarlikdan tashqari, yaxshi kasb-kor egasi bo`lish, xalq va Vatan uchun jon fido qilishga chorlovchi ertaklardan iborat bo`ladi. “Pahlavon Rustam”, “Birlashgan o`zar”, “Uch og`a-ini botirlar”, “Egri bilan To`g`ri”, “Ona yer farzandi», “Sardorning oyni ushlab olmoqchi bo`lgani” (turk xalq ertagi), “Ilon terisini yopingan pahlavon” (no`g`ay xalq ertagi), “Donishmand qiz” (xitoy xalq ertagi), “Qadrdon uyingning mixi” (shved xalq ertagi), “Chollar,

ho`kizlar, bo`rka va pop” (gruzin xalq ertagi) singari ertaklarni o`qish uchun tavsiya etish mumkin. Ota-boblarimizdan qolgan ibratomuz bir gap bor: yaxshi hayot kechirish insonning o`ziga bog`liq. U nechog`li to`g`ri so`zli, aqlli, tadbirli, pok ko`ngilli bo`lsa; do`stga, vatanga xiyonat qilmasa; yolg`on gapirmasa; topshirilgan ishni va’da qilgan kunida bajarib va’dasiga vafo qilsa bunday zotni el yurakdan yaxshi ko`radi. Kimki zolim va takabbur bo`lsa, bir kuni buning jazosini tortadi. G`arib, bechoraning ko`nglini og`ritmasa, dangasalik qilmay mehnat qilsa, katta davlat va qudratga ega bo`ladi. Beva-bechoralarga rahm-shafqat qilmaganlar yo`qchilik, kambag`allik o`tida qovuriladilar. Ertaklardan ana shu fikrlarni uqish mumkin. Bizga ozgina bo`lsa ham ezgulik qilgan odamga ezgulik qaytarish burchimiz ekan, dunyoga kelishimizga sababchi bo`lgan, o`stirgan, tarbiya qilgan ota- onalarimizga doimo muhabbat, hurmat, rioyat va xizmat qilish – bo`ynimizdagi sharafli burchdir. Bu sharafli burchni ado qilib, ota-ona olqishini olgan farzand, shubhasiz, dunyoda baxtli, saodatli bo`lib yashaydi. Buning yorqin namunasini “Uch og`a-ini botirlar” ertagida ko`rish mumkin. Ertakda ota uzoqni ko`zlab ish ko`radiganlardan. O`g`illariga yaxshi tarbiya beradi. Natijada o`g`illari ota izidan komil insonlar bo`lib kamol topadilar. Ota duosi, o`git-nasihatlarini dillariga jo qilib olganliklari uchun ular hayotda kam bo`lmaydilar. Uch zabardast o`g`il. Uchchovlarining qo`llari ko`ksida, otaga ta’zimda. Aql, kuch-jasoratda tengi yo`q bu yigitlar odobda butun olamni qoyil qoldiradi. Negaki, ta’lim va tarbiya shunday bo`lgan. Ota birinchidan, kambag`al, ikkinchidan, botir- pahlavon o`g`illarini ko`zining tirikligida hayotda o`z yo`llarini topib olishlarini orzu qiladi. Darvoqe, odam qanchalik tarbiyali va halol-pokligi o`zga odamlar bilan do`stlashganda; ko`pincha safarga chiqqanda; mard-pahlavonligi esa kurashda, jangda bilinadi. Ota xuddi shunday reja, o`y bilan farzandlarini uzoq safarga jo`natadi. Bunday olib qaraganda otaning boshqa otalardan uncha farqi yo`qdek tuyuladi. Ammo ertakni sinchiklab o`qib, ota nasihatiga nazar tashlaydigan

bo`lsangiz u dunyodagi eng bilimdon, uzoqni ko`ra oladigan, aql-zakovatda tengsiz bir inson ekanligini sezasiz. Otaning farzandlariga aytadigan so`zi - nasihati bir jumlagina. Lekin uning ma’nosi, ta’siri, kuchi olamcha bor. Ota nasihatini bir necha bo`limlarga ajratib o`rganish mumkin. Nasihatning birinchisida har bir ota-ona o`z farzandi olamga kelishi bilan unga yaxshi, o`ziga munosib ism qo`yib, to`y-tomoshasini o`tkazib, o`qitishi, xat-savodli qilishi haqida gap boradi: - O`g`illarim, men boy emasman, mendan qolgan davlat sizlarning maishatingiz uchun kifoya qilmaydi, o`zimdan keyin baxtsiz bo`lib qolmanglar, deb sizlarni o`qitdim. Yaxshi ot qo`ydim. To`y qildim. Voyaga etkazdim. Hamma zamonlarda ham bola tarbiyasi muhim masalalardan biri hisoblangan. Nasihatning ikkinchi bo`limida bola tarbiyasi haqida so`z boradi. Bolani chinakamiga sog`lom, tetik, kuch-quvvatli qilib o`stirish, shuningdek, jismoniy tarbiya bilan oshno qilib voyaga etkazish, ona-Vatan himoyasiga doimo tayyor kishilar qilib tarbiyalash, foydali mehnat ko`nikmalariga e’tibor berish yosh bo`g`in kamolotida muhim o`rinda turishi zikr etiladi: - Sizlarni uch narsa bilan tarbiya qildim. Birinchidan, sog`lom vujudli qilib tarbiyaladim - quvvatli bo`ldingizlar. Ikkinchidan, yarog` bilan tanishtirdim - yarog` ishlatishga usta bo`ldingizlar. Uchinchidan, qo`rqitmay o`stirdim - qo`rqoq bo`lmay, botir bo`ldingizlar. Nasihatning uchinchi bo`limi juda muhim. Unda to`g`ri, halol, pok insonlar bo`lish, o`zgalar mol-mulkiga ko`z olaytirmaslik, kamtarin bo`lish suv bilan havodek zarurligi, ayni paytda, maqtanchoqlik va dangasalik yomon illatlarga olib kelishi keskin qoralanadi: - Yana uch narsani aytaman, quloqlaringizga quyib olinglar, eslaringizdan chiqarmanglar. To`g`ri bo`ling – bexavotir bo`lasiz. Maqtanchoq bo`lmang – xijolat tortmaysiz. Dangasa bo`lmang – baxtsiz bo`lmaysiz. “ Uch og`a-ini botirlar ” ertagining qahramonlari mehribon, o`z vaqtida qattiq qo`l, shu bilan birga talabchan ota tarbiyasini olganliklari uchun safarda katta muvaffaqiyatlarga erishadilar. Yo`lda o`zlariga duch kelgan barcha to`siq va

g`ovlardan g`olib chiqadilar. O`zlarining botir va dovyurakliklari bilan el-yurtni lol qoldirib, baxtiyor bo`ladilar. Hayotda kimki yaxshi ishga qo`l ursa, yaxshi narsalarga ega bo`ladi, kimki yomonlik qilsa, yomon ko`rinib, el nazaridan qoladi. Har bir bola dunyoda olim va fozil bo`lishga, o`zini soflik va to`g`rilik ziynati bilan bezashga intilishi, Vatan va xalqiga munosib xizmat qilishga harakat qilishi shart. Ota-onasini esa halol xizmatlari bilan mamnun etishi kerak. Yoshligidan mehnat qilishga, ilm o`rganishga intilgan, to`g`ri so`z va sofdil inson doimo el-yurtning olqishiga muyassar bo`lgan. Yoshlar kelajakda yaxshi xulq egasi, ezgu niyat va go`zal fazilatlar sohibi bo`lishlari uchun nima qilishlari lozim? Buning uchun yaxshi ishlar yo`lida hech qanday qiyinchiliklardan qo`rqmasliklari, ota-onalari va tarbiyachilarning o`gitlariga amal qilishlari, vaqtini faqat foydali ishlarga sarf qilishlari butun kuch- g`ayratlarini ilm o`rganishga qaratishlari kerak. Ha, bolalar uchun hayotda eng buyuk va sharafli bir yo`l bor. Bu yo`ldan aslo chiqmaslik va adashmaslik kerak. Bu yo`l insoniylik yo`lidir. Bu yo`lga amal qilgan kishi hamisha baxtu saodat sohibi bo`ladi, bu yo`l odamlarga ma’naviy kuch-quvvat beradi, kishini to`g`ri yo`ldan chiqarmaydi. Shuningdek, xalqiga va qarindosh-urug`lariga qo`lidan kelgan barcha yaxshilikni qilish, ularning hurmatini joyiga qo`yish ham kishining insoniylik burchidir. “ Egri va To`g`ri ” ertagi bu fikrimizning dalilidir. To`g`riboy, halol, pok, yaxshi niyatli inson. U ro`zg`or tebratishda qiynalgan. Tirikchilikni o`nglash uchun mardikorchilik qilishga majbur bo`lgan. Ana shunday o`y bilan shaharga otlangan. Bisotida bitta oti bor, xolos. To`g`riboyning o`zi halol-pok bo`lganligi, birovlarni aldash, ularga riyokorlik, ko`rsatishdek yomon niyat o`y-xayolida bo`lmaganligi uchun yo`lda Egriboy bilan xamroh bo`lib qoladi. Xalqda, - samimiyat va sadoqatga asoslangan do`stlik hamisha, har erda va har qanday sharoitda ishonchli bo`ladi, zaruriyat va majburiyat natijasida paydo bo`lgan do`stlik esa bunday bo`lmaydi. U daryo kabi goh toshib, atrofni bosadi, goh qurib, suvi ozayib qoladi, - deganlaridek bular

o`rtasidagi do`stlik ham uzoqqa bormaydi. To`g`riboy – sherigim charchadi. Otni navbat bilan minaylik. Bo`lmasa bu do`stlikdan emas, deb otni Egriboyga berishi bilanoq Egriboy otni minib qochadi. Qarang, donolar oltinning sofligini o`tda, hayvonning kuchini og`ir yuk ortilganda, insonning to`g`riligini omonatga xiyonat etmasligida bilsa bo`ladi, deb bekorga aytmagan ekanlar. Egriboy egriligini qilib do`stiga sadoqatsizligini ko`rsatdi. To`g`riboy yo`lda ko`p adashadi, o`rmonga kirib qoladi va bir eski tandir ichiga kirib tunaydi. Kechasi o`rmon yirtqichlari arslonshoh boshchiligida tandir atrofiga to`planishib, bir-birlariga maqtanishadi: Tulki doston boshlabdi: - Og`aynilar, men sizlarga aytsam, o`n yil bo`ldiki, o`rmon yoqsidagi g`orda yashayman. O`n yildan beri davlat yig`aman. Mendagi asbob-uskuna, mol-dunyo hech kimda yo`q. Navbat chiya bo`riga kelibdi: - O`rmonga tutashgan katta tepalik ostida yashayman. U yerda bir sichqonim bor, har kuni tush payti inidan chiqadi, uning qirq bitta tillasi bor, shuni o`ynagani o`ynagan. Tillani o`ynab-o`ynab yana iniga olib kirib ketadi. Ayiq uning so`zini bo`libdi: - Bu ham uncha qiziq emas. O`rmonda bir tup sadaqayrag`och bor. Qayrag`ochning pastida ikkita shoxchasi bor. Shoxlardagi barglar bir qancha kasalga davo. Uni ezib ichilsa, har qanday jonivor o`sha zamonoq dard ko`rmaganday bo`lib ketadi. Men bolalarimni shu bilan davolayman. Uning orqasidan bo`ri kulib yuboribdi: - Og`aynilar, bizning ham qiziq hikoyamiz bor, - deb gap boshlabdi u, o`rmon yoqasida o`ng ming qo`y boqiladi. Har kuni ikkita bo`rdoqini eyman, meni ushlash uchun cho`ponlar qopqon qo`yishadi, tuzoq solishadi, ammo pisand qilmayman. Lekin qirda Kimsan chol degan dehqonning bir kuchugi bor. Shu kuchukni cho`ponlar sotib olishsa bormi, - mening sho`rim quriydi. Yo`lbars unga qo`shimcha qilibdi:

- Rost aytasan. Qo`ylarga o`xshab o`n ming yilqi ham o`rmon atrofida o`tlab yuribdi. Men har kuni o`shlarning birovini eyman. Ular orasida bir ayg`iri bor. Kimki o`shani minsa va bir qo`liga qildan eshilgan kamon, bir qo`liga uzun gavron olib, meni quvsa, darrov tutadi, kamonni bo`ynimga solib, gavron bilan ursa bormi, bir umr yilqilar oldiga yo`lamas edim. Tadbirkorlik, aql bilan ish ko`rgan To`g`riboy bu suhbatda eshitganlarini amalga oshiradi. Hatto, etti yil bemor yotgan shoh qizini davolab, malikaga uylanadi. U umr bo`yi ishlab, mehnat qilib, peshona teri to`kib tirikchilik o`tkazganligi sababli podshoning in’omidan voz kechadi: - Menga beklik to`g`ri kelmaydi. Men sodda va to`g`ri odamman. O`rmon yoqasidagi tepalikdan bir uy qurishga ruxsat bersangiz bo`lgani. O`sha erda dehqonchilik qilib, kun o`tkazaman, - deb javob beribdi. Tog`-tog` bilan uchrashmaydi, odam-odam bilan uchrashadi, deganlaridek To`g`riboy o`rmon yoqasidan o`ziga imorat qurib, shoxona hayot kechirib yurganida noo`rin xatti-harakati, yolg`onchiligi tufayli bilan hayotda ezilgan Egriboy bilan duch kelib qolibdi. U Egriboyga turmushda nimagaki erishgan bo`lsa, o`sha tandir sababchi ekanligini gapirib beribdi. Eskilar bu dunyoni toqqa o`xshatadilar. Uning orasida turib nima deb baqirsang, o`sha so`zning aksi sadosini eshitasan. Ha, hayot shunday. Egriboyning egriligi, aldamchiligi, o`zining boshiga etadi, tandir ichida yirtqichlarga em bo`ladi. “ Egri bilan To`g`ri ” da to`g`ri so`z, halol va mehnatkash bo`l, umring uzun, rizqing ulug` bo`ladi; ishyoqmas, aldamchi bo`lsang darz ketasan, odamlar nazaridan qolasan, hech qachon biring ikki bo`lmaydi, degan g`oya yotadi. Bu ertak yigit-qizlarimizni hayotda o`zlariga to`g`ri yo`lni tanlab olishlarida katta yordam beradi. O`zbek xalqining eng mashhur va ta’sirli ertaklaridan biri «Ur to`qmoq»dir. Bu ertakda o`zbekona soddalik, odamlarga ishonish, dushmanga qarshi nafrat va boshqa fazilatlar mujassamlangan. Ertakda umidvorlik, orzu-istak, ezgu niyat kuchli. Bir parcha nonga zor xalq turli o`y, xayol bilan xuddi tushida ko`rgani kabi boy-badavlat bo`lish, unga bu

yo`lda kimki to`sqinlik qilsa, uni yer bilan yakson qilish ishqi bilan yashaydi. Bu orzu-tilakni amalga oshirishda hayvonot olami-yu, parrandalardan keng foydalanish oliy maqsadlardan biri hisoblanadi. Hamma gap laylakning faqir, juda ham kambag`al ovchi cholning tuzog`iga nogaxon tushib qolishidan boshlanadi. Na boy, na yurtga hokim bo`lish o`yida ham yo`q cholga laylakning xuddi odamga o`xshab gapirishi, va’da berishi “ laylaklarning boshlig`iman, nima so`rasang beraman ” , deb aytishi qashshoq cholning xayolini buzadi. Laylakni qo`yib yuborgan chol ertasiga sovg`a-salom olish uchun uning oldiga safarga otlanadi. Undan “ Qaynar xumcha ” ni so`raydi, “ Ochil dasturxon ” ni tilab oladi. Bularning birortasi ham mo`’jiza ko`rsatmaydi – na oltin, na taom bermaydi. Negaki, yo`lda chol uxlab qolganida qishloq bolalari bu sehrli buyumlarni boshqasi bilan almashtirib qo`yishgan bo`ladi. Axiyri “ Ur to`qmoq ” ni olganidan keyin ertaklardagidek u boy-badavlat bo`lib ketadi. Ro`zg`orini o`nglaydi, chiroyli imoratlar quradi, xonni ziyofatga chaqiradi. “ Men xon bo`lsamu o`sha kambag`al, qashshoq cholning uyiga mehmondorchilikka boramanmi? ” , deb uni mensimaganligi uchun xonni jangga chaqiradi. “ Ur to`qmoq ” yordami bilan xonni enggan cholning yurtboshi bo`lib ketishi – dardli xalqning armoni ro`yobga chiqqanligi o`quvchini mamnun qiladi. Ertak bolalarni hayotda xuddi o`sha ovchi kabi dadil harakat qilishga, o`rni kelganda jasoratli bo`lishga mudom chorlab turadi. “ Ur to`qmoq ” da, halol, poklik, o`zgalar haqiga xiyonat qilmaslik, birovlarni aldamaslikdek olijanob fazilatlar yaxshi tasvirlangan. “ Qur’oni karim ” da ham, Hadislarda ham bir-birovlaringiz bilan uchrashganingizda, xonadonlaringizga kirganingizda salom-alik qiling, deyilgan gap bor. Buning oliy namunasini ertakda ham kuzatdik. Ovchi har safar laylak huzuriga borganida salom berishi va laylakning cholni ogohlantirib alik olishi o`quvchini sergaklantiradi, uni salom- aliksiz yurmaslikka o`rgatadi: “ Assalomu alaykum ” , debdi chol. Laylakvoy:

- Haq saloming bo`lmasa, ta’ziringni berardim, - deb alik olishi yuqoridagi fikrimizga asos bo`la oladi. Shuningdek, birovlarning haqiga xiyonat qilish, o`g`irlik qilish yaxshi oqibatlarga olib kelmasligi, cholning buyumlarini yashirib qo`ygan qishloq bolalarining to`qmoq zarbiga bardosh bera olmay cholga yalinishlari har qanday kitobxonni o`ylantirib qo`yadi: - Chol ota, to`qmoqni to`xtating, biz sizning xumchangizni, dasturxoningizni olib, o`rniga boshqa xumcha, boshqa dasturxon qo`ygan edik. Tavba qildik, ota! To`qmoqni to`xtating, deyishdi. Chol: “ Tur to`qmoq! ” deb baqirgan edi, to`qmoq urishdan to`xtadi. Bolalar yugurib borib, uylaridan «Qaynar xumcha» bilan «Ochil dasturxon»ni chiqarib berdilar. Xullas, kimki xalq og`zaki ijodiga mehr qo`ysa, ayniqsa, ertaklarni ko`proq o`qisa, albatta, yomon bo`lmaydi.

O `quv darslik lar: 1. I . A. Ka rimov . Yuksak m a `n a viyat – ye ngilmas kuch .- T.: Ma `n a viyat , 2008. 2. Jumaboyev M. O`zbek b olalar adabiyoti. –T.: O`qituvchi, 2002. 3.Jumabo y ev M Bolalar adabiyoti. –T.: O`qituvchi, 2011 . 4.Jo`ra y eva G O`zbek bolalar she`riyatida hajviy obraz yaratish mahorati. –T.: Muharrir, 2011 . 5.Masharipova Z. O`zbek xalq og’zaki ijodi. - T., 2008 6 . A s o tirl a r v a rivoyatl a r . -T.: Yozuvchi , 1993. 7 . M.M ur o d o v . O ltin s a ndiq o childi . - T.: O`qituvchi , 1994. 8 .Mirza y eva S. O`zbek xalq romanik dostonlari poetikasi. Doktorlik dissertatsiyasi avtoreferati. -T.: 2004. 9 . Matchonov S. Kitob o`qishni bilasizmi ? –T.: O`qituvchi, 1993. 10 . Safarov O. Oliy o`quv yurtlarida bolalar adabiyotini o`qitish muammolari G`G` Til va adabiyot ta`limi, 1999-yil, 3-4-sonlar.

Похожие

Bolalar folklori

Bolalar folklori

O’zbek bolalar folklori

Bolalar folklori misollar

O’zbek marosim folklori