Berdaq – Qoraqalpoq adabiyotining asoschisi - Литература - Рефераты

Berdaq – Qoraqalpoq adabiyotining asoschisi

Загружено в:

10.09.2022

Скачано:

0

Размер:

2077.5 KB

Berdaq – Qoraqalpoq adabiyotining asoschisi Reja: 1. Berdaq hayoti va ijodi. 2. Berdaq - dostonnavis. 3. Berdaq va o`zbek adabiyoti.

Jahon adabiyoti taraqqiyotidan ma`lumki, har bir xalq tarixida, ijtimoiy va madaniy hayotida o`zining sezilarli «muhri», tabarruk «iz»larini qoldirgan ulkan san`atkorlar bor. Ular o`zlarining hayotiy faoliyatlari va ijodlarini hamisha oddiy mehnatkash xalq taqdiri bilan birga his qilganliklari, har qanday sharoitda ham xalq dardi, orzu-umidlariga hamdard va hamnafas bo`la olganliklari uchun ham umri boqiy va buyukdirlar. Bunday san`atkorlar haqida tarihdan juda ko`p siymolarning nomlarini misol tariqasida keltirib o`tish mumkin: Firdavsiy, Nizomiy, Navoiy, Jomiy, Sa`diy, Fuzuliy, Pushkin, Maxtumquli, Lermontov, Nekrasov, Abay, Tolstoy ... Qardosh qoraqalpoq xalqining farzandi, bu xalq adabiyotining faxri va asoschisi, demokrat shoir Berdaq ham yuqorida qayd qilingan mashhur san`atkorlar sirasiga mansubdir. Berdaq XIX asrda, Turkiston o`lkasidagi feodal xonliklarda,ijtimoiy-siyosiy va madaniy hayot nihoyatda og`ir, murakkab sharoitlarga tushib qolgan va O`rta Osiyoni Rossiya bosib olingan davrda yashadi va ijod etdi. Shoir 73 yil umr ko`rdi, uning qariyb yarim asrdan mo`lrog`ini badiiy ijoddek mashaqqatli, mas`uliyatli, lekin sharafli ishga bag`ishladi. Avlodlarga 20 ming misradan ziyod she`r, xalq hayoti va kurashining turli davrlarini badiiy shaklda ko`rsatib berishga bag`ishlangan o`nga yaqin yirik epik dostonlarni meros etib qoldirdi. Shoir edim, ko`zim ko`rganin yozdim, Ko`nglimning sezganin, bilganin yozdim, Zamon jafosidan sarg`aydim, ozdim, Kelurmi deb yaxshi kunlar xalq uchun deb yozgan shoirning qalb so`zlari haqqoniyligini tarixiy faktlar misolida ham ko`rish mumkin. Ma`lumki, qoraqalpoq xalqining No`g`oy o`rdasidan ajralib chiqqandan keyingi (XVI asr) tarixiy takdiri Turkiston o`lkasidagi turli xonliklar territoriyasida yashovchi har xil xalqlar, asosan o`zbek xalqining takdiri bilan mustahkam bog`liq bo`lib qoldi. Biroq feodal zulmat hukmron bo`lgan o`lkada bu jabrdiyda, tarixning beomon fojialariga ko`p marta duchor etilgan xalqning mehnatkash farzandlari o`z erklari, haq-huquqlariga ega emas edilar. Bunday ayanchli hol, Jiyan Jirov

aytganidek, qoraqalpoqlarning «posqan yel», ya`ni darbadar xalq bo`lib, Berdaq ta`kidlaganidek «yuz yil qo`nim bilmay» ko`chib yurgan. Bir tomondan, Xiva xonlarining «marhamati» sifatida «in`om» etilgan Orol dengizining sho`rxok va qumloq dasht-biyobonlari, Amuning quyi qismlari bu mehnatkash xalq iqtisodiy taraqqiyotini cheklar, doimiy suvsizlik, manzil yerlarning og`ir tabiati ularning hamrohi edi. Ikkinchi tomondan, ancha mikdordagi bo`liq, suvga serob, serhosil yerlarni egallab olgan bir guruh mahalliy boylar va biylar zo`ravonligi, otaliq va xon tomonidan tayinlangan noiblarning shafqatsiz ekspluatatsiyasi, Xiva xonlari belgilagan son-sanoqsiz soliqlar xalqning tinka-madorini quritar edi. Hayotning mazkur achchiq haqiqati qoraqalpoq folklorida, XIX asr boshlariga kelib qoraqalpoq xalqi orasidan yetishib chiqqan yozma edabiyot vakillari Jiyan jirov, Kunxo`ja, Ajiniyoz va nihoyat Berdaq ijodida o`chmas iz qoldirdi. Jumladan, Jiyan jirovning - mashhur «Posqan yel» dostonida qoraqalpoq xalqining jung`or va qozoq xonlari bosqinidan keyin Orol bo`ylariga tarixiy ko`chishining og`ir manzaralari o`z ifodasini topsa, bu davr adabiyotining yirik vakili Kunxo`janing «Cho`ponlar», «Oq qamish», «Unutmasman», «Tuya ekansan», «Xalq bilan», «Mening bolam», «Boy bolasi» kabi asarlarida xalqning og`ir, mashaqqatlarga to`la hayoti tasvirlanadi. Zamonasining ajoyib lirik shoiri Ajiniyozning she`r va g`azallarida, «Bo`zatov» nomli mashhur poemasida o`sha davr qoraqalpoq hayoti va turmushining to`laqonli manzaralari san`atkorona, ko`hna Sharq she`riyati an`analari uslubida aks etdi. Berdaq esa bu san`atkorlar an`analarining qonuniy vorisi, ular asos solgan adabiyotning taraqqiy ettiruvchisi bo`lib maydonga keldi. Berdaq o`z ustozlari izidan borib, ba`zan ular bilan yonma-yon ijod qilib, qoraqalpoq mumtoz adabiyoti an`analarini o`ziga xos yo`sinda davom ettirdi. Berdaqning tarjimai holidan ma`lumki, u kambag`al baliqchi oilasida tug`ilib o`sgan. Taxminan 10 yoshlarida ham ota, ham onadan yetim qolgan bo`lg`usi shoir talay yillar boylar eshigida kun kechiradi. Berdaq dastlab eski maktabda, keyinroq esa madrasada tahsil ko`radi. O`n yoshlarida o`zicha she`rlar to`qiy boshlagan shoir talay muddat ijodiy izlanishlardan keyin zamonasining mashhur shoiri Kunxo`ja huzuriga borib, shoirning o`zi e`tirof etganidek: «bir yarim oy birga bo`lib, yozganlarini tinglatib, nuqsonlarini

o`nglatib, o`lan zavqin totib» qaytadi. Berdaq yashab ijod ettan sharoitda o`zbek, qoraqalpoq, turkman va boshqa qardosh xalqlar orasida xalq kitoblari keng tarqalgan edi. Qoraqalpoq xalqi orasidan chiqqan ayrim savodli kishilar, ya`ni «qissaxon»lar har xil to`y va ma`rakalarda «Tohir - Zuhra», «Bahrom - Gulandom», «Qissasul anbiyo» kabi dunyoviy, ishqiy-romantik yoki mifologik, mifologik-afsonaviy mavzulardagi asarlarni o`qib berar edilar. Berdaq davrining savodli, ilg`or kishisi bo`lganligi sababli uning bu xildagi asarlardan ham xabardor ekanligi «Ayraliq-ayraliq» radifli she`ridan ma`lum bo`ladi: Ayriliqning jabri yomon, Boshda har kun oxir zamon, Bahrom- Gulandom shudoston, Yomon ayraliq-ayraliq, «Ayraliq» she`ri yana shu jihatdan muhimki, bu asar Berdaq va o`zbek folkl ori o`zaro munosabatlarini ancha oydinlashtirishga asos bo`la oladi. O`zbek xalq poeziyasida oshiq-ma`shuqlar dardi yoki mehnatkash insonning zulmat zamonasidan noroziliklari «Ayraliq» yoki «Ayraliq-ayraliq» radifli asarlar orqali alohida ta`kidlangan hollar ko`p uchraydi. Bu xususiyat o`zbek xalq dostonlariga ham taalluqli bo`lib, ayrim dostonlar qahramonlari taqdiri, ruhiy- psixologik holatlarini ochib beruvchi xarakterli faktorga aylangan. Berdaq she`riyati va o`zbek xalq qo`shiqlari orasida shakliy va mazmuniy ham ohanglik mavjud. Fikrimizni asoslash uchun shunday misollarga murojaat etamiz. Berdaq adabiy merosida «Oltiqiz» sarlavhali hazil she`r bor. Uning qisqacha mazmuni shunday: Bibioyim, Guloyim, Mohida, Oruxon, Gulimxonva Ravshan ismli qizlar Qo`simbet kal degan kishining aravasiga minib, hayit-ma`raka sayliga yo`l olishadi. Qo`simbet kal qizlar sho`xligi, quvonchli kayfiyati va go`zalligiga mahliyo bo`lib ot jilovini qo`ldan qo`iib yuborganligini, arava esa yo`ldan chiqib tamoman boshqa tomonga ketib qolganligini sezmay qoladi. Oqibat shu bo`ladiki, arava eski bir quduqqa agdarilib ketadi... O`zbek xalq qo`shiqlari orasida ham «olti» raqami bilan

boshlanuvchi, qiz-juvonlar ta`rifiga bagishlangan hazil termalar talaygina. Masalan, Xorazm xalq termalaridan «Olti xalfa»ning ayrim bandlarini Berdaq she`riga qiyoslaylik: «Olti xalfa» Olti xalfa biri Oysha, Uzuklari qo`sha-qo`sha, Bordim tomlar osha-osha Elga balli olti xalfa. «Olti qiz» Ikkinchi qizi Mohida, Oq yuzi oydan ziyoda, Yo`l yurmaymiz deb piyoda Ot aravaga mingan ekan. Har ikkala parchada ham tasvir obyekti qilib olingan shaxslar portreti, ularning xarakteriga xos xislatlar gavdalantirilgan. Farqi shundaki, o`zbek xalq qo`shig`ida band oxirida doimo bir xil radif saqlanadi. Berdaq she`rida esa aravaga mingan qizlar ko`rinishi tasvir etilgach, asosiy mazmunga o`tiladi. SHe`r faqat qizlarni ta`riflash emas, balki asar asosiy qahramoni Qo`simbet kal no`noqligini hajv qilish niyatida bitilganligi ma`lum bo`lib turadi.. «Olti» raqami bilan boshlanuvchi o`zbek xalq qo`shiqlari «Gulyor» («Farg`ona xalq qo`shiqlari») to`plamida ham bor. Misol tariqasida undan ba`zi namunalarni keltirib o`tamiz: Olti qizning ichida oting Anor, Naqsh olmadek yuzingdan qonlar tomar. Naqsh olmadek yuzingdan o`pich, bersang, O`z tengimning ichida ko`nglim qonar. Chini bilan chaqirsang, men borayin

Yolg`on bilan chaqirsang, beting qursin. Olti qizning ichida oting Tursin Chini bilan suv quysang tinib tursin. Berdaqqacha bo`lgan qoraqalpoq mumtoz adabiyoti tarixida mazkur janrda «shajara»lar, ya`ni o`tmish avlodlar haqida, xalq tarixiy taqdiridagi eng muhim davrlar, voqea-hodisalar to`g`risidatarixiy-adabiy yoki memuar xarakterdagi «solnoma» lar yaratilganligi ma`lum emas. Shu sababli, Berdaq o`z «Shajara» dostonini yaratar ekan, ko`hna Sharq adabiyotidagi mavjud an`analardan, xususan Xorazmning Abulg`ozi, Munis kabi mashhur «shajara»chilari va san`atkorlaridan o`rgangan, ular ijodidan bahra olgan deb o`ylashga asos bor, deb o`ylaymiz. Buning boisi shundaki, xorazmlik mualliflar yarattan «shajara» lar bilan Berdaq «Shajara»si orasida faqat asar nomidagina emas, shakl va mazmun jihatdan ham hamohanglik, o`xshashlik bor: ularning barchasida Xorazm vohasi xalqlarining kelib chiqishi va mamlakatni idora ettan hukmdorlar tarjimai holiga tegishli hodisalar, xonlik hayotidagi muhim voqealar tasvir etiladi. Farqi shundaki, xorazmlik mualliflar yaratgan aksariyat «shajara»lar nasrda bitilgan bo`lsa, Berdaq «Shajara»si nazmda ifoda etilgan. Shunisi xarakterliki, Berdaq «Shajara»sida faqat qoraqalpoq xalqining ko`p asrlik tarixidagi muhim voqealar ta`rif etilibgina qolmasdan, o`zbek xalqi bilan kechgan mushtarak hayot, shuningdek o`zbek xalqi tarixi ham babbaravar tilga olinadi. Berdaq «Shajara» dostonining bu xususiyati asarning ham o`zbek, ham qoraqalpoq xalqi tarixini o`rganishda tadqiqotchilarga muhim manba sifatida xizmat etib kelishiga sabab bo`ldi. Berdaq «Shajara» dostonining faqat tarixiy jihatdan ahamiyatini ta`kidlab qo`yish biryoqlamalik bo`lar edi, albatta. «Shajara» - dastavval tarixiy-badiiy asar. Shoirning o`ziga xosligi shundaki, u xorazmlik tarixchi va san`atkorlar yaratgan «shajara»lar doirasida o`ralashib, ular yaratib ketgan ma`lumotlar doirasida qolib ketmaydi, balki tarixiy faktlarni o`z asari to`qimasining asosi qilib olgan holda tarixiy- badiiy epik polotno yaratadi. Bu tabiiy, albatta. Chunki «san`atkorlar o`z o`tmishdoshlaridan, dastavval, yangi voqelikning estetik vazifalariga mos keladigan narsalarnigina qabul qiladilar». Berdaq ham «Shajara»ni yaratish yo`lida ba`zi

ma`lumotlarni o`z o`tmishdoshlaridan oldi, biroq uni davr va hayot bilan bog`ladi, o`z g`oyaviy-estetik maqsadini ifoda etish uchun xalq rivoyatlari, folklor materiallarini asar to`qimasiga kiritdi va pirovardida jo`shqin poetik ilhom, his-tuyg`ular va aql, donolikni bir nuqtaga jam qilib o`z «Shajara»sini yaratdi. Berdaq o`zining mashhur asari «Izlar edim» she`rida shunday e`tirof etadi: «Chor kitob»dan nari qochdim. Navoiydan savod ochdim. Fuzuliydan durlar sochdim, Donolarni izlar edim. «Chor kitob» dan nari qochdim, Navoiydan savod ochdim» misralaridagi sof iqrorning o`ziyoq Berdaq uchun buyuk o`zbek shoiri Alisher Navoiy, binobarin mumtoz o`zbek adabiyoti qay darajada ulkan ahamiyat kasb etganligini yaqqol ko`rsatib turibdi. Bundan kelib chiqqan holda Alisher Navoiyni Berdaqning ilk muallimi, unga so`z san`atining siru asrorlaridan asrlar osha g`oyibona saboq bergan, Berdaqda oddiy mehnatkash xalqqa nisbatan mehr-muhabbat fazilatlarini tarbiyalagan, insoniylikdan saboq bergan ilk muallim deyish mumkin. Berdaq mashhur «Ahmoq poshsho» dostonining xotima qismida shunday yozadi: Kulfat qasrida qaridim, Sulton Suyin, Miralining Shohu gadoning baridan, Dunyo ortda qolgan ekan. Shoir o`z zamonasini «kulfat qasri»ga muqoyasa qiladi, shu orqali o`z umriga yakun yasagandek bo`ladi. U ta`kidlaydiki, Sulton Suyin - Husayn Boyqaro - shoh, Alisher Navoiy - Mirali - shoir ta`biricha - gado bo`lib olamdan o`tdilar, biroq bu zulmat zamoni ularga ham vafo qilgani yo`q. Lekin ularning biridan kulfat, xalq boshiga g`am-alam, ikkinchisidan esa mangulikka daxddor, umri boqiy asarlar qoldi. Berdaq doston nihoyasida o`ziga Miralining umrini tilagandek bo`ladi. Endi diqqatni Berdaq o`z poeziyasida ulug` o`zbek shoiri an`analarini davom ettirganligi nimalarda ko`rinishiga, shoir Navoiy an`analarini qay daraja ijodiy yuksaltirganligiga qaratamiz. Mana Berdaqning «Xalq uchun» sarlavhali she`ri. Originalda 260 misradan ortiq bo`lgan mazkur asarga buyuk o`zbek shoiri Alisher Navoiyning mashhur «Odami

ersang demagil odami, oni kim yo`q xalq g`amidan g`ami» aforizmini poetik epigraf qilib olish Yigit bo`lsang arslon kabi tug`ilgan, Hamisha sen xizmat etgil xalq uchun. Yigit bo`lsang arslon kabi tug`ilgan, O`zim demay, g`amxo`rlik qil xalq uchun. SHe`rning keyingi bandlarida yuqoridagi fikr yaqqol konkretlashtirilib, chuqurlashtirilib boriladi va shoir, Alisher Navoiy hikmatidagi kabi, o`z zamondoshlarini «xalq dardi», «xalq g`ami» yo`lida zahmat chekishga chaqiradi: Yetarsan murodga gar xizmat etsang, Eling yo`llaganda har qayon ketsang, Har qachon dushmanning boshiga yetsang, Ayanmasdan, xizmat ayla xalq uchun. Navoiy hikmatidagi va Berdaq she`ridagi «xalq», «xalqqa xizmat» degan so`zlar o`sha feodal jamiyatda yashab faoliyat ko`rsatayotgan barcha shaxslarga taalluqli emas. Ular faqat mehnatkash, oddiy qora xalq sirasiga mansub, uning manfaatlari yo`lida vijdonan mehnat qilgan, o`zi mansub millat or-nomusi uchun teng talashgan, zarur damlarda odamgarchilikning barcha qonun doiralarini o`z o`rniga qo`ya biladigan odamlarnigina «xalq» doirasiga kiritadilar. Berdaq fikricha, xalq «ishlab-terlab bir burda non topgan», «qo`l qavarttan», «arslondek» kuchini ngu xalq, el-yurt manfaatlariga astoydil sarf qilgan, zamona zayli tufayli ochlik, kambag`allik, qazuv, soliq kabi xalq gardaniga tushgan og`ir ofatlarga mardona chidayotgan, kerak paytlarda millat, el-elat, ona-yurt mustaqilligi yo`lida qon kechishga ham qodir odamlar. Shoir ana shu odamlarni birlikka, do`st-birodarlikka da`vat etadi, xalqning kuchi - uning do`stligida deb biladi: Do`stlik bilan har bir ishda shay tursang,

Jon ayamay el-yurt uchun ish qilsang. Qayg`ulanmay, ulug` ishga qo`l ursang, Shunda mening ko`nglim o`sar xalq uchun. Berdaq o`z asarida zamonasidagi ekspluatator sinf vakillarini «xalq» doirasiga kiritmasdan, she`rda ularni «dushman», «yomonlar», «nomard», «fosiq», «bo`ri» kabi nomlar bilan ataydi. Berdaq dostonida xalq orasida keng tarqalgan rivoyatlarga asoslangan holda qozoq va qoraqalpoq xalqlarini bir otaga mansub ikki o`g`ilning farzandlari sifatida ta`rif etadi. Bu bilan shoir xalqlar do`stligi va qonqardoshligi g`oyalarini ulug`laydi, ularni do`st-birodarlikda, totuvlikda yashashga chaqiradi. Berdaqning ayni paytgacha qoraqalpoq va o`zbek tillarida e`lon qilingan asarlarining tahlili pguni tasdiqlaydi. Fikrimizning isboti uchun S.Toyshibayeva «qozoqlar hayoti tasvir etilgan» deb ta`kidlagan «Oydo`s biy» dostoniga murojaat etamiz. Oydo`s biy - tarixiy shaxs. Mashhur o`zbek mumtoz shoiri, mohir tarjimon Ogahiyning ma`lumotiga qaraganda, Oydo`s va uning qaramog`idagi qo`ldovli urug`i Xiva xoni Muhammad Amin inoq hokimiyat tepasida turgan davrda (1763-1770) xonning «marhamati» tufayli «Ko`k o`zaqdan Orolgacha» bo`lgan territoriyaga joylashadilar. Xonga sodiq xizmati uchun Oydo`s barcha qoraqalpoqlar ulusining hokimi mansabiga ko`tariladi. «Oydo`sning Xiva xoni tarafiga o`tishi,- deb ta`kidlaydi O`z.FA haqiqiy a`zosi S.Kamolov,- xoinlik va sotqinlikdan boshqa narsa ems edi. U qoraqalpoqlarni haqiqatda qarama-qarshi ikki lagerga bo`lib qo`yadi». Oydo`s o`z xalqiga qarshi chiqib, qoraqalpoqlarning hali Xiva xoniga qaram bo`lishni istamagan urug`larini qurol kuchi bilan bo`ysundirishni quvvatlash orqali Xiva xonligining yangi xukmdori Muhammad Rahimxonning (1806-1825) ham «marhamatiga» sazovor bo`ladi va keyinroq o`zini «Moyli Jangal»dan shimol tomonda yashaydigan barcha qoraqalpoqlar hukmdori, ya`ni «yarim xon» tayinlashlarini talab qila boshlaydi. Biroq qoraqalpoqlarning bo`ysunmagan urug`larini va Janga daryo bo`yidagi qozoq urug`larini o`ziga bo`ysundirib, shimoliy chegaralarni

mustahkamlab olgan Muhammad Rahimxon Oydo`sning bu talabini rad etadi. Bu bilan cheklanmasdan uni qoraqalpoq ulusiga hokimlik mansabidan ham chetlashtiradi. Izzat nafsi yerga urilgan va aldangan Oydo`s shundan keyin xalqni o`ziga og`dirib, Xiva xoniga qarshi kurashga o`tadi. U Sariqov o`tov degan joyda 2 mingga yaqin oilani jamlaydi. 1827 yil 29 iyulda Qo`ng`irotni bosib olish va xon noiblarini jazolash uchun o`g`illari Rizo va To`ra boshchiligida 300 otliqni jo`natadi. Xon askarlari bilan bo`lgan jangda Oydo`s tarafdorlari yengiladi, Rizo o`ldiriladi, To`ra esa kishanlangan holda Xiva xoni huzuriga yuboriladi. Voqeadan xabar topgan Oydo`s tarafdorlari orasida parokandalik boshlanadi va Oydo`s Qo`qon xonidan yordam olib kelish uchun yo`lga chiqadi. Biroq Chirik rabot degan joyda xon qo`shinlari ularga yetib oladi. Oydo`s jangda o`ldiriladi. Berdaq tug`ilgan yilda bo`lib o`tgan qonli fojialar tarixda ana shunday bayon qilinadi. «Oydo`s biy» poemasida esa voqealar rivoji boshqacha beriladi. Poema muqaddimasida Oydo`s biy sha`niga «iliq» so`zlar aytilib, uning shaxsiyati, xalq oldidagi xizmatlari eslatiladi. So`ngra asosiy voqealar tasviriga o`tiladi. Oydo`s biy huzuriga Xiva xonidan chopar keladi. U olib kelgan maktubda xon Oydo`sga qarata: Begis bilan Mirjiqning, Kallasin olib kelsin. Keyin «Moyli Jangal»dan, Naryog`in Oydo`s so`rasin deb yozganligi ma`lum bo`ladi. Mansab va mavqe yo`lida har qanday iflos ishlardan qaytmaydigan Oydo`s Xiva xonining bu maktubini olgach, o`z ukalari Begis va Mirjiqni o`ldirish xususida o`ylab ketadi. Bu paytda Begis va Mirjiq, akasi Oydo`s xonga sotilib ketgandan keyin, mehnatkashlarni xonga qarshi qo`zg`olonga tayyorlash harakatida edilar. Shoir Oydo`sning maktubni olgandan keyingi psixologiyasini yaxshi aks ettiradi. Poemadagi asosiy voqealarga turtki beruvchi badiiy tugun ana shu tariqa yaratiladi.

Oydo`s erta saharda turib Mirjiq va Begisni uyg`otadi va «maslahatlik maxfiy ish» borligini aytib, qirga chiqib kelishni taklif qiladi. Sodda Begis va Mirjiq o`sha joyda zolim toshbag`ir aka hiylasining qurboni bo`lishadi. Oydo`s ukalarining kallalarini xurjunga solib Xivaga, xon huzuriga qarab yo`lga chiqadi. Berdaq «qahramoni»ning bu qilmishiga loqayd emas. U o`z ukalarining qotili darajasigacha ma`naviy tubanlashgan Oydo`sni qattiq qoralaydi. Oydo`sning Xiva shahrida bir mahram do`sti bor edi. U Oydo`sga xat jo`natilganidan xabardor bo`lgan, lekin bu hiyladan Oydo`sni ogoh eta olmagan edi. Mahram Oydo`s Xiva tuprog`iga qadam qo`yganligini bilib, unga peshvoz chiqadi va yuz bergan fojiadan ogoh bo`ladi. Mahram unga bu xat xonning hiylasi ekanligini, shu yo`l orqali xon ham Oydo`sdan, ham uning kurashchan ukalaridan birato`la qutulmoqchi bo`lganligini oshkor etadi. Biroq Oydo`s ishonmaydi va xon saroyiga yo`l oladi. Baland ko`cha, past ko`cha, Oralab endi boradi, Xivalik yosh bolalar, Oydo`sga tuproq sochadi. Shunda ham nodon, bilmaydi. deb kuyunib yozadi shoir. Tarixiy ma`lumotlarga qaraganda, Oydo`s o`z inisi Mirjiqni 1810 yilda Muhammad Rahimxon huzurida o`z qo`li bilan o`ldirgan. Poemada esa, shoir hayot haqiqatidan biroz chetlashgan bo`lsa-da, biroq badiiylik jihatidan, ya`ni poemadagi asosiy g`oyani - Oydo`s vahshiyligi, qonxo`rligi va ma`naviy tubanligini - yakka bir hukmdor shaxs fojiasining sabablarini ochib berishda, mantiqan to`g`ri yo`ldan boradi. Oydo`s xonning huzuriga kirganda xon unga hatto «keldingmi?» ham demaydi, sovuqqina muomala qiladi. Kalla solingan xurjunni xon huzurida qoldirib, Oydo`s mahram do`stining uyiga keladi. Xivalik do`sti unga yana bir haqiqatni ochadi: xon ukalarini qatl qilgan Oydo`sni o`ldirmoqchy ekanligini aytadi. Bu xabarni eshitgan Oydo`s Xivadan chiqib qochadi. U yurtiga borgach, 60 qoraqalpoq biyini chaqirib maslahat qiladi va ularni xonga qarshi kurashga chaqiradi. Biylar o`z oldilariga qo`yilgan olmadan bittadan yeb, Oydo`sga sodiqligini bildiradilar. Nihoyat, xon va

Oydo`s lashkarlari orasida qonli kurashlar boshlanib ketadi. Lekin kuchlar teng emas edi. Oydo`s qo`shinlari chekinib, bir kichik qal`ani mudofaa qila boshlaydilar. Xon hiyla ishlatadi: qamalda yotgan Oydo`s askarlari tomon zambarakdan o`q emas, «qora pul» solib orttiradi. Natijada Oydo`s qo`shinlari xoinlik xoinlik qilib xon tarafiga o`tishadi. Oydo`s qochadi, biroq yo`dda xon askarlari tomonidan o`ldiriladi. Xiva madrasalarida ta`lim olayotgan Oydo`sning To`ra va Riza ismli farzandlari qirq yigiti bilan Xivadan bosh olib ketadilar. Ular ham qonli kurashlarda halok bo`ladilar. «Oydo`s biy» poemasining qisqacha syujeti ana shunday. Bu poemaga asos qilib olingan tarixiy voqealar va shoir badiiy tafakkuri natijasida yaratilgan badiiy to`qimalarni bir-biri bilan taqqoslash Berdaqning epik tasvirlash san`ati yuksakligini ko`rsatadi. Berdaq «Oydo`s biy» poemasida qozoq xalqi hayotiga taalluqli voqealarni emas, balki qoraqalpoq va o`zbek xalqi hayotining real manzaralarini, mushtarak voqelikni san`atkorona tasvirlab berdi. Berdaqning «Omongeldi» va «Ernazar biy» poemalarida ham qoraqalpoq xalqining o`zbek xalqi bilan mushtarak hayoti tasvirlanadi. Masalan, «Omongeldi» poemasida tasvir etilgan voqealar Qo`qon xoni saroyida bo`lib o`tadi. Poemaning asosiy konflikti ham xuddi «Oydo`s biy» poemasidagi kabi qoraqalpoq xalqining o`z haq-huquqlarini, milliy mustaqilliklarini himoya qilish yo`lidagi kurashi asosiga quriladi: bir tomonda xonlik hukmdorlari, ikkinchi tarafda qoraqalpoq xalqi manfaatlarini himoya qiluvchi xalq sardorlari. Bu beomon kurashlarda, hayot haqiqati kabi, xalq sardorlari mag`lubiyatga uchraydilar, biroq xalq orasidan yana ularning ishini davom ettiruvchilar yetishib chiqaraveradilar. Jumladan, «Omongeldi» poemasining qisqacha mazmuni shunday: Qo`qon xoni Muzaffar o`z qaramog`idagi qoraqalpoq xal-qidan o`ziga qiz tortiq qilishni so`raydi. Hukmdorning bu talabi tabiatan mag`rur xalqqa yoqmaydi. Qoraqalpoqlar hukmdori Hasan otaliq xonning oldiga borib, unga qoraqalpoqlar o`z qizlarini bermasliklarini dadil aytadi. G`azablangan xon Hasanni dorga ostiradi. Ana shu paytda qoraqalpoq xalqi qasos olishga otlanadi. Xalq orasidan chiqqan dovyurak Omongeldi o`z tarafdorlari bilan Qo`qon xoni saroyiga xujum qilib, xonning boshini kesib keltiradi. Berdaq o`z

zamondoshlarini Omongeldiday dovyurak bo`lishga, xalq ishi, milliy mustaqilligi va or-nomusini Omongeldi kabi himoya qilishga da`vat etadi: Omangeldiday bo`lmoqqa, Borib xondan xun olmoqqa, Kalla kesib, qon olmoqqa Qay biringning chamang keldi? Berdaq o`zining «Ahmoq poshsho», «Ravshan», «Omongeldi» kabi asarlarida tasvirlab bergan hodisalarga o`xshab ketadigan voqeani chuqur dard bilan kuylab beradi. Baxshi kuylagan hikoyatning qisqacha mazmuni shunday: Amu sohilidagi xonadonlarning birida Gulbibi ismli qiz voyaga yetibdi. Uning beqiyos go`zalligi, suluvligi haqidagi ovozalar ko`p ellarga taraladi. Haramida juda ko`p xotinlarga ega bo`lsa-da, zolim Xiva xoni Gulbibining maishatboz xonni o`z yoniga yo`latmaydi, mantiqan to`g`ri mulohazalar orqali xonning ma`naviy yaramasligini fosh qiladi. Darg`azab bo`lgan xon o`z yasovullarini chaqirtirib, Gulbibini ayovsiz jazolatadi: qizni changal ustiga yalang`och yotqizib, ustidan qaynoq suv quyishadi. Shu tariqa elning bir begunoh farzandi fojiali halok bo`ladi ... Baxshi Gulbibi haqidagi hikoyasini tugallar ekan, Oysanamlar to`yiga kelgan yoshu qarini yangi, porloq hayot qadriga yetishga chorlaydi. Ma`lum bo`ladiki, Mirtemir doston badiiy to`qimasida qalamga olgan Gulbibi fojiasi Berdaqning «Ahmoq poshsho» dostonidagi Gulim taqdirini eslatadi. Ma`lumki, Gulim ham xuddi Gulbibi singari oyoq-qo`li band holda majburan Xiva xoni huzuriga keltiriladi va bu dargohda yosh umri xazon bo`ladi. «Ravshan» dostonining bosh qahramoni Ravshan o`z or-nomusini mardlarcha himoya qiladi. Demak, Mirtemir hayot haqiqatini asos qilgan va Berdaq poeziyasiga suyangan holda qoraqalpoq mavzuidagi bu ilk asari orqali Xorazm vohasida yashagan mehnatkashlarning ikki davrdagi ikki xil hayot tarzini bitta asar mundarijasiga jo etdi va qoraqalpoq xalqi turmushi, urf-odatlari va an`analarini chuqur o`rgangan holda original asar yaratib, adabiyotshunoslikda ta`kidlaganidek, 30-yillar o`zbek

poeziyasida kollektivlashtirish mavzuiga sezilarli hissa bo`lib qo`shilgan bu dostonini yaratdi. Berdaq asos solgan adabiyot o`z zamonasida gullab-yashnadi. Qoraqalpoq adabiyotida Berdaq an`analarining qonuniy egalari bo`lgan juda ko`p iste`dodlar yetishib chikdi. Bir vaqtlar nisbatan kam taraqqiy etgan, badiiy ijodiyotning qator janrlari bo`lmagan qoraqalpoq adabiyoti ayni paytda proza, poeziya va dramaturgiyaning barcha sohalari rivojlangan san`atkorlarni yetishtirib bergan, qardoshlar hamkorligida tobora yuksaklikka ko`tarilayotgan, badiiy so`zning nodir asarlarini kashf etayotgan adabiyotdir. Berdaq ijodi faqat qoraqalpoq adabiyotidagina emas, balki boshqa xalqlar, jumladan o`zbek xalqi orasida ham o`z izdoshlarini topayotgan ijoddir. Butun umr mehnatkash xalqning orzu-umidlarini, uning dardini tarannum etgan baxshi va shoir Berdaq nomi, uning mangulikka mansub asarlari o`zbek san`atkorlariga ham aziz va sevimli.

Adabiyotlar 1. Berdaq. Tanlangan asarlar. Toshkent-1956. 2. Berdaq. Saylanma. Toshkent-1978. 3. Hayitmetov A.. Berdaq ijodining demokratik xarakteri haqida. Toshkent-1977. 4. Qurbonboyev. Berdaq va o`zbek adabiyoti.T.1989. 5. www.ziyonet.uz www.wiki.arxiv.uz

Похожие

Qoraqalpoq adabiyoti

Yunon adabiyotining ibtidoiy davri

Yunon adabiyotining Attika davri

Hozirgi davr adabiyotining taraqqiyot tamoyillari

Аlisher Nаvоiy — o’zbek аdаbiy tilining asoschisi