Белорус адабиёти - Литература - Рефераты

Белорус адабиёти

Загружено в:

10.09.2022

Скачано:

0

Размер:

70 KB

Белорус адабиёти Белорус халқининг тарихи рус ва украинлар тарихи билан чамбарчас боғлиқ . У кўп асрлар давомида санъат-адабиёт соҳасида бой ва хилма-хил адабий-маданий меросга эга бўлди. Белорус адабиёти ўз тараққиётида халқнинг ҳаёти, маданияти, тили ва миллий хусусиятларини акс эттириб, узоқ тарихий йўлни босиб ўтди. Унинг илк намуналари халқ оғзаки ижоди маҳсули шаклида пайдо бўлди. Жуда кўп белорус эртаклари, афсона ва ривоятлари. Лирик ва тарихий қўшиқлари, мақол ва ҳикматли сўзларида меҳнаткаш халқнинг ҳаёти, унинг орзу-умидлари ўз аксини топди. Белорус фольклорида халқнинг ўз озодлиги ва мустақиллиги учун олиб борган кураши ва рус халқига бўлган муҳаббат ва садоқати ҳам ифодаланади. Бу асарлар эксплуататор синфларга, крепостнойлик тузумига ғазаб, нафрат ҳисси билан. Хушчақчақлик, оптимизм ва озодликка интилиш руҳи билан тўлиб-тошган. Уларда ватаннинг ҳимоячилари. Қаҳрамонлар мадҳ этилиб, ёрқин келажак сари интилиш ғоялари илгари сурилган. Белорус фольклорида панлар, савдогарлар, поплар, умуман, эксплуататор доираларни аёвсиз фош этувчи ҳажвий эртаклар катта ўрин тутади. Белорус халқ шеърияти юксак ҳоявий мазмун билан суғорилган ва бадиий хусусиятларга бой. Белорус адабиётининг ибтидоси Киев Русининг маданияти, ёзма адабиёти ва фольклорига бориб тақалади. Ч унки у вақтларда рус, украин ва белорус халқларининг ота-боболари бир хил тилда сўзлар эдилар. XI - XII асрларда Киев Русида яшаган халқларнинг ёзма адабиёти ҳийла тараққий этди. Қадимги Рус адабиётининг бир қанча асарлари ҳозирги Белорусь тупроғида яратилди. Белоруссиянинг Полоцк ва Туров шаҳарларида черков адабиёти ва дунёвий адабиётлар кўчирилди, йилномалар тузилди. Георгий С корина XVI асрнинг биринчи ярмида яшаб ижод қилган адиб, олим, таржимон, ношир. Белоруссиядан китоб нашр қилишни бошлаб берди. Белорус халқ жонли тили асосида белорус адабий тилини асослашга

киришди. Унинг ватанпарварлик ҳисси билан тўлиб тошган ноширлик ва маърифатпарварлик фаолияти белорус адабиётининг бундан кейинги тараққиётида сезиларли из қолдирди. Белорус прогрессив адабиётининг XVI охири, XVII аср бошларида яшаб ижод этган йирик вакиллари Симон Будний, Василий Тяпинский, Стефан Зизаний, Афанасий Филиппович, Леонтий Карпович, Симеон Полоцкий белорус халқи манфаатларини ифодалаб, феодал католик зуғумига қарши кураш олиб бордилар. Улар рус халқи билан белорус халқининг бирлашишларини ёқлаб чиқдилар. 1697 йилда Польша сейми белорус тилида китоб нашр эттириш ҳамда суд, мактаб ва муассасаларда белорус тилида иш олиб боришни ман этди. Шу пайтларда авжга чиққан католик реакция белорус адабиёти, маданияти тараққиётига салбий таъсир кўрсатди. Ёзма адабиёт инқирозга юз тутди: муаллифи номаълум бўлган айрим шеърлар, интермедиялар яратилди, холос. Бу даврда поэтик ижод, асосан фольклор шаклида ривожланди. Феодал ва миллий зулм кучайган бир шароитда халқ шеърияти меҳнаткаш омманинг орзу-интилишларини ифодаловчи бирдан-бир восита бўлиб қолди. Бу шеърият янги белорус адабиёти тараққиётига кучли таъсир кўрсатди. XVIII аср охирларида Белоруссиянинг Россияга қўшилиши буюк тарихий воқеа бўлди. Бу қўшилиш белорус халқига рус маданиятидан баҳраманд бўлиш имконини берд ива XIX аср бошларида янги б елорус адабиётининг шаклланишига туртки бўлиб хизмат қилди. Тўғри, Белоруссия Россияга қўшилгандан кейин ҳам чор ҳукуматининг босқинчилик сиёсати белорус адабиёти тараққиётига тўсқинлик қилди. Бироқ, рус революцион ҳаракати ва демократик маданияти белорус адабиётига суянчиқ бўлди. Шунинг учун Белоруссия Россияга қўшилгандан кейин ҳам чор ҳукуматининг халққа қаттиқ зулм қилаверганига қарамай, белорус адабиёти турғун ҳолатдан қутула бошлади. XIX асрнинг 20- 30-йилларида адабий ҳаракатда жонланиш сезилди.

Бу давр адабиёти асосан аноним характердаги адабиётдир. У халқ оғзаки ижодига яқин турарди. Унинг асосий жанрлари, сатирик поэмалардан ташқари, айтишмалар, ҳажвий шеърлар, тарихий ва маросим қўшиқларидан иборат бўлган. “Даниилнинг Стефан билан суҳбати”, “Паннинг деҳқон билан суҳбати”, “Ҳақиқат” сингари аноним асарларда деҳқонлар кайфияти, уларнинг крепостной тузумга қаршилиги ифодаланган. 60-йилларда Россияда бошланган революцион кўтарилиш Белоруссиядаги адабий-ижтимоий қарашларга ҳам ижобий таъсир қилди. В.Г.Белинский, А.И.Герцен, Н.Г.Чернишевскийларнинг илғор революцион ғоялари белорус халқининг энг яхши вакилларини уйғотди. 1863 йил деҳқонлар қўзғолонининг йўлбошчиси К.Калиновский белорус демократик публицистиканинг асосчиси бўлди. Франшик Казимирович Богушевич “ Белорус найи ”, “ Белорус камони ” достонларида деҳқонларнинг самодержавие ва помешчикларга қарши норозилигини ифодалади. У белорус адабиётида танқидий реализм методига асос солди. У ўз ижодига хос гражданлик пафоси, ўткир демократик ғоялари, реализм ва халқчиллиги билан XX аср илғор белорус адабиётининг шаклланишига замин ҳозирлади. Богушевич белорус адабиётини сатирик шеър, баллада, ҳикояга ўхшаш янги поэтик жанрлар билан бойитди. Белорус шеъриятининг такомили ва адабий тил тараққиёти учун курашди. 1905 йил революцияси Янка Купала, Якуб Колас, Алоиза Тётка, Максим Богданович сингари белорус демократ ёзувчиларининг адабий ижод майдонига қадам қўйишларини таъминлади. Бу даврда Я.Купала, Я.Колас белорус адабиётидаги революцион-демократик йўналиш бошида туриб, реалистик, халқчил адабиётни ривожлантирдилар. XX аср бошларидаги тарихий шароит илғор белорус адабиётининг мақсад ва вазифаларини белгилаб берди. Революцион-демократ ёзувчилар ўз ижодларида ижтимоий тараққиётнинг муҳим масалаларини. Жумладан аграр ва миллий масалани акс эттирдилар.

Ёш белорус адабиётига М.Горький ижодининг таъсири яққол сезилди. Чунки Горький прогрессив белорус шоирлари ижодини зўр қизиқиш билан кузатар, ўрни келганда, уларга яқиндан ёрдам берар эди. У украин ёзувчиси Коцюбинскийга ёзган хатида белорус шоирлари Янка Купала ва Якуб Колас шеърларига юксак баҳо берган эди. Улар ҳам кейинчалик Горькийни ўзларининг устози деб олганлар. Я.Купала ва Я.Колас рус классик адабиётининг эстеттк принципларига амал қилиб, адабиётни халққа, жамиятнинг илғор кучларига хизмат эттириш учун курашдилар. Улар ҳозирги белорус адабий тили нормаларини ишлаб чиқдилар, бадиий ижоддда миллий тил бойлигидан баракали фойдаланиш намунасини кўрсатдилар. Я.Купала ватанга бўлган садоқатини ифодаловчи мазмундор шеърларини эълон қилди. “Игорь жангномаси”ни белорус тилига таржима қилди. 20-йиллар белорус адабиётида сиёсий сатира жанри ҳам тараққий этди. Ҳажвий шеър ва фельетонларда немис, инглиз ва америкаликлар ёрдамига катта умид боғлаган маҳаллий бойлар, помешчиклар масхара қилинди. 1923 йилда белорус ёшларининг газета-журналлар нашр этиш ҳуқуқига эга бўлган “Молодняк” номли оммавий-адабий уюшмаси тузилди. 1928 йилда бу уюшма асосида Белоруссия ёзувчилар уюшмаси ташкил топди. 1941-45 йилларда белорус адабиёти халқнинг орзу-истаклари. Ватанга садоқати, душман устидан ғалаба қозонишга бўлган ирода ва ишончини ҳаққоний ёритди. Урушнинг биринчи кунлариданоқ, белорус ёзувчилари найза ва сўз, ўқ ва қалам билан қуролланиб, ёвуз душманга қарши курашга қўзғалдилар. К.Крапива, П.Бровка, М.Танк, П.Панченко каби адиблар фронт ва партизан газеталарида фаол иштирок этиб, жангчи партизанлар қалбига йўз топувчи, уларни курашга даъват этувчи ғоявий ўткир, бадиий пишиқ асарлар ижод этдилар. Айниқса, К.Крапива сатира қуролининг фош қилувчилик кучига мурожаат этиб, ҳажвий шеърлар, масаллар ёзишга киришди.

Урушдан кейинги йилларда ”Палимя”, “Беларусь” журналлари ҳамда ”Адабиёт ва санъат” газетаси белорус адабиётининг фаол жарчисига айланди. Я.Колас, А.Кулешов, П.Бровка, П.Панченко, М.Танк, М.Линьков, И.Шамякин, Я.Брил, К.Крапива ва бошқаларнинг асарлари илк марта шу нашрларда элга танилган. Шу йилларда проза жанри анча тараққий эта бошлади. И.Мележ нинг ” Ботқоқдаги одамлар ” романи барчамизга таниш 20-йиллар воқеалари, янгича ҳаётнинг томир отиши, янги хулқ-атворнинг шаклланиши, синфий кураш жараёнида чиқиниқиб бораётган белорус халқи вакиллари образи яратилган. Қишлоқ ўқитувчиси Вл.Карпов жанг йиллари махсус топшириқ билан фашистлар қўли остида қолган белорус ерларига юборилади. У ”Немиганинг қонли соҳиллари” романида кўрган-билганлари асосида Минск подпольечиларининг қаҳрамонликларию фронт ортидаги халқнинг оғир аҳволи ҳақида ҳикоя қилади. Я.Бриль ”Қушлар ва уялар” романида уруш даври ёшлари ҳаётига мурожаат қилади. Асар қаҳрамонлари Алесь Руневич ва унинг тенгқурлари урушнинг жаҳшатли гирдобида чиниқадилар. Масалан, Алесь дастлаб Польша армиясида хизмат қилади. Сўнг асир тушади ва немис концлагерида ишлайди. Кўп машаққатлар билан у ердан қочиб партизанларга қўшилади. Роман урушни лаънатловчи асар бўлиб, унда немис миллатчиларининг разиллиги ва гитлерчиларнинг вахшийлиги фош қилинган. Белорус адабиётининг кўзга кўринган ёзувчиси И.Шамякин романнависларнинг олдинги сафида бормоқда. Унинг ”Кафт устидаги қалб” романи замонамизнинг муҳим масалаларидан бири – номлари бир вақтлар унутилган, ноҳақ қораланган айрим кишилар тўғрисидаги ҳақиқатни қайта тиклаш масаласига бағишланган. Бу роман докторлар, инженерлар, шаҳар ижроия комитетининг ходимлари ҳамда журналистларнинг ишлари ва ҳаётидан ҳикоя қилади. Романнинг бош қаҳрамони – доктор Ярош – довюрак ва қўрқмас киши. Уруш йилларида қўлга қурол олиб фашистларга қарши курашди. Кейинчалик ҳақиқат учун, чин инсонлар учун кураш олиб борди. У

доктор сифатида жисмоний касалларни оёққа турғазса, инсон сифатида кишиларни руҳий иллатлардан тозалайди. И.Новиков нинг 70-йилларда нашр этилган ”Йўллар Минскда туташади” қиссасида чехословак ва белорус партизанларининг мардлиги ҳақида ҳикоя қилинган. Унда тасвирланишича, хоинона ҳужум бошлаган немис фашистлари ўзлари билан бирга бир вақтлар чет элларга қочиб кетган сотқин белорусларни олиб келадилар – улар ёрдамида қўғирчоқ буржуа давлатини тиклашга уринадилар. Ёзувчи аниқ тарихий хужжатларга таяниб, белорус партизанларининг ана шу ватан хоинларига қарши олиб борган мардонавор курашлари ҳақида бадиий лавҳалар чизади. Асар ёшларни ватанпарварлик руҳида тарбиялашга хизмат қилади . В.Биков барча қардош мамлакатлар китобхонларига ўзининг “Алп балладаси”, “Учинчи ракета”, “Фронт варақалари”, “Тузоқ” каби асарлари билан таниш. Бу китобларда ҳам уруш даҳшатларини биринчилардан бўлиб ўз таналарида синаган белорус халқининг жасорати куйланган. 60-70-йилларда белорус адабиётида ғоявий-бадиий жиҳатдан етук насрий, шеърий ва драматик асарлар кўплаб яратилди. Республикада адабий танқид ва адабиётшунослик билан шуғулланувчи истеъдодли кадрлар отряди етишиб чиқди. Сўнгги йилларда жадал ривожланган адабий танқидчилик намояндалари Николай ва Никифор Пашкевичлар (Азиз ва Лазиз Қаюмовлар каби), Марина Барсток, Григорий Березкин, Алесь Адамович, В.Коваленко, В.Баран каби танқидчилар томонидан ёзилган мақола, рисола ва ҳимоя қилинган диссертацияларда белорус адабиётининг муҳим назарий ва амалий масалалари кенг муҳокама қилинди. Болалар адабиёти ривожланди. Адабий таржима билан шуғулланувчи профессионал таржимонлар мактаби юзага келиб, мустаҳкамланди. Юрий Гаврук Шекспир асарларини, Язеп Семежон Бёрнсни, Эдди Огнецвет Беранжени, Василь Семуха Гётени, Хвадерович Ш.Пётефи асарларини муваффақият билан белорус тилига ўгирдилар.

Ёзувчилар П.Бровка, М.Танк, И.Мележ энг юксак давлат мукофотлари билан тақдирландилар. Белорус адабиёти қардош халқлар адабиётлари билан ҳамкорликда ривожланмоқда. Бу адабиёт билан ўзбек ёзувчилари ўртасида дўстона ижодий ҳамкорлик мавжуд. Белорус шоирларининг жўшқин шеърлари урушдан олдинги даврларда ҳам ўзбек китобхонларини ўзига ром қилган эди. Айниқса, Я.Купала, Я.Колас, П.Бровканинг ўрта мактаб хрестоматияларидан ўрин олган бадиий етук асарлари ёшларни одоб-ахлоқли, меҳнатсевар, ватанпарварлик руҳида тарбиялашда муҳим роль ўйнади. Я.Купаланинг ”Халққа рахмат”, “Белорус партизанларига”, Я.Коласнинг “Ватан қуёши остида” (Миртемир таржимасида), “Ўзбекистонга” (Мирмухсин таржимасида), П.Бровканинг “Юрак онти”, “Ўй”, “Эман барги”, “Ҳақиқий америкаликка” (М.Бобоев таржималарида) шеърлари ўзбек мактаб болаларига таниш. Белоруссияда ҳам ўзбек адибларининг асарлари завқ билан ўқиб келинмоқда. Буюк ўзбек шоири Алишер Навоийнинг юбилейлари муносабати билан унинг ўнлаб ғазаллари ва “Фарҳод ва Ширин” (М.Бажан таржимасида) достони белорус тилида нашр этилди. Сўнгги йилларда белорус китобхонлари ўзбек ёзувчиларининг ”Навоий”, “Синчалак”, “Бўрондан кучли”, “Опа-сингиллар” сингари насрий асарлар билан танишишга муваффақ бўлдилар. Уруш йилларида Ўзбекистонда яшаб ижод этган Я.Колас, Э.Огнецвет сингари ўнлаб белорус шоирлари билан Ғафур Ғулом, Ҳамид Олимжон, Зулфиялар ўртасида дўстлик яхши натижа берди. Э.Огнецветнинг Ўзбекистон ва унинг кишилари ҳақида яратган мазмундор шеърларини шоира Зулфия ўзбек китобхонларига етказган бўлса, Зулфиянинг бир қанча шеърлари Э.Огнецвет таржимасида белорус тилида жаранглади. Мана Огнецвет шеърларидан бири – ”Салом, Ўзбекистон”. Унда

қардош белорус халқининг ўзбек халқига бўлган муҳаббат-садқатини белорус шоираси шундай ифодалайди: Менга атлас кўйлак совға қилибсан, Шиғиллаши менга шундай туюлди: Шаҳрингда, Зулфия, ўйноқлаб оққан Шўх Салор шарпаси келгандай бўлди. Қадрдон тераклар, Гўзал лолалар Сўрадилар: – Бизни унутмадингми? ... Шимол бўронидан елиб майишган – Қайин новдаларин тагидан ўтиб, Соғиниб эслайман кўм-кўк майсангни, Қор ва совуқларни бирпас унутиб, Чаманда гулларинг юлдуздай порлар, Кишилар бу ҳақда бежиз демаган: Ўзбекистон сувин бир ичган одам Умр бўйи қўмсар, унутмас экан. ... Ўтган оғир йиллар у ерда яшаб, Иккинчи ватаним, Дедим у юртни. ( М.Бобоев таржимаси) 50-80-йиллар давомида ҳар бир республикада мунтазам равишда қардош халқлар адабиёти ва санъати хафталиклари ва ўн кунликлари – декадалари бўлиб турди. Худди шунингдек Белоруссияда ўзбек адабиёти ва санъати, Ўзбекистонда белорус адабиёти ва санъати декадалари ўтиб турди. Халқлар байрамига айланиб кетадиган бу тадбирлар муносабати билан ўзаро адабиёт асарлари алмашинар, таржима қилинар, тадқиқот ишлари олиб

борилар, таржима тилларида китоблар нашр этилар, мақолалар ёзилар эди.Энди шу анъаналарни яна тиклаш керакка ўхшайди. ТОПШИРИҚ. Якуб Коласнинг қуйидаги шеърини лингвоуслубий томондан таҳлил қилинг. ЎЗБЕКИСТОНГА Пайти етди, жўнаймиз бу чоғ, Ўзбек ери, азизсан мунча! Жуда оғир қардошга айтмоқ: Хайр энди, хайр кўргунча! Бошқа осмон менинг тепамда, Баҳор, ёрқин чироқлар ва мен… Бунда майин чодир – капамда Кўз олдимда жонланасан сен! Бутун қалб-ла сезиб тураман, Кенг далалар – эй тенгсиз чаман. Чўққилари нурда болқиган Тоғларингни қучиб ўпаман. Хотирамда шаҳар ва боғлар – Кийиб олган ям-яшил либос. Ариқчалар , лиммо-лим Салор , Қатор теракларга виқор хос. Хотирамда сокинликк қасри, Қор қўйнида у гўзал Чимён.

Юрак бўлган сенингасиринг, Эй тоғ эли, жон Ўзбекистон. Жанг йиллари, оғир кунларда, Сен бизларни олдинг бағрингга. Қўшиқни ҳам куйладик бирга, Сен чорладинг юрак – боғингга. Қилични ҳам ясадик бирга, Ёв бошини кессин деб жангда. Қувват, оташ бердинг сен дилга, Ўзбек иним , сен доим жонда! Яна учди ҳаётбахш еллар, Бу муаззам еримиз узра. Қабул этгин қўшиқни, йиллар Дўстлик ўтин совутмас сира, Хайрлашмоқ қўшиғимдимр бу! (1943)

Похожие

Волгабуйи халклари адабиёти. Татар адабиёти

Классицизм адабиёти

Озарбайжон адабиёти

Қозоқ адабиёти

Қорақалпоқ адабиёти