Afsona va rivoyatlar - Литература - Рефераты

Afsona va rivoyatlar

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

60.5 KB

Afsona va rivoyatlar Afsonalar dunyodagi deyarli hamma xalqlar og ’ zaki ijodining eng qadimgi , aziz va ommaviy janrlaridandir . Ularda tarixiy hayotda ro ’ y bermagan bo ’ lsa - da , ro ’ y berishi mumkin bo ’ lgan voqealar hikoya qilinadi . Badiiy to ’ qima bu janr asarlarning asosiy xususiyati hisoblanadi . Shuning uchun olimlar afsonalarning ayrimlarini ertaklarga tenglashtirganlar . Ayrim afsonalar esa miflarga o ’ xshab ketadi . Bunday namunalarda biror narsa - predmetning paydo bo ’ lishi , rasm - rusum yoki odatlarning boshlanishi haqida ma ’ lumot beriladi . Ammo miflar mazmunan afsonalardan farq qiladi . Jumladan , avval qayd qilganimizdek , miflarda asosan dunyoning , odamning , butun koinot va borliqning yaratilishi haqida sodda tarzda hikoya qilinadi . Shuning uchun ham afsonalar miflardan keyin, ertaklardan oldin paydo bo’lgan degan taxminni bildirish mumkin. Mahmud Koshg’ariy “Devonu lug’otit turk” asarida “sav” so’ziga bir necha izoqlar keltiradi: “caw-otalar so’zi, caw-qissa. Qadimgi voqealardan xabar berish, aytish. caw-hikoya. Biror voqeani aytib berish. caw-risola. Xat, kichik kitobcha. caw-so’z, nutq. caw- ilgarigi xabarlar, yangiliklarni yetkazuvchi”. Yuqoridagi izohlardan biri “ilgargi xabarlar” mazmunan hozirgi paytda biz tushunadigan afsonalarga mos keladi. Ammo bu izohlar ajdodlarimizning bir so’z bilan juda ko’p ma’noni bildirishganini qayd etish ma’quldir. Afsona forscha (afsun) so’zidan olingan bo’lib, yo’q narsani borday qilib ko’rsatish, ya’ni jodulash, to’qish, uydirma qilish ma’nosini anglatadi. Ba’zan tomoshalarda ko’z boylagichlarni afsungar deb atashadi. Yoki haqiqatga to’g’ri kelmaydigan gap eshitib qolsak ham afsona bo’lsa kerak deb o’ylaymiz. Afsonalar ijro etilishi jihatidan ertak, doston, qo’shiq askiya kabi alohida tayyorgarlik ko’rishni talab qilmaydi. Shuning bu namunalarda matnga xos maxsus

an’ana ko’zga tashlanmaydi. Ularda sehrli voqea-hodisalar shunaqa tasvirlanadiki, odam tinglayotganini o’zi ham bilmay qoladi. Ma’lumki, qadim zamonlardan ajdodlarimiz diniy e’tiqodlarga berilib kelganlar . Shuning uchun afsonalarning ko’pchiligi payqambarlar, avliyolar hayotidan olingan voqealarni eslatadi: “ Kunlardan bir kun Muso payg’ambar xudo oldiga ketayotgan ekan, erta bahor bo’lishiga qaramay, don ekayotgan dehqoni ko’rib qolibdi. Muso unga hali don ekishga erta ekanini aytibdi. Dehqon tajribasiga ishonib, uning gapini rad qilibdi. Xudo bilan suhbatda Muso bu munozara echimini so’raganida , xudo dehqoning haq ekanini, ammo Muso gapini endi inobatga olish kerakligini bildiribdi. Shunday qilib, Muso xudo oldidan qaytayotganida, havo sovugan, qor shamoli esayotganmish. Dehqon esa hayron bo’lib, osmonga qararmish. Shunda Muso o’zining haq ekanini dehqonga eslatibdi. Dehqon istehzo bilan kulib, “don ekish vaqti kelishga-ku kelgan, havoning bu buzilishi mening sen bilan tortishganim oqibatidir”- deb javob beribdi. Shu-shu ekish paytida havo buzilsa, dehqonning payg’ambarning gapiga ko’nmaganini eslasharkan”. Yuqoridagi misoldan mazkur afsonani mazmunan saqlagan holda boshqacharoq aytish ham mumkinligi bilinib turibdi. Afsonalar mazmunan turlicha bo’lishi mumkin. Ularning shartli ravishda asotiriy tushunchalari, koinot jismlari, o’rin - joy nomlari, odatlarini sharhlovchi afsonalarga bo’lish mumkin. Asotiriy afsonalarda qadimda yashagan ajdodlarimiz o’zlariga homiy deb hisoblagan shaxslarni ulug’laganlar. Diniy e’tiqod masalarini yoritganlar . Masalan, xalqimiz har bir insonning taqdiri tangri tomonidan belgilangan bo’ladi, ammo inson xatti-harakati, niyati bilan o’z qismatini o’zgartirishi mumkin, degan tushuncha bor. Shu fikrni dalilash uchun shunday afsona keltiriladi: “Muso kunlardan bir kun tangri oldiga ketayotganida, yo’lida oyoq-qo’li yo’q majruh bir odamni ko’ribdi. Odam undan o’zining taqdiriga jannat yoki do’zax yozilganini bilib berishni so’rabdi. Tangri payg’ambarga: “U odamning oxirgi joyi do’zax bo’ladi. Chunki umr bo’yi uni yemak-ichmakka muhtoj qilmadim, ammo biron marta “Xudoga shukur” demadi”,- debdi. Muso payg’ambar qaytishida haligi

odam undan javob kutibdi. Payg’ambar bor gapni aytibdi. Shunda odam: “Bo’lmasa xudoga ayt, men o’lganimda tanamni shunaqa katta qilib yuborsinki, boshqa hech kimga do’zaxdan joy qolmasin”,-debdi. Ana shu gapdan keyin bechora jannati bo’lgan ekan. Xalqimiz orasida “shirin qiz”, “oyda nima uchun dog’ bor”, qug’sh bilan oyning bir oilada yashagani, yulduzlar ularning bolalari ekani haqidagi afsonalar ko’p. “Qonqus”, “Kuygan yor”, “Oshoba”, “Andijon”, “Tuya cho’kdi” kabi yuzlab afsonalar borki, ularning yozuvchilarimiz ham o’z ijodlari davomida foydalanadilar. Shu bilan birga ba’zan xalqimiz yashaydigan ayrim hududlardagi odatlarga izoh beruvchi afsonalarga ham duch kelamiz. Masalan, O'zbekistonning turli viloyatlarida yashaydigan aholining bevosita hududiy xususiyatlari borligi hammaga ma’lum. Xususan, Farg’ona viloyatida istiqomat qiluvchi yurtdoshlarimiz umuman mehmondo’stliklaridan tashqari sertakalluf ekanliklari bilan nom chiqarganlar. Ular o’z mehmonlari ko’nglini olish uchun “oling-oling”ni juda ko’p va tez-tez takrorlaydilar. Ammo xorazmliklar mehmondo’stlikda farg’onaliklardan qolishmasalarda, ortiqcha “oling-oling” bilan mehmonga murojat ham qilavermaydilar. Xorazm viloyatida o’tkazilgan ekspeditsiyalarda bu haqda so’raganimizda, quyidagi afsonani aytib berishdi: “Xorazm Hirot podsholigi tarkibida ekanida, Hirot shohning o’g’li Xorazmga mehmonga kelibdi. Bu yerda uni katta tantanalar bilan kutib olishibdi va quyuq ziyofatlar uyushtirishibdi. Ammo shahzoda kelgan kunining ertasigayoq jahl bilan o’z yurtiga qaytajagini bildiribdi. Xorazmshoh juda iztirob chekib, bu qadar tez yo’lga otlanish sababini mehmondan so’rabdi. Mehmon xafa bo’lish sababini aytmay o’z yurtiga ketish taraddudini ko’raveribdi. Karvon yo’lga tushay deganda, Xorazmshoh shahzoda otining tizginini ushlab, o’z xatosini ko’rsatishini so’rabdi. Shunda shahzoda: -Kecha oqshom men dasturxondan bir parcha go’sht olib yeya boshlaganimda, siz, “shahzodam”, -dedingiz va go’shtga yopishib qolgan bir qilni olib tashladingiz. Men yeyayotgan go’shtdagi qilni ko’rgan ko’zingiz, go’shtni ko’rmadimi?” debdi.

Shundan keyin Xorazimshoh butun tumanlarga jarchi yuborib, farmon e’lon qilibdi: “ Xorazm viloyatiga kimda-kim mehmon bo’lib kelsa, uning oldiga holi- baqudrat dasturxon yozing. Yemagini, ichmagini ziyoda qilib qo’ying. Ammo mehmonning taom tanovvul qilishiga aslo aralashmang”. Shu voqeadan buyon bu yerliklar mehmondo’stlikni tark etmaganlari holda mehmonni ortiqcha “oling- oling” bilan qiynamaydilar”. Afsonadan ma’lum bo’ladiki, xorazmliklarning mehmondo’stligi o’ziga xos fazilatga ega ekan. Bu odatning qadimiy afsona bilan izohlanishi yana ham ajib taassurot qoldiradi. Yuqoridagi afsona mazmuniga e’tibor qilsak, unda hayotda bo’lmagan hech qanday lavha yo’q. Undagi voqea ham, savol-javob ham eshitgan odamda hech qanday shubha qoldirmaydi. Ammo bu voqeaning aniq ro’y bergani haqida ham hech qanday hujjatli dalillar yo’q. Shuning uchun bu afsonaning hayot haqiqatiga qanchalar mos kelishi yuzasidan aniq hukm chiqarish mushkul. Afsonalarning qiziqligi, ularning inson diqqatini jalb qilish sabablari ham, ehtimol, shu xususiyat bilan izohlanadi. Bunday asarlarning matnida ertaklarga xos bayon usuli, voqea tanlash tamoyillari ko’zga yaqqol tashlanib turadi. Quydagi afsonada bu fikr yana bir karra o’z tasdig’ini topadi: “Xudo dunyodagi hamma xalqlarga yer yuzadagi yerlarni bo’lib beribdi. O'zi bilan o’zi ovora o’zbek o’sha taqsimotiga ham kechikib boribdi. Bu paytda o’zbek olishi mumkin bo’lgan yerning o’zi qolmagan ekan. Xudo rahmdil emas- mi?! Shuning uchun o’zbekka: - Mayli, men o’zimga ikki daryo oralig’idan bir parcha yer olib qo’ygan edim, shu joyga sen egalik qilaqol,- degan ekan. Shu-shu o’zbek hozir O'zbekiston deb ataluvchi yurtda istiqomat qilarmish… Bu o’lkaga xudoning nazari tushgani uchun kuzda dalada qolib ketgan ketmon bahorda novda chiqarib gullar emish”. Ko’ryapmizki, xalqimiz afsonalarni yaratishda juda ijodkor. U o’z hayotiga tegishli har bir voqea-hodisaga, an’anaga, joy nomlariga, hatto o’zi yashayotgan vatanga mehr bilan munosabatda bo’lgan va xalq og’zaki ijodining boshqa janrlari

qatori afsonalar vositasida o’z munosabatini bildirgan. Afsonalar esa ajdodlarimiz tomonidan hayot tajribasi xulosasi sifatida yaratilgan. Demak, afsonalar xalq og’zaki ijodining epik turidan biri ekan. Ulardan tasvirlangan voqealar, asosan, ijodiy to’qimalar zaminida yaratiladi. Bu janr namunalarini aytib beruvchi shaxs asar mazmunini saqlagan holda ma’lum o’zgartirish kiritish mumkin. Afsonalarda mazmun jihatidan xilma-xil voqealar hikoya hilinadi. Bu jihatdan ular asotiriy voqealarni, kosmogonik jismlarni, o’rin- joy nomlarini, odatlarni izohlavchi turlarga bo’linadi. Ular xalqimiz tarixini o’rganishida turli urf-odatlar, rasm-rusumlar, an’analarni sharhlashda, joy nomlarini izohlashda muhim ahamiyatga ega. Rivoyatlar afsonalardan hayot haqiqatiga anchayin yaqinligi bilan farq qiladi. Agar afsonalar to’laligicha ajdodlarimiz tomonidan o’ylab topilgan to’qima hikoyalardan iborat, bo’lsa, rivoyatlar hayotda ro’y bergan qandaydir tarixiy voqealarga asoslanadi. Ular mazmunan afsonalardan farq qilmaydi, ammo bu asarlar zaminida aniq tarixiy dalil ildizi mavjud bo’ladi. Rivoyatlarning o’ziga xosligini ana shu xususiyat ko’pincha sodir bo’lgan tarixiy voqea ishtirokchisi tomonidan yo yozib qoldiriladi yoki aytib beriladi. Ajdoddan avlodga meros sifatida o’tib bizgacha yetib keladi. Shuning uchun rivoyatlar o’tmish voqealari haqida bizga ma’lumot berishi bilan qiziqarlidir. Ularda tariximiz saqifalari, mashhur allomalar hayotidan lavhalar, mardlarning jasurligi, ayrim joy nomlarining paydo bo’lishi o’z aksini topadi. Rivoyatlar ham afsonalar kabi mazmunan ayrim turlarga bo’linadi. Shartli ravishda rivoyatlarni tarixiy va o’rin-joy nomlari bilan bog’liq asarlar tashkil etadi. Tarixiy rivoyatlarda xalqimiz ozodligi uchun jonini fido qilib kurashgan mard-u maydon farzandlar jasorati yoki o’zining manfaati yo’lida butun yurtdoshlarini dushman qo’liga tutib bergan xoinlarning xiyonati hikoya qilinadi. Bu bilan xalqning mard jasorati ham, xoinning xiyonati ham unutmasligini ta’kidlagandek bo’ladi. Xususan, ularda To’maris, Shiroq, Jaloliddin, Temur Malik, Amir Temur kabi haqiqiy insonlar hayoti aks ettirilgan. Bu shaxslar o’z vatanlarini ichki va tashqi dushmanlardan himoya qilishda biz uchun haqiqiy ibrat bo’la oladilar. Agar

bugungi kunda har bir yurtdoshimiz Vatanimizni ana shunday go’zal insonlar kabi sevsa, yurtimiz zavol ko’rmaydi. Darvoqe, rivoyatlarni, avlodlarga meros qilib qoldirishdan nazarda tutilgan maqsad ham shunday niyat bilan belgilanadi. Ayni paytda Dalvarzin, Guldursin haqidagi rivoyatlarda o’tkinchi havas deb dushmanga o’z shahrining darvozasini ochib bergan razil shaxslar qilmishi fosh etiladi. Mazkur shaharlar, qal’alar vayronalari esa munofiq kimsalar qilmishlarini asrlar o’tsa-da el yodidan o’chmasligidan dalolat sifatida saqlanib qolgan. O'zbek xalqi orasida Imom Buxoriy, Beruniy, Burhoniddin Marg’iloniy, Ibn Sino, Ulug’bek, Navoiy kabi buyuk allomalar haqida yaratilgan o’nlab rivoyatlar hamon saqlanib kelmoqda. Mana ulardan bir misol: “Ibn Sino har kuni betoblarni qabul qilar ekan. Ammo navbat bir yigitga etib kelganida, uni chetlab o’tar ekan. Kunlardan bir kun yigitning onasi u yotgan to’shak yoniga bir kosa qatiq qo’yib, o’z yumushlari bilan band bo’libdi. Yigit kosadagi qatiqqa tikilib yotsa, shipdan bir ilon tushib qatiqqa zaharini solibdi. Jonidan to’ygan yigit alam bilan kosadagi zaharlangan qatiqni jon jahdi bilan ichib yuboribdi. Ammo bir oz o’tmay o’zini tuzuk seza boshlabdi. Soat o’tgan sayin u sog’ayibdi. Ertasiga ancha o’ziga kelib, yana ibn Sino qabuliga boribdi. Bu safar ham tabib uni chetlab o’tibdi. Ajablangan yigit unga e’tiroz bildiribdi. Shunda alloma: -Siz kecha va avvalari kelganingizda dardingizga davo yo’q edi. Shuning uchun sizni ko’rmagandim. Chunki, men sizga qatiqni to’shak yoniga qo’yish, unga ilon zahar solishi, bu qatiqni siz ichishingiz kerakligini ayta olmas edim-da. Ammo taqdir sizga bu imkoniyatni yetkazdi. Endi sizga tabibning keragi yo’q. Siz mutlaqo sog’siz. Shuning uchun sizni chetlab o’tdim, debdi”. Bu rivoyatda Abu Ali ibn Sinoning naqadar mohir, zakiy va dono tabib ekanligi o’z aksini topgan. Rivoyatlar matnini tahlil qilish ularning hajmi katta bo’lmasligini tasdiqlaydi. Ularda voqealar bayoni bir, ikki lavhadan iborat bo’ladi xolos. Endi o’rin-joy nomi bilan bog’liq rivoyatga diqqat qiling: “Buxoro bilan Navoiy oralig’ida katta Malik cho’li yastanib yotadi. Uning bir qismini O'rtacho’l ,

tog’ yon Qarnob cho’li ham deb yuritadilar. Malikcho’l yelkasidan esa Zarafshon oqadi. Malikning qoq o’rtasi- avtomobil yo’li yoqasida Malik darvozasi va yopiq hovuz xarobalari saqlangan. “Malik” rivoyatini bizga Qizil tepaning Kenagas qishlog’ida yashovchi mashhur Saidmurod Panoh baxshining o’g’li sakson yoshli usta Berdi ota aytib bergan edi: -Bir kuni Buxoro amiri faytunda Nurota, Karmana, Ziyodin, Sultonobodni aylanib kelib charchaydi-yu, cho’lda soyabon o’rnattirib, dam oladi. Amirning shotirlaridan biri Malik deguvchi yigit ekan. Amir uxlab qoladi. Shu paytda amirning burnidan bir chivin chiqib, so’ng suv to’la kosa ustida turgan pichoq ustidan yurib o’tib sichqon iniga kirib ketadi. Birozdan so’ng chivin sichqon inidan chiqib keladi-da, yana o’sha suv to’la kosa ustidagi pichoqdan yurib o’tib, podshoning burniga kirib ketadi. Malik botir bu hangomani ko’rib hayratda qoladi- yu, nima qilarini bilmaydi. Amir bo’lsa qattiq uxlagan, boshqa amaldoruu xizmatkorlar ham chekkada dam olayotgan ekan. Malik o’sha chivinni o’ldiraman desa, amir uyg’onib qolib unga qo’l ko’targanini ko’rsa, tayinki, boshi ketadi. Nihoyat amir uyg’onibdi. Malik uning qo’liga suv quyibdi, amaldorlar davra quribdilar. Amir g’aroyib tushini aytibdi: -Tushimda bir uzoq cho’lga chiqib ketganmishman. Ancha yurib daryoga yetibman. Daryo ustida temir ko’prik bor g’orga kirib ketibman. G’or ichida ikki xum tilla yotganmish. G’ordan chiqib, ko’prikdan o’tib, cho’ldan kechib yana taxtimga kelib o’tiribman. Tushimning ta’birini aytinglarchi, ne kori hol bo’lar ekan? Amirning hamrohlari birisi u, birisi bu deyishbdi. Malik dono yigit ekan, u sirni bilibdi-yu, o’zini kasalga solib yotib olibdi. O'zimga kelib olsam sizlarga yetib olaman debdi. Amir kishilari bilan jo’nab ketibdi. Malik darrov ketmon olib o’sha chivin kirib chiqqan sichqon inini kovlashga tushibdi. Haqiqatan, u yerda ikki xum tillo bor ekan. Malik tilladan bir xaltasini olib, ahli nomdor, dongdor ustalarni boshlab kelib shu yerga qishloq qurdiribdi, hovuzlar bunyod etibdi. Ana o’shandan buyon cho’lni “cho’li Malik ” deb atashibdilar”.

Yuqorida aytganlardan quyidagi xulosalarga kelish mumkin: rivoyatlar xalq og’zaki ijodining epik turiga kirgan ommaviy janrlardandir. Ular afsonalardan farqli o’laroq aniq bir voqea-hodisa asosida yaratiladi. Rivoyatlar mazmuniga ko’ra tarixiy va toponimik (o’rin-joy nomlari izohi) turlariga bo’linadi. Bunday asarlar voqeaga guvoh bo’lgan shaxslar tomonidan yozib qoldiriladi yoki avloddan avlodga o’tib yoziladi.

Похожие

Xalq ogzaki ijodi janrlari tasnifi va tavsifi

O’zbek xalq og’zaki nasri

Alisher Navoiy va fol`klor

Ertaklar

Islomga qadar yaratilgan adabiyot