Adabiyot darslarida didaktik o‘yinlarni tashkil qilish - Литература - Рефераты

Adabiyot darslarida didaktik o‘yinlarni tashkil qilish

Загружено в:

15.09.2023

Скачано:

0

Размер:

149.953125 KB

MUNDARIJA Kirish I BOB. Adabiyot darslarida didaktik o‘yinlarni tashkil qilish 1.1. Uzluksiz adabiy ta’limda didaktik o‘yinlarni o‘rganishning ahamiyati 1.2. Adabiy ta’limni rivojlantirishda didaktik o‘yinlar orqali integrativ yondashuv II BOB. Adabiyot darslarida didaktik o‘yinlardan foydalanish 2.1. Adabiyot darslarida didaktik o‘yinlarni noan’anaviy ta’lim metodlari asosida o‘rganish 2.2. Badiiy asarlar orqali didaktik o‘yinlarni tashkil qilish Xulosa Foydalanılgan adabıyotlar ro‘yxatı

Kirish Mavzuning dolzarbligi. Mustaqillikdan keyin yuzaga kelgan ijtimoiy – siyosiy, ma’naviy – ma’rifiy, madaniy, ilmiy, ta’limiy muhit, “Kadrlar tayyorlash milliy dasturi”, “Ta’lim toʻgʻrisida”gi Qonunning qabul qilinishi va tarixiy ahamiyati, Yurtboshimiz tomonidan ilm-fanga alohida e’tibor berilayotganligi tufayli ta’lim sohasida keng imkoniyatlar, qulay sharoitlar yuzaga keldi. Birinchi Prezidentimiz “Yuksak ma’naviyat – yengilmas kuch” asarida quyidagilarni a’lohida e’tirof etadilar: “Istiqlol davrida barpo etilgan, barcha shart-sharoitlarga ega bolgan akademik litsey va kasb-hunar kollejlari, oliy oʻquv yurtlarida tahsil olayotgan, zamonaviy kasb-hunar va ilm ma’rifat sirlarini oʻrganayotgan, hozirdanoq ikki-uch tilda bemalol gaplasha oladigan ming-minglab oʻquvchilar, katta hayotga kirib kelayotgan, oʻz iste’dodi va salohiyatini yorqin namoyon etayotgan yosh kadrlarimiz misolida ana shunday orzu - intilishlarimiz bugunning oʻzida oʻz hosilini berayotganining guvohi boʻlmoqdamiz”. Mazkur davrda darsliklarning yangi avlodi tushunchasi hayotiylik kasb etdi. Har bir sinf uchun darsliklarning yangi avlodi shakllantirildi. Bu davrda yaratilgan dastur va darsliklarda asosiy maqsad milliy qadriyatlarimiz asosi sanalmish adabiyotimizning bebaho merosi, an’analari bilan tanish boʻlgan oʻquvchilarning bilimlarini sistemali yoʻsinda umumlashtirish va egallangan koʻnikmalarini mustahkamlashga qaratila boshlandi. Binobarin, adabiyot fanidan mavzularni chuqur anglash ehtiyojini toʻldirish, oʻquvchilar toʻla anglab etmagan yoki tushunilishi qiyinchilik tugʻdiradigan mavzularni kengroq izohlash va shu orqali etarli nutqiy malakani shakllantirish, adabiy-badiiy matnlar ustida ishlash koʻnikmalarni oʻstirish kabi vazifalarni bajarish nazarda tutilgan. Kuzatishlardan ma’lum boʻladiki, darslik va dasturni tuzishda ta’lim bosqichida chuqur oʻzlashtirilmagan bilimlarni singdirishga e’tibor berilgan. Ular mazmunida oʻquvchilarning muayyan mavzu yuzasidan mustaqil fikr yuritishlariga, oʻz ustilarida koʻproq ishlashlariga, bilim egallashning tipiklashtirishdan umumlashtirishga qarab borish, dalillarni sharhlash va asoslash yoʻsinlariga asosiy diqqat qaratilgan. Amaldagi dasturlar boʻyicha mavzular,

birinchidan, umumiy oʻrta maktabning sinovdan oʻtgan yangi dasturlari negizida yaratilganligi, ikkinchidan, oʻzlashtirilayotgan bilimlarning amaliy tadbiqi bosh mezon sifatida tanlanganligi hamda tarixiylik, izchillik, milliylik va zamonaviylik tamoyillariga toʻla boʻysundirilganligi bilan ajralib turadi. SHu bilan bir qatorda, doimiy taraqqiyot yaratilgan oʻquv adabiyotlarini ilmiy-metodik tomondan kuzatishni ham talab etadiki, bu tabiiy jarayondir. Xuddi shu jihat adabiyot darslarida didaktik o‘yin texnologiyalaridan foydalanishga ham aloqador. Mazkur holat ishimiz dolzarb mavzulardan biriga bagʻishlanganligini koʻrsatadi, albatta. Mavzuning o‘rganilishi. Adabiyot darslarini tashkil etishning ilmiy-metodik asoslari haqida S. Dolimov 1 , A.Zunnunov 2 , Q.Yo‘ldoshev 3 , B.To‘xliyev 4 , R.Niyozmetova 5 , M.Mirqosimova 6 va boshqalarning ilmiy tadqiqot ishlarida atroflicha fikr yuritilgan. Ammo adabiyot darslarida didaktik o‘yinlardan foydalanish xususida alohida tadqiqotlar amalga oshirilgan emas. Kurs ishimizning obyekti va predmeti. Ushbu tadqiqotda obyekt qilib, 5- 11-sinflar hamda akademik litseylar uchun tayyorlangan adabiyot darsliklari olindi. Uning predmeti esa darslik materiallari bilan chambarchas bogʻliqlikda xarakterlanadi. Kurs ishimizning metodologik asosi va metodlari. Prezidentimizning ilm- fan, ta’lim-tarbiya haqidagi qarashlari, soha mutaxassislarining mavzuga doir fundamental asarlari ishimizning metodologik asosini belgilaydi. Shuningdek, qiyoslash, tavsiflash, sistem-struktur kabi metod va tahlil usullaridan ham foydalaniladi. Kurs ishining maqsad va vazifalari. Tadqiqotdan koʻzlangan maqsad 5 va 11-sinflar hamda akademik litseylar darslik materiallarida taniqli ijodkor va jamoat arboblari hayoti va ijodi haqidagi materiallarning berilishi, asarlaridan keltirilgan materiallar, ular uchun ajratilgan soatlar miqdori, tuzilgan 1 Долимов С., Убайдуллаев С, Ахмедов К, Адабиёт ўқитиш методикаси. – Т.: Ўқитувчи, 1967 2 Zunnunov A. Pedagogik tadqiqot metodikasi. –Тoshkent, 2000. 3 Yo`ldoshev Q. Adabiyot o`qitishning ilmiy-nazariy asoslari. –T.: O`qituvchi. 1996. 4 To’xliyev B. Adabiyot o’qitish metodikasi. – Toshkent, 2012. 5 Niyozmetova R. Adabiyot darslaridan mustaqil ishlar. –T.: O`qituvchi. 1984. 6 Mirqosimova M. Badiiy tahlil usullari. – T.: RO`MM. 1993.

savol va topshiriqlar ustida ishlashda didaktik o‘yinlardan foydalanish hamda ularning oʻquvchi bilim olishidagi ahamiyati, kabi metodik masalalarni oʻrganishga qaratilgan. Mazkur maqsadga erishish uchun quyidagi vazifalarni belgilab oldik: – Umumiy o‘rta ta’lim maktablari dastur va darsliklarida berilgan mavzularni sinchiklab o‘rganish; – Adabiy ta’limda didaktik o‘yinlardan foydalanish xususida mavjud manbalarni tahlil qilish; – Didaktik o‘yinlarning o‘quvchi psixologiyasiga ta’siri yuzasidan bildirilgan mulohazalarni o‘rganish; – O‘quvchilarning yosh xususiyatlarini inobatga olgan holda adabiy ta’limni tashkil etish bo‘yicha mulohazalar yuritish; – Adabiyot darslarida didaktik o‘yinlardan foydalangan holda namunaviy dars ishlanmasi tayyorlash. Kurs ishining nazariy va amaliy ahamiyati borasida shuni aytish mumkinki, kuzatishlar jarayonida qoʻlga kiritilgan natijalar metodik adabiyotlar tayyorlashda ma’lumot vazifasini oʻtaydi. Metodika sohasidagi ayrim darslar mavzularini yoritishda undan material sifatida foydalanish mumkin.

I BOB. Adabiyot darslarida didaktik o‘yinlarni tashkil qilish 1.1. Uzluksiz adabiy ta’limda didaktik o‘yinlarni o‘rganishning ahamiyati Hozirda ta’lim sohasida amalga oshirilayotgan, barcha islohotlarning mazmun-mohiyati bir narsaga, ya’ni ta’limning sifatini oshirish, dars jarayonida kam kuch sarflab, ko‘proq samaradorlikka erishishga qaratilgan. Biz ham ushbu nazariyani esdan chiqarmagan holda, ilmiy-nazariy adabiyotlardan metodologik manba sifatida foydalanib, belgilangan mavzu yuzasidan interfaol dars ishlanmalar, mavzu mazmunini ochib beruvchi vedio roliklar ishlab chiqishga harakat qildik. O‘quvchilar diqqatini dars jarayoniga jalb qilish, berilayotgan ma’lumotlarni ular ongiga tez va oson yetib borishini ta’minlash maqsadida, axborot texnologiyalari faolligini birinchi darajaga olib chiqishga harakat qildik. Bu kurs ishi orqali axborot texnologiyalari yordamida faqatgina adib ijodi haqida ma’lumot berish emas, balkim o‘quvchilarning og‘zaki va yozma nutqlarini shakllantirish, asar qahramonlariga xolisona baho bеra olish malakalarini rivojlantirish, adib asarlarida ilgari surilgan umumbashariy g‘oyalarning tub mohiyatini to‘g‘ri tahlil qilish usullari ishlab chiqildi. Bundan nazarda tutilgan maqsad, har tomonlama yetuk, ma’naviyati mustahkam komil insonni voyaga yetkazishdir. Hozirgi davr ta’lim taraqqiyoti yangi yo‘nalish - innovatsion pedagogika ni maydonga olib chiqdi. «Innovatsion pedagogika» termini va unga xos bo‘lgan tadqiqotlar g‘arbiy evropa va AQSHda 60-yillarda paydo bo‘ldi. Innovatsion faoliyat F.N. Gonobolin 7 , V.I.Zagvyazinskiy 8 , V.A.Kan-Kalik 9 , V.A. Slastenin 10 , ishlarida tadqiq etilgan. Bu tadqiqotlarda innovatsion faoliyat amaliyoti va ilg‘or pedagogik tajribalarni keng yoyish nuqtayi nazardan yoritilgan, X.Bamet, Dj. Basset, D. Gamilton, N.Gross, R. Karlson, M. Maylz, A.Xeyvlok, D.Chen, R.Edem ishlarida innovatsion jarayonlarni boshqarish, ta’limdagi o‘zgarishlarni 7 Гоноболин Ф. Н. Книга об учителе. – M., 1965. 8 Загвязинский В. И., Емельянова И. Н. Общая педагогика. Учебное пособие для ВУЗов. – M.: Высшая школа, 2008. 9 Кан-Калик В. А. Грамматика общения . – M.: Роспедагентство, 1995. 10 Сластенин В. А. Антропологический подход в педагогическом образовании. – M., 1994.

tashkil etish, innovatsiyaning “hayoti va faoliyati” uchun zarur bo‘lgan shart- sharoitlar masalalari tahlil qilingan. Keng ma’noda qaraganda ta’lim tizimidagi har qanday o‘zgarish - bu pedagogik innovatsiyadir. Pedagogik innovatika pedagogik yangiliklarni baholash, uni pedagogik jamoa tomonidan o‘zlashtirilishiga erishish, nig‘oyat pedagogik yangiliklarni amaliyotda qo‘llash haqidagi ta’limot sifatida qaraladi. Pedagogik neologiya - yangilik haqidagi ta’limot bo‘lib, bunda pedagogika sohasidagi har qanday yangiliklar o‘rganiladi va umumlashtiriladi. Pedagogik aksiologiya - isbot talab qilmaydigan ta’limot manosini ifodalab, bunda pedagogik yangiliklar ichidan eng samaralilari tanlab olinadi. Pedagogik praksologiya - amaliyotda qo‘llash haqidagi ta’limot bo‘lib, bunda tanlab olingan pedagogik yangiliklar amaliyotda qo‘llaniladi. Yangilik kiritishning sotsial-psixologik aspekti amerikalik innovatik E.Rodjers tomonidan ishlab chiqilgan. U yangilik kiritish jarayoni qatnashchilarining toifa(tip)lari tasnifini, uning yangilikka bo‘lgan munosabatini, uni idrok qilishga shayligini tadqiq etadi. Oliy maktab o‘qituvchisining innovatsion faoliyati, oliy maktab pedagogikasining bosh muammolaridan biridir. Shu jihatdan ushbu mavzyda oliy maktab o‘qituvchisi innovatsion faoliyatining shakllanish konsepsiyasi, innovatsiyaning ijtimoiy-madaniy va hayot- faoliyati aspektlari haqida bahs yuritiladi. O‘qituvchining innovatsion faoliyati turli xildagi qarashlarning to‘qnashuvi va o‘zaro boyitilishi dinamikasida amalga oshishini ko‘zda tutadi. O‘qituvchining innovatsion faoliyatini samarali amalga oshirish bir qator shart-sharoitlarga bog‘liq. Unga o‘qituvchining tayinli muloqoti, aks fikrlargaPedagogik praksologiyaPedagogik neologiya Pedagogik aksiologiyaBu ta'limot uch yo’nalishni o'z ichiga oladi:

nisbatan beg‘araz munosabat, turli holatlarda ratsional vaziyatning tan olinishini uqtirishga tayyorligi kiradi. Buning natijasida o‘qituvchi o‘z bilim va ilmiy faoliyatini ta’minlaydigan keng hamrovli mavzu (motiv)ga ega bo‘ladi. O‘qituvchi faoliyatida o‘z-o‘zini faollashtirish, o‘z ijodkorligi, o‘z-o‘zini bilishi va yaratuvchiligi kabi mavzu (motiv)lar muhim ahamiyat kasb etadi. Bu esa o‘qituvchi shaxsining kreativligini shakllantirish imkoniyatini beradi. Yangilik kiritishning muhim sharti muloqotning yangi vaziyatini tug‘dirishdir. Muloqotning yangi vaziyati - bu o‘qituvchining o‘z mustaqillik mavqeini, dunyoga, pedagogik fanga, o‘ziga bo‘lgan yangi munosabatni yarata olish qobiliyatidir. O‘qituvchi o‘z nuqtayi nazarlariga o‘ralashib qolmaydi, u pedagogik tajribalarning boy shakllari orqali ochilib, mukammallashib boradi. Bunday vaziyatlarda o‘qituvchining fikrlash usullari, aqliy madaniyati o‘zgarib boradi, hissiy tuyg‘ulari rivojlanadi. Keyingi sharti - bu o‘qituvchining madaniyat va muloqotga shayligi. O‘qituvchining innovatsion faoliyati voqelikni o‘zgartirishga, uning muammolari va usularini echishni aniqlashga qaratilgandir. O‘qituvchi va talaba o‘rtasidagi muloqot namunasining o‘zgarishi, innovatsion faoliyat shartlaridan biridir. Yangi munosabatlar, an’analarda bo‘lganidek, qistovlar, hukmga bo‘ysunish kabi unsurlardan holi bo‘lishi lozim. Ular tenglarning hamkorligi, o‘zaro boshqarilishi, o‘zaro yordam shaklida qurilgan bo‘lishi darkor. Ular munosabatlaridagi eng muhim xususiyat bu o‘qituvchi va talabaning ijoddagi hamkorligidir. Innovatsion faoliyat quyidagi asosiy funksiyalar bilan izohlanadi: kasbiy faoliyatning ongli tahlili; me yorlarga nisbatan tanqidiy yondashuv; kasbiy yangiliklarga nisbatan shaylik; dunyoga ijodiy yaratuvchilik munosabatida bo‘lish; (o‘z imkoniyatlarini ro‘yobga chiqarish, o‘z turmush tarzi va intilishlarini kasbiy faoliyatda mujassam qilish).

Demak, o‘qituvchi yangi pedagogik texnologiyalar, nazariyalar, konseptsiyalarning muallifi, ishlab chiqaruvchisi, tadqiqotchisi, foydalanuvchisi va targ‘ibotchisi sifatida namoyon bo‘ladi. Hozirgi jamiyat, madaniyat va ta’lim taraqqiyoti sharoitida o‘qituvchi innovatsiya faoliyatiga bo‘lgan zaruriyat quyidagilar bilan o‘lchanadi: ijtimoiy-iqtisodiy yangilanish ta’lim tizimi, metodologiya va o‘quv jarayoni texnologiyasining tubdan yangilashni talab qiladi. bunday sharoitda o‘qituvchining innovatsiya faoliyati pedagogik yangiliklarni yaratish, o‘zlashtirish va foydalanishdan iborat bo‘ladi; mazmunini insonparvarlashtirish, doimo o‘qitishning yangi tashkiliy shakllarini, texnologiyalarini qidirishni taqozo qiladi; pedagogik yangilikni o‘zlashtirish va uni tatbiq etishga nisbatan o‘qituvchining munosabati xarakteri o‘zgarishi. O‘qituvchining innovatsion faoliyati tahlili yangilik kiritishning samaradorligini belgilovchi muayyan me’yorlardan foydalanishni talab qiladi. Bunday me’yorlarga - yangilik, maqbullik (optimalnost), yuqori natijalilik, ommaviy tajribalarda innovatsiyani ijodiy qo‘llash imkoniyatlari kiradi Yangilik pedagogik yangilik me’yori sifatida o‘zida taklif qilinadigan yangini, yangilik darajasi mohiyatini aks ettiradi. Pedagog olimlar yangilikning qo‘llanish mashqurligi darajasi va sohasiga ko‘ra farqlanadigan mutlaq, chegaralangan mutlaq, shartli, subektiv darajalarini farqlaydilar. Maqbullik me’yori o‘qituvchi va talabaning natijaga erishish uchun sarflangan kuch va vositalarini bildiradi. Natijalilik o‘qituvchi faoliyatidagi muayyan muhim ijobiy natijalarni bildiradi. Pedagogik yangilik o‘z mohiyatiga ko‘ra ommaviy tajribalar mulki bo‘lib qolishi lozim. Pedagogika yangilikni dastlab ayrim o‘qituvchilarning faoliyatiga olib kiradi. Keyingi bosqichda - sinalgandan va obyektiv baho olgandan so‘ng pedagogik yangilik ommaviy tatbiq etishga tavsiya etiladi.

V.A.Slastenin o‘tkazgan tadqiqotlar o‘qituvchining innovatsion faoliyatga kasbiy tayyorgarligini aniqlash imkoniyatlarini beradi. Ular quyidagi tavsiflardan iborat: mo‘ljallangan yangilikni yalpi va uning alohida bosqichlari muvaffaqiyatini bashorat qilish; kelgusida qayta ishlash maqsadida yangilikning o‘zidagi va uni tatbiq qilishdagi kamchiliklami aniqlash; yangilikni boshqa innovatsiyalar bilan qiyoslash, ulardan samaradorlarini tanlab olish, ularning eng ahamiyatli va pishiqlik darajasini aniqlash; tekshirish; baho berish. yangilikni tatbiq etishning muvaffaqiyatlilik darajasini yangilikni tatbiq etadigan tashkilotning innovatsiya qobiliyatiga O‘qituvchining innovatsion faoliyati o‘z ichiga yangilikni tahlil qilish va unga baho berish, kelgusidagi harakatlarning maqsadi va konseptsiyasini shakllantirish, ushbu rejani amalga oshirish va tahrir qilish, samaradorlikka baho berish kabilarni qamrab oladi. Innovatsion faoliyatning samaradorligi pedagog shaxsiyati bilan belgilanadi. V.A.Slastenin tadqiqotlarida o‘qituvchining innovatsion faoliyatga bo‘lgan qobiliyatlarining asosiy xislatlari belgilab berilgan. Unga quyidagi xislatlar taalluqli: shaxsning ijodiy-motivasion yo‘nalganligi. Bu - qiziquvchanlik, ijodiy qiziqish; ijodiy yutuqlarga intilish; peshqadamlikka intilish; o‘z kamolotiga intilish va boshqalar; kreativlik. Bu — hayolot (fantastlik), faraz; qoliplardan holi bo‘lish, tavakkal qilish, tanqidiy flkrlash, baho bera olish qobiliyati, o‘zicha mushohada yuritish, refleksiya; kasbiy faoliyatni baholash. Bu - ijodiy faoliyat metodologiyasini egallash qobiliyati; pedagogik tadqiqot metodlarini

egallash qobiliyati; mualliflik konseptsiyasi faoliyat texnologiyasini yaratish qobiliyati, ziddiyatni ijodiy bartaraf qilish qobiliyati; ijodiy faoliyatda hamkorlik va o‘zaro yordam berish qobiliyati va boshqalar; o‘qituvchining individual qobiliyati. Bu - ijodiy faoliyat surati; shaxsning ijodiy faoliyatdagi ish qobiliyati; qatiyatlilik, o‘ziga ishonch; ma’suliyatlilik, halollik, haqiqatgo‘ylik, o‘zini tuta bilish va boshqalar. Innovatsion faoliyat tadqiqotlari o‘qituvchining innovatsion faoliyatga hozirligi me’yorlarini belgilashga imkon berdi (V.A. Slastenin): innovatsion foliyatga bo‘lgan zaruriyatni anglash; ijodiy faoliyatga jalb qilinishiga shaylik; shaxsiy maqsadlarni innovatsion faoliyat bilan moslashtirish; ijodiy muvaffaqiyatsizliklarni engishga shaylik; innovatsion faoliyatni ijro etish uchun texnologik shaylik darajasi; innovatsion faoliyatning kasbiy mustaqillikka ta ‘siri; kasbiy reflektsiyaga bo‘lgan qobiliyat. Oliy maktabdagi innovatsiya jarayonlari xarakteri kiritilgan yangiliklar xususiyatlari, o‘qituvchilarning kasbiy imkoniyatlari, yangilik kiritish tashabbuskorlari va ishtirokchilarining innovatsion faoliyatlari xususiyatlari bilan belgilanadi. Innovatsion faoliyatda eng muhim masalalardan biri o‘qituvchi shaxsidir. O‘qituvchi-novator sermahsul ijodiy shaxs bo‘lishi, kreativlikni, keng hamrovli qiziqish va mashhullikni, sevuvchi ichki dunyosi boy, pedagogik yangiliklarga o‘ch bo‘lishi lozim. O‘qituvchini innovatsion faoliyatga tayyorlash ikki yo‘nalishda amalga oshirilishi lozim: yangilikni idrok qilishga innovatsion shaylikni shakllantirish; yangicha harakat qila olishga o‘rgatish.

Innovatsion faoliyatni tashkil etishda talabalarning o‘quv-bilish faoliyati va uni boshqarish alohida ahamiyatga ega. Innovatsiya jarayonlari, ularning funksiyalari, rivojlanish qonuniyatlari, mexanizmlari va uni amalga oshirish texnologiyalari, boshqarish tamoyillarining pedagogik asoslarini o‘rganish oliy maktab o‘quv jarayonini zamonaviy pedagogika hamda psixologiya fanlari yutuqlari asosida jahon standartlari darajasida tashkil etish imkonini beradi. Ta’lim jarayonida didaktik o‘yinli texnologiyalar didaktik o‘yinli dars shaklida qo‘llaniladi. Ushbu darslarda talabalarning bilim olish jarayoni o‘yin faoliyati orqali uyg‘unlashtiriladi. Shu sababli talabalarning ta’lim olish faoliyati o‘yin faoliyati bilan uyg‘unlashgan darslar didaktik o‘yinli darslar deb ataladi. Inson hayotida o‘yin faoliyati orqali quyidagi vazifalar amalga oshiriladi:  o‘yin faoliyati orqali shaxsning o‘qishga, mehnatga bo‘lgan qiziqishi ortadi;  o‘yin davomida shaxsning muloqotga kirishishi ya’ni, kommunikativ – muloqot madaniyatini egallashi uchun yordam beriladi;  shaxsning o‘z iqtidori, qiziqishi, bilimi va o‘zligini namoyon etishiga imkon yaratiladi;  hayotda va o‘yin jarayonida yuz beradigan turli qiyinichiliklarni engish va mo‘ljalni to‘g‘ri olish ko‘nikmalarining tarkib topishiga yordam beradi;  o‘yin jarayonida ijtimoiy normalarga mos xulq-atvorni egallash, kamchiliklarga barham berish imkoniyati yaratiladi;  shaxsning ijobiy fazilatlarini shakllantirishga zamin tayyorlaydi;  insoniyat uchun ahamiyatli bo‘lgan qadriyatlar tizimi, ayniqsa, ijtimoiy, ma’naviy-madaniy, milliy va umuminsoniy qadriyatlarni o‘rganishga e’tibor qaratiladi;  o‘yin ishtirokchilarida jamoaviy muloqot madaniyatini rivojlantirish ko‘zda tutiladi.

Didaktik o‘yinli mashg‘ulotlarni talabalarning bilim olish va o‘yin faoliyatining uyg‘unligiga qarab: syujetli-rolli o‘yinlar, ijodiy o‘yinlar, ishbilarmonlar o‘yini, konferentsiyalar, o‘yin-mashqlarga ajratish mumkin. O‘qituvchi-pedagog avval talabalarni individual (yakka tartibdagi), so‘ngra guruhli o‘yinlarga tayyorlashi va uni o‘tkazishi, o‘yin muvaffaqiyatli chiqqandan so‘ng esa, ularni ommaviy o‘yinlarga tayyorlashi lozim. Chunki talabalar didaktik o‘yinli mashg‘ulotlarda faol ishtirok etishlari uchun zaruriy bilim, ko‘nikma va malakalarga ega bo‘lishlari, bundan tashqari, guruh jamoasi o‘rtasida hamkorlik, o‘zaro yordam vujudga kelishi lozim. O‘yinli texnologiyalardan foydalanishning asosini talabalarning faollashtiruvchi va jadallashtiruvchi faoliyati tashkil etadi. O‘yin olimlar tadqiqotlariga ko‘ra mehnat va o‘qish bilan birgalikda faoliyatning asosiy turlaridan biri hisoblanadi. Psixologlarning ta’kidlashlaricha, o‘yinli faoliyatning psixologik mexanizmlari shaxsning o‘zini namoyon qilish, hayotda o‘z o‘rnini barqaror qilish, o‘zini o‘zi boshqarish, o‘z imkoniyatlarini amalga oshirishning ftindamental ehtiyojlariga tayanadi. O‘yin ijtimoiy tajribalarni o‘zlashtirish va qayta yaratishga yo‘nalgan vaziyatlarda, faoliyat turi sifatida belgilanadi va unda shaxsning o‘z xulqini boshqarishi shakllanadi va takomillashadi. D.N. Uznadzening ta’rificha, o‘yin shaxsga xos bo‘lgan ichki immanent psixik (ruhiy) xulq shaklidir 11 . L.S. Vigodskiy o‘yinni bolaning ichki ijtimoiy dunyosi, ijtimoiy buyurtmalarni o‘zlashtirish vositasi sifatida ta’riflaydi 12 . A.N. Leontev o‘yinga shaxsning xayolotdagi amalga oshirib bo‘lmaydigan qiziqishlari (manfaatlari)ni xayolan amalga oshirishdagi erkinligi sifatida qaraydi 13 . 11 Узнадзе Д.Н. Основы экспериментальной психологии. – М., 1965. 12 Выготский, Л. С. Мышление и речь . М.-Л.: Соцэкгиз, 1934. 13 Леонтьев А. А., Леонтьев Д. А., Соколова Е. Е. Предисловие // Леонтьев А. Н. Деятельность, сознание, личность. — М.: Смысл, 2005.

Psixologlar ta’kidlaydilarki, o‘yinga kirishib ketish qobiliyati kishi yoshiga bog‘liq emas, lekin har bir yoshdagi shaxs uchun o‘yin o‘ziga xos bo‘ladi. O‘yinli faoliyat muayyan funksiyalarni bajarishga bag‘ishlangan bo‘ladi. Ular quyidagilar. maftunkorlik; kommunikativlik; o‘z imkoniyatlarini amalga oshirish; davolovchilik; tashxis; millatlararo muloqot; ijtimoiylashuv. 1.2. Adabiy ta’limni rivojlantirishda didaktik o‘yinlar orqali integrativ yondashuv Didaktik o‘yinlar yordamida bir necha fanni adabiyot bilan bog‘lash mumkin. Integratsiya o‘yin texnologiyalari yordamida yanada oson amalga oshiriladi. Adabiyot fani istalgan fan bilan aloqaga kirisha oladi. Chunki badiiy asar hayotning hamma qatlamini qamrab oladi. Adabiyot darslari boshqa o‘quv predmetlaridan alohida, mustaqil yashay olmaydi. Aksincha, u ta’lim bosqichlarida o‘rganiladigan xilma-xil o‘quv predmetlari, xususan, adabiyot, matematika, fizika, informatika, xorijiy tillar bilan o‘zaro aloqadorlikda o‘rganilsa, o‘z samarasini beradi. Chunki ta’lim tizimida fanlararo aloqadorlik – integratsiya darslarini tashkil etish o‘quvchilarning mavzuni tez va oson anglashiga olib keladi. Adabiyot darslari asosida so‘z va matn turgani uchun ham bu imkoniyat yanada kengayadi. Chunki matn vazifasini istagan o‘quv fani materiali bajara oladi. Umuman olganda, fanlararo aloqalarni amalga oshirishning turli xil usullari mavjud. Adabiyot darslarida badiiy matnning til xususiyatlarini, uslublarini o‘rganish, shu orqali o‘quvchilarning nutq madaniyatini rivojlantirishda bajariladigan ish turlaridan biri undan biror til hodisasi yoki uslubini aniqlash va izohlash, bunda

o‘quv fanlararo integratsiyalashdan foydalanishdir. Mazkur ish usuli mohiyatan hosil qilinayotgan bilimlarni mustahkamlash jarayonini ifoda etadi. Dastlab o‘qituvchi uslublar haqida umumiy ma’lumot beradi va o‘quvchilarga kerakli manbaalarni yozdirib o‘tadi. Mavzu tushuntirib berilgan keyin, bevosita boshqa fanlar bilan bog‘laydi. Ta’lim bosqichlarida, xususan, ona tili darsi jarayonida “Uslubiyat” mavzusini o‘tishda qo‘shimcha manbalardan foydalanish maqsadga muvofiq bo‘ladi. Buning uchun o‘qituvchi o‘quvchilar qo‘liga har-xil turdagi matnlar aks etgan tarqatma materiladan foydalanashi mumkin. Bu bilan o‘qituvchi darsning qiziqarli o‘tishi va shu bilan bir qatorda o‘quvchining faol bo‘lishiga imkon yaratadi. Masalan, quyidagi materiallardan foydalanishimiz mumkin: . -Yaxshi ham boshqa bolalar bilishmadi, dedi Gulchehra xo‘rsinib . – bilishganda, bittasi emas, bittasi aytib qo‘yardi. -Ha, rozi bo‘ldi Abdulla, rosa to‘polon bo‘lardi. -Men amakidan qo‘rqaman. Ko‘zi yomon. Gulchehra Dadavoy amakining ko‘zlarini ko‘rsatmoqchi bo‘lib olaydi, o‘xshata olmadi. Abdulla kulib yubordi. (O‘.Umarbekov. “Odam bo‘lish qiyin” asaridan) . Qalandarovning hovlisi kattagina ekan. Bir tomonda uncha did bilan solinmagan bo‘lsa ham, kattagina imorat, sirkor ayvon: uning ro‘parasida hovuz, chog‘roq shiypon, sim tortib ko‘tarilgan tok, bog‘cha, poliz… lekin bularning hammasi hovli egasining havasi zo‘ru, hafsala va didi yo‘qligini ko‘rsatib turar edi: tokning bir necha novdasi simga o‘z holicha tirmashibdi- yu, qolgani yerda yotibdi; meva daraxtlarining ostini, polizini sho‘ra va g‘umay bosib ketibdi. (A.Qahhor. “Sinchalak” qissasidan) . -Vatan, istiqlol, ma’naviyat… bu so‘zlar inson ongidagi eng buyuk tushunchalarni ifodalashda pur hikmat so‘zlardir. Agar insonda shu so‘zlarning birortasi yo‘q bo‘lsa, hayotning qayeridir kemtik bo‘lib turaveradi.

(Gazetadan) . O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI QONUNI Lotin yozuviga asoslangan o‘zbek alifbosini joriy etish to‘g‘risida Ushbu qonun O‘zbekiston Respublikasi Konsititutsiyasiga asoslanib va o‘zbek yozuvining lotin alifbosiga o‘tilgan 1929-1940- yillardagi ijobiy tajribasidan kelib chiqib, jamoatchilik vakillari bildirgan istak-xohishlari inobatga olingan holda respublikaning har taraflama kamol topishi va jahon kommunikatsiya tizimiga kirishni jadallashtiruvchi qulay sharoit yaratishga xizmat qiladi. Ozbekiston Respublikasi Prezidenti I.A.Karimov Toshkent shahri, 1993-yil 2-sentabr . Yomg‘ir-suyuq tomchi holidagi atmosfera yog‘ini. Tomchining diametri 0,5-0,6mm bo‘ladi.Yomg‘ir bulutlardagi mayda suv zarralarining qo‘shilib yiriklashuvidan hosil bo‘ladi. Yomg‘ir ikki xildir: jala yomg‘ir, shivalama yomg‘ir. Jala yomg‘ir to‘p-to‘p bulutlardan yog‘adi, ko‘p vaqt o‘tmay to‘xtaydi, tomchilari yirik bo‘ladi. (Darslikdan) Matnlardan ko‘rinib turibdiki, har bir uslubni o‘quvchiga tushuntirishda boshqa fanlar bilan bog‘langan. O‘quvchilar qo‘lidagi matnlar jamlanmasini o‘qituvchi bilan birgalikda kuzatib boradilar va bu uning ko‘z o‘ngida qolishiga yordam beradi. O‘qituvchi tushuntirishni boshlaydi: birinchi matn badiiy asardan olingan bo‘lib, so‘zlashuv uslibiga, aynan, badiiy so‘zlashuv uslubiga xosligini va so‘zlashuv uslubiga xos belgilarni ko‘rsatib o‘tadi. Ikkinchi gapda esa, badiiy uslub ishtirok etganini va bu uslubni yoritish uchun badiiy asarga yuzlanganini aytadi. Uchinchi gapda publitsistik uslubning yozma shaklini aytib, bu uslubning muhim xususiyati axborot berish va ta’sir etish bo‘lib, soddalilik, tushunarlilik, adabiy til me’yorlariga qattiy amal qilishi ekanligi eslatilib o‘tib ketiladi. Xulosa

qilib aytganda, ona tili va adabiyot fanlari integrfatsiyasi juda yaxshi samara beradi. Integratsiya jarayonida eng ko‘p qo‘llashimiz mumkin bo‘lgan o‘yin turlaridan biri tadbirkorlik o‘yinlaridir. Pedagogik o‘yinlar faoliyat turlari, pedagogik jarayon xarakteri, o‘yin metodikasi, soha xususiyati, o‘yin muhiti bo‘yicha tasnif qilingan. Amaliy vazifa va muammolarni yechishdagi talabalarning umumiy faoliyatini tashkil etishning samarali shakli tadbirkorlik o‘yinlaridir. Ma’lumki, tadbirkorlik o‘yinlari talabalarning jamoaviy faoliyatini tashkil etishni bildiradi. Bu jarayonda uning bo‘lg‘usi kasbiy faoliyatining ashyoviy va ijtimoiy mazmuni yaratiladi. Tadbirkorlik o‘yinlarining pedagogik samaradorligi natijasi ko‘p jihatlardan o‘yinning ssenariysini ishlab chiqish va uning tayyorlanish sifati bilan belgilanadi. Tadbirkorlik o‘yinlari talabani amaliy tayyorlashning pedagogik vazifalari tizimini echishga qaratilgan bo‘lishi lozim. Bularga birinchi navbatda: real kasbiy faoliyat sharoitida qo‘llanadigan amaliy malaka va ko‘nikmalarni shakllantirish; amaliy vaziyatlar va shunga mos harakat usullarini ishlab chiqishni tahlil qiladigan fikrlash qobiliyatlarini shakllantirish guruh (jamoa) faoliyatida faol ishtirok etishini ta’minlaydigan qobiliyatlarni shakllantirish taalluqlidir. O‘yinning mazmuni va tuzilmasi shunday shakllanishi va shunday ruzilishi kerakki, unda shunga mos malaka va qobiliyatlar har bir ishtirokchida butun o‘yin davomida shakllansin. O‘yinning pedagogik vazifalari ssenariyda aniq aks etishi shart.

Rollarga bo‘lib ijro etiladigan o‘yinlar . Bu usulni bir fan, bir tsiklga kiruvchi fanlar yoki bir auditoriyada dars beruvchi turli fan o‘qituvchilari amalga oshirishlari mumkin. O‘qituvchilarning o‘yinlarda o‘z ixtiyorlari bilan qiziqib ishtirok etishlari bu usulning muhim sharti bo‘lib hisoblanadi. Ishtirokchilar soni 4- 6 kishidan iborat bo‘lishi etarli. O‘qituvchilar talabalar qiyofasiga kirib, ularning idroki, reaktsiyasi va ular dars davomida duchor bo‘ladigan qiyinichiliklarni anglatuvchi harakatlarni bajaradilar. O‘yin natijalari asosida o‘qituvchilar faoliyati ham modellanadi. 2. Imitatsion-rollarga bo‘lib modellash. Bu usulda 4-6 kishidan iborat o‘qituvchilar guruhi talabalar qiyofasiga kiradilar hamda o‘qituvchi ular bilan aniq o‘quv maqsadlari va mezoniy yo‘nalgan testlar bo‘yicha mashg‘ulot o‘tkazadi. Talabalarning fikrlashdagi harakat modellari yaratiladi va ular alohida kartochkalarga yoziladi. O‘qituvchi qiyofasini bajaruvchi o‘yin ishtirokchilarining o‘z xatti-harakati, fikrlashining borishi bo‘yicha bergan ma’lumotlarni saralab kartochkalarga yozib boradi. Shuningdek, kartochkaga o‘z xatti-harakatlarini ham yozib boradi. So‘ngra o‘qituvchi va “talabalar” faoliyatining umumiy manzarasi va har bir ishtirokchi fikrlashining borish sxemasi chizmakashlik varaqiga tushirilib, darsning o‘ziga xos sxema-diagrammasi yaratiladi. Bu usul alternativ (turli variantli) rejalarni sinab ko‘rishda, ularga tegishli tuzatishlar kiritishda qo‘llaniladi va bu bilan haqiqiy o‘quv jarayonini ixchamlashtirib, uning samaradorligini oshirishga erishiladi. Namuna «Bahsda g‘olib kelish san’ati» Bu o‘yin 2,3 soatga mo‘ljallangan. Shuning uchun uni darsdan tashqari to‘garak mashg‘ulotlarida qo‘llash mumkin.

O‘yinning maqsadi — talabalarning bahs-munozara olib borish malakalari va qobiliyatlarini rivojlantirish va baholash. Munozara — bahsning muammolari. Bahs-munozaraga olib ciqiladigan muammo talabalar uchun dolzarb va qiziqarli bo‘lishi kerak. Namuna tariqasida quyidagi savollarni qo‘yish mumkin: 1.Mening ijodiy, raqobatbardoshlik shaxsiyatim g‘oyasi qanday? 2. Shaxsning ijodiy, ziyolilik, raqobatbardoshlik xususiyati nimalarda ko‘rinadi? 3. Shaxsning mustaqil rivojlanish jarayonini men qanday tasavvur qilaman. 4.Bozor iqtisodi munosabatlari sharoitida o‘zimni qanday unga bahshida qilaman. O‘yin ishtirokchilarining rollari va vazifalari. Boshlovchi — o‘qituvchi o‘yinning ma’nosi, asosiy bosqichlari va ishtirokchilarning vazifalarini aytib beradi. Ikki raqobatbardosh 7-10 kishidan iborat guruhlar yuqoridagi savollar bo‘yicha munozaraga kirishadilar. Boshlovchi - o‘qituvchi o‘yinni lozim topgan oqimga yo‘llab turadi, uning a’zolari faolligini ta’minlab turadi, munozaraning to‘g‘riligini kuzatadi, unga yakun yasaydi. Ekspert — talabalar munozara ishtirokchilariga baho beradi, guruhga va uning a’zolariga quyidagi me’yorlarga asoslangan holda baho qo‘yadi: a) ifodaning mantiqiyligi va asoslanganligi; b) nutq madaniyati, notiqlik san’ati usullarini egallaganligi; v)xulosalarning isbotliligi; g) bahs usullaridan rang-barang va samarali foydalanishi; d) savollar g‘o‘ya olishi. O‘yin bosqichlari: Birinchi bosqich tashkiliy bosqichdir. Unda raqobatga kirishuvchi jamoalar va ekspertlar guruhi shaldlantiriladi. O‘qituvchi o‘yinning maqsadi va qoidalarini bayon qilib beradi.

Ikkinchi bosqich o‘yinjarayonidir. O‘yin davomida jamoalar tashabbusni qo‘lga olishlari mumkin va unda munozarani kutilmagan darajada yangi o‘ylash va topish imkoniyatiga ega bo‘ladilar. Uchinchi bosqich o‘yinga yakun yasashdir. Bu bosqichda ekspertlarning har biriga o‘z mulohazalarini bildirish uchun imkoniyat beriladi, ular esa o‘z baholarining me’yorlarini hamda bahs-munozara ishtirokchilarining chiqishlari natijalarini asoslab beradilar. Ekspertlar vazifasi: Jamoaning g‘alabasini asoslash: a) o‘yin ishtrokchilaridan eng xushmuomala; b) eng aqlli; v) eng obro‘li; g) eng ijodkorlarini aniqlab beradi. O‘yin yakunida o‘qituvchi o‘yinni tahlil qilib beradi va yakun yasaydi. Ayniqsa, o‘qituvchi o‘yinning borishi, uning muvaffaqiyati va kamchiliklariga urg‘u berishi lozim. Shuningdek, istiqbolda e’tibor berilishi kerak bo‘lgan muvaffaqiyatli, munozarali, ijodiy vaziyatlarni farqilab berishi kerak.

II BOB. Adabiyot darslarida didaktik o‘yinlardan foydalanish 2.1. Adabiyot darslarida didaktik o‘yinlarni noan’anaviy ta’lim metodlari asosida o‘rganish Mamlakatimizda ijtimoiy-siyosiy sohada amalga oshirilayotgan keng islohotlar Vatan taqdiri, xalq ravnaqi, mustaqil yurtning kelajakdagi boshqaruvchilari-yangi avlod tarbiyasiga qaratilmoqda. Mustaqillikka erishgan birinchi kunimizdanoq, umuminsoniy va oʻzbekona qadriyatlarni har tomonlama tiklash, ularga chuqurroq nazar tashlash uchun zamin yaratildi. Mustaqil Vatanimizga har tomonlama yetuk, mukammal, axloqiy pok, yuksak ma’naviy hislatlarga ega, iymon-e’tiqodi butun, oʻz xalqi, oʻz ona-Vataniga fidoiy, barkamol insonlarni tarbiyalash davlat siyosatida ustuvor masalalardan biri sifatida qarala boshladi. Tarbiyada xalqning milliy va ma’naviy qadriyatlariga suyanish, ular orqali 5- 11-sinf oʻquvchilarida milliy qadriyatlarni shakllantirish – oʻta dolzarb masalalardan biridir. Chunki, bugungi kunda mafkuraviy poligonlarda yoshlar ongi va qalbi uchun kurash keskinlashgan bir paytda oʻquvchilarni iloji boricha, maktab yoshidanoq vatanparvar, xalqparvar, fidoiy, Vatani, xalqi uchun jonini ayamaydigan matonatli qilib oʻstirish zarur. Pedagog kadrlar, yetuk mutaxassislar tayyorlash, o‘qituvchilar malakasini oshirish hozirgi kunning dolzarb vazifasiga aylangan. Darslarni yuqori saviyada o‘tkazish, darsga zamonaviy pedagogik texnologiyalarni olib kirish, yangi-yangi dars uslublarini ishlab chiqish, noan’anaviy dars uslublaridan foydalanish, o‘qituvchilarning o‘z ustlarida ishlab borishlari, zamon bilan hamnafas yashash va ishlash o‘qituvchilar oldida turgan eng muhim vazifaga aylandi. Ta’lim sifati va samaradorligini ko‘tarish, darslarda o‘quvchilar faolligini oshirish, takomillashtirilgan standart va modеrinizatsiya qilingan dasturlarni o‘zlashtirishni kafolatlash, o‘quvchini faollikka, erkin fikr yuritishga o‘rgatish, o‘z nuqtayi nazarini himoya qilishga erishtirish uchun nima qilmoq, qanday choralar ko‘rmoq kеrak? Faollik o‘zi nima?

Faollik bir maqsad yo‘lida aqliy, jismoniy va boshqa harakatlarni tеz va unumli amalga oshirishga intilish demakdir. Kadrlar tayyorlash Milliy dasturida talim berishda ilg‘or pedagogik texnologiyalarning zamonaviy o‘quv-uslubiy majmualarini yaratish va o‘quv tarbiya jarayonini didaktik jihatdan ta’minlash umumiy o‘rta ta’limning asosiy shartlaridan biri sifatida belgilangan. Ilg‘or pedagogik texnologiyalar ta’lim jarayonining ta’sirchanligini oshiradi, o‘quvchilarning bilim olishga bo‘lgan ishtiyoqi va qiziqishini oshiradi. Pedagogik texnologiyalarni boshlang‘ich sinflardan boshlaboq qo‘llash ancha yaxshi samara beradi. Boshlang‘ich sinf bola hayotida muhim o‘rin tutadi. Bu davrda ta’limning pedagogik texnologiyalar asosida qiziqarli talqin etilishi o‘quvchini ta’lim jarayonida faollashtiradi. Yangi pedagogik texnologiyalarga bag‘ishlangan adabiyotlar va maqolalarda bir qator o‘qitish usullari haqida so‘z yuritilmoqda. Shulardan biri bo‘lgan didaktik o‘yinlar texnologiyasining ayrim ko‘rinishlari xususida so‘z yuritmoqchimiz. Ta’lim jarayonida didaktik o‘yinli texnologiyalar didaktik o‘yinli dars shaklida qo‘llaniladi. Ushbu darslarda o‘quvchilarning bilim olish jarayoni o‘yin faoliyati bilan uyg‘unlashtiriladi. Maktabda bolaning zehnini o‘stirishga qaratilgan har bir dars bola aqlining tarkib topishi va rivojlanishiga katta ta’sir ko‘rsatadi. Shuning uchun ham bu davrda, avvalo, ta’lim jarayonini qiziqarli, ta’sirli qilib tashkil etishga e’tibor qaratish lozim. O‘quvchilar o‘yinlar orqali o‘z bilimlarini mukammallashtiradilar va uni chuqur o‘zlashtiradilar. Didaktik o‘yinlar ta’lim jarayoni samaradorligini va o‘quvchilar faolligini oshiradi. Ma’lumki, 1-sinfga qabul qilinib, maktab ostonasiga ilk qadam qo‘ygan bolaning faoliyatida o‘yin asosiy o‘rinni egallaydi. O‘yin ularning eng sevimli mashg‘uloti bo‘lib, ular har qanday mashg‘ulotni o‘yin bilan uyg‘unlashtirishga harakat qiladilar. Shunday ekan, o‘qituvchi o‘quvchi faoliyatida ularning sevimli mashg‘uloti – o‘yinni siqib chiqarmasdan, undan maqsadga muvofiq foydalanish bilan ta’lim jarayonining samaradorligini oshirishi lozim.

Didaktik o'yinlar tinch o'yinlar harakatli o'yinlar aralash tipdagi o'yinlarTa’lim jarayonida qo‘llaniladigan didaktik o‘yinlarni biz mazmuniga va amalga oshirish shakliga ko‘ra ikki xil tasnif qildik. Quyida darslarda qo‘llash mumkin bo‘lgan ba’zi didaktik o‘yinlar bilan ham tanishamiz. Tinch o‘yinlar . “U kim, bu nima?” o‘yini Stol ustiga bir qancha badiiy asarlar terib qo‘yiladi. O‘qituvchi shu asarlardan birortasini ta’riflaydi. O‘quvchilar shu belgilar asosida gap nima haqida borayotganligini topadilar. Bu o‘yinning afzallik tomoni shundaki, undan dars davomida o‘quvchilar diqqatini jamlash, qo‘llarga dam berish maqsadida yoki yangi asarlar bilan tanishtirish, adabiyot darslarida yangi mavzuni bayon qilish jarayonida ham foydalanish mumkin. 1-variant: U mehribon ona. O‘z farzandi uchun jonini ham ayamaydi. Betob farzandini asrash uchun qishning qahratonidan cho‘chimay yalangoyoq qor kechib tabibga chopadi. (Javob: O‘.Hoshimov “Dunyoning ishlari” qissasidagi ona obrazi) 2-variant: U urushdan qochib, to‘qayzorga berkinadi. Unga onasi har kuni yegulik tashiydi, ammo o‘g‘li mehrsiz va sabotsiz odam edi. (Javob: S.Ahmad “Ufq” romanidagi Tursunboy obrazi)

3-variant: Ular o‘tning bo‘lig‘i, suvning tinig‘i bor joyni qidirib yo‘lga otlanadilar. (Javob: “Susambil” ertagi qahramonlari) “Noto‘g‘ri jumla” o‘yini Bu o‘yin suratlar asosida o‘tkaziladi. O‘qituvchi ma’lum adibning suratini tasvirlab berish jarayonida adibga tegishli bo‘lmagan jumlalarni ham ishlatadi. O‘quvchilar ziyraklik bilan shu jumlani topishlari lozim. O‘quvchilardan bu o‘yin davomida ziyraklik, sinchkovlik, kuzatuvchanlik va diqqat talab qilinadi. Ya’ni ular suratni kuzatish bilan birga tinglab turadilar. Har bir noto‘g‘ri jumlalar topa bilishi, ularning sinchkovligini, o‘ziga bo‘lgan ishonchini va darsga qiziqishini orttiradi. Bu o‘yindan faqat adabiyot darslarida emas, balki darsdan tashqari mashg‘ulotlarida ham foydalanish mumkin. 1- variant: 1907-yil 17-sentabrda Qo‘qon shahrida temirchi oilasida dunyoga keldi. Yozuvchining urushdan keyingi yillarda yaratgan «Qo‘shchinor chiroqlari» va “Diyonat” (1951) romani jamoalashtirish mavzusiga bag‘ishlangan. U o‘zining «Shohi so‘zana» (1951), Og‘riq tishlar» (1954), «Tobutdan tovush» (1962), «Ayajonlarim» (1967), “Kuyov” komediyalari bilan o‘zbek dramaturgiyasi rivojiga salmoqli hissa qo‘shdi. (javob: Abdulla Qahhor. Lekin “Diyonat” romani va “Kuyov” komediyalari uning qalamiga mansub emas) 2- variant: XX asr o‘zbek adabiyotining rivojiga ulkan va bebaho hissa qo‘shgan ulug‘ adib, shoir, olim, jamoat arbobi, O‘zbekiston xalq yozuvchisi. Adabiyotimizga «Tuyg‘ular» she’riy to‘plami bilan kirib kelgan. “O‘ch”, “Oygul bilan Baxtiyor” dostonlari muallifi. (Javob: Muso Toshmuhammad o‘g‘li Oybek. “Oygul bilan Baxtiyor” dostoni uning qalamiga mansub emas) 3- variant: 1941-yil 21-martda Qashqadaryo viloyati, Koson tumaniga qarashli Neko‘z qishlog‘ida tug‘ilgan. Ilk she’riy to‘plami “Mitti baliqcha” deb nomlangan. “Sohibqiron” romani muallifi. (Javob: Abdulla Oripov. Ilk to‘plami nomi “Mitti yulduz”, “Sohibqiron” roman emas, drama)

Harakatli o‘yinlar “U nima nima qilyapti?” (“pantamimo”) o‘yini O‘quvchilardan biri bolalar oldiga chiqarib ovozsiz harakatlar qilishadi. O‘quvchilar jamoasi birgalikda uning harakatlarini izohlab berishlari lozim. Bunday o‘yin adabiyot darslarida o‘quvchilar nutqini va ziyrakligini o‘stirishi va zeriktirmaslik uchun o‘tkaziladi. Biror badiiy asar qahramonining harakatlarini ko‘rsatish orqali tengdoshlariga yetkazadi. Aralash tipdagi o‘yinlar. “Kun va tun” o‘yini O‘qituvchi doskaga ikki yoki undan ortiq ijodkor nomini yozadi. O‘quvchilar o‘qiganlaridan so‘ng “Tun” deb buyruq beradilar. Bolalar ko‘zlarini yumib oladilar. O‘zlarini uxlaganga soladilar. O‘qituvchi so‘zlardagi biror harfni yoki bo‘g‘inlarni almashtirib qo‘yadi. “Kun” degan buyruqdan keyin o‘quvchilar ko‘zlarini ochadilar va qanday o‘zgarishlar bo‘lganligini aniqlaydilar. “Meni tushun” o‘yini Bu o‘yinni o‘quvchilar diqqatini jamlash maqsadida adabiyot darslarida bo‘ladigan dam olish daqiqalarida o‘tkazish mumkin. O‘qituvchi badiiy asarlar nomlari yozilgan qog‘ozlarni stol ustiga teskari qilib qo‘yadi. O‘quvchilardan biri qog‘ozlardan bittasini tanlab oladi va shu qog‘ozga qarab unda nomi yozilgan asarni shunday tasvirlashi kerakki, qolgan o‘quvchilar gap nima haqida borayotganligini darrov tushunib javob berishlari kerak. 1- variant: Bu roman janriga mansub asar. Unda bobokalonimiz Bobur mirzo hayoti aks etgan. (Javob: “Yulduzli tunlar”) 2- variant: Bu hikoya muallifi O‘tkir Hoshimov. Unda urush davri voqealari tasvirlangan. Asarda kasalvand uka va montyor aka obrazlari bor (Javob: “Urushning so‘nggi qurboni”) 3- variant: Bu she’r muallifi shoir Muhammad Yusuf. Unda Vatan madh etiladi. She’r davomida Usmon Nosir, Furqat singari ijodkorlarning ayanchli qismati haqida so‘z boradi (Javob: “Ulug‘imsan, Vatanim”)

Shuni eslatib o‘tish joizki,yuqori sinf adabiyot darslarida qo‘llash uchun tavsiya qilinayotgan didaktik o‘yinlardan foydalanishda qat’iy chegara mavjud bo‘lmay, boshqa sinflarga ham moslashtirib foydalanish mumkin. Didaktik o‘yinlar o‘quvchilarning bilimga bo‘lgan ishtiyoqlari rivojiga katta turtki bo‘lishi mumkin. Ayniqsa, qiyin o‘zlashtiruvchi o‘quvchilarning bilish imkoniyatlarini oshirishga bunday o‘yinlar samarali ta’sir ko‘rsatadi.

2.2. Badiiy asarlar orqali didaktik o‘yinlarni tashkil qilish Maktab tajribasida asarni tahlil qilishni “Asarda kim haqida hikoya qilinadi?” yoki “Hikoyada qatnashuvchi shaxslarni ayting”, “Muallif nima haqida hikoya qilganini qisqacha ayting” kabi savol va topshiriqlar bilan boshlash maqsadga muvofiq dеb topiladi. Ta’lim mazmunining maksimum darajasida mujassamlashtirilgan bilimlar esa o‘quvchining muntazam rivojlanishiga yordam bеradi. Shuning uchun ham darsliklarda taqdim etilgan mashk, masalalar, savol va topshiriqlarda rеproduktiv, mahsuldor mеtodlar hamda usullar uzviy aloqadorlikda tatbiq etilishi lozim. O‘quv – bilim jarayoni o‘quvchiga ta’lim bеrish harakatlari asosan o‘quv matеriallarining qurilishdan kеlib chiqqan holda amalga oshiriladi. Bunda o‘zlashtirilgan matеriallariga bilimlarning Yangi darajalari nuqtayi nazaridan yondashish imkoniyatlari ham mavjud. Shunga ko‘ra o‘quvchilarga o‘quv jarayonining maqsadidan kеlib chiqqan holda tabaqalashtirilgan savol va topshiriqlar taqdim qilinishi ulardagi gеndеr tеnglik va gеndеr farqlarga rioya etilishi lozim. Bugungi kunda didaktik jihatdan katta samara bеrayotgan usullardan yana biri – sinf ahli yoki alohida tanlab olingan o‘quvchilar guruhning alohida – alohida ish turlari yoki individual topshiriqlar bilan band qilinishi bilan bog‘lik harakatlardir. Asarni o‘rganish yuzasidan butun sinfga mo‘ljallanadigan savol va topshiriqlar odatda yaxshi o‘zlashtiradigan o‘quvchilarni o‘ylab beriladi. Lekin savol va topshiriqlar asosida har kim o‘z imkoniyati doirasida tayyorgarlik ko‘radi. Iqtidorli o‘quvchilarga qo‘shimcha yoki murakkablashtirilgan savol va topshiriqlar bermaslik, sinf o‘quvchilarining faolligiga salbiy ta’sir ko‘rsatadi. Doim sanoqli 3- 4 o‘quvchidan so‘ralaverganda esa boshqa o‘quvchilar imkoniyatlari yetmayotganligini his etib, darsga qiziqmay qo‘yadilar. Uyga vazifa berganda yozma bajariladigan ishlarni nazarda tutgan ma’qulroqdir. O‘quvchi bir nechta savolga yozma javob topishi va hokazo ishlarni bajarib keladi. Lekin bu yumushlar o‘quvchidan ko‘p vaqt talab etmasligi lozimligi umumdidaktik talablardan kelib chiqadi. O‘qish paytida matn ustida kuzatish ishlarini tashkil etuvchi va umumlashtiruvchi savol va topshiriqlar darsda bajariladigan eng muhim ish

turlaridan biridir. Masalan, qahramonning fazilatini ochishga yordam beruvchi tafsillarni aniqlash va hokazo. 5-6-7 sinflarda o‘qitishda asosan turli xil topqirlar bellashuvi, tez aytish, jumlalarni-jumlalarga bog‘lash, “Kim epchil-u, kim chaqqon” o‘yini, “Keling bog‘yarataylik”, “Gap qoldiqlarini tez to‘ldiring”, “Savollarga javob bering” kabi o‘yinlardan foydalanish maqsadga muvofiq. Yuqori sinf o‘quvchilari bilan dars jarayonida muammoli vaziyat yaxshi natija beradi. Adabiyot darslarida yuqorida keltirilgan ba’zi o‘yinlarni ko‘rib o‘tishimiz mumkin. Masalan. 5- sinfda mavzu o‘tildi, mavzuni yakunlash yoki bolalarni biroz dam oldirish maqsadida “Keling bog‘yarataylik” o‘yinini o‘tkazish mumkin. O‘quvchilar uchun ishlangan alohida kichik bir doska, doskada to‘qqizta kichik taxtachalar, taxtachalarning oldi qimiga gul rasmi yopishtirilgan, orqa qismiga savol yashiringan. O‘quvchilar uch guruhga bo‘linishadi. Bir o‘quvchi chiqib kichik taxtachalardan birini tanlaydi va shu taxtachaga yozilgan savolga javob beradi, agar javob bera olmasa katta doskaga taxtachalar ilinmaydi. Javob o‘quvchi tomonidan to‘la aytilsa, taxtachaga ilinadi. Javob bergan guruh o‘z bog‘iga bitta ko‘chat ekadi. Shu tariqa davom ettirilsa, kichik bir bog‘ hosil bo‘ladi. G‘olib guruh, faol ishtirok etgan o‘quvchilar izohli baholanadi. Bunday dars jarayonida o‘tkaziladigan o‘yinlar o‘quvchilarni dunyo qarashini, dadil va ravon so‘zlashga, tabiatga, gullarga bo‘lgan mehrini oshiradi. Adabiyot darsi orqali o‘quvchi faqat tilga oid bo‘lgan bilim, ko‘nikma va malakalarini emas, balki shaxs sifatida shakllanishi lozim. Har bir mavzuni yoritishda mavzuni nutqdagi o‘rnini ham ta’kidlab o‘tish lozim. Ayni vaqtda davr talabi ham yosh avlod ma’naviy zukko, mustaqil fikrlay oladigan dadil kadrlarni kutmoqda. «Adabiy muzey» o‘yini. Bu o‘yin ham badiiy asarni tahlil qilish jarayonida juda qo‘l keladi. O‘qituvchi «muzey» zallari bo‘ylab xayolan sayohat uyushtiradi. Har bir zal asarlarning janriga mos nomlanadi. Masalan: hozir biz siz bilan muzeyning «Ertaklar zali»ga tashrif buyuramiz. Bu zalda sehrli buyumlar bor. O‘ylab ko‘ringchi, ular kimga tegishli. 1. Oltin tuflicha – “Bulbul” ertagidagi imperatorga;

2. Qizil sharf – “Kichkina shahzoda”ga; 3. “Pingvin” markali muzlatgich – “Shahzoda Plombir”dagi sinor Molteniga. «Hammualliflar» o‘yini. O‘qituvchi matnni o‘qiydi yoki o‘quvchilar matn bilan mustaqil tanishadilar. Topshiriq: – Matnning davomini o‘ylab toping. Kelgusida qanday voqealar sodir bo‘lishi mumkin ekanligini o‘ylab ko‘ring. – Qahramonlardan qaysi biri voqealarga ko‘proq ta’sir ko‘rsatgan? U ishtirok etmasa asar mazmuni qanday o‘zgaradi? – Sujetning rivojiga qaysi voqea ta’sir qilgan? «Domino» (So‘z top) o‘yini. Bu o‘yin darsning kirish yoki mustahkamlovchi qismida o‘tkazilishi mumkin. O‘qituvchi biron ijodkor ismini aytadi, o‘quvchilar davom ettiradilar. O‘qituvchi boshlagan so‘z qaysi harfda tugasa, o‘quvchi shu harfdan boshlangan so‘zni matn ichidan topib aytishi kerak. Masalan: Oybek, Krilov, Vadud Mahmud, Dumbadze va hokazo. «Maqollar zanjiri» o‘yini . Bu o‘yinda o‘quvchilar Vatan haqidagi maqollardan ketma-ket aytadilar. Navbati kelganda maqol ayta olmagan o‘quvchi o‘yinda ishtirok etmaydi. Baliq suv bilan tirik, Odam – el bilan. Vatan qadrini bilmagan, o‘z qadrini bilmas. Bulbul chamanni sevar, Odam – Vatanni. Vatanni sotgan er bo‘lmas… «Davomini top» o‘yini. Aytar so‘zni ayt, Aytmas so‘zdan (qayt) Aytilgan so‘z – otilgan….. (o‘q) Tilga e’tibor – ….. e’tibor. (elga) Tilingda bo‘lsa boling, Kulib turar …….. (iqboling) Til –… kaliti (dil) Tili shirinning …… ko‘p. (do‘sti). “Sirli sandiq” o‘yini. Har bir guruhdan navbat bilan ikkitadan ishtirokchi chiqib, sandiqchadan savolni oladi va unga javob beradi. Agar o‘quvchi javob berolmay qolsa, o‘z guruhidan yordam olishi mumkin. Buni O‘tkir Hoshimovning hayoti va ijodi bilan tanishgandan so‘ng quyidagicha qo‘llash mumkin: 1. “Gilam paypoq” hikoyasida onaning bolasiga fidoyiligi nimalarda ko‘rinadi?

2. Iltijo deganda nimani tushanasiz? 3. “Qarz” bobi so‘ngida qo‘shnining qizchasi Nilufar bilan suhbat chog‘ida nega adibning qo‘lidan konfetlar tushib ketdi? 4. “Haqqush” hikoyasida noahil aka-ukalar qanday jazoga tortildi? 5. “Alla” bobidagi ona allasining nima sababdan barcha uchun tushunarli ekanligini sharhlang. 6. Asarda tasvirlangan ona timsoli bilan barchamizning onalarimiz o‘rtasida qanday o‘xshashliklarni ko‘ramiz?

Xulosa Maktab – bolalarning dastlabki bilim oladigan maskani ekanligi barchamizga ma’lum. Shu bois, ta’lim — tarbiyaning aynan maktab davridan qattiq nazorat ostiga olinishi katta ahamiyatga ega. O‘quvchilarning har bir fanni mukammal o‘zlashtirishi ertangi kunning yetuk mutaxassislari bo‘lib yetishib chiqishida muhim o‘rin tutadi. O‘quvchilarning darsga bo‘lgan e’tibor va intilishlarini shakllantirish o‘qituvchi oldidagi dolzarb, ayni paytda muqaddas vazifadir. Maktab o‘quvchilarining har bir fanni puxta o‘zlashtirishi, yetarli ko‘nikma va bilimlarga ega bo‘lishida o‘qituvchidan ijodkorlik va albatta chuqur bilimdonlik talab etiladi. O‘qituvchi faoliyati bilan bog‘liq bo‘lgan har bir darsga puxta tayyorgarlik ko‘rish va uni namunali darajada tashkil etish bugungi kun o‘quvchisini ta’lim jarayonining faol sub’ektiga aylantiradi. Deyarli barcha o‘qituvchilar kundalik dars jarayonida yangi pedagogik texnologiyaning qaysidir shakliga murojaat qiladi. Bu jarayon, o‘z navbatida, o‘quvchida darsga bo‘lgan muhabbatining uyg‘onishiga, qiziqish va intiluvchanlik xislatlarining yuzaga chiqishiga turtki beradi. Didaktik-ta’limiy o‘yinlarning asosiy turlari: Intellektual (aqliy), harakatli va aralash o‘yin turlari. Fanlarning o‘qitish sifatini oshirish va o‘quvchilarda tahlil qilish, mantiqiy fikrlash, tadqiq qilish, hisoblash, o‘lchash, yasash, sinash, kuzatish, solishtirish, xulosa chiqarish, mustaqil qaror qabul qilish, guruh yoki jamoa tarkibida ishlash ko‘nikmalarini shakllantirishga yo‘naltirilganligi. O‘yinlar mohiyatiga ko‘ra, bir necha turlarga bo‘linadi. Biz dars mobaynida bularni qo‘llaymiz. O‘yinda ishtirok etuvchilar soniga ko‘ra didaktik-ta’limiy o‘yin turlari: Individual o‘yinlar, Guruhli o‘yinlar, Ommaviy o‘yinlar, Syujetli rolli o‘yinlar, Ijodiy o‘yinlar, Ishbilarmonlar o‘yini, ta’limiy mashqlar. O‘quvchilar faoliyatiga ko‘ra turlari: o‘quvchi faoliyatini o‘zlashtirishni talab etadigan o‘yinlar, bilimlar mustaqil qo‘llaniladigan o‘yinlar, zakovatni rivojlantiruvchi o‘yinlar. Didaktik maqsadiga ko‘ra: Ta’lim-tarbiya beruvchi o‘yinlar, Bilimlarni mustahkamlovchi

o‘yinlar, O‘quv materialini takrorlovchi o‘yinlar, Bilimlarni nazorat qiluvchi o‘yinlar. O‘qituvchi o‘rni bilan ulardan foydalansa, muvaffaqiyatlarga erishib, o‘quvchilarning e’tiboriga tushishi aniq. Ta’limning ta’sirchanligi haqida o‘ylash muallimning faoliyatiga mezon bo‘lishi kerak.

Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati 1. Adabiyot nazariyasi. 2jildlik / akademik M.Nurmuhamedov tahriri ostida.– T: fan, 1978, 1979. 2. Adabiyot o‘qitish metodikasi./A.Zunnunov, N. Hotamov, J.Esonov, A.Ibrohimovlar hammuallifligida. –Toshkent: O‘qituvchi, 1992. 3. ADABIYOT. Akademik litseylarning III bosqich o‘quvchilari uchun . – T.: Cho‘lpon, 2015. 4. Adabiyotshunoslikka kirish. / T.Boboyev- qo‘llanma.–T: O‘qituvchi, 1979. 5. Cho‘lpon. Adabiyot nadir? –Toshkent:Cho‘lpon nashriyoti. 1994. 6. Duysеnbayеv O.I. O‘tkir Hoshimov ijodida ona obrazi. F.f.n. ilmiy darajasini olish uchun yozilgan avtorеfеrat. – Toshkеnt, 2011. 7. Ismatov S. Maktabda Abdulla Qahhorning hayoti va ijodini o‘rganish. – Toshkent: O‘qituvchi. 1978. 8. M.Mirqosimova. “O‘quvchilarni adabiy – estеtik tahlilga o‘rgatish”. – Toshkеnt: O‘qituvchi, 1994. 9. Matjonov S. Maktabda adabiyotdan mustaqil ishlar. – Toshkеnt: O‘qituvchi, 1996. 10. Mirqosimova M. O‘quvchilarda adabiy tahlil malakasini shakllantirish va takomillashtirish asoslari. Monografiya. – Toshkent: Fan, 2006.

Похожие

Adabiyot darslarida ko’rgazmalilikning ahamiyati

Adabiyot darslarida ko`rgazmalilik

Adabiyot darslarida o`quvchilar mustaqil ijodiy ishlarini tashkil etish

Til va adabiyot

Diniy-tasavvufiy adabiyot