Адабиётшунослик ва танқидий тафаккур тарақиётида илмий-ижодий тажрибаларнинг ўрни ва аҳамияти

Загружено в:

10.09.2022

Скачано:

0

Размер:

150 KB

$РЕЖА : 1.Бадиий-эстетик ва тан қ идий тафаккур тара ққ иётининг уй\унлиги масалалари. 2.+адимдаги таскирашунослик ва адабиётшунослик бобидаги илмий-ижодий тажрибалар ҳ а қ ида. 3.Шеърий шаклдаги адабиий-тан қ идий тафаккур тара қ иёти ҳ а қ ида 4. Ў збек адабий тан қ идчилигининг шаклланиши ва тан қ идий тафаккур тара қ иёти ҳ а қ идаги илмий-назарий қ арашлар хусусида. 5. Шар қ ва ғ арб қ адимги адабиётшунослиги тарихидан 6.Алишер Навоийнинг «Мезонул-авзон»и қ адимги илк адабиёт назариясига оид қ имматли асар 7.А.Навоийнинг «Мажолисун-нафоис» асаридаги адабиётшунослик ва адабий тан қ идий қ арашларининг та ҳ лили 8.А.Навоийнинг «Му ҳ окаматул-лу\атайн» йирик адабиётшунослик асари ва унда миллий адабиёт яратиш \ояларининг ифодаланиши 9.Хулоса$ $Илмий- ижодий тажрибалардан маълумки, ёзувчининг адабий- тан қ идчи ижодига таъсири ва уларнинг ў заро ҳ амкорлиги доимо ижобий ба ҳ оланиб келинган. Масалан, тани қ ли муна ққ ид Матё қ уб + ў шжонов ва Озод Шарафиддинов А.+а ҳҳ ор сатираси ҳ а қ идаги салмо қ ли илмий-тад қ и қ отларида адибнинг ижодий тажрибалари, ёшлар билан су ҳ бати ва адабий-тан қ идий қ арашларига суяниб иш к ў ради. Бу эса М.+ ў шжонов, О.Шарафиддинов тан қ идчилик ма ҳ оратининг янада ошуви ва адибнинг ижод лабораториясига уларнинг чу қ ур кириб боришларига муносиб хизмат қ илган. Ёзувчининг к ў п ҳ олларда тани қ ли тан қ идчи ҳ ам б ў лиши ёки ў з навбатида тан қ идчининг бадиий ижод билан мунтазам шу\ улланиш жараёнлари ҳ ам биз фикр юритган тан қ идчи услуби ва ма ҳ орати муаммолари билан уй\унлигини к ў рсатиб туради. Масалан, Иззат Султоннинг назариётчи, тан қ идчи ва ёки ёзувчилик фаолиятларини бир-биридан ажратиш анча мушкул масала. Чунки И.Султоннинг ижоди қ ориши қ б ў либ, унинг ёзувчи, адабиёт назариётчиси ва тан қ идчилик фаолияти бири иккинчисини та қ оза этиб, улар қ аердан бошланиб, қ айси ну қ таларда кесишиб т ў хтайди, билиб б ў лмайди. Яна шу нарсани ҳ ам ало ҳ ида қ айд этиш керакки, ў збек профессионал тан қ идчилиги бошида Фитрат, Ч ў лпон, А.+одирий, Ойбек, Ҳ .Олимжон каби ёзувчи-тан қ идчилар турганлиги ҳ ам мазкур масалани янада ойдинлаштиради. Албатта, к ў п ҳ олларда ёзувчи- тан қ идчи профессионал тан қ идчи каби муайян асарни ёки ижодкор оламини илмий-адабий қ онуниятлар ну қ таи-назаридан та ҳ лил қ илмаслиги мумкин, бу та ҳ лилий жараён ундан талаб ҳ ам қ илинмайди. Лекин бу ёзувчи-тан қ идчининг эстетик ва адабий- тан қ идий фаолиятини ў рганиш керакмас, дегани эмас. Чунки$ $ёзувчи адабий-тан қ идий фаолиятидан ба ҳ с очиш китобхонни санъаткор ижодий лабораториясига янада чу қ урро қ олиб киради, бадиий ижод сирларини, эстетик адабий-тан қ идий қ арашлар уй\ унлигини ани қ лаш имкониятини беради. Илмий-тан қ идий ва эстетик тафаккур ривожига муносиб ҳ исса қў шади. Хуллас, жа ҳ он адабий-тан қ идчилиги тарихида му ҳ им ў рин тутган ёзувчи- тан қ идчи ма ҳ орати масаласини ў збек адиблари илмий-эстетик тафаккури мисолида ў рганиб чи қ иш му ҳ им илмий-назарий а ҳ амият касб этади. Маълумки, адабий тан қ иднинг илмийлиги билан санъат турлари, эстетика ва этиканинг уй\унлиги ҳ ам табиийдир. Бу уй\ унлик ва узвий ало қ адорлик ҳ олатлари адабиёт ва санъатнинг образлилик асосидаги фикрлаш тарзини янада кенгайтиришга хизмат қ илади ва адабий тан қ идни баъзида санъат даражасига к ў тарилишига ҳ ам олиб келади. Тан қ идчининг адиб ёки шоир, умуман олганда, санъаткор ва ёзувчининг эса к ў п ҳ олларда адабий тан қ идчи б ў лиши адабиёт, санъат, эстетика, ва тан қ иднинг ў заро ижодий уй\унлигидаги ма ҳ орот мезонлари б ў либ хизмат қ илиши мумкин. Ёзувчининг адабий-тан қ идчилик фаолияти билан шу\улланиши у ёзаётган бадиий асарнинг янада пиши қ б ў лишига к ў мак берган. А. Навоий, А.+одирий, Ойбек, С.Айний, Ч ў лпон, Фитрат каби маш ҳ ур ёзувчилар бадиий асар ёзишга киришишдан олдин энг аввало мавзу қ илиб олинаётган тарихий даврларни ва илмий- ижодий тажрибаларни чу қ ур ў рганиб чи ққ анлар. Умуман, ёзувчининг адабий тан қ идчилик фаолияти эстетика ва адабиётшунослик фанининг бойишига муносиб хизмат қ илибгина қ олмасдан ижодкор ёзаётган бадиий асарнинг пухта, бадиий жи ҳ атдан пиши қ , тарихий ҳ ужжатлар ва фактларнинг$ $ани қ б ў лувига муносиб хизмат қ илади. Шунинг учун ҳ ам ёзувчи- тан қ идчи ма ҳ оратининг шаклланишида илмий-ижодий тажрибалар, эстетик ва адабий-тан қ идий қ арашлар му ҳ им а ҳ амият касб этади.Хуллас, адабий тан қ ид адабиётшуносликнинг таркибий қ исми б ў либ илмий тафаккур ва бадиий ижод ривожига ҳ ам му ҳ им ҳ исса қў шиб келмо қ да. Шунинг учун ҳ ам бадиий адабиёт пайдо б ў ла бошлагандан бошлаб адабий-тан қ идий фикрлар, эстетик ва адабиётшунослик масалалари ҳ ам майдонга келган десак, асло хато қ илмаган б ў ламиз. Тарихий-адабий манбалар “адабиётшунослик”, “адабий тан қ ид”, “адабий тан қ идчилик” ва “тан қ идчи” атамалари остида тушуниладиган мазмун жа ҳ он адабиёти ми қ ёсида узо қ тарихга эга эканини исботлайди. Ҳ а қ и қ атан ҳ ам инсонлар қ адимдан хал қ о\заки ижоди ва бадиий асарларга о\заки ҳ амда ёзма муносабатлар билдириб, уларга ба ҳ о бера бошлаганлар. Агар ў збек адабиёти тарихига назар ташланса то ХХ асргача б ў лган даврларда бадиий ижод, адабиётшунослик ва адабий-тан қ идий қ арашлар қ ориши қ тарзда мавжуд б ў лганлигини кузатиш мумкин. Ў тмишда адабиётшунослик ва адабий тан қ ид фан сифатида яхлит бир ҳ олдаги к ў ринишга эга б ў лмаган б ў лса ҳ ам бу со ҳ адаги илмий- ижодий тажрибалар қ адим- қ адимдан бошлаб шеърий к ў ринишларда, тазкира ва адабиётшуносликка оид рисолаларда, тарихий-бадиий ёдномаларда мавжуд б ў либ, ривожланиб келган. Айни қ са шеър ва шеърият илмига оид рисолалар ҳ амда тазкиралардаги адабий-тан қ идий тафаккурга оид турли хил фикр ва қ арашлар мумтоз адабиёт ва ижодкор олами тара ққ иётида му ҳ им ў рин тутиб келди. Бу борада Алишер Навоийнинг адабиётшунос ва тан қ идчи сифатидаги илмий-бадиий тафаккур ривожига қў шган ҳ иссаси айни қ са катта ма ҳ орат мактаби$ $вазифасини ў тади. Шунинг учун ҳ ам Алишер Навоий қ олдирган адабий-тан қ идий мерос ҳ а қ ида А.Саъдий, А. Ҳ айитметов, Б.Валих ў жаев каби олимлар илмий-тад қ и қ от ишларини амалга оширдилар. Шуни ҳ ам ало ҳ ида қ айд этиш керакки, Шар қ да А.Навоийгача ҳ ам, А.Навоийдан кейин ҳ ам, адабиётшунослик ва адабий тан қ иднинг ў зига хос бир к ў риниши б ў лган тазкирашунослик бобида ҳ ам к ў п илмий-ижодий тажрибалар т ў планди. 1Х-Х асрларда араб адабиётшунослари Абу Абдулло ҳ ибн Саллом ал- Жума ҳ ий “Таба қ от аш-шуаро”, Абдулла ибн Муслим Диноварийнинг “Аш-шеър ва шуаро”, Мансур ас-Саолибийнинг “Йатимат ад-да ҳ р”, ёки Х111 асрдан бошлаб туркий тилдаги тазкираларни бошлаб берган Му ҳ аммад Авфий Бухорий ва унинг “Лубоб ул-албоб” (“Билимлар ма\зи”), Давлатшо ҳ Самар қ андийнинг “Тазкират уш-шуаро”, Ҳ асан Нисорийнинг “Музаккири абоб”, Соди қ бек Соди қ ийнинг “Мажмаъ ул- ҳ авос”, Султон Му ҳ аммад Мутрибийнинг “Тазкират уш-шуаро”, Му ҳ аммадбадеъ Мале ҳ онинг “Музаккир ул-ас ҳ об”, Х1Х асрнинг биринчи чорагида яратилган “Мажмуа шоирон”, Ра ҳ матулла Возе ҳ нинг “Ту ҳ фат ул-а ҳ боб” ва бош қ а к ў п алломаларнинг таскираларида ижодкорнинг эстетик олами, адабиётшунослик ва адабий тан қ идга оид к ў п муаммоли масалалалар ў з ифодасини топиб, уларнинг Шар қ да қ адимдан адабиётшунослик илмининг ривожланишига қў шган ҳ иссалари катта б ў лди. Бадиий ижод, шеърият назарияси ва тан қ идчиликка оид адабий-тан қ идий қ арашлар ва фикр-муло ҳ азалар фа қ ат тазкиралардагина эмас, балки Абу Наср Фаробий, Абу Рай ҳ он Беруний, Абу Али ибн Сино, За ҳ ириддин Му ҳ аммад Бобур каби маънавиятимизнинг улу\ алломалари асарларида ҳ ам кенг ифода$ $этилганки, бу жи ҳ атдан уларнинг шеър ва шоирлик масъулияти ҳ а қ ида т ў планган илмий-ижодий тажрибалари,адабий-тан қ идий қ арашлари адабиётшунослик илмининг ривожига му ҳ им ҳ исса б ў либ қў шилди. Албатта, ХХ асргача б ў лган даврдаги бадиий ижод та ҳ лилига ба\ишланган асарлар том маънодаги адабиётшунослик ва адабий тан қ ид к ў ринишига эга б ў лмаса ҳ ам, уларда қ ориши қ тарзда б ў лсада адабий-тан қ идий қ арашлар, адабиётшунослик ва бадиий адабиётнинг тарихий й ў ли турли даражада ва савияда умумлаштирилиб муносабат билдирилиши му ҳ им а ҳ амиятга эга б ў лди. Айни қ са, шеърий-бадиий с ў знинг қ удратини, ижтимоий фалсафий теранлигини шар ҳ лаб бериш борасида мазкур илмий-ижодий тажрибаларнинг ў рни ва а ҳ амияти катта б ў лди. Масалан, буюк аллома Абу Наср Му ҳ аммад ал-Фаробий ў зининг “Шоирлар санъати қ онунлари ҳ а қ ида рисола”сида илк бор адабиёт назарияси, шеър ва шоирлик ма ҳ орати ҳ а қ ида теран илмий фикрлар билдиради. Фаробий ў зидан олдин ў тган юнон ва араб адабиётшуносларининг анъаналарини давом эттириб, бадиий ижод ва жанрлар назарияси масаласига қў л уриб, уларни ў зининг назарий фикр-муло ҳ азалари билан бойитади. Шу билан бирга шаклнинг ў заро бо\ли қ лиги, ўқ увчи олдидаги ижодкор масъулияти ва бадиий ма ҳ орат каби долзарб масалаларни к ў тариб чи қ иб, уларни янада илмий-назарий қ арашлар билан бойитди. Фаробийга хос б ў лган адабиётшунослик ва адабий тан қ идчиликнинг теран ва та ҳ лилий й ў налиши Бобур ижодида ҳ ам давом эттирилди. За ҳ ириддин Му ҳ аммад Бобур буюк шо ҳ б ў лиш билан бирга истеъдодли шоир, адабиётшунос олим ва адабий тан қ идчи сифатида ҳ ам шу ҳ рат топди. Айни қ са, Бобурнинг “Бобурнома” ва “Аруз рисоласи”да адабиётшунослик масалалари$ $кенг та ҳ лил этилиб, уларда ў зига хос адабий-тан қ идий қ арашлар баён этилган. У ў зининг “Аруз рисоласи”да Алишер Навоийнинг “Мезон ул-авзон”, Сайфий Бухорийнинг “Мезон ул-ашъор” каби адабиётшунослик ва аруз назариясига оид асарларидан таъсирланиб, уларга теран шар ҳ лар ёзиб, муносабат билдириб, аруз назарияси ва қ онун- қ оидалари ҳ а қ идаги муста қ ил фикрлари билан ҳ ам адабиётшунослик илмининг ривожига муносиб ҳ исса қў шди. Бобур адабиёт ва шеъриятга ба\ишланган мунозара ва мушоираларга фаол муносабат билдириш ор қ али ҳ ам шоирларнинг асарларидаги юту қ ва камчиликларни мо ҳ ирона та ҳ лил қ ила билиб, адабий-тан қ идий қ арашларини баён этди. Бобурнинг адабий-тан қ идий қ арашларининг туб асосини бадиий ма ҳ орат масалалари, энг аввало бадиий асар мазмунининг қ ай даражада теранлигига қ араб ба ҳ о беришлик ташкил этади. Бобур ў збек шеъриятини ба ҳ олашда Алишер Навоий қў йган юксак талаблар асосида иш к ў ради ва к ў п ҳ олларда шоир ижодини аруз ну қ таи назаридан шар ҳ лаб ба ҳ олайдики, бу эса унинг юксак ва нозик таъб адабиётшунос олим ва адабий тан қ идчи б ў лганлигидан гуво ҳ лик бериб туради. Шу нарсани ало ҳ ида қ айд этиш керакки, мумтоз адабиёт тарихида к ў п ҳ олларда адабий- эстетик қ арашлар ва адабиётшуносликка оид фикрлар шеърий шаклларда ҳ ам ў з баёнини топганлигини к ў ришимиз мумкин. Бу ижодий-илмий тажрибалар ҳ ам адабий-тан қ идий қ арашларнинг шаклланишида ва ривожида му ҳ им ў рин тутди. Ў тмишда к ў пчилик шоирлар адабий тан қ идий ва эстетик қ арашларини ў з шеърларида баён этиб, ижодкорларни хал қ қ албидаги орзу ниятларни тасвирлаш, хал қ дарди ва қ албини чу қ ур тушунишга, уларнинг о\ ирини енгилатишга даъват этганлар. Шу тари қ а шоирларнинг ижодида шеърият ор қ али ил\ор адабий-тан қ идий қ арашлар ва$ $хал қ чиллик \оялари ифода этилиб, санъаткорнинг бурч ва масъулияти ҳ а қ ида ба ҳ с юритилган, к ў п ҳ олларда эса шеър ва шеърият илмига доир к ў плаб назарий фикрлар баён этилиб, адабиётшуносликка оид ў з эстетик ва ижодий оламларини яратишга ҳ аракат қ илганлар. Агар Му қ имий: Шеърингизга хал қ толиб б ў лсалар с ў нгра ўқ инг, Ё келиб а ҳ боб кар б ў лмакка ме ҳ мон б ў лдиму? деган сатрлари ор қ али бадиий ижодда хал қ чиллик масаласини к ў тариб чи қ иб, ижодкор маъсулияти ҳ а қ ида теран фикр билдирган б ў лса, Анбар Отин “шеър ёзсангиз халойи қ холидан мавзу этинг” дея ҳ а қ и қ ий ижодкор, хал қ дардини куйлаши кераклигини из ҳ ор этади. Ҳ амза: Ҳ а қ қ ули б ў лсанг, ҳ а қ и қ ат риштасин тут\ил мудом Зо ҳ иру ботин ҳ а қ и қ ат на ҳ ридин абоддир, дея бадиий адабиётда доимо реалистик тенденциялар ва тамойиллар ҳ укмрон б ў лишлиги зарур эканлигини таъкидлаган эди. Мумтоз адабиёт вакилларининг яна шундай шеърий юсиндаги адабий-тан қ идий қ арашлари ҳ ам бадиий-эстетик тафаккур оламининг камол топиши учун зарурий манба б ў либ хизмат қ илиб келди. Ў збекистонда адабий-тан қ идий ва эстетик ҳ амда адабиётшунослик илмининг ривожида Х1Х асрнинг иккинчи ярмидан кейин му ҳ им к ў тарилишлар юз бера бошлади. Ў збекистон Фанлар Академиясининг мухбир аъзоси, профессор Бахтиёр Назаров “ Ў збек адабий тан қ идчилиги” монографиясида Х1Х асрнинг иккинчи ярмидаги ў збек матбуотига, хусусан “Туркистон вилоятининг газети”га назар ташланса, ҳ озирги адабий-тан қ ид ҳ а қ идаги тушунчамизга я қ ин маънодаги$ $фазилатларга эга б ў лган адабий-тан қ идий ма қ олаларга дуч келишлигимизни таъкидлайди ва шу асосида том маънодаги профессонал ў збек тан қ идчилиги Х1Х асрнинг охирларидан шакллана бошланганлигига эътиборни қ аратади 1 . Ҳ а қ и қ атан ҳ ам Туркистонда XIX асрнинг иккинчи ярмига келиб бир қ адар замонавий матбуотнинг пайдо б ў лиши адабий тан қ идчиликнинг ривожи учун му ҳ им а ҳ амият касб этди. Ў збек адабий тан қ идчилиги кенг шакллана бориб, Ў рта Осиё хал қ лари адабий-тан қ идий тафаккурига ҳ ам баракали таъсир ў тказди. Хуллас, тан қ идчилик бевосита ҳ ар бир даврнинг ў зига хос маънавий юксаклик мезони б ў либ хизмат қ илади. Туркистонда Х1Х аср охири ХХ аср бошларидаги газетчилик матбуотининг пайдо б ў лиши муносабати билан янги й ў налишдаги ў збек адабий тан қ идчилигининг ту\илиши ва айни қ са ХХ асрдаги ривожланиш тарихининг тара ққ иёт й ў лининг ў зига хос хусусиятлари бор. Масалан, жадидчилик матбуотида адабий тан қ иднинг ижтимоий- эстетик а ҳ амиятига жуда му ҳ им эътибор берилиб, тан қ идчилик й ў налиши миллий уй\онишга муносиб хизмат қ илишликка қ аратилган б ў лса, 20-30-йилларда профессионал тан қ идчилик со ҳ асидаги ба ҳ слар ҳ ар томонлама янада қ изиб кетди. Бу даврларда адабий тан қ идчилик большевиклар партияси сиёсатини тар\иб этувчи давлат қў лидаги қ уролга айлана бошлади. 20-30-йиллардан бошлаб ў збек адабиётига ҳ ам социалистик реализм ҳ а қ идаги фикрларнинг к ў чириб ў тказилиши натижасида бу й ў налишга ёт деб ҳ исобланган к ў плаб миллатпарвар адиблар қ ато\он қ илинди. Коммунистик мафкурабозлик адабий тан қ ид тара ққ иётига салбий таъсир к ў рсатди, бу маданий меросга б ў лган ана шундай носо\лом$ $муносабатлар, айни қ са, мумтоз адабиёт вакиллари ижодини турли «реакцион» о қ имларга б ў либ ў рганишга олиб келди. Тан қ иднинг коммунистик мафкуравийлик асосидаги адабий жараён ва ёзувчи ижодига таъсир ў тказиши билан бо\ли қ б ў лган салбий муносабатлар ҳ ам к ў п хатоларни келтириб чи қ арди. Лекин коммунистик мафкуравийлик сиёсатидан қ атъий назар адабий тан қ иднинг босиб ў тган тарихида юксак ма ҳ орат, ижодий ў зига хослик ва к ў плаб услуб тамойиллар юз бердики уларни ҳ ар томонлама ў рганиш, тад-и-от қ илиш му ҳ им а ҳ амиятга эга. Ў збекистон Фанлар Академиясининг мухбир аъзоси, профессор Бахтиёр Назаров ў збек адабий тан қ идчилигининг шаклланиши ва тара ққ иёт бос қ ичлари, тан қ идчиликдаги \ оявийлик, қ а ҳ рамон, ижодий метод ва ма ҳ орат масалалари устида бир қ атор илмий тад қ и қ от ишларини амалга оширди. Бахтиёр Назаров ў збек адабий тан қ идчилигининг шакллана борган даврларидан бошлаб, ХХ асрнинг 50-йиллари ў рталаригача б ў лган давр орали\идаги тара ққ иётининг характерли белгилари, му ҳ им қ ирраларини айни қ са кенг илмий тад қ и қ қ илди. Хусусан, ў збек адабий тан қ идчилигидаги \оявийлик учун кураш, ижодий метод ва қ а ҳ рамон масалалари тал қ инидаги ижодий такомил бос қ ичларини ў рганишга асосий ди ққ атни қ аратди. Бахтиёр Назаров, « Ў збек адабий тан қ идчилиги» монографиясида ў збек адабий тан қ идчилиги такомилидаги му ҳ им масаларни атрофлича ў рганиш ор қ али, айни қ са илк адабий-тан қ идий фикрларни кенг та ҳ лил этади. Асримизнинг 20-йилларидан бошлаб, 60-йилларгача б ў лган даврдаги ў збек тан қ идчилигининг ў зига хос ривожланиш суръатини к ў про қ \оявийлик, ижодий метод ва қ а ҳ рамон масалалари тал қ инида та ҳ лил қ илади. Б.Назаровнинг таъкидлашича Х1Х асрнинг 80-йилларидаги дастлабки илк$ $адабий-тан қ идий қ арашларда, асосан бадиий адабиёт хал ққ а манфаат к ў рсатиши, хал қ ундан ибрат олиши керак деган \оялар илгари сурилган б ў лса, ХХ асрнинг бошларидан ў збек тан қ идчилиги ў зининг кенг ми қ ёсдаги шаклланиш бос қ ичига ў та бошлади ва 20-йилларнинг иккинчи ярмидан эътиборан эса ў збек тан қ идчилиги профессионал жанр сифатидаги ў з қ иёфасига эга б ў ла бошлади. Б.Назаров ў збек тан қ идчилигининг 20-йилларнинг иккинчи ярмидан бошлаб пайдо б ў ла бошлаган адабий-тан қ идий ма қ олалар, монография ва қў лланмаларда қў йила бошланган адабиётнинг \оявийлиги, мафкура, давр қ а ҳ рамони ма ҳ орат, шакл ва мазмун, ижодий метод каби масалаларни илк бор яхлит олган ҳ олда атрофлича та ҳ лил қ илиб беради. Лекин шу нарсани ҳ ам ало ҳ ида қ айд этиш керакки, бугунги кун ну қ таи-назаридан олиб қ араганда Б.Назаровнинг ў збек адабий тан қ идчилигидаги \ оявийлик, метод ва қ а ҳ рамон муаммолари б ў йича билдирган баъзи бир фикрлари мунозарали б ў лиши мумкин. Лекин муна ққ иднинг тад-и-отларидаги ма ҳ орат, услуб, тан қ ид ва эстетик тамойиллари ҳ а қ идаги илмий-тан қ идий қ арашларининг ў рни ва а ҳ амияти каттадир. Б.Назаров кейинги илмий-тад-и-отларида ҳ ам ижодий жараён ва адабий тан қ ид муаммоларини та ҳ лил этаркан даврлар узвийлигига ҳ ам катта а ҳ амият беради, тан қ идчилик тара ққ иётидаги энг му ҳ им етакчи хусусиятларни тал қ ин ва та ҳ лил қ илади. Адабиётшунос Абду\афур Расуловнинг “Тан қ идчилик уф қ лари” деган адабий-тан қ идий ма қ олалар т ў пламида ҳ ам тан қ идчилик назарияси ҳ а қ ида ба ҳ с юритилиб, адабий-тан қ ид табиатига таъриф берилади ва адабий тан қ ид адабиётшунослик, бадиий ижод, фалсафа, эстетикага жон томирлари билан уланишини, лекин у ў з мо ҳ ияти ва тафаккур й ў синига к ў ра ў зига$ $хос муста қ ил со ҳ а эканлиги ҳ а қ ида назарий фикрлар билдирилади. А.Расулов тан қ идчи масъулияти масаласи устида ба ҳ с юритаркан, ҳ ар бир тан қ идчи ў з концепциясига, ў з муста қ ил қ арашларига, ў з с ў зига ва изчил илмий й ў налишга эга б ў лиши кераклиги талабини қў яди. А.Расуловнинг ушбу рисоласи китобхонга адабий тан қ ид мо ҳ иятини назарий ва амалий жи ҳ атдан чу қ ур англашда илмий-ижодий тажриба сифатида қў л келади. А.Расулов адабий-бадиий тан қ иднинг ба ҳ оловчилик табиатини унинг бош вазифаси сифатида тушунади. Лекин адабий тан қ идчи ба ҳ олашни мад ҳ иябозликка айлантирмаслиги лозимлигини ҳ ам т ў \ри таъкидлайди. А.Расуловнинг ба ҳ олаш бадиий асарнинг бутун борли\идан келиб чи қ иши, яъни ба ҳ олашда ало ҳ ида олинган асарнинг ў зидангина эмас, ёзувчининг бутун ижод й ў ли ва адабий жараён яхлитлиги ҳ ам ҳ исобга олиниши лозимлиги ҳ а қ идаги фикрига т ў ли қ қў шилиш мумкин. Ма ҳ муджон Нурматовнинг ҳ ам 60-70-йилларда тан қ ид ва эстетика масалалари билан фаол шу\улланди. Унинг “Тан қ ид ва эстетика” ( ғ . ғ улом номидаги Адабиёт ва санъат нашриёти, Тошкент, 1976) китобида энг аввало эстетика ва тан қ иднинг назарий масалаларига қў л урилади. Бу масалада У Томас Манро, Лев Ҳ икей, Артур Мур, Мак Элроу, Ж. Ҳ один, А.Хоуэлл, В.Олдрич, Этьен Сурио, Мукерж, Карл Юнг каби олимлар билан ба ҳ сга киришади. М.Нурматов ў з фикрларида эстетик таълимотнинг қ адимдан фан сифатида ривожланиб келганлигини исботлашга киришаркан, унинг бугунги долзарб вазифаларини ҳ ам назаридан қ очирмайди. М.Нурматов эстетика ва адабий тан қ ид қ анчалик бир- биридан фар қ қ илмасин, лекин улар ма қ сад ва вазифалари$ $жи ҳ атидан бир-бирига \оят я қ ин эканлигини таъкидлаб, улар олдида турган муштарак вазифалар ҳ а қ ида фикр юритади. Эстетика, адабий тан қ ид ва фалсафа ў ртасидаги бо\ли қ лик масаласида назарий қ арашларини баён этади. М.Нурматов тан қ идчининг бурчи, тан қ идчиликдаги мезон ва меъёр ҳ амда диалектик метод хусусидаги қ арашларида “Эстетика - бу г ў заллик ҳ а қ идаги фандир” ёки “Эстетика - бу санъатнинг умумий назариясидир” деган бир томонлама қ арашларга ҳ ам қ арши чи қ ади ва аслида г ў заллик- эстетиканинг энг умумий ва марказий категорияларидан бири эканлигини, бундан таш қ ари эстетика яна нафосат, улу\ворлик, қ а ҳ рамонлик, фожиавийлик, хунуклик, да ҳ шатлилик сингари категорияларни ҳ ам ў рганишини ва ў зида ифода этишини таъкидлаб эстетика фанининг уф қ и ни ҳ оятда кенг эканлигини исботлашга ҳ аракат қ илади. М.Нурматовнинг эстетик категориялар ва адабий тан қ идчилик мезонлари ҳ а қ идаги қ арашларида бир томонлама ба ҳ олаш ҳ олатлари ҳ ам учрасада, унинг тан қ ид ва эстетик уй\унлик ҳ а қ идаги фикр-муло ҳ азалари тад қ и қ от ва тажриба сифатида эътиборлидир. Шу нарсани ало ҳ ида қ айд этиш керакки, 60-70 йилларда “Шар қ юлдузи”, “Гулистон”, “ Ў збек тили ва адабиёти” журналлари ва газеталар са ҳ ифаларида адабий тан қ идга оид ба ҳ с ва мунозаралар к ў плаб уюштирилди. Айни қ са, 70-йилларга келиб ў збек тан қ идчилигида адабий жараён ва ёзувчи ижодига ба ҳ о беришда ҳ ар қ ачонгидан к ў ра чу қ урро қ илмий ифода усуллари қў лланила бошланди, хилма- хил ма қ олалар, монографиялар к ў плаб ёзилди. Айни қ са, М.+ ў шжоновнинг “Тан қ идчи ва ёзувчи”, С.Мамажоновнинг “Адабий жараён ва адабиётшунослик”, Л. +аюмовнинг “Адабий тан қ ид ва ижодий жараён”, М.Юнусовнинг “Адабий-бадиий тан қ иднинг тили ҳ а қ ида”, О.Шарафиддиновнинг$ $“Тан қ идий тафаккур гулхани”, Н.Каримовнинг “Адабий тан қ ид ва адабий жараён”, Н.Худойбергановнинг “Янги олам яратувчиси” каби ма қ олаларида ў збек адабий-тан қ идчилигининг юту қ ва камчиликлари та ҳ лил этиб берилди. Адабий тан қ идчининг ма ҳ орати ва савияси, ў зига хос услубий жи ҳ атлари ҳ а қ ида кескин тортишувлар б ў либ ў тди. Айни қ са, тан қ идчиликдаги сифат ў згаришлари ва ма ҳ оратнинг ў суви кенг к ў ламда та ҳ лил этилди, бу борадаги айрим ну қ сонлар р ў й-рост очиб ташланди, уларнинг мазкур фикрлари бугунги кун адабий-тан қ идчилиги учун ҳ ам а ҳ амиятли эканлигини таъкидлаш лозим. Адабиётшунос Ҳ .Умуровнинг адабий тан қ иднинг назарий ва амалий масалаларига ба\ишланган тад қ и қ отлари ҳ ам тан қ ид тафаккурини ёритишга қ аратилган дастлабки ишлардан ҳ исобланади2. Ҳ отам Умуровнинг ишларида, асосан 1956-1966 йиллар ў збек адабий тан қ идчидаги ма ҳ оратнинг баъзи назарий масалалари илмий-тад қ и қ от қ илинади. Шу жараёнда адабий тан қ иднинг жанр сифатидаги ў зига хос хусусиятлари, фазилатлари ва унинг ҳ аёт ва бадиий ижод билан ало қ асига оид илмий кузатишлар қ илинади. Бадиий адабиётдаги характер ва шароит узвийлиги, қ а ҳ рамон яратиш муаммолларини ёритиш бобидаги ў збек адабий тан қ идчилигидаги ма ҳ орат масаласи та ҳ лил этилади. “Бадиий ижод тарихи шуни исботлайдики,адабий тан қ ид фа қ атгина назарияни амалиётга бо\лаб қў йиш билан чекланмайди,-деб қ айд этади Ҳ .Умуров.-Балки, назария со ҳ асини кенгайтиради, тайёр бадиий “ма ҳ сулот”дан янги, ҳ аётий, назарий қ оидалар яратади. У адабиётдан ў рганади ва адабиётга янгиликлар киритади”3 . Ҳ .Умуров “Та ҳ лил санъати” монографиясининг “Тан қ идчилик ма ҳ оратининг назарий масалалари” деган биринчи бобида адабий$ $тан қ иднинг ў зига хос хусусиятлари нималардан иборат б ў лиши кераклиги ҳ а қ идаги масала устида ба ҳ с юритар экан энг аввало ў ша даврлардаги тан қ ид савиясига ба\ишланган му ҳ окама ва мунозараларга ў з муносабатини билдириб, ба ҳ сга киришади. Ў зининг тан қ ид назариясига оид назарий ва амалий фикрларида ў збек тан қ идчилигининг 1956-60 йилларда қў лга киритган юту қ ва камчиликларига ба ҳ о берилади. Ҳ .Умуров монографиясида “Тан қ ид конкрет фанми ёки бадиий ижоднинг бир турими? “ Ҳ аёт - адабиёт - тан қ ид”, “Ёзувчи- китобхон-тан қ идчи” муаммолари қ андай ҳ ал қ илинаяпти? деган саволлар қў яди ва уларга жавоб топишга ҳ аракат қ илади. Лекин, адабий-бадиий тан қ иднинг ў зига хос хусусияти нималарлан иборат? Тан қ ид конкрет фанми ёки бадиий ижоднинг бир турими? деган саволга муаллиф т ў ли қ ва ани қ жавоб бера олган, деб б ў лмайди. Т ў \ри, муаллиф тан қ ид тафаккурига оид жа ҳ он адабий тан қ идчилиги т ў плаган бой назарий ва амалий тажрибалар асосида ў зининг илмий назарий қ арашларини баён этади. Маълумки, ХХ асрнинг 80-йилларигача ҳ ам яхлит ҳ олда ў збек адабий тан қ иди тарихи яратилмаган эди. 1987 йилда икки томлик “ Ў збек адабий тан қ иди тарихи”нинг Ў збекистон Фанлар академияси қ ошидаги Тил ва адабиёт институтининг адабиёт назарияси ва адабий тан қ ид б ў лими илмий ходимлари томонидан ёзилиб чоп эттирилиши катта во қ еа б ў лди. Ў збек адабий тан қ идининг ту\илиши ва ривожланиш бос қ ичлари та ҳ лил этилган мазкур икки томлик адабий тан қ ид тарихи тара ққ иёти ҳ а қ ида яхлит бир тасаввур бера олади. Адабий тан қ ид тарихининг икки томлигида тан қ идчиликнинг ту\илиши ва шаклланишидан тортиб ҳ ар бир даврда шу со ҳ ада эришилган асосий ижобий тара ққ иёт тенденциялари умумлаштирилади, й ў л қў йилган камчиликлар$ $та ҳ лил қ илинади. Ҳ ар бир даврда адабий тан қ ид томонидан ди ққ ат марказига қў йилган асосий масалалар ало ҳ ида ажратиб олиниб ёритилиши ҳ ам му ҳ им а ҳ амият касб этган. Икки томликда энг аввало тан қ ид назариясининг ривожлантирилишига катта а ҳ амият берилиб, адабий тарихий жараёнда адабий тан қ иднинг ў рни, адабий тан қ ид предмети ва тамойиллари, адабий тан қ ид тарихини ў рганишнинг вазифалари ва уни ў рганиш услубияти ва адабий тан қ ид тарихи ҳ а қ идаги асарларнинг назарий-амалий вазифалари белгилаб олинади, ижтимоий ҳ аёт ва адабий жараённинг шаклланишида адабий тан қ ид тутадиган мав қ еи ҳ а қ ида бахс юритилади. Икки томликда ў збек адабий тан қ идининг илк қ адамларидан бошлаб, жанрий изланишлар, адабий тан қ иднинг мумтоз адабий меросга ёндошуви ва муносабати, адабий тан қ идчиликдаги ижодий фаолликнинг ошиб бориши, давр ва қ а ҳ рамон муаммоси, замонавийлик, \оявийлик ва бадиий ма ҳ орат масалалари кенг та ҳ лил этилади. Шунингдек, ижодий методлар, тан қ иддаги асосий тенденциялар адабий тан қ иднинг адабий жараёндаги амалий фаолияти ва тан қ идчининг ма ҳ орати масалалари ало ҳ ида бобларда тал қ ин этилади. Муаллифлар проза, поэзия, драматургия ривожининг янги бос қ ичларида адабий тан қ иднинг тутган ў рни ва тан қ ид назариясининг ривожланиши масалаларига ҳ ам ало ҳ ида эътибор бериб, адабий тан қ иддаги ма ҳ орат масаласи доимо ди ққ ат марказида б ў лади. Икки томликда ҳ ар бир давр адабий тан қ идчилигидаги етакчи хусусиятлар, тенденциялар ало ҳ ида та ҳ лил қ илинади ва хулосалар чи қ арилади. Лекин, мазкур адабий тан қ ид тарихи ҳ а қ идаги икки томликда к ў п масалаларнинг мо ҳ ияти чу қ ур илмий, та ҳ лиллар асосида эмас, умумий обзор тари қ асидагина ёритилиб ў тиб кетилганлиги ҳ олатларини ҳ ам кузатиш мумкин.$

Умуман, мазкур илмий-тад қ и қ отлар й ў налишидан к ў ринадики, адабий-тан қ идчиликда бадиий адабиётдаги характер ҳ а ққ онийлиги, ҳ аётий ва бадиий ҳ а қ и қ ат, тарихийлик ва замонавийлик муаммолари 60-70-йилларда кенг та ҳ лил ва тал қ ин этила бошланган. Айни қ са, 60-йиллардан бошлаб адабий жараённинг фаоллашувида адабий тан қ идчи ва ёзувчи-тан қ идчи фаолияти янада му ҳ им а ҳ амият касб эта борганлиги, адабий тан қ идчилик жанрлари янада кенг тара ққ ий эта бошлаганлиги ва адабий меросга янгича муносабатларнинг к ў риниши бобида ҳ ам маълум тажрибалар умумлаштирилиб муваффа қ иятларга эришилдики, буни биз ёзувчи тан қ идчининг илмий-назарий ва бадиий эстетик ма ҳ орати ба ҳ си масалаларида ҳ ам я ққ ол к ў ришимиз мумкин. Хуллас, бадиий-эстетик ва адабий-тан қ идий қ арашларнинг тара ққ иётида қ адимдан ривожлантирилиб келинган адабий тан қ ид ҳ амда эстетик тафаккур оламида орттирилган илмий- ижодий тажрибаларнинг ў рни ҳ амда таъсир доирасининг ни ҳ оятда кенглиги ҳ а қ идаги ю қ орида баён этилган фикр- муло ҳ азаларимиз ор қ али муайян хулосаларга келиш мумкин. Алишер Навоийнинг адабиётшунослик ва тан қ идий қ арашлари ҳ а қ ида Жахон бадиий адабиётининг Хомер, Аристотель, Хораций, Фирдавсий, Данте, Бокаччо, Петрарка, Жомий, Навоий, Ломоносов, Гете, Шиллер, Чернишевский, Белинский каби буюк алломалари адабиётшунос олим сифатида ҳ ам донг таратганлар. Масалан, эрамиздан олдинги қ адимги юнон бадиий адабиёти эришган оламшумул юту қ ларни умумлаштириб Арестотель

$ў зининг жа ҳ он адабиётшунослигининг илк мажмуаси б ў лган «Поэтика» китобини яратган эди. Ломоносов илк бор рус шеъриятини исло ҳ қ илиш ( XVIII аср), яъни поэзияни оддий ҳ ал қ га тушунарли қ илиш қ онун қ оидаларини ишлаб чи ққ ан эди. Шунингдек, Рим шоири Хорацийнинг «Поэзия ҳ а қ ида таълимот» китоби (эрамиздан олдинги I аср), Италия уй\ониш даврининг буюк зотлари Дантенинг « Ҳ ал қ тили ҳ а қ ида» китоби Петрарка ва Бокаччонинг адабиёт назариясига оид фикрлари, қ адимий (антик) юнон адабиёти намуналарини мангу адабиёт намуналари деб эълон қ илган Буалонинг ( XVIII аср) «Поэтик санъат» асари, Белинскийнинг «Поэзиянинг хил ва турларга б ў линиши» ( XIX аср) асарлари ҳ ам умумжа ҳ он адабиётшунослиги тарихида бе қ иёс ў рин тутдилар. Шар қ да ҳ ам адабиётшунослик қ адимдан ривожланиб келган. Абу Али ибн Синонинг «Муътасамуш - шуаро» («Шоирларнинг пано ҳ го ҳ и») китоби, Халил ибни Ахмад ва Фирдавсийнинг аруз ҳ а қ идаги таълимотлари, Кайковуснинг «+обуснома», Юсуф Хос Хожибнинг «+утат\у билиг» («Саодатга й ў лловчи билим»), Давлатшо ҳ Самар қ андийнинг «Таскиратуш шуаро», Алишер Навоийнинг «Мажолисун - нафоис» («Г ў зал мажлислар»), «Му ҳ окаматул - лу\атайн» («Икки тил му ҳ окамаси»), Бобурнинг «Аруз рисоласи» («Мухтасар») каби асарлари шар қ адабиётшунослиги тарихининг забардаст устунлари б ў либ хизмат қ илдилар. Масалан, Фирдавсий дунёда биринчилардан б ў либ, адабиётнинг бе қ иёс ижтимоий роли ва а ҳ миятини баланд к ў тарган б ў лса, Юсуф Хос Хожиб бадиий с ў з усталарини маъно денгизидан инжулар топиб хал қ га ҳ адя этувчилар деб атаган эди. Кайковус хул қ ий тарбияда адабиётнинг беназир ў рни бор эканлигини таъкидлаб «+обуснома»да адабиёт назариясига оид$ $қ атор масалалар ҳ а қ ида қ из\ин ба ҳ с юритади. Шуни ало ҳ ида таъкидлаш керакки, Шар қ адабиётшунослиги ва тан қ идчилигининг ривожи Алишер Навоий ижоди билан чамбарчас бо\ли қ дир. Чунки, Ҳ азрати Навоийнинг «Махбубул - қ улуб», «Мажолисун - нафоис», «Мезонул - авзон», «Мукаматул - лу\атайн» каби нодир асарлари адабиётшунослик фанини ривожлантиришга улкан ҳ исса б ў либ қў шилди. Масалан, Алишер Навоийнинг «Мезонул авзон» («Вазнлар ў лчови») асарини қ адимги ў збек тилидаги илк адабиёт назариясига оид қ имматли асарлардан бири эканлигини айтиш мумкин. Чунки, Алишер навоий мазкур асарида аруз шеърий тартиби ҳ а қ ида ў зининг назарий фикрларини келтириб уларни амалиёт билан, яъни шеърий усуллар билан изо ҳ лайди. Хуллас, мазкур асарда А.Навоий туркий хал қ лар шеъриятидаги етакчи б ў лган аруз шеърий вазнининг қ оидаларини янада такомиллаштириб бойитади. А.Навоий асарда аруз шеър тартиби форс-тожик ва туркий хал қ лар поэзиясига асосан VII - VIII асрларда кириб келганлигини ва бунгача эса аруз шеър тузилиши араб поэзиясида кенг камол топганлигини қ айд этиб, VIII асрнинг охирида ту\илиб IX асрда яшаб ижод этган араб олими Ҳ алил ибни А ҳ маднинг илк бор аруз таълимоти ҳ а қ ида катта китоб ёзганлигини ва арузнинг билимдони сифатида донг таратганлигини қ айд этади. Маълумки, Халил ибни А ҳ маднинг ту\ илган жойи Аруз кейинчалик аруз шеърий тартиботининг номига айланган эди. А.Навоий ў зининг «Мезонул авзон» илмий асарида аруз тарихининг келиб чи қ иши ҳ а қ ида анча мукаммал маълумотлар бериш билангина чегараланиб қ олмасдан у ҳ а қ ида назарий ва амалий фикрлар баён этиб, бу талимотни янада ривожлантиради. А.Навоийнинг ў зи ҳ ам аруз вазнида ёзилган юксак шеърияти билан бу борада улкан амалий натижаларга$ $эришди. Яна шуни ҳ ам қ айд этиш керакки, А.Навоий даврида шеъриятда, айни қ са хал қ о\заки ижоди майдонида бармо қ вазни ҳ ам маълум бир мав қ ега эга эди. Шунинг учун ҳ ам А.Навоийнинг «Мезонул-авзон»и асосан аруз вазнига ба\ишланган асар б ў лишига қ арамай бунда тад қ и қ отчи хал қ шеъриятининг асосий ў лчови б ў лган бармо қ вазни ҳ а қ ида ҳ ам илмий изланишлар қ илиб, унинг аруз вазнидан фар қ қ илувчи томонларига ўқ увчининг эътиборини қ аратади: «Чун ў занларнинг ў змо\и ва ў збакларнинг буду-бидойи ҳ еч вазн била рост эмас. Эрди, анга таарруз қ илилмади, агарги асарлари бордур, аммо анинг аруз илми\а дахли й ўқ дир». Шуб ҳ асиз бу ерда гап ў ша даврда ҳ ам, айни қ са, хал қ о\заки ижодида маш ҳ ур б ў лган бармо қ вазни ҳ а қ ида кетаётганлигини ил\аб олиш қ ийин эмас. Умуман, Навоийнинг «Мезонул-авзон» асарини к ў п асрлик туркий поэзия т ў плаган тазрибаларини назарий жи ҳ атдан та ҳ лил қ илувчи ва якунловчи адабиётшуносликка оид илмий-тан қ идий асар деб ба ҳ олаш мумкин. Маълумки, За ҳ риддин Му ҳ аммад Бобур А.Навоийнинг «Мезонул-авзон» асаридаги аруз назарияси ҳ а қ идаги фикрларини янада давом эттириб «Аруз рисоласи» («Мухтасар») китобини ёзган эди. Хуллас, А.Навоий мазкур асарида шеърият қ онун қ оидалари ха қ ида фикр юритар экан шубхасиз, \оясизлик, бачканалик ва саёзлик бадиийликка зиддир деган мезон ў лчовини илгари суради. Маълумки, А.Навоий буюк мутафаккир ва етук аллома сифатида бадиий адабиётни инсонларни озод ва ҳ ар тарафлама камолатга эришган шахслар қ илиб тарбиялашда энг қ удратли восита эканлиги \оясини илгари сурган ва ижоди билан буни исботлаган. Бу ҳ а қ да унинг нодир адабиётшунослик асари б ў лмиш «Мажолисун-нафоис» асари ҳ ам гуво ҳ лик бериб туради. Энг аввало шуни ало ҳ ида қ айд этиш керакки, А.Навоийнинг$ $мазкур адабиётшуносликка оид асарида 459 дан орти қ шоир ижоди ҳ а қ ида маълумотлар берилади. «Мажолисун-нафоис» асари 15-аср адабий ҳ аётини энг олий к ў згуси б ў либ тарихда қ олди десак янглишмаган б ў ламиз. Чунки мазкур асар ор қ али биз буюк бобоколонимизнинг беназир ижодий ме ҳ натига тасаннолар ўқ иб унинг ў зидан олдин яшаб ижод қ илган ва айни пайтда ҳ азаратнинг замондоши б ў лган ижод а ҳ лларининг мевасидан атрофлича ба ҳ раманд б ў ламиз. А.Навоий мазкур асарида ў з олдига бор имконият доирасида ў тмишда ў з даври ижодкорларининг хотирасини адабийлаштириш масаласини ҳ ам қў яди. Мазкур асарда А.Навоийдек холис ва етук мутафаккир алломанинг ну қ таи назари асосида ў ша давр ижодкорлари асарларининг юту қ ва камчиликлари билан танишиш биз учун маълум даражада ў рта аср адабий му ҳ ити ҳ а қ ида ани қ тасаввурларга эга б ў лиш имкониятини ту\диради. «Мажолисун- нафоис» асарининг энг му ҳ им ва бе қ иёс а ҳ амияти ҳ ам ана шундадир. Шуни ало ҳ ида қ айд этиш керакки, А.Навоий адабиий- эстетик принципларининг узвий хал қ асини с ў з санъаткорларидан ҳ аётни ростгуйлик билан тасвирлашни талаб қ илиш, юксак бадиийлик учун кураш \ояси ташкил этади. Шунинг учун ҳ ам А.Навоий адабиёт тан қ идчиси сифатида дидсиз, талантсиз, истеъдодсиз ма қ танчо қ ва маддох шоирлар билан ҳ еч келиша олмайди. «Мажолисун-нафоис» асари билан қ анча чу қ урро қ таниша борсак бунга шунча ишонч ҳ осил қ ила борамиз. Мисолларга мурожаат қ илайлик, Алишер Навоий ў з устозларидан бири б ў лмиш Мавлоно Лутфий ҳ а қ ида шундай баённома битган: «Мавлоно Лутфий - ў з замонасининг маликулкаломи эрди, форсий$ $ва туркида назири й ўқ эрди, аммо туркида шухрати к ў про қ эрди ва туркча девони маш ҳ урдир...». Шундан с ў нг Алишер Навоий Лутфийнинг маш ҳ ур ва мутааззирул жавоб мажлаълари бор эканлигини қ айд этиб, унинг қ уйидаги байтларини ўқ увчининг ҳ укмига ҳ авола этади: Нозиклик ичра белича й ўқ тори чисуйи, Ў з ҳ аддини билиб, белидин ултурур қў йи. ёки: Сайд этти дилбарим мени ошуфта сочдин, Солди каманд б ў йнима икки қ улочдин. А.Навоий «Мажолисун - нафоис» да улкан бадиий дидли адабиёт тан қ идчиси сифатида ёндошиб, ў з даври адабий му ҳ итидаги асосий й ў налишлар ҳ а қ ида ҳ ам ани қ маълумотлар беради, бадиийлик ва \оявийлик талабларини қў яди. Шунинг учун ҳ ам талантли навоийшунос олим А. Ҳ айитметов «Мажолисун - нафоис» А.Навоийнинг адабий - тан қ идий қ арашларини ў рганишда энг му ҳ им манба эканлигини таъкидласа, шоир сатираси устида кенг илмий тад қ и қ от олиб борган профессор А.Абду\афуров мазкур асарни Навоий сатирасининг ёр қ ин к ў ринишларидан бири сифатида ба ҳ олайди. Албатта, А.Навоийнинг «Мажолисун - нафоис» асарини синчиклаб кузатар экансиз бу икки олимнинг ҳ ам ў зларича ҳ а қ эканлигининг гуво ҳ и б ў ласиз. Ҳ а қ и қ атдан ҳ ам мазкур асарда А.Навоийнинг адабий - тан қ идий қ арашлари билан сатирик й ў налишлари ў заро уй\унлашиб кетган. Масалан, А.Навоий ў зининг «Мезонул - авзон» асарида тую қ нинг «турк шуаро» сига хослиги, унинг «сарт» (форс-тожик) шеъриятида й ўқ лигини таъкидлаб тую қ «икки байтга му қ аррар» ( ҳ ажми), «саъй$ $қ илурларким, тажнис айтил\ай» ( қ офия) ва «ул вазн мусаддаги ма қ саддур» (вазн) деб тую қ ва вазн ҳ ажми жи ҳ атидан қ атъий қ оидага эга б ў лишини таъкидлаган эди. А.Навоий «Мажолисун - нафоис» нинг VII мажлисида тую қ ҳ а қ идаги ў зининг фикрларини яна давом эттириб шоирлар Абу Бакр Мирзо ва Султон Искандар Шерозий ижоди ҳ а қ ида фикр юритиб, улардан биттадан тую қ келтириб ва уларга ба ҳ о беради: Абу Бакр Мирзо: «Эр керак ў ртанса ёнса ёлина, Ёраниб ётса, отининг ёлина. Ит улуми бирла улса яхширо қ , Эр отониб душмани\а ёлина. Агарчи бази алфози турнаро қ дур, Аммо тажнисни яхши топибдур», дейди. Султон Искандар Шерозий: Т ў лин ой\а нисбат эттин ёруми, Ул ҳ ижолатдинким улди ёруми. Тори муюнгнинг закотин мен берай, Ё Мисрни, ё Ҳ алабни, ё Руми «Бурун\и тую қ дин бу турконаро қ дир». Бу мисоолар ор қ али А.Навоий йирик адабиётшунос олим ва адабий тан қ идчи сифатида ў зининг адабий тан қ идий фикрларини янада такомиллаштириб борганлигининг гуво ҳ и б ў ламиз. А.Навоий адабий тан қ идчи сифатида ў зи истеъдодли б ў ла туриб, дангасалик қ иладиган шоирларни қ атти қ тан қ ид қ илади. Бу жи ҳ атдан унинг шоир Осафий хусусидаги фикрлари, айни қ са ало ҳ ида ди ққ атга моликдир. Шоир Осафийнинг талантли шоир эканлигини тан олади, лекин унинг ў з ва қ тини бе ҳ уда ў тказишини$ $қ оралаб унинг ҳ ул қ идаги олифтагарчилик хусусиятларини қ атти қ қ оралайди. Лекин бу билан Навоий Осафийни мутла қ о тан қ иднинг қ ора балчи\ига ботириб ташламайди ва унинг: Юз балолар к ў рдим ул ороми жондин к ў рмадим, Икки к ў зимдин ёмонли қ к ў рдим андин к ў рмадим, деган туркча матлаъсини келтириб Мавлоно Осафийнинг талантли шоир эканлигига шуб ҳ а қ илмайди ва у ҳ а қ идаги ў з ба ҳ сига «Иншо-олло туз й ў л\а киргай» деб хотима ясайди. Шу хусусда А.Навоийнинг «Мажолисун - нафоис» да Улу\бек Мирзонинг ў \ли Абдулатиф ҳ а қ ида айтганларини ҳ ам келтириб ў тишни жоиз деб топдик: « Ў тар дунё масла ҳ ати чун донишманд ва подшо ҳ отасин ў лтурди. Ҳ ар ойинаким, салтанат Шеруйга вафо қ ил\онча анга қ илди». Бу ерда А.Навоий Абдулатифни XII асрда Эрон шо ҳ и Хусравнинг ў \ли - ў з отасини ў лдирган Шеруя қ исматига ў хшашига ишора қ илмо қ да (Шеруя образи кейинчалик падаркуш - салбий қ а ҳ рамон сифатида бадиий асарларга к ў чган эди). Хуллас, А.Навоий ў зининг мазкур асарида ў з замондошлари б ў лмиш ижодкорлари олдига юксак талаблар қў яди, уларни замон билан ҳ амнафас қ адам ташлашга ча қ иради, бадиий жи ҳ атдан етук асарлар ёзишга даъват этади. Маълумки, А.Навоийнинг «Мухокаматул-лу\атайн» асари ҳ а қ ида гап кетганда к ў пгина мазкур асарни тилшунослик ну қ таи назаридан к ў про қ ба ҳ олашга ҳ аракат қ иладилар. Натижада, баъзида А.Навоийнинг мазкур асарида туркий тилнинг бой имкониятларини очиб берганлиги ха қ идаги айтилган фикрлар соясида бу асарнинг миллий бадиий адабиёт яратиш мумкинлиги бобидаги йирик адабиётшунослик асари эканлиги масаласи сояда қ олиб кетади. Ва ҳ оланки, бу асар бутун туркий хал қ лар тилшунослиги ва адабиётшунослиги тарихида янги бир даврни$ $бошлаб берган буюк асар эканлигини инкор этиб б ў лмайди. А.Навоий мазкур асарида Хусрав Де ҳ лавий, Саъдий, Хофиз Шерозий, А.Жомийлар ижодига юксак бахо беради, қ асида жанрини янги бос қ ичга к ў тарган Ҳ а қ оний, Анварий, Камол Исмоил, Зо ҳ ир ва Солмон каби шоирларни Фирдавсий, Низомий каби маснавий жанрининг усталари ижодини ва \азалчиликни юксакликка к ў тарган Саъдий ва Ҳ офиз Шерозийлар ижодини теран адабиётшунос олим сифатида тал қ ин қ илиб ба ҳ олайди. А.Навоий «Му ҳ окаматул-лу\атайн» асарида маш ҳ ур шоирлар ижодини чу қ ур та ҳ лилдан ў тказар экан ў з олдига нима учун туркий тилдаги поэзия форсийга нисбатан кам ривожланган, ў з шоирларининг форсча ижод қ илишларига сабаб нима деган му ҳ им савол қў яди ва унга кенг ва атрофлича жавоб беради. А.Навоийнинг таъкидлашича бадиий адабиётнинг ривожи сиёсий хукмронлик билан бо\ли қ лик ҳ олда камол топди: Мовароуннахрда араб подшо ҳ лари ҳ укмронлиги чо\ида поэзия асосан араб тилида ривожланган б ў лса, сарт (форс-тожик) султонлари даврида эса форс-тожик тилидаги поэзия камолот ч ўққ исига к ў тарилди. А.Навоийнинг қ айд этишича XIII асрда, яъни мулк бошига туркий қ абилалар аристократияси чи қ а бошлагандан бошлаб Темур ва темурийлар замонида туркий адабиёт шаклланди ва баланд ч ўққ ига к ў тарила бошлади: «То мулк араб ва сарж султонидан турк хонларига инти қ ол топди, Хулогун замонидан ва султони со ҳ иб қ ирон Тумуркурагон замонидан фарзанди халафи Шохрух Султон замонининг охиригача турк тили билан шуаро пайдо б ў лдилар: ... шуаро: Саккокий ва Хайдар Хоразмий ва Атоий ва Я қ иний ва Амирий ва Гадойидиклар. Ва форсий мазкур б ў лган шуаро му қ обиласида киши пайдо б ў лмади, бир Мавлоно Лутфийдан ў зга...» деб қ айд этади А.Навоий ў зининг$ $«Му ҳ окаматул - лу\атайн» асарида. А.Навоий туркий поэзиянинг форсийдан ортдан қ олишининг биринчи сабаби форс-тожик тилида қ адимдан бой анъана мавжуд эканлиги ва у ёш бошловчи шоирлар учун жуда қў л келиши, туркигуй шоирлар ў з она тилининг мураккаб ва нозиклигини билдирувчи к ў п маънолик хусусиятлари устида кам бош қ отиришлари, яъни уларнинг ў збек тилининг к ў п фазилатлар ва бойлигидан бехабарлиги каби қ атор сабаблар устида ҳ ам тухталиб ў зининг туркигуйликда босиб ў тган бутун маша ққ атли ва ҳ узурбахш ижодига муносиб якун ясагандек б ў либ «с ў зим мартабаси авждин қў йи илмагай ва бу тартибим кавкабаси аъло даражадин ў зга ерни биганмагай» дейди. Маълумки, «Му ҳ окаматул - лу\атайн» А.Навоий умрининг охирларида ёзилган энг с ў нгги асарларидан бири эканлигини ҳ исобга олсак шоирнинг мазкур с ў зларининг назм бобида ў зига қў л етмас ажойиб бир ҳ айкал ў рнатиб кетаётганлигига ишора қ илинганлик деб тушунмо қ керак. Шу билан бирга А.Навоий назмда туркигуйликни қў ллаб- қ увватлаш давлат ну қ таи назаридан ҳ ам му ҳ им масала эканлигини таъкидлаб подшо ҳ Хусайн Бой қ арони бу борада қ атор амалий ишлар қ илишга ундаганлиги «Му ҳ окаматул - лу\атайн» асарининг баъзи бир баёнларида сезилиб турилади. Масалан, А.Навоий ў ша даврда ў збек тилининг ривожланиши учун подшолик томонидан қ атор тадбирлар белгиланганлиги ва ижодкорларнинг ў з она тилида ижод қ илишига чорловчи ҳ атто фармонлар берилганлигини шундай қ айд қ илиб ў тади: «Ва илтифот ва э ҳ тиром юзасидан баъзи маънилар топиб, назм қ илур\а хукмлар ҳ ам жорий б ў лди ва с ў з услубина таъйинлар ва адоси\а таъминлар ҳ ам изхор б ў лди». Демак, туркигуй шоирлар ў з она тилларида ижод қ илишлари учун Навоий даврида ҳ амма шарт-шароитлар яратиб берилган, ҳ атто бу$ $борада махсус таълим берадиган ўқ иш хоналар иш к ў рган. Ҳ атто А.Навоий Хусайн Бой қ аронинг ў зи ҳ ам ў з она тилида ижод қ илганлигини, яъни туркигуй шоир б ў лганлигини таъкидлаб унинг шеърияти оби ҳ аётидан к ў плаб туркигуй бошловчи шоирлар лаб ташналарини қ ондирганлигини айтади. Албатта, айтилган ю қ оридаги фикрлардан эски ў збек поэзияси фа қ атгина А.Навоий даврида таркиб топган эканда деган хулоса ҳ ам келиб чи қ маслиги лозим, чунки Навоийга қ адар ҳ ам туркий тилда қ атор яхши асарлар битган Саккокий, Лутфий, Ҳ айдар Хоразмий, Атоий, Я қ иний, Амирий, Гадоий каби маш ҳ ур ижодкорлар мавжуд б ў лган. А.Навоийнинг ў зи ҳ ам «Му ҳ окаматул - лу\атайн» асарида ў зидан олдин ў тган мазкур шоирлар ижодига кенг т ў хталиб уларнинг туркий тилнинг ривожлантириш борасидаги муносиб хизматларини қ айд қ илиб ў тади. Масалан, Навоий Мавлоно Лутфий ижодига ало ҳ ида т ў хталиб, унинг ў збек адабиётининг беба ҳ о намуналари б ў лган романтик достонлари, шеърларига юксак ба ҳ о беради. Хуллас, «Му ҳ окаматул - лу\атайн» асари ў збек тилини адабий тил даражасига к ў тариш борасидаги А.Навоийнинг бутун онгли ҳ аёти давомида олиб борган курашлари ва хизматларинг назарий ва амалий якуни б ў лди, десак янгилишмаган б ў ламиз. Мазкур илмий асар улу\ аллома ў з ҳ ал қ ининг тили ва та қ дири учун курашиб ни ҳ оятда буюк вазифани адо этганлигини ёр қ ин рамзидир. Шунингдек, «Му ҳ каматул - лу\ атайн» асари адабиётларнинг ў заро таъсирини текширувчи му ҳ им асар ҳ амдир. Чунки, А.Навоий мазкур асарда форс-тожик тили ва адабиётининг катта билимдони сифатида ҳ ам майдонга чи қ ади. Адабиётлар д ў стлиги ҳ ал қ лар д ў стлиги эканлиги \оясини илгари суриб ҳ еч бир хал қ тили ва адабиётининг камситишига й ў л қў ймайди. Маълумки, А.Навоийнинг адабиётшунос ва адабиёт$ $тан қ идчиси сифатидаги фаолияти қ аралади. Биз ю қ орида қ айд этган асарлар худуди билан чегараланмайди. Шоир « Ҳ амса» достонлари ва \азалларида ҳ ам ў зининг адабиётшуносликка оид қ арашларини такомиллаштириб бориб, санъаткорларни ҳ аёт ҳ а қ и қ атларини ростг ў йлик билан тасвирлашга даъват этган юксак бадиийлик учун курашган, шаклбозликка берилган дидсиз ва истеъдодсиз шоирларни тан қ ид қ илган, ижод бобидаги ма қ танчо қ ликка қ арши кескин кураш олиб борган. Шоирнинг «Садди Искандарий» достонида ма қ танчо қ ва истеъдодсиз шоирлар хусусида баён этган қў йидаги байтлари фикримизнинг исботидир: «Керак дахр а ҳ лига ун кун жадал, Ки беш байтдин бо\ла\ай бир \азал. Басл маснавигуйи нозук ҳ аёл, Ки назм а ҳ ли ичра солиб қ ийлу қ ол. Ҳ алойи ққ а юз ҳ усни ноз айлагай, Ки ун йилда минг байт соз айлагай. Чи қ ар\он замон ул нав ойин савод Ки оламда й ўқ б ў йла рангин савод. Саводи\а ҳ ар кимки к ў з солибон, +аро шоми ме ҳ нат аро қ олибон. Не зулматки, й ўқ оби ҳ айвон анга, +аю тунки, й ўқ ме ҳ ри рахшон анга...». Хуллас, А.Навоийнинг адабиётшуносликка оид қ арашлари ҳ ал қ имиз ва адабиётимиз тарихи учун \оят а ҳ амиятлидир.$ $АДАБИЁТЛАР : 1.Каримов И.А. Тарихий хотирасиз келажак й ўқ . -Т.: Шар қ , 1998. 2.Валихужаев Б. Ў збек адабиётшунослиги тарихи. -Т.: Ў збекистон, 1993. 3.Ё қ убов Ҳ . Ў збек адабий тан қ идчилиги ва адабиётшунослиги тара ққ иётининг асосий бос қ ичлари. Ў збек тили ва адабиёти. 1972. №6. 4.Жирмунский В. Сравнительное литературоведение. -Л.: Наука, 1979. 5.Назаров Б. Ў збек адабий тан қ идчилиги Т.: Фан. 1979. 6.Фаробий Абу Наср. Шеър санъати. - Т.: Адаб. ва санъат, 1981. 7.Султон И. Адабиёт назарияси.-Т.: Ўқ итувчи. 1982 . 8.Хайитметов А. Шар қ адабиётининг ижодий методи тарихидан (Х- XV асрлар). -Т.: Фан, 1970. 9.Навоий А. Мажолисун-нафоис. Ў н беш томлик.-Т.: Ў здав нашр, 1966. Т.12. 10.Навоий А. Му ҳ окаматул-лу\атайн. Асарлар.-Т.: Ў здав нашр, 1967.Т.14. 11.Султонов И. Навоийнинг қ алб дафтари.-Т.:Бадиий адабиёт, 1969. 12.Валихужаев Б. Ў збек адабиётшунослиги тарихи.-Т.: Ўқ итувчи, 1993. 13.Хайитметов А. Алишер Навоийнинг адабий-тан қ идий қ арашлари. -Т.:Фан,1959. 14.Й ў лдошев Б. Ў збек адабиётшунослиги ва адабий тан қ идчилигида услуб ва ма ҳ орат муоммолари. Филология фанлари доктори илмий даражасини олиш учун ёзилган автореферат. Т.: 2000.$ $15.Бойназар Й ў лдошев, Бахтиёр Й ў лдошев. Алишер Навоий- адабиётшунос, тан қ идчи.  А.Навоий сабо\и. +ДУ илмий т ў плами. +арши, 1992.$

Адабиётшунослик ва танқидий тафаккур тарақиётида илмий-ижодий тажрибаларнинг ўрни ва аҳамияти

10.09.2022

0

150 KB

Похожие