Адабиёт ва мафкура - Литература - Рефераты

Адабиёт ва мафкура

Загружено в:

10.09.2022

Скачано:

0

Размер:

74.5 KB

Адабиёт ва мафкура Режа: 1. Мафкура тушунчаси . 2. Дунёқараш ва бадиий ижод . 3. Умуминсоний қадриятларнинг устиворлиги. 4. Мафкура ва адабиёт муносабати.

Ўзбек тилида фаол ишлатилувчи "фикр", "тафаккур", "мафкура" сўзларининг ўзакдош сўзлар эканлиги сизларга маълум. Инсон онгида олам ва одам ҳақида фикр ва тасаввурлар мавжудлигини, инсон тафаккур (фикрлаш) қобилиятига эга олий мавжудот эканлигини яхши биласиз. Хўш, инсонга хос икки муҳим хусусиятни билдирган сўзлар билан ўзакдош бўлган "мафкура" сўзи нимани англатади? Мафкура деганда маълум бир жамият, давлат, миллат ва ҳоказо ижтимоий гуруҳларнинг сиёсий, иқтисодий ва ҳ.к. мақсадларига мос ҳолда муайян бир тизим ҳолига келтирилган фикр ва ғоялар жамини тушунамиз. Демак, мафкура "фикр" ва "тафаккур" тушунчаларига нисбатан хосланганроқ, махсус тушунча экан. Бошқа бир жиҳати шуки, "фикр" ва "тафаккур" алоҳида олинган ҳар бир инсонга табиатан хос нарса, "мафкура" эса аввало ижтимоий ҳодиса сифатида майдонга келади, кейин ҳар бир алоҳида шахс томонидан ўзлаштирилади. Жамиятда яшаётган шахс (жумладан, ижодкор ҳам) маълум бир ижтимоий гуруҳ вакили, демак, ўзининг муайян ижтимоий муҳитда шаклланган қарашлари, орзу- интилишларига эгаки, булар шу гуруҳнинг қарашлари, орзу-интилишларига кўп жиҳатдан мос. Шунга қарамай, ижодкор биринчи галда шахс, шу боис ҳам асар мазмунида шахсийланган ижтимоийлик акс этади, шахсийлик ва ижтимоийлик уйғун мужассамлашади. Аксинча йўлдан борилса, яъни, ижодкор шахси ижтимоийликда сингиб йўқолса - ижодийлик йўқолади, бу ҳолда ижод ҳам, бадиият ҳодисаси ҳам мавжуд эмас. Негаки, бу ҳолда ёзувчи воқеликни тайёр қолиплар асосида кўради, ўша қолиплар асосида тасвирлайди ва баҳолайди - схематизм юзага келади. Сираси, компьютер техникаси юксак ривожланган бизнинг замонамизда, эҳтимол, бундай схематик асарни дастурий жиҳатдан яхши таъминланган компьютер ҳам ёзиши мумкин. Шўро даври адабиётининг фожиаси айни шунда — ижодкор шахсининг ижтимоийликда сингиб йўқолиб кетганида эди. Бадиий ижод дунёқараш билан боғлиқ тарзда кечади. Дунёқараш деганда конкрет инсоннинг дунё ҳақидаги билимлари, тушунчалари, ғояларини тушунамиз. Бадиий асарда аксланган бадиий воқелик ижодкор томонидан кўрилган ижодий қайта ишланган ва ғоявий-ҳиссий баҳоланган воқелик экан, демак, бадиий асар мазмуни ижодкор дунёқараши билан боғлиқ бўлади. Маълумки, ҳар бир инсон дунёни ўзича кўради, уни ўзича идрок қилади ва ўзича баҳолайди. Қизиғи шундаки, ҳаммамиз ҳам ўзимиз кўрган воқеликни реал воқелик деб тушунамиз, ҳолбуки, бу — воқеликнинг онгимиздаги биз кўролган ва идрок этолган акси, холос, яъни, индивидуал борлиқдир. Шундай экан, бир жойда, бир даврда яшаб турган икки инсон онгидаги воқеликнинг акси бир хил бўлолмайди. Бунинг ёрқин мисоли сифатида "Кеча ва кундуз" билан "Қутлуғ қон" романларини олиб кўришимиз мумкин. Иккала муаллиф бир даврда яшагани, бир даврни қаламга олгани ҳолда, ҳар икки романда аксланган бадиий воқелик бир-биридан тубдан

фарқ қилади. Сабаби, ҳар икки адибнинг асарида ҳам индивидуал борлиқ — уларнинг онгида аксланган воқеликнинг бадиий модели ўз аксини топган. Воқеликнинг ижодкор онгида қай тарзда аксланиши бевосита унинг дунёқарашига боғлиқдир. Тасаввур қилингки, иккинчи жаҳон уруши воқеаларини икки қарама-қарши томон вакиллари бўлмиш ёзувчилар акс эттирди. Бу ҳолда улардан бири, масалан, Берлинда ўз жонини хавфга қўйиб танк остидан немис қизалоғини қутқарган шўро аскарини бўрттириб кўрсатиши, иккинчиси эса вужуди интиқом оловида ёнган, ёвузликка ёвузлик билан жавоб беришга жазм қилган шўро аскарини бўрттириши мумикн. Ҳолбуки, урушда униси ҳам, буниси ҳам содир бўлган бўлиши мумкинлигини ҳеч ким инкор қилолмайди. Кўрамизки, воқеликнинг қайси жиҳатларини кўриш, қайсиларини бўрттирган ҳолда унинг моҳияти сифатида тақдим қилиш ижодкор дунёқараши билан боғлиқ экан. Ҳақиқий санъаткор қайси ижтимоий гуруҳга мансублигидан, қандай ижтимоий мақсадларга хизмат қилишидан қатъий назар, у яратган бадиий асарда умуминсоний қадриятлар устиворлик қилади. Шу боис ҳам чинакам бадиий асарда ижодкор ҳар вақт эзгулик, гўзаллик, адолат, инсонийлик каби мангу қадриятлар томонида туради. Умуминсоний қадриятларга зид ғояларни ўзига сингдирган асарнинг чинакам бадиий қимматга эга бўлиши мумкин эмас. Зеро, бундай асар ўқувчини ўзидан итаради (илон танаси қанча гўзал ранглар жилосига эга бўлмасин, одамни ўзига жалб қилиш ўрнига ўзидан итаради). Кўрамизки, бадиий адабиёт ва санъатдаги гўзаллик маънавиятдан айро ҳолда яшай олмайди, бадиият эстетик категориягина эмас, маълум маънода этик категория ҳам саналади. Кишилик жамияти турли қарашларга эга бўлган кишилардан таркиб топганидек, турли мафкурага эга гуруҳлардан ҳам ташкил топади. Бу мафкураларнинг ҳар бири конкрет ижтимоий-сиёсий мақсадларни кўзда тутади. Мавжуд мафкуралар ичида кишилик жамияти тараққиётига хизмат қиладиганлари билан бир қаторда бунинг зиддига ишлайдиганлари ҳам бўлади. Шундай экан, санъат ва адабиёт бу мафкураларнинг фақат умуминсоний қадриятларга мувофиқларинигина ўзига сингдиради. Дейлик, ХХ аср вабоси саналмиш фашизм мафкураси инсоният душмани эканлиги ҳаммага аён, шу боис ҳам ҳақиқий санъат асарларида бу мафкура ўзининг аксини топмайди, топганлари эса тор доиралар учунгина бўлиб қолади. Фашистлар Германиясидан чинакам истеъдодларнинг чиқиб кетгани, бошқа юртларда умр кечиргани ҳам бунинг ёрқин далилидир. Ёвузлик билан ошно тутинган мафкура инсониятга, баски, санъатга ёт ҳодисадир. Халқимизнинг тинчини бузаётган, юртимизнинг тараққий сари, чин маънодаги хурлик ва фаровонлик сари йўлида тўғаноқ бўлишга интилаётган диний экстремистларда ҳам мафкура бор, бироқ бу мафкура умуминсоний қадриятларга зиддир. Зеро, ўзгаларнинг умрига зомин

бўлиш, эркини бўғиш эвазига бўлса-да мақсадга етишни оқлаган мафкура инсонийликдан буткул йироқ тушади. Санъатнинг инжалигини кўрингки, умуминсоний қадриятларга зид мафкуранинг бадиият бобида бирор арзигулик маҳсул бериши маҳол — бундай мафкура бадиий қадриятлар яратишга ожиздир. Адабиёт ва мафкура муносабати қандай бўлишини қуйидагича изоҳлаш мумкин: ижодкор муайян мафкурага мойил бўлгани ҳолда унинг эстетик идеали умуминсоний қадриятлар асосига қурилган, демакки, бу идеалда кўҳна замонлардан бери аждодларимиз интилиб яшаётган эзгу мақсадлар қуюқлашган ифодасини топган. Муайян мафкура кўзлаган мақсад анча яқин, унга маълум (чекланган, яқин келажакдаги) вақтда етишилади. Яъни, агар асар конкрет мафкуранигина тарғиб этишга хизмат қилгудек бўлса, унинг умри ўша мақсадга етилгунга қадар бўлади холос. Ҳолбуки, чинакам бадиий асар мангуликка бўйлашмоғи лозим, у вақт эътибори билан чегараланган мақсадлар доирасида қолиб кетолмайди. Юқоридагилардан кўринадики, ижодкорнинг мафкурага муносабати эркин бўлмоғи лозим, яъни, у муайян мафкура доирасида шахслигини намоён эта билмоғи зарурдир. Иккинчи томондан, эстетик идеалда конкрет мафкурага нисбатан умуминсоний қадриятлар салмоқлироқ бўлиши лозим, шундагина бадиий асар ўткинчи ҳодиса бўлиб қолмайди, даврга нисбатан дахлсиз бўлиб қолади. Зеро, асар мазмунининг у яратилган конкрет ижтимоий-сиёсий ҳолатга қаратилган актуал қатлами вақт ўтиши билан барибир тушиб қолади, асарни юзада тутиб қоладиган туб эстетик қатлам эса умуминсоний қадриятлар билан ҳамоҳангдир. Мафкура — жамиятнинг муайян йўналишда изчил ривожланишида, унинг кучларини бирлаштириб, аниқ мақсад сари йўналтиришда муҳим аҳамият касб этади. Шу боис ҳам мустақилликка эришган Ўзбекситон шароитида миллий мафкурани ишлаб чиқиш ва оммалаштириш масаласи давлат сиёсати мақомидаги тадбир, кун тартибидаги энг долзарб масалага айланади. Зеро, миллий мафкура Ўзбекистоннинг буюк келажагини яратиш, дунё саҳнасида буюк аждодларимиз ва буюк келажагимизга муносиб ўринни эгаллашимизда ҳал қилувчи омиллардан биридир. Шундай экан,миллий мафкурани ишлаб чиқиш ва оммалаштириш ишида фаол қатнашишга бадиий адабиёт ҳам бурчлидир. Таассуфки, шўро даврида коммунистик мафкурага хизмат қилган ижодкорлар ва улар яратган асарлар тақдиридан ўзича сабоқ чиқарган айрим кишиларда адабиёт ва мафкура муносабати масаласида бирёқлама хулосалар пайдо бўлиб улгурди. Натижада айримлар "адабиёт мафкурадан ҳоли бўлиши керак", "адабиёт мафкурага хизмат қилмаслиги керак" қабилидаги сиртдан жозибали ва тўғридек кўринадиган, ҳақиқатда эса хато фикрларни олдинга сурадилар. Бизнингча, бу хил фикрларнинг пайдо бўлишига сабаб шуки, улар мафкура ва адабиёт муносабатининг "советча" кўринишидан бошқача

муносабат, тўғри асосдаги муносабат мавжуд бўлиши мумкинлигини тасаввур қилолмайдилар. Ҳолбуки, адабиёт билан мафкура орасида табиий, ҳеч бир зўрлашсиз — ижодкорнинг ўз қарашлари, виждон амри билан боғлиқ муносабат ҳам бўлиши мумкин. Юқорида айтганимиздек, мафкура жамиятни мақсадга сафарбар этади. Хўш, бугунги кунда ишлаб чиқилаётган миллий мафкура қандай мақсадни кўзлайди? Маълумингизки, бу мафкура бизни Буюк Ўзбекистонни яратиш мақсадига бошлайди. Ўша қурилажак буюк келажакда инсоннинг эркин, ҳур ва фаровон яшаши, ўзидаги ақлий, руҳий ва жисмоний имкониятларни тўла рўёбга чиқариши, комиллик сари интилишига шароит яратилади. Зеро, сиёсийроқ тилда Ўзбекистонни иқтисодий жиҳатдан юксак ривожланган ҳуқуқий демократик давлатга айлантирамиз дегани, содда тилга айлантирилса шундай жаранг топади. Хўш, бу мақсад қайси жиҳатлари билан кишини қониқтирмаслиги мумкин? Ёки қайси жиҳатлари билан у бадиий адабиёт ва санъатнинг чин моҳияти бўлмиш умуминсоний қадриятларга, эзгулик, инсонпарварлик тамойилларига зид экан? Бизнингча, жамиятимиз кўзлаётган мақсад ҳеч бир санъаткорни виждонига, идеалига зид боришга мажбур қилмайди. Аксинча, булар ўзини чинакам санъаткор ва шу юрт фарзанди деб билган ҳар бир ижодкорнинг идеали бўлишга арзигулик эмасми?! Шундай, бугунги кунда жамиятимиз, унинг илғор вакиллари кўзлаган мақсад умуминсоний қадриятларга, эзгулик ва инсонпарварлик тамойилларига ҳар жиҳатдан мосдир. Шу боис ҳам биз миллий мафкурани шакллантириш ва оммалаштириш ишида бадиий адабиёт фаол бўлиши керак, бунга у бурчли, дея баралла айтамиз. Масаланинг иккинчи муҳим томони — адабиёт шу бурчни қай йўсин ўташи. Адабиётни мафкурадан ҳоли кўришни истовчилар, бизнингча, айни шу масалада тўғри тасаввурга эга эмаслар. Назаримизда, улар "хизмат қилиш" билан "югурдаклик қилиш", "шотирлик қилиш" тушунчаларини фарқлай билмайдилар. Энди ўртага бир савол ташлайлик: шўро даврида ўзини коммунистик мафкура хизматчиси деб билган ижодкорлар ҳақиқатан ҳам мафкурага хизмат қилганми ёки ўша мафкура соясида давру даврон сурган номенклатурага югурдаклик қилганми? Бу саволга жавоб бериш учун ижодкор билан мафкура муносабати қандай бўлмоғи лозим, деган масалани ойдинлаштириб олайлик. Аввало, чинакам санъаткор жамиятнинг илғорида бўлиши зарур ва табиий ҳам, чунки у идеал қўйнида яшайди. Айни пайтда, санъаткорнинг идеали ғойибдан келган нарса эмас: у, бир томондан, асрлардан бери аждодлар синовидан ўтиб келган ўлмас қадриятларни, иккинчи томондан, ўша санъаткор яшаётган муҳит шароитида етилган энг илғор орзу-интилишларни ўзида мужассам этади. Айтмоқчимизки, санъаткорнинг эстетик идеалига ўз даврининг илғор ижтимоий мақсади ҳам сингиб кетади. Фақат бир шарти борки, ўша ижтимоий мақсад санъаткор учун шу даражада

шахсийланиб кетиши зарурки, энди у ўша мақсадга ўз-ўзининг мақсади деб қарасин — ижтимоийлик ва шахсийлик чегаралари йўқ бўлиб кетсин. Мана шу шартни уддалаган ижодкор энди ҳеч кимнинг хизматчиси эмас, аниқроғи, у энди ўз идеалининг хизматчиси, холос. Истиқлолнинг оташин куйчиси Чўлпонни эсланг. Ўз даврининг энг илғор ижтимоий мақсади — юрт озодлиги Чўлпон онгида шу даражада шахсийландики, энди у шоирнинг шахсий дардига, орзусига, ҳаётининг мазмунига — ИДЕАЛИга айланди. Шу боис ҳам мустабид болтаси остида туриб истиқлол руҳида шеърлар битишга Чўлпонни биров мажбур қилган эмас, ЭРК мафкурасини юртдошлар дилига сингдиришга интилган шоир бировга хизмат қилишни ўйламаган. Даврининг илғор ижтимоий мақсадини эстетик идеалига сингдирган санъаткор воқеликни ўша идеал нуқтаи назаридан баҳолайди. Баски, у мавжуд воқеликдаги ўша мақсадга мувофиқ жиҳатларни маъқуллагани ҳолда номувофиқларини қоралайди. Фақат шу ҳолдагина уни мафкурага хизмат қилди дейиш мумкин бўлади. Аксинча ҳолда, агар ижодкор мафкуранинг кўр-кўрона тарғиботчиси бўлса, мавжуд воқеликни идеал нуқтаи назаридан холисона бадиий тадқиқ қилиш ва ғоявий-ҳиссий баҳолаш ўрнига фақат воизликни касб қилса, қилар иши мафкурани мадҳ этишу ўз наздида унинг ҳимоячисига айланиб қолса - билингки, у мафкуранинг фойдаси эмас, аксинча, зарарига ишлаётган бўлиб чиқади. Дейлик, истиқлол дардини ўз вақтида Чўлпон, Фитрат, А.Қодирийлар ёниб куйлаган эдилар, уларнинг юрт озодлиги мавзусидаги асарлари чинакам дарднинг маҳсули эдики, шу боис ҳам улар юрак қони билан битилган. Ўқувчини тўлқинлантирадиган юксак тушунчалар ҳақида асар яратиш учун кишида маънавий ҳуқуқ бўлмоғи керак, бу ҳуқуқни эса ижтимоий дарднинг чинакамига шахсийланганлигигина бериши мумкин. Зеро, буюкларимиз гулдек ҳаётини гаровга қўйиб, юрак қони билан ёзган ВАТАН, ЭРК, ОЗОДЛИК каби мазуларда енгил-елпи, чинакамига ҳиссий идрок қилинмаган ўй-фикрлар, кечинмаларни ёзиш оқ қоғоз олдида ҳам, ўқувчилар олдида ҳам гуноҳдан ўзга эмас. Унутмаслик керакки, миллий мафкурага хизмат қилиш дегани истиқлол, ватан ва ҳ. ҳақидагина ёзиш дегани эмас. Чинакам санъаткор нима ҳақида ёзишидан қатъий назар, — у маънавий муаммоларни бадиий тадқиқ этадими, ўзининг қалб қаърларига нигоҳ ташлайдими, ишқ-муҳаббат ҳақида ёзадими... - ўзи бадиий тасвир ва тадқиқ предмети сифатида олган нарсани умуминсоний қадриятлар, эзгулик, инсонийлик нуқтаи назарларидан ёритар ва баҳолар экан, у миллий мафкурамизнинг шаклланишига, мустаҳкамланишига, жамият аъзолари шуурига сингишига хизмат қилаётган бўлади. Зеро, юқорида таъкидлаганимиздек, жамиятимизнинг шаклланаётган мафкураси умуминсоний қадриятларга ҳар жиҳатдан мувофиқдир.

Адабиётлар: 1. Каримов И.А. Ўзбекистон: миллий истиқлол, сиёсат мафкура.- Т.: Ўзбекистон, 1993 2. Каримов И.А. Жамиятимиз мафкураси халқни - халқ, миллатни - миллат қилишга хизмат этсин. Тафаккур.- 1998.-№2. 3. Миллий истиқлол ғояси: асосий тушунча ва тамойиллар.-Т.,2000 4. Раҳимжонов Н. Лирикада сиёсий ғоя ва ижтимоий маъно//Ўзбек тили ва адабиёти.-1996-№3.-Б.54-56 5. Мирзаев Т. Миллий истиқлол мафкураси ва ўзбек адабиётшунослиги//Ўзбек тили ва адабиёти.-1994.-№3.- Б.3-6 6. Жумахўжа Н. Миллий истиқлол мафкураси ва адабий мероси//Ўзбек тили ва адабиёти.- 1998-№1.-Б. 3-6. 7. Ҳаққул И. Мафкура - тафаккур ва тараққиёт тамали//Ўзбек тили ва адабиёти.-1998. №3. Б.3-6. 8. Потебня А. Эстетика и поэтика.-М.,1976 9. Борев Ю.Б. Эстетика –М., 1988.

Похожие

Хаёт ва адабиёт

Адабий таьлим методлари, Адабиёт укитувчиси ва адабиёт дарслари

Адабиёт укитувчиси

Адабиёт буйича факультатив машгулотлар, адабиёт тугараги

Адабиёт ўқитишнинг асослари