20-йиллар адабиётининг етакчи тамойиллари - Литература - Рефераты

20-йиллар адабиётининг етакчи тамойиллари

Загружено в:

08.09.2022

Скачано:

0

Размер:

62.5 KB

20-йиллар адабиётининг етакчи тамойиллари Р е ж а 1. Ижтимоий-сиёсий ҳаёт. 2. Адабий-маданий ҳаёт. 3. Наср. 4. Назм. 5. Драматургия.

1917-йилда Россияда большевиклар томонидан амалга оширилган ва тарихда октябрь инқилоби номини олган тўнтариш бутун Туркистон халқлари тарихида фожиали саҳифа очди. Марксча–ленинча таълимотга саосланган бу ҳокимият ўз фаолиятининг илк кунлариданоқ зўравонлик ва риёкорликни асосий дастур қилиб олган эди. Партия раҳбари Ленин бу тўнтаришдан кўп ўтмай мустамлака остидаги ўлка мусулмон халқларига мурожаат этиб, риёкорлик билан ўз тақдирларини ўзлари белгилиши мумкин, деб ваъда беради. Айни чоғда Туркистонга жангари большевикларни юбориб, маҳаллий халқларни қуллик исканжасининг Янги кишанларини кийишга мажбур қилди. Бу ҳолни Туркистонда тузилган дастлабки совет ҳукумати таркибига бирорта маҳаллий халқ вакили киритилмаганлигидан ҳам кўриш мумкин эди. Натижада маҳаллий маърифатпарварлар томонидан 1917-йил 17-декабрда ўлка мусулмонларининг IV қурултойи ўтказилади ва унда Туркистон мухторияти эълон қилинади аммо кўп ўтмай мухторият большевиклар қирғин қилинади, кўплаб бегуноҳ одамларнинг қони тўкилади. Натижада истибдодга қарши миллий озодлик ҳаракатлари кучая бошлайди, бу курашлар шавқатсиз равишда бостирилади. 1917 йил февраль инқилоби Туркистонда ҳам кучли акс-садо беради. Жадидлардан иборат илғор зиёлилар инқилобни асосан хурсандчилик билан кутиб олиб, матбуотда халқни табриклайдилар. Лекин, буларнинг барии сароб бўлиб чиқади. Октябрдан кейинги ижтимоий-сиёсий, иқтисодий ўзгаришлар

жамият ҳаётида, ишлаб чиқаришда шахс ва давлаи муносабатларида бир қанча муҳим ижобий янгиликлар яратди. Ундан сўнг Туркистон мухториятининг қонга ботирилиши, Хоразм, Бухоро, «халқ жумҳурияти» барпо этилиб, шўролаштирилуви, 1924 йилдаги миллий чегараланиш - буларнинг барчасида ана шу мақсадлар устивор эди. Хориждан паноҳ топишга мажбул бўлган Бухоро амири Саид Олимхон 1923 йил ёзида дунёдаги бир қанча давлатларнинг раҳбарлари (АҚШ, Япония ва ҳ.к) ва жамоатчилигига расман мурожаат этди. Ғарб матбуотида М: «Манчестр Гардиан» 1923 йил 4-июнда эълон қилинган мурожаатида шундай фикрлар бор: «Болшовойлар Бухоро, Хива, Туркистон ва Ўрта Осиёда пасткашларча ва разил сиёсат юритмоқдалар... Темир йўл ўз ихтиёрида эканлигидан фойдаланиб, улар Бухорога қуролланган йигирма минг Аскар жўнатдилар. Ҳолбуки, бу вақтда шўро ҳукумати ташқи ишлар нозирлиги вакили Геппер жаноблари ўзаро дўстлик битими тузиш ҳақида биз билан мунозара олиб бормоқда эди». Амир кетгани маълум бўлса-да, Бухоро тўрт кун замбараклардан ўққа тутилади. Бухоро «халқ жумҳурияти»ни тузиш ана шу тарзда рўй беради. Ана шундай оғир шароитда ҳам маориф соҳасида бир қанча тадбирлар амалга оширилди. 20-йилларда ўзбек шўро матбуоти қарор топади. «Иштирокиюн», «қизил байроқ», «Туркистон», «Туркистон», «Янги Фарғона», «Янги шарқ» газеталари, «Инқилоб», «Муштум», «Аланга», «Маориф ва ўқитғувчи» сингари журналларда ижодкорлар фаол иштирок эта бошларди. Шу даврда маълум бир адабий гуруҳлар ташкил топди. Шулардан бири 1918

йил охирида Фитрат раҳбарлигида ташкил топган «Чиғатой гурунги»дир. Лекин бу ташкилот мақсадларига ҳукумат тўсқинлик қилади, ҳатто айрим мажлислар қизил аскарлар назорати остида ўтказилади. Гурунг ташаббуси билан «Ўзбек ёш шоирлари» (1922) тўплами нашр этилади. Унда Чўлпоннинг «Бузилган ўлкага», Фитратнинг «Мирриҳ юлдузига» шеърлари шашр этилади. Гунунг ғояларини йўқотиш мақсадида 1922 йил ўрталарида ҳукумат бу ташкилот фалоиятига чек қўяди. 20-йилларда Туркистонда янги ижтимоий-сиёсий ҳаёт вужудга кела бошлади. Октябрь тўнтарилишидан сўнг, хусусан, 20-йилларга келиб большевистик сиёсат ҳаётга татбиқ этила бошланиб, оқибатда биродаркушлик ҳаракатлари авж ола бошлагач, унинг ниқобланган моҳияти муайян миллат ҳомийларига маълум бўла бошлади. Таъкидлаш керакки, бу даврга келиб жадид адабиёти намояндалари ўртасида ҳам норасмий гуруҳланиш ҳодиса рўй бера бошлади. Қизил империянинг ниқобланган баландпарвар шиорлари Ҳамза, Авлоний, (дастлабки йилларда ҳатто Қодирий, Чўлпон, Фитрат) каби ижодкорларни ўз орқасидан эргаштира олди ва улар айрим асарларини истисно қилганда шўро ҳукумати ғояларини тарғиб этувчи асарлар ёза бошладилар. Қодирий, Чўлпон, Фитратлар эса 20-йилларга келиб ҳақиқий миллатпарвар ижодкорлар сифатида жадид адабиётини юқори чўққига миллий уйғониш адабиёти даражасига кўтара олдилар. Шу боис уларни том маънода миллий уйғониш адабиёти асосчилари, деб аташ жоиздир. Насрда Қодирий, назмда Чўлпон драматургияда Фитрат Янги типдаги ХХ аср ўзбек адабиётининг тамал тошини

қўйган ижодкорлар ҳисобланади. Чунки бу ижодкорларнинг 20- йиллардаги ижоди октябрь тўнтарилишигача бўлган жадид адабиёти намуналаридан ўз концецпциясига кўра ҳам, ғоявий- бадиий, эстетик моҳиятига кўра ҳам анча юқорилаб кетган адабиётдир. Агар жадид адабиётида тарғибот, ташвиқ устунлик қилса, бу ижодкорлар ижодида эрксизликка қарши исёнкорлик, курашчанлик руҳи устивор. Баъзи адабиётшуносларнинг 20-30 йилларга оид кузатишларида бу давр ижодкорларини бирваракайига санаш (Ҳамза, Қодирий, Чўлпон, Фитрат, У.Носир, Ойбек, Ғ.Ғулом, Ҳ.Олимжон, А.Қаххор ва ҳ.к) ва улар ижодида бир-биридан концепция жиҳатидан ҳам, поэтик мазмунига кўра ҳам фарқланиб турувчи оқимлар мавжудлигини инкор этиш ҳодисаси кўзга ташланади. Бизнингча, масалага бундай ёндашиб бўлмайди. Негаки, Қодирий,Чўлпон, Фитрат миллий уйғониш адабиёти намояндалари экан, шубҳасиз вужудга кела бошлаган пролетар-йўқсиллар (кейинчалик соц. реализм) адабиёти намояндалари бошқа бир оқимни ташкил этишлари табиий. Бу икки оқимнмнг асосчилари, етакчи намояндалари бўлганидек, уларнинг бир-биридан фарқ қилувчи ғоявий-эстетик йўналишлари, воқеликка ўзига хос нуқтаи назарлари ҳам мавжуд. Миллий уйғониш адабиётининг асосий ғояси миллий истиқлол руҳи билан суғорилган бўлса, янги жамиятни, униниг асосий ғояларини куйлаш, тарғиб-ташвиқ қилиш пролетар адабиётига хос асосий хусусият ҳисобланади. Бу адабиёт гарчи 20-

йилларда оқим сифатида вужудга келиб, ўзлигини билдирган бўлса-да, 30-йилларда ҳоким мафкура тазйиқи остида тўлиқ маддоҳ адабиётга айлана бошлади. Айни чоғда адабий муҳитда ҳукмрон мавқе эгаллади. Бу икки оқимнинг бир-биридан фарқ қилувчи жиҳатлари мавжуд бўлиши билан бир қаторда муштарак томонлари ҳам кўп. Чунки уларга хос муҳим хусусиятлардан бири - реалистик тасвирнинг устиворлигидир. Воқеликка муносабат ҳар хил бўлса- да, тасвирланаётган ижтимоий муҳит бир. Шу боис ўхшаш жиҳатлар, тасвирдаги яқинлик уларни бир-бирига туташтирувчи омиллардир. Қолаверса, шўролар адабиёти намояндалари ҳисобланмиш Ғ.Ғулом, Ойбек, А.Қаххор, Ҳ.Олимжон ҳам, Қодирий, Чўлпон, Фитратлар муҳитидан ўсиб чиққан, уларга шогирдлик мақомида турган ижодкорлардир. Агар Октябрь тўнтариши ва ҳоким мафкура тазйиқи бўлмаганда, уларнинг сафлари бир хил бўлиши шубҳасиз эди. Шу боис бу типдаги оқимларнинг вужудга келишида асосан давр яратган муҳит муҳим роль ўйнайди. Бу давр шеъриятида юқорида қайд этилган икки йўналиш устивордир. Миллий уйғониш шеърияти сифатида Чўлпон ижоди характерли. Бу шеърият том маънодаги янгича шеъриятдир. У ўзига хос поэтик янгилиги билан қимматлидир. Айни чоғда Чўлпон яратган шеърият фожиавийлиги, гўзаллиги ва рамзийлиги билан ҳам ўзига хосдир. Чўлпон шеъриятининг мавзуи ранг-баранг бўлса- да, унда миллат ва халқ тақдири, эрки, озодлиги етакчи мавзу ҳисобланади. Адабийтга 20-йилларда кириб келган ёш истеъдодли шоир Ойбек ҳам ўзининг дастлабки ижодида Чўлпонга

эргашганлиги, ундан илҳомланганлиги яққол сезилади. Бироқ, ҳоким мафкура тазйиқи Ойбекни 30-йилларда янгича белгилаб берилган йўлдан юришга мажбур қилди. Бу даврда ўзбек советадабиётининг ҳам дастлабки намуналари яратилди. Адабиётга энди кириб келаётган Ғ.Ғулом, Уйғун, М.Шайхзода, Миртемир, Ғайратий каби ижодкорлар ижодида пролетар-йўқсил адабиётига хос хусусиятлар етакчилик қилганлигини кўриш мумкин. Бу ижодкорлар ижодига хос асосий мавзу Октябрь инқилобини мадҳ этиш, гўё халқимиз асрий қулик исканжасидан қутулганлигини куйлаш кабилар ҳисобланади. Шунингдек, бу даврга келиб адабий алоқаларнинг кучайиши, ғарбу шарқ адабиётидан қилинган таржималар, вақтли матбуотнинг қарор топиши каби бир қатор омиллар ўзбек адабиётининг янгича йўналишда ривожланишига асос бўлиб хизмат қилади. Натижада бу давр адабиётининг шаклий имкониятлар кенгайди, драматургия, наср билан бирга публицистика, очерк жанрларига асос солинди. Айни чоғда адабий танқидчилик ҳам шакллана бошлади.

А д а б и ё т л а р 1. www.wiki.arxiv.uz 2. Алиев А. Истиқлол ва адабий мерос. Т., «Ўзбекистон», 1997. 3. Шарафиддинов О. Истиқлол фидойилари. Т, «Шарқ», 1993. 4. Каримов Ш. Қафасдаги қуш орзуси. Т, «Фан», 1991. 5. www.ziyonet.uz

Похожие

20 йиллар ўзбек адабиётининг ўзига хос хусусиятлари

20 йиллар узбек адабиётининг узига хос хусусиятлари

30-йиллар танқидчилигининг ўзига хос тамойиллари ҳақида. Иккинчи жаҳон уруши даври ва 50-йиллар ўзбек танқидчилиги муаммолари

Жадидчилик – жадид адабиётининг бешиги

Бердақ –қорақалпоқ адабиётининг асосчиси