Davlatlar iqtisodiy rivojlanishi - Экономика - Курсовые работы

Davlatlar iqtisodiy rivojlanishi

Загружено в:

03.11.2023

Скачано:

0

Размер:

35.123046875 KB

I bob. Davlatlar iqtisodiy rivojlanishining nazariy konseptual jihatlari 1.1 Iqtisodiy rivojlanish modellari 1.2 Skandinaviya davlatlarida iqtisodiy rivojlanish modellarining paydo boʻlish tarixi II bob Skandinaviya davlatlarida iqtisodiy rivojlanish modellarining oʻziga xos xususiyatlari 2.1 Iqtisodiy rivojlanishning shved modeli 2.2 Daniya, Norvegiya davlatlarida iqtisodiy rivojlanish xususiyatlari 1

I bob. Davlatlar iqtisodiy rivojlanishining nazariy konseptual jihatlari 1.1 Iqtisodiy rivojlanish modellari Iqtisodiy taraqqiyot modeli (fransuzcha modele - o’lchov, namuna) - mamlakat iqtisodiyotini tashkil etish va rivojlantirishning strategiyasi, maqsadlari, umumiy tamoyillari ifodalangan nazariy qarashlar majmui. Iqtisodiy taraqqiyot modeli tushunchasi XX asrning 50-yillarida paydo boʻldi. Bu davrga kelib koʻpchilik sobiq mustamlaka mamlakatlar oʻz mustaqilligiga erishib, milliy davlat qurish yoʻliga oʻtgan edilar. Bu vaqtda asosiy 3 yirik taraqqiyot yoʻli boʻlishi mumkinligi haqidagi qarashlar bor edi (kapitalistik, so-sialistik va sotsialistik yoʻnalish (oriyentatsiya). XX asr oxirlariga kelib biron-bir mamlakatning iqtisodiy taraqqiyotini qatʼiy qabul qilingan qoidalar doirasi bilan cheklab turish mumkin emasligi, taraqqiyot yoʻllari (modellar) ancha keng koʻlam va maqsadga egaligi, ulardan birini tanlashda har bir mamlakat oʻz ichki shart-sharoitlaridan kelib chiqmogʻi zarurligi maʼlum boʻldi. Iqtisodiyot nazariyasida ayrim olimlar iqtisodiy taraqqiyot modelini davlat tuzumi desa, boshqalar ijtimoiy-iqtisodiy formatsiya, uchinchilari esa ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyotning aniq belgilangan yoʻli deb hisoblaydi. Iqtisodiy taraqqiyot modeli iqtisodiy munosabatlarning keng miqyosli tizimi, huquqiy, maʼmuriy hamda xoʻjalik mexanizmlari orqali boshqariladi. Bunday munosabatlarning subʼyekti mulk egalari, xoʻjalik faoliyati ishtirokchilari, uyushmalar, davlat va xususiy sektor, mamlakat doirasidagi mintaqa va tarmoqlar hisoblanadi. Albatta, iqtisodiy taraqqiyot modeliga axloq va dunyoqarash, mentalitet, turmush tarzi, madaniyat kabi ijtimoiy meʼyorlar oʻz taʼsirini maʼlum darajada oʻtkazadi. Iqtisodiy taraqqiyot modeli global va milliy harakterda boʻladi. Hozirgi vaqtda taraqqiyotning bir qator tipik global modellari shakllangan. Ular orasida Osiyo, Yevropa, Lotin Amerikasi, Osiyo-Tinch okeani, Afrika va postsovet iqtisodiy taraqqiyot modellarini koʻrsatish mumkin. Ular ichki taraqqiyot omillari, shart-sharoitlari, ishlab chiqarish tuzilmasi va boshqa jihatlari bilan bir-birlaridan tubdan farqlanadi. Misol uchun osiyocha taraqqiyot modeli jamoaning kuchli 2

pozitsiyasi va diniy omilga asoslangan boʻlib, bu modelda undiruvchi sanoat va qishloq xo’jaligi asosiy oʻrinda tursa, yevropacha modelda iqtisodiy taraqqiyotning ijtimoiy yoʻnaltirilganligi, xususiy tashabbusning yuqori darajada rivojlanganligi, biznesni qoʻllab-quvvatlash va soliq undirishning sharoitiga moslashuvchan tizimi, jamiyatning texnokratik yoʻnalishi, yalpi ichki mahsulotda xizmat koʻrsatish sohasining yuqori hissasi koʻzga tashlanadi. Lotin Amerikasi modeli xomashyo tamoyiliga qurilgan boʻlib, undiruvchi sanoat tarmoqlarining rivojlanganligi, mehnat resurslarining ortiqchaligi, xufyona narkokapitalning yuqori hissasi, eksportning past, tovar va xizmatlar importining esa yuqori darajasi, iqtisodiyotda mayda tovar ishlab chiqarishning sezilarli darajasi bilan harakterlanadi. 70-80- yillarda shakllangan Osiyo-Tinch okeani modelining tipik xususiyati yuqori texnologiyaga egaligi, tabiat va inson resurslaridan oqilona foydalanish, ishlab chiqarish ilmiy bazasining rivojlanganligidir. Afrika iqtisodiy taraqqiyot modeli tipik xomashyo yoʻnalishi, iqtisodiyotda past unumdorlik darajasi, mehnat resurslarining ortiqchaligi, aholi turmushining past darajasi, infratuzilmaning rivojlanmaganligi, urugʻchilik, qabilalar oʻrtasidagi urushlar, ijtimoiy-siyosiy beqarorlik bilan tavsiﬂanadi. Postsovet iqtisodiy taraqqiyot modeli MDH mamlakatlariga xos boʻlib, ularni ishlab chiqarish texnologiyasining umumiy xususiyati, yagona standartlar, iqtisodiyotni isloh qilishning umumiy vazifalari birlashtiradi. Sobiq Ittifoq respublikalarining 70 yildan ortiq birga boʻlishi iqtisodiy munosabatlarning yaqinlashuviga oʻz taʼsirini oʻtkazmasdan qolmagan. Oʻtgan asrning 90-yillari boshida va hatto uning oʻrtalariga kelib ham bu mamlakatlar tashki savdo oborotining yarmidan koʻprogʻi MDHga toʻgʻri kelar edi. Ammo keyinchalik bu tendensiya milliy taraqqiyot modellarida yetakchi oʻrinni egallay olmadi. Oʻzbekistonning tashqi iqtisodiy faoliyatida sanoati rivojlangan mamlakatlar birinchi darajaga koʻtarildi. 90-yilning boshlarida Oʻzbekistonning oldida bir qator strategik rivojlanish yoʻllari paydo boʻlgan edi. Ularni 4 yoʻnalish — xomashyo, agrar, industrial, xizmat koʻrsatish sohasini rivojlantirish boʻyicha guruhlash mumkin. Ulardan har biri respublika uchun real iqtisodiy taraqqiyot modeli boʻlishi mumkin edi. Ammo xom ashyo yoʻlini tanlash 3

tabiiy boyliklarni yanada talontaroj qili-nishi, aholini ish bilan taʼminlash muammosi sanoatning undiruvchi tarmoqlariga zoʻr berishga olib kelardi. Ittifoq ixtisoslashuvi bu yoʻnalishni keltirib chikargan edi. Agrar iqtisodiy taraqqiyot modeli agrosanoat majmui (ASK.) tarmoqlarini rivojlantirishni taqozo qilib, aholining asosiy qismini qishloq xo’jaligi bilan band qilishga olib kelar edi. Industrial iqtisodiy taraqqiyot modeli ning samaradorligini Janubi-sharqiy Osiyo mamlakatlari tajribasi tasdiqlagan. Taraqqiyotning xizmat koʻrsatish yoʻnalishi ham Oʻzbekistonga qoʻl kelishi mumkin edi. Bu yoʻldan borayotgan Yevropa mamlakatlarida yalpi ichki mahsulot(YAIM)ning 40% shu soxada yaratiladi. Baʼzi mamlakatlarda turizm YAIMning 25% ni hosil qiladi. Oʻzbekiston yuqorida sanalgan modellardan birontasidan voz kechmadi, balki oʻzining iqtisodiy taraqqiyot modelida ulardan foydalandi. Boy tabiat resurslari, uni qayta ishlash va undan maqsadga muvoﬁq foydalanish chet el investitsiyalarini kiritish imkonini bermoqda. ASK rivojlanishi qishloq aholisini ish bilan taʼminlashga olib kelmoqda. Qishloqda mamlakat aholisining 60% yashaydi. Industrial taraqqiyot iqtisodiyotni eksportga, import oʻrnini bosadigan tovarlar ishlab chiqarishga undamoqda. Xizmat koʻrsatish sohasi bozor islohotlarining ijtimoiy yoʻnalishini kuchaytirmoqda. Oʻzbekistonning iqtisodiy taraqqiyot modeli xalqning tarixiy tajribasi, anʼanaviy madaniyati bilan belgilangan. Chunki islomning xususiyati shundaki, u faqatgina din emas, balki unga sigʻinadigan xalqlarning turmush tarzidir. Shuning uchun ham 70 yildan ortiq davr mobaynida tashqaridan tiqishtirilgan "sovet turmush tarzi" bu yerda keng tomir otmadi. Islohotlarning dastlabki yillarida Oʻzbekiston boshqa mamlakatlarda tajribadan oʻtgan u yoki bu iqtisodiy taraqqiyot modelini qabul qilishi lozim degan ﬁkr yurar edi. Hatto turk yoki xitoy modellarini qabul qilish zarurligi taʼkidlangan edi. Ammo Oʻzbekiston Respublikasi Prezidenti I. Karimov mamlakatga oʻz yoʻli, oʻz taraqqiyot modeli zarurligini koʻrsatdi. Oʻzbekiston rahbari ilgari surgan tub iqtisodiy islohotlarni amalga oshirishning 5 tamoyili — iqtisodiyotni mafkuradan xoli qilish, davlat bosh isloxotchi, bozor munosabatlariga bosqichma-bosqich oʻtish, qonun ustuvorligini taʼminlash, kuchli ijtimoiy siyosat yuritish — oʻzbek 4

modelining asosini tashkil etadi. Qisqa vaqt ichida iqtisodiy taraqqiyotning oʻzbek modeli oʻzining hayotiyligini koʻrsatdi. Oʻzbekiston iqtisodiyoti uchun 1995-yil keskin burilish yili boʻldi. Shu yili sanoat ishlab chiqarish hajmi boʻyicha islohotgacha davr darajasiga toʻla erishildi. YAIMning pasayishi sezilarli sekinlashdi. 1996-yildan boshlab esa YAIM ishlab chiqarishning barqaror ijobiy tendensiyasi davom etmoqda: 2001-yilda YAIM 4,5% ga oʻsdi, sanoat mahsuloti qajmi 8,1%, yalpi qishloq xo’jaligi mahsulotlari 4,5%, qurilish ishlari 3,3%, chakana tovar aylanmasi 9,5% ga oʻsdi. Oʻzbek modeli hali oʻtish davrining boshidayoq koʻp ukladli, aralash, tashqi beqarorlashtiruvchi omillardan xoli boʻlgan milliy bozor iqtisodiyotining shakllanishini taʼminladi. YAIM ishlab chiqarish surʼatlarining birinchi marta aholi oʻsish surʼatlaridan ustun boʻlishiga erishildi, YAIM tarkibiga jamgʻarish va investitsiyalar nisbatlarida yuqori sifat oʻzgarishlari taʼminlandi. Oʻzbek Iqtisodiy taraqqiyot modeli ning bosh maqsadi — ozod va obod vatan, erkin va farovon hayotni taʼminlashdan iborat. Ijtimoiy-iqtisodiy tizim va uning turlari. Iqtisodiy tizim - iqtisodiy mahsulotni ishlab chiqarish, taqsimot, ayirboshlash va isteʼmol jarayonida paydo boʻladigan asosiy iqtisodiy munosabatlarning shakl va mazmunini belgilab beradigan, mamlakatda tarixan paydo boʻlgan yoki joriy etilgan, amal qiladigan tamoyillar, qoidalar, qonun yoʻli bilan mustahkamlangan normalar majmuyi. Iqtisodiy tizim doirasida iqtisodiyot subʼyektlari, ishlab chiqarish omillari oʻzaro munosabatga kirishadilar va bu munosabatlar maʼlum qonunqoidalarga binoan boshqariladi. Iqtisodiy tizim faoliyati mulk, pul va pul tizimi, davlat va nodavlat tashkilotlari, korxona, soliq, daromad, reja, foyda kabi bir kator vositalar yordamida tashkil qilinadi. Iqtisodiy tizim masalasiga qarashlarda turlicha yondashuvlar mavjud. Jahon iqtisodiy adabiyotlarida xoʻjalik-iqtisodiy tizimlarni ishlab chiqarish vositalariga egalik shakli va iqtisodiy faoliyat muvoﬁqlashtirish va boshqarish usuliga koʻra tasniﬂash koʻproq tarqalgan. XXI asr boshlaridagi qarashlarda Iqtisodiy tizimni baholashda moddiy-ashyoviy va ijtimoiy-iqtisodiy mezonlar birgalikda qoʻllaniladi, iqtisodiy tizimning eng muhim bir qator belgilari taʼriﬂanadi. Ularga jamiyatdagi iqtisodiy 5

resurslar tavsiﬁ; texnika va texnologiya darajasi; ishlab chiqarish harakteri; yaratilgan mahsulot va xizmatlar tarkibi; iqtisodiy munosabatlar tabiati; iqtisodiyotni boshqarish usuli; iqtisodiy siyosat mazmuni kiradi. Turli qarashlarda insoniyat jamiyati tarixida 3,5 va hatto 7 ta iqtisodiy tizim boʻlganligi qayd etiladi. Ortodoksal, yaʼni marksistik nazariya iqtisodiy tizimni tavsiﬂashda ijtimoiy-sinﬁy jihatdan yondashadi. Mulkchilik shakli, ekspluatatsi-yaning borligi yoki yoʻqligi, sinﬂarning iqtisodiyotdagi mavqei bosh mezon qilib olinadi. Ularga tayangan holda iqtisodiy tizim ishlab chiqarish usuli deb ataladi. Marksizmga koʻra, ibtidoiy jamoa, quldorlik, feodalizm, kapitalizm va kommunizm kabi iqtisodiy tizimlar bor, ularning biri ikkinchisiga oʻrin boʻshatib beradi, ular ketma-ket oʻrin almashadi, eng mukammal va soʻnggi iqtisodiy tizim kommunizm deb ataladi. Marksizmga muqobil taʼlimotlarda iqtisodiy tizimga texnologik va ishlab chiqarishning harakteri, ishlab chiqarishning industriyalashuvi jihatidan qaralgan va baho berilgan. Taraqqiyot bosqichlari nazariyasiga koʻra, ham 5 ta iqtisodiy tizim yoki bosqich mavjud: anʼanaviy jamiyat bosqichi; parvoz uchun shart-sharoit hozirlash davri; parvoz davri; yetuklik sari harakat davri; ommaviy va yuksak isteʼmol davri. Bu bosqichlar ham oʻzaro ketma-ketlikda oʻrin almashadi. Baʼzi bir qarashlarda agrar, industrial va informatsion iqtisodiyot davrlari qayd etiladi. So’nggi bir yarim-ikki asrda dunyoda turli xil iqtisodiy tizimlar faoliyat ko’rsatdi: bozor iqtisodiyotida ustun bo’lgan ikkita bozor tizimi – erkin raqobatdosh bozor iqtisodiyoti (sof kapitalizm) va zamonaviy bozor iqtisodiyoti (zamonaviy kapitalizm), shuningdek, ikkita nooziq-bozor tizimi – an’anaviy iqtisodiy tizim va ma’muriy buyruqbozlik tizimi. Bundan tashqari, sobiq sotsialistik mamlakatlar – MDH mamlakatlari, Markaziy va Sharqiy Yevropa davlatlari, shuningdek, sotsialitik Xitoy va Vetnamning bozor munosabatlariga o’tishi o’tish davri tipidagi iqtisodiy tizimning shakllanishiga olib keldi. U yoki bu iqtisodiy tizim doirasida alohida mamlakatlar va mintaqalarning iqtisodiy rivojlanishining turli modellari mavjud. 6

1.2. Skandinaviya davlatlarida iqtisodiy rivojlanish modellarining paydo boʻlish tarixi Bozor iqtisodiyoti tizimi belgilari: yuksak zamonaviy texnologiyaning mavjudligi; ishlab chiqarishning industrial harakterda boʻlishi, iqtisodiy taraqqiyotda axborotning o’rni va ahamiyatining yuqoriligi; ishlab chiqarishda servis — xizmat koʻrsatish sohasi rolining ortib borishi; iqtisodiy o’sishning intensiv usuli ustuvorligi; iqtisodiyotning ochiq boʻlishi, uning bozor aloqalariga tayanishi; xilmaxil mulkchilik boʻlgani holda xususiy mulkning yetakchi o’rinda bulishi; iqtisodiyotning ijtimoiy yoʻnalishga egaligi; aholi turmush darajasining yuqoriligi; iqtisodiyotga siyosatning kuchli taʼsir koʻrsatishi; iqtisodiyotning globallashuvi. Erkin raqobatning bozor iqtisodiyoti (sof kapitalizm). Ushbu tizim XVIII asrda shakllangan bo’lsada, XIX asr oxiri XX asr boshlarida to’xtadi. Uning elementlarining muhim qismi “zamonaviy bozor tizimi’”ga kirib keldi. Ushbu iqtisodiy tizimning o’ziga xos xususiyatlari iqtisodiy resurslarga xususiy mulkchilik edi; erkin raqobat asosida makroiqtisodiy faoliyatni tartibga solishning bozor mexanizmi; har bir mahsulotni mustaqil ravishda ishlaydigan ko’lab xaridorlari va sotuvchilarining mavjudligi. Sof kapitalizmning asosiy shartlaridan biri bu iqtisodiy faoliyatning barcha ishtirokchilarining shaxsiy erkinligi , ya’ni nafaqat kapitalistik tadbirkor, balki yollangan ishchi ham. Iqtisodiy taraqqiyotning hal qiluvchi sharti kapitalga ega bo’lganlarning tadbirkorlik faoliyati erkinligi va xodimning o’z mehnatini sotish erkinligi edi. Ko’rib chiqilayotgan iqtisodiy tizimdagi asosiy iqtisodiy muammolarni hal qilish mexanizmi qanday? Ular bilvosita, talab va taklif ta’sirida bozorda rivojlanayotgan narxlar orqali hal etiladi. Narxlar darajasi va dinamikasi bilan belgilanadigan bozor konyukturasiga e’tibor qaratib, tovar ishlab chiqaruvchilar barcha resurslarni taqsimlash, bozorda talab qilinadigan tovarlarni ishlab chiqarish muammosini mustaqil ravishda hal qiladilar. Shunday qilib, bozor narxlar orqali millionlab odamlarning faoliyatini muvofiqlashtiradi. 7

Tadbirkorlar tobora ko’proq daromad (foyda) olishga, tabiiy resurslardan, mehnat resurslaridan, kapitaldan, bilimlardan iloji boricha tejamli foydalanishga va o’zlari tanlagan faoliyat sohasida o’zlarining ijodiy va tashkiliy (tadbirkorlik layoqati) qobiliyatlari kabi manbadan maksimal darajada foydalanishga intilishadi. Bu ishlab chiqarishni rivojlantirish va takomillashtirish uchun kuchli stimul bo’lib xizmat qiladi, xususiy mulkning ijodiy imkoniyatlarini ochib beradi. Zamonaviy bozor iqtisodiyoti (zamonaviy kapitalizm). Barchasi bilan taqqoslaganda, bozor tizimi eng moslashuvchan bo’lib chiqdi: u o’zgaruvchan ichki va tashqi sharoitlarga moslashib, qayta qurish imkoniyatiga ega. Uzoq evolyutsiya jarayonida, asosan, yigirmanchi asrda, erkin raqobatning bozor iqtisodiyoti zamonaviy bozor iqtisodiyotiga aylandi. Uning asosiy xususiyatlari: - mulkchilik shakllarining xilma-xilligi, ular orasida yetakchi o’rinni xususiy mulk turli shakllarda egallaydi ( individual mehnatdan tortib to yirik korporativgacha); - qudratli ishlab chiqarish va ijtimoiy infratuzilmani yaratishni tezlashtirgan ilmiy-texnikaviy inqilobni amalga oshirish; - milliy iqtisodiyot va ijtimoiy sohani rivojlantirishga davlatning faolroq ta’siri. Rivojlangan bozor iqtisodiyoti sharoitida iqtisodiy mexanizm sezilarli o’zgarishlarga uchraydi. Rejalashtirilgan boshqaruv usullari marketingni boshqarish tizimi shaklida alohida firmalar ichida yanada rivojlanadi. Shu bilan birga, makro darajada rejalashtirish usullarini ishlab chiqish milliy dasturlar va rejalarni amalga oshirishga qadar iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solish bilan bog’liq. Rejalashtirish bozor talablariga faol moshlashish vositasi sifatida ishlaydi. Natijada iqtisodiy rivojlanishning asosiy vazifalari yangi yechimni topadi. Shunday qilib, mahsulot hajmi va tuzilishi masalasi firmalar ichidagi marketing tadqiqotlari, shuningdek extiyojlarning rivojlanish prognozi asosida hal qilinadi. Bozor prognozi eskirgan tovarlarning chiqarilishini oldindan qisqartirishga va sifat jihatdan yangi modellar va mahsulot turlariga o’tishga imkon beradi. Ishlab 8

chiqarishni boshqarish marketing tizimi, ishlab chiqarish boshlanishidan oldin ham, ushbu turdagi tovarlarning asosiy qismini ishlab chiqaruvchi kompaniyalarning individual xarajatlarini bozorda mavjud bo’lgan narxlarga moshlashtirishga imkon beradi. Resurslardan foydalanish muammosi yirik kompaniyalar doirasida strategik rejalashtirish asosida hal etiladi. Shu bilan birga, yangi tarmoqlarni rivojlantirish uchun resurslarni qayta taqsimlash, asosan, ilmiy-texnik taraqqiyotning ustuvor yo’nalishlarida ilmiy tadqiqot ishlarini davlat tomonidan rag’batlantirish, davlat milliy va davlatlararo dasturlariga asoslangan byudjet mablag’lari bilan bog’liq. Vanihoyat, yaratilgan YaIMni taqsimlash muammosi nafaqat an’anaviy ravishda shakllangan shakllar asosida hal qilinmoqda, balki “inson omili” ni rivojlantirishga sarmoya kiritish uchun yirik kompaniyalar tomonidan ham, davlat tomonidan ham ko’proq resurslarni ajratish bilan to’ldirilmoqda: ta’lim tizimlarini moliyalashtirish, shu jumladan turli malakali ishchilarni qayta tayyorlash, ijtimoiy extiyojlar uchun aholiga tibbiy xizmatni takomillashtirish. Songgi o’n yilliklarda G’arb mamlakatlarida va dunyoning boshqa mintaqalarining eng rivojlangan mamlakatlarida kelajak posturalari tobora aniqroq paydo bo’lib, postindustrial jamiyatning zamonaviy kapitalizmini o’rnini bosdi. Uning xarakterli xususiyatlari: - asosan xizmatlar rolining oshishi hisobiga ishlab chiqarish va iste’mol tuzilmasining o’zgarishi; - ta’lim darajasining, birinchi navbatda, o’rta maktabdan keyingi ta’lim hisobiga o’sishi; - mehnatga yangicha munosabat, chunki yuqori ma’lumotli ishchilar unga nisbatan ijodiy munosabat va ishdagi inson munosabatlariga yuqori --talablar bilan ajralib turadi; - barqaror rivojlanishga o’tish orqali atrog-muhitga e’tiborni oshirish, ya’ni tabiiy resurslardan extiyotsiz foydalanishni cheklash; 9

- iqtisodiyotni insonparvarlashtirish (ijtimoiylashtirish), buning natijasida shaxs o’zi investitsiyalarning asosiy ob’ektiga aylanadi, shuningdek byudjet xarajatlari; - jamiyatni axborotlashtirish, natijada dunyoda bilimlarni ishlab chiqaruvchilar (fan va ilmiy xizmatlarda ishlaydigan), ularni tarqatuvchilar (axborot tarmoqlari, o’quv muassasalari, innovatsion firmalar) va iste’molchilar (butun jamiyat) soni tobora ko’payib bormoqda; - mahsulotlarning tez yangilanishi va yuqori darajada farqlanishi tufayli kichik bi znesning qayta tiklanishi; - iqtisodiy faoliyatning globallashuvi, buning natijasida dunyo ko’plab firmalar uchun yagona bozorga aylandi, hatto undan ham ko’proq kompaniyalar uchun mahsulotlar va iqtisodiy resurslarni eksport qilish va import qilish epizodik emas, balki tizimli operatsiyaga aylandi. Maʼmuriy-buyruqbozlik tizimi belgilari: mashinalar tizimiga asoslangan texnologiyaning boʻlishi, lekin uning past darajasi, ishlab chiqarishning industrial- agrar harakteri; iqtisodiyotning yopiq bo’lishi; davlat mulkining hukmronligi, jamoa mulkining bu mulk qo’shimchasiga aylanishi, xususiy mulkning taqiqlanishi; iqtisodiyotning bir markazdan turib rejalashtirilishi, reja topshiriqlarining majburiyligi; resurslar va mahsulotlarning yagona reja asosida taqsimlanishi; iqtisodiy stimullar zaif boʻlgani holda siyosiy-maʼnaviy stimullarga ustuvorlik berilishi; iqtisodiyotning taqchilli bo’lishi, aholi turmush darajasining iqtisodiy salohiyatga nisbatan past bo’lishi, uning gʻoyat sekin oʻsishi. Ushbu tizim ilgari SSSRda, Sharqiy Evropa mamlakatlarida va bir qator Osiyo davlatlarida hukmronlik qilgan. Ma'muriy-buyruqbozlik tizimining o'ziga xos xususiyatlari bu deyarli barcha iqtisodiy resurslarga davlat tomonidan egalik qilish, iqtisodiyotni kuchli monopollashtirish va byurokratlashtirish, iqtisodiy mexanizmning asosi sifatida markazlashtirilgan, direktiv, iqtisodiy rejalashtirishdir. Ma'muriy-buyruqbozlik tizimining iqtisodiy mexanizmi bir qator xususiyatlarga ega. Bu, birinchidan, barcha korxonalarni yagona markazdan - davlat hokimiyatining yuqori darajali uy xo'jaliklaridan to'g'ridan-to'g'ri 10

boshqarishni o'z ichiga oladi. Ikkinchidan, davlat mahsulot ishlab chiqarish va taqsimlashni to'liq nazorat qiladi, buning natijasida alohida korxonalar o'rtasida erkin bozor munosabatlari chiqarib tashlanadi. Uchinchidan, davlat apparati iqtisodiy faoliyatni asosan ma'muriy-buyruqli (direktiv) usullardan foydalangan holda boshqaradi, bu esa mehnat natijalariga moddiy qiziqishni yo'q qiladi. Ijroiya hokimiyatning haddan tashqari markazlashtirilishi bilan iqtisodiy mexanizm va byurokratizatsiya rivojlanadi. O'zining tabiatiga ko'ra, byurokratik markaziylik iqtisodiy faoliyat samaradorligini oshirishga qodir emas. Gap shundaki, iqtisodiyotni to'liq milliylashtirish, uning miqyosida ishlab chiqarish va mahsulotlarni sotishni misli ko'rilmagan darajada monopollashtirishiga olib keladi. Raqobat bo'lmaganda, xalq xo'jaligining barcha sohalarida tashkil etilgan va vazirliklar va idoralar tomonidan qo'llab-quvvatlanadigan yirik monopoliyalar yangi uskunalar va texnologiyalarni joriy etish haqida o'ylamaydilar. Monopoliya natijasida yuzaga kelgan tanqislik iqtisodiyoti milliy iqtisodiyotda nomutanosiblik mavjud bo'lganda normal moddiy va inson zaxiralarining yo'qligi bilan tavsiflanadi. Ma'muriy-buyruqbozlik tizimiga ega mamlakatlarda asosiy iqtisodiy muammolarni hal qilish o'ziga xos xususiyatlarga ega edi. Mavjud mafkuraviy printsiplarga muvofiq, mahsulotlar hajmi va tuzilishini aniqlash vazifasi o'ta jiddiy va mas'uliyatli deb hisoblanib, uni to'g'ridan-to'g'ri ishlab chiqaruvchilar - sanoat korxonalari, kolxozlar va sovxozlarga topshirishdi. Shu sababli, ijtimoiy ehtiyojlar tarkibi markaziy rejalashtirish organlari tomonidan aniqlandi. Biroq, bunday ehtiyojlar darajasida ijtimoiy ehtiyojlarning tafsilotlarini batafsil bilish va oldindan bilish umuman imkonsiz bo'lganligi sababli, ushbu organlar asosan minimal ehtiyojlarni qondirish vazifasini bajargan. Moddiy tovarlar, mehnat va moliyaviy resurslarni markazlashtirilgan ravishda taqsimlash to'g'ridan-to'g'ri ishlab chiqaruvchilar va iste'molchilar ishtirokisiz amalga oshirildi. Bu markazlashtirilgan rejalashtirishga asoslangan "ommaviy" maqsadlar va mezonlarga muvofiq tanlangan. Mavjud mafkuraviy 11

tamoyillarga muvofiq resurslarning katta qismi harbiy-sanoat kompleksini rivojlantirishga yo'naltirildi. Yaratilgan mahsulotlarni ishlab chiqarish ishtirokchilari o'rtasida taqsimlash markaziy hokimiyat tomonidan universal qo'llaniladigan tarif tizimi, shuningdek, ish haqi jamg'armasining markazlashtirilgan tasdiqlangan standartlari orqali qat'iy tartibga solingan. Bu to'lovlarni tenglashtirish usulining ustunligiga olib keldi. Ushbu tizimning samarasizligi, uning ilmiy-texnik taraqqiyot yutuqlariga daxlsizligi va iqtisodiy rivojlanishning jadal turiga o'tishni ta'minlay olmasligi deyarli barcha sotsialistik (kommunistik) mamlakatlarda muqarrar fundamental ijtimoiy-iqtisodiy o'zgarishlarni keltirib chiqardi. Ushbu mamlakatlarda iqtisodiy islohotlar strategiyasi dunyo tsivilizatsiyasining rivojlanish qonunlari bilan belgilanadi, buning natijasida u erda tez yoki kam tezlikda zamonaviy bozor iqtisodiyoti barpo etilmoqda Evolyutsion tarixiy rivojlanish natijasida anʼanaviy iqtisodiy tizim bozor tizimiga aylanadi, uni revolyutsion yo’l bilan yoʻqotish natijasida zurlik bilan maʼmuriy-buyruqbozlik tizimi o’rnatiladi, u o’zini oqlamaganidan qaytadan bozor tizimiga o’tish yuz beradi. Shunday oʻtish jarayonida transformatsiyalashayotgan, yaʼni o’tish xolatidagi iqtisodiy tizim yuzaga keladi. Bu tizimning asosiy belgisi rejali maʼmuriy buyruqbozlik tizimining bozor tizimiga aylanib borishidir. Bu jarayonda bozor islohotlari muhim o’rinda turadi. Bu tizim koʻp ukladli boʻlib, uning qanchalik uzoq saqlanishi oʻtish davrining naqadar uzun yoki qisqa boʻlishiga bogʻliq. Tizimlar ichidagi modellar Har bir tizim iqtisodiy tashkil etishning o'ziga xos milliy modeli bilan ajralib turadi, chunki mamlakatlar o'zlarining noyob tarixi, iqtisodiy rivojlanish darajasi, ijtimoiy va milliy sharoitlari bilan ajralib turadi. Demak, ma'muriy- buyruqbozlik tizimi sovet modeli, xitoy modeli va boshqalar bilan ajralib turadi.Hozirgi bozor tizimi turli modellar bilan ham ajralib turadi. Eng mashhur milliy modellarni ko'rib chiqing. 12

Amerika modeli tadbirkorlik faoliyatini har tomonlama rag'batlantirish, aholining eng faol qismini boyitish tizimiga asoslanadi. Kambag'al guruhlar turli imtiyozlar va imtiyozlar orqali maqbul turmush darajasini yaratadilar. Ijtimoiy tenglik vazifalari umuman qo'yilmaydi. Ushbu model mehnat unumdorligining yuqori darajasi va shaxsiy muvaffaqiyatga ommaviy yo'nalishga asoslangan. Umuman olganda, Amerika modeli barqaror atrof-muhit va iqtisodiy muvozanatni saqlashga qaratilgan hukumat ta'siri bilan tavsiflanadi. Shved modeli milliy daromadni aholining kam ta'minlangan qatlamlari foydasiga qayta taqsimlash orqali mulk tengsizligini kamaytirishga qaratilgan kuchli ijtimoiy siyosat bilan ajralib turadi. Bu erda davlatning qo'lida asosiy vositalarning atigi 4% bor, ammo 90-yillarda davlat xarajatlarining ulushi. Bu yalpi ichki mahsulotning 50 foizidan ortig'ini tashkil etdi, ushbu xarajatlarning yarmidan ko'pi ijtimoiy ehtiyojlarga sarflandi. Tabiiyki, bu yuqori soliq sharoitida, ayniqsa jismoniy shaxslar uchun mumkin. Ushbu model "funktsional sotsializatsiya" deb nomlanadi, ya'ni ishlab chiqarish funktsiyasi raqobatbardosh bozor asosida ishlaydigan xususiy korxonalarga tushadi va yuqori turmush darajasini (shu jumladan, bandlik, ta'lim, ijtimoiy sug'urta) va ko'plab infratuzilma elementlarini (transport, ITI) ta'minlash vazifasi - davlat haqida. Germaniyaning ijtimoiy bozor iqtisodiyoti. Ushbu model Gitlerit xavotirlarini tugatish va iqtisodiyotning barcha shakllariga (katta, o'rta, kichik) barqaror rivojlanishni ta'minlash asosida yaratilgan. Shu bilan birga, Mittelshtand deb ataladigan maxsus himoya, ya'ni. kichik va o'rta korxonalar, fermer xo'jaliklari. Davlat narxlarga, yig'imlarga va texnik standartlarga faol ta'sir ko'rsatadi. Ushbu tizim asosidagi bozor yuqori samarador biznes uchun rag'batlantiruvchi vositalardan foydalandi. Yaponiya modeli mehnat unumdorligining o'sishi natijasida aholining turmush darajasida (shu jumladan ish haqi darajasi) ma'lum bir pasayish bilan tavsiflanadi. Buning natijasida mahsulot tannarxini pasaytirish va uning jahon bozorida raqobatbardoshligini keskin oshirishga erishilmoqda. Bunday model milliy o'zlikni anglashning o'ta yuqori darajada rivojlanishi, millat manfaatlarining 13

muayyan odamning manfaatlaridan ustunligi, aholining mamlakat ravnaqi uchun muayyan fidokorliklar qilishga tayyorligi bilan mumkin. Yaponiya rivojlanish modelining yana bir o'ziga xos xususiyati davlatning iqtisodiyotni modernizatsiya qilishdagi, ayniqsa uning boshlang'ich bosqichidagi faol roli bilan bog'liq. Janubiy Koreyalik modelning yaponiyaliklar bilan o'xshashligi juda ko'p. Bu, xususan, mamlakat aholisining psixologik tuzilishining o'ziga xos xususiyatlariga, konfutsiylik axloqiy me'yorlariga asoslangan yuqori mehnatkashligi va o'z vazifalariga mas'uliyat bilan munosabatda bo'lishiga ishora qiladi. Ikkala modelga xos bo'lgan narsa bu davlat organlarining iqtisodiyotni qayta qurishdagi faol ishtirokidir. Uni modernizatsiyalashni jadallashtirish uchun soliq, tarif va valyuta siyosatlari keng qo'llaniladi. Uzoq vaqt davomida resurslar narxlari va ishlab chiqarish va iste'mol maqsadlari uchun keng turdagi mahsulotlar ustidan nazorat mavjud edi. Janubiy Koreyada iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solish tizimi Janubiy Koreya mahsulotlarining jahon bozorida raqobatdosh bo'lishiga yordam beradi. Va nihoyat, Janubiy Koreya modelining yana bir elementi bu davlat organlari tomonidan qisqa vaqt ichida o'rta sinfning yaratilishiga hissa qo'shgan kichik va o'rta korxonalarni har tomonlama qo'llab- quvvatlashdir. Shu bilan birga, 90-yillarning oxirida ko'rsatilgandek, Janubiy Koreya va Yaponiya modellari, ayniqsa bozor mexanizmiga kuchli davlat aralashuvi bilan, ularning global moliyaviy inqirozlarga nisbatan past moslashuvchanligiga ega. Amerika modeli - kichik biznesni faol rivojlantirish (barcha yangi ish o'rinlarining 80 foizga yaqini kichik biznes sub'ektlari tomonidan yaratiladi); - davlat iqtisodiyotni tartibga solishga minimal darajada aralashadi; - mulkning umumiy hajmida juda kam vakillik mavjud; - jamiyatning boylar va kambag'allar sinflariga bo'linishi; - kam ta'minlangan fuqarolarning hayot darajasi va ijtimoiy ta'minoti. Yaponiya iqtisodiy modeli 14

- davlatning iqtisodiyotni rivojlantirishga faol ta'sirini ushbu rivojlanishni majburiy rejalashtirish bilan (iqtisodiyotning alohida sohalari uchun besh yillik rejalar tuziladi); - oddiy ishchilar va kompaniya rahbarlari uchun ish haqi miqdori bir oz farq qiladi, shuning uchun aholining daromad darajasi mutlaqo bir xil; - iqtisodiyot aniq ijtimoiy yo'nalishga ega (umr bo'yi yollash amaliyoti, ijtimoiy sheriklik va boshqalar). Janubiy Koreya modeli - davlat rejalashtirish, besh yillik rejalarni ishlab chiqish; - eksportni rivojlantirish va importni minimallashtirish maqsadida tashqi iqtisodiy faoliyatni qat'iy tartibga solish; - bank sektorida davlat nazorati. 15

II bob Skandinaviya davlatlarida iqtisodiy rivojlanish modellarining oʻziga xos xususiyatlari 2.1 Iqtisodiy rivojlanishning shved modeli Shved modeli milliy daromadni aholining kam ta'minlangan qatlamlari foydasiga qayta taqsimlash orqali mulk tengsizligini kamaytirishga qaratilgan kuchli ijtimoiy siyosat bilan ajralib turadi. Bu erda davlatning qo'lida asosiy vositalarning atigi 4% bor, ammo 90-yillarda davlat xarajatlarining ulushi. Bu yalpi ichki mahsulotning 50 foizidan ortig'ini tashkil etdi, ushbu xarajatlarning yarmidan ko'pi ijtimoiy ehtiyojlarga sarflandi. Tabiiyki, bu yuqori soliq sharoitida, ayniqsa jismoniy shaxslar uchun mumkin. Ushbu model "funktsional sotsializatsiya" deb nomlanadi, ya'ni ishlab chiqarish funktsiyasi raqobatbardosh bozor asosida ishlaydigan xususiy korxonalarga tushadi va yuqori turmush darajasini (shu jumladan, bandlik, ta'lim, ijtimoiy sug'urta) va ko'plab infratuzilma elementlarini (transport, ITI) ta'minlash vazifasi - davlat haqida. Germaniyaning ijtimoiy bozor iqtisodiyoti. Ushbu model Gitlerit xavotirlarini tugatish va iqtisodiyotning barcha shakllariga (katta, o'rta, kichik) barqaror rivojlanishni ta'minlash asosida yaratilgan. Shu bilan birga, Mittelshtand deb ataladigan maxsus himoya, ya'ni. kichik va o'rta korxonalar, fermer xo'jaliklari. Davlat narxlarga, yig'imlarga va texnik standartlarga faol ta'sir ko'rsatadi. Ushbu tizim asosidagi bozor yuqori samarador biznes uchun rag'batlantiruvchi vositalardan foydalandi. Yaponiya modeli mehnat unumdorligining o'sishi natijasida aholining turmush darajasida (shu jumladan ish haqi darajasi) ma'lum bir pasayish bilan tavsiflanadi. Buning natijasida mahsulot tannarxini pasaytirish va uning jahon bozorida raqobatbardoshligini keskin oshirishga erishilmoqda. Bunday model milliy o'zlikni anglashning o'ta yuqori darajada rivojlanishi, millat manfaatlarining muayyan odamning manfaatlaridan ustunligi, aholining mamlakat ravnaqi uchun muayyan fidokorliklar qilishga tayyorligi bilan mumkin. Yaponiya rivojlanish modelining yana bir o'ziga xos xususiyati davlatning iqtisodiyotni modernizatsiya qilishdagi, ayniqsa uning boshlang'ich bosqichidagi faol roli bilan bog'liq. 16

Janubiy Koreyalik modelning yaponiyaliklar bilan o'xshashligi juda ko'p. Bu, xususan, mamlakat aholisining psixologik tuzilishining o'ziga xos xususiyatlariga, konfutsiylik axloqiy me'yorlariga asoslangan yuqori mehnatkashligi va o'z vazifalariga mas'uliyat bilan munosabatda bo'lishiga ishora qiladi. Ikkala modelga xos bo'lgan narsa bu davlat organlarining iqtisodiyotni qayta qurishdagi faol ishtirokidir. Uni modernizatsiyalashni jadallashtirish uchun soliq, tarif va valyuta siyosatlari keng qo'llaniladi. Uzoq vaqt davomida resurslar narxlari va ishlab chiqarish va iste'mol maqsadlari uchun keng turdagi mahsulotlar ustidan nazorat mavjud edi. Janubiy Koreyada iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solish tizimi Janubiy Koreya mahsulotlarining jahon bozorida raqobatdosh bo'lishiga yordam beradi. Va nihoyat, Janubiy Koreya modelining yana bir elementi bu davlat organlari tomonidan qisqa vaqt ichida o'rta sinfning yaratilishiga hissa qo'shgan kichik va o'rta korxonalarni har tomonlama qo'llab- quvvatlashdir. Shu bilan birga, 90-yillarning oxirida ko'rsatilgandek, Janubiy Koreya va Yaponiya modellari, ayniqsa bozor mexanizmiga kuchli davlat aralashuvi bilan, ularning global moliyaviy inqirozlarga nisbatan past moslashuvchanligiga ega. Amerika modeli - kichik biznesni faol rivojlantirish (barcha yangi ish o'rinlarining 80 foizga yaqini kichik biznes sub'ektlari tomonidan yaratiladi); - davlat iqtisodiyotni tartibga solishga minimal darajada aralashadi; - mulkning umumiy hajmida juda kam vakillik mavjud; - jamiyatning boylar va kambag'allar sinflariga bo'linishi; - kam ta'minlangan fuqarolarning hayot darajasi va ijtimoiy ta'minoti. Yaponiya iqtisodiy modeli 17

- davlatning iqtisodiyotni rivojlantirishga faol ta'sirini ushbu rivojlanishni majburiy rejalashtirish bilan (iqtisodiyotning alohida sohalari uchun besh yillik rejalar tuziladi); - oddiy ishchilar va kompaniya rahbarlari uchun ish haqi miqdori bir oz farq qiladi, shuning uchun aholining daromad darajasi mutlaqo bir xil; - iqtisodiyot aniq ijtimoiy yo'nalishga ega (umr bo'yi yollash amaliyoti, ijtimoiy sheriklik va boshqalar). Janubiy Koreya modeli - davlat rejalashtirish, besh yillik rejalarni ishlab chiqish; - eksportni rivojlantirish va importni minimallashtirish maqsadida tashqi iqtisodiy faoliyatni qat'iy tartibga solish; - bank sektorida davlat nazorati. Xitoy modeli - bozorning birga yashashi; - erkin iqtisodiy zonalarni yuritish; - aholining teng daromad darajasi; - uy xo'jaliklarining ahamiyati; xitoylik muhojirlar milliy iqtisodiyotning rivojlanishiga faol yordam bermoqdalar. milliy daromadni aholining eng kam ta'minlangan qatlamlari foydasiga qayta taqsimlash orqali mulk tengsizligini kamaytirishga qaratilgan kuchli ijtimoiy siyosatga ega. Bu erda davlatning qo'lida asosiy vositalarning atigi 4% bor Shved modeli, ammo davlat xarajatlarining ulushi 80-yillarda bo'lgan. YaIMning 70 foizi darajasida va ushbu xarajatlarning yarmidan ko'pi ijtimoiy maqsadlarga yo'naltirildi. Tabiiyki, bu faqat yuqori soliq stavkasi sharoitida mumkin. Ushbu model "funktsional sotsializatsiya" deb nomlanadi, bunda ishlab chiqarish funktsiyasi raqobatbardosh bozor asosida ishlaydigan xususiy korxonalarga tushadi va yuqori turmush darajasini (shu jumladan, bandlik, ta'lim, ijtimoiy sug'urta) va 18

infratuzilmaning ko'plab elementlarini (transport, ITI) ta'minlash funktsiyasi mavjud davlat. So'nggi bir yarim - ikki asr ichida dunyoda turli xil iqtisodiy tizimlar faoliyat ko'rsatdi: bozor iqtisodiyoti hukmronlik qiladigan ikkita bozor tizimi - bozor iqtisodiyoti va aralash iqtisodiyot va ikki bozor bo'lmagan tizimlar - an'anaviy va ma'muriy-buyruqbozlik tizimi. Muayyan iqtisodiy tizim doirasida alohida davlatlar va mintaqalarning iqtisodiy rivojlanishining xilma-xil modellari mavjud. Shved modeli - bu davlatga oliy ijtimoiy-iqtisodiy kuch mavqeini beradigan ijtimoiy- demokratik model. Demokratik yo'l bilan saylangan davlat hokimiyati organlari ijtimoiy va iqtisodiy hayotni tartibga solish uchun katta vakolatlar berdi. Biroq, ijtimoiy bozor iqtisodiyoti va "Skandinaviya sotsializmi" o'rtasidagi kontseptual farqlar amalda yo'q qilinayotganligini tan olish mumkin emas. Shunday qilib, zamonaviy davlatlar "aralash iqtisodiyot" tushunchasining asosini tashkil etuvchi, ijtimoiy jihatdan tartibga solinadigan bozor iqtisodiyotini barpo etishga o'z qarashlarini qo'ydilar. 2.2. Daniya, Norvegiya davlatlarida iqtisodiy rivojlanish xususiyatlari Iqtisodiy tizim tushunchasini aniqlash uchun umuman "tizim" toifasini aniqlash kerak. Tizim - bu tashkil etuvchi bir qator qismlardan tashkil topgan, tabiiy ravishda va qat'iy ravishda o'zaro bog'liqlik va o'zaro bog'liqlik bilan bog'liq bo'lgan organik yaxlit mavjudot. Atrofdagi dunyoda ikkita tizim o'zaro ta'sir qiladi: tabiat va jamiyat. Inson tabiatning bir qismi bo'lib, u tabiiy tizim asosida vujudga kelgan va ishlaydigan ijtimoiy tizimni tashkil etadi va undan ajralgan holda mavjud emas, chunki insonning juda chuqur mohiyati ikki tomonlama. Tizim sifatida inson jamiyati ijtimoiy hodisalar sifatida alohida shaxslar, ularning turli guruhlari va birlashmalarining o'zaro ta'sir ko'rsatadigan to'plamidir. Iqtisodiy tizim tabiiy va ijtimoiy tizimlar o'rtasidagi bog'liqlikdir. Bundan tashqari, u tabiatning ham, jamiyatning ham bir qismidir. Iqtisodiyot sohasida, 19

ijtimoiy tizim tomonidan shakllantirilgan, ilmiy-texnikaviy, tashkiliy yutuqlar mavjud. Ijtimoiy tizim ishlab chiqarilayotgan mahsulotlarning ehtiyojlari, sifat va miqdoriy xususiyatlarini shakllantiradi. Mulkiy munosabatlar va unda mavjud bo'lgan tashkiliy shakllar asosida jamiyatda yuz beradigan barcha iqtisodiy jarayonlarning jami ushbu jamiyatning iqtisodiy tizimini anglatadi. Tizimning mohiyatini anglab etgan holda, jamiyatning iqtisodiy hayotidagi ko'plab naqshlarni tushunish mumkin. Jamiyatning iqtisodiy tizimi tabiat va jamiyatning tizimli tashkil etilishidir, bunda tabiatdagi va jamiyatdagi har bir hodisa boshqa hodisalar bilan bog'liq bo'lib, ular bilan o'zaro munosabatda bo'ladi. Fenomenlarning ma'lum bir doirasi o'rtasida etarlicha yaqin aloqalar va kuchli barqaror o'zaro aloqa ularning xarakterli xususiyatlari bilan mos keladigan tizimlarning shakllanishiga olib keladi. Iqtisodiy tizim - bu iqtisodiy mahsulotni ishlab chiqarish, almashish, taqsimlash va iste'mol qilish xususiyatini belgilaydigan mavjudligi, faoliyati va o'zaro ta'siri ijtimoiy institutlar to'plamidir. Iqtisodiy tizim deganda haqiqiy, milliy iqtisodiyot tushuniladi, ya'ni uning ichki tuzilishi, firmalar, korxonalar, uy xo'jaliklari bo'lgan yagona mamlakat iqtisodiyoti tushuniladi. Barcha ishlab chiqarish va iqtisodiy bo'linmalar, xalq xo'jaligining barcha tarmoqlari mehnat taqsimoti va birja jarayonlari bilan mustahkam, barqaror bog'liqdir. Iqtisodiy tizimning quyidagi asosiy tarkibiy qismlarini nomlash mumkin: 1) shaxsiy, moddiy, ijtimoiy omillar bilan ifodalangan jamiyatning ishlab chiqarish kuchlari; 2) texnik va iqtisodiy munosabatlar; 3) ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlar; 4) iqtisodiy mexanizm. Ishlab chiqarish kuchlari va texnik-iqtisodiy munosabatlar ishlab chiqarishning texnologik usulini tashkil qiladi. Va ishlab chiqarishning texnologik rejimi ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlar bilan bir qatorda ishlab chiqarishning ijtimoiy yoki ijtimoiy rejimini shakllantiradi. 20

Iqtisodiy mexanizm - bu iqtisodiy va fuqarolik huquqi va iqtisodiy siyosat sohasidagi texnik, iqtisodiy, ijtimoiy-iqtisodiy, huquqiy munosabatlarning birikmasi. Zamonaviy dunyodagi barcha tendentsiyalarni hisobga olgan holda aytish mumkinki, "iqtisodiy tizim" tushunchasi bugungi kunda inson hayoti va jamiyatning deyarli barcha sohalarini qamrab oladi, ularning mavjudligi va hayotiy faoliyatini ta'minlaydi va ularning rivojlanishini belgilaydi. Iqtisodiy tizimlarning turlari va modellari So'nggi asrlarda dunyoda turli xil iqtisodiy tizimlar faoliyat ko'rsatdi: bozor iqtisodiyoti hukmron bo'lgan ikki bozor tizimi - erkin raqobat bozor iqtisodiyoti (sof kapitalizm) va zamonaviy bozor iqtisodiyoti (zamonaviy kapitalizm) va ikkita bozor bo'lmagan tizimlar - an'anaviy va ma'muriy- buyruqbozlik tizimi. Muayyan iqtisodiy tizim doirasida alohida davlatlar va mintaqalarning iqtisodiy rivojlanishining xilma-xil modellari mavjud. Avvalgilariga qaraganda bozor tizimi eng moslashuvchan bo'lib chiqdi: u qayta tiklanishga, o'zgaruvchan ichki va tashqi sharoitlarga moslashishga qodir. Rivojlangan bozor iqtisodiyoti sharoitida iqtisodiy mexanizm sezilarli o'zgarishlarga uchraydi. Rejalashtirilgan boshqaruv usullari marketingni boshqarish tizimi shaklida alohida firmalar ichida yanada rivojlantiriladi. Shu bilan birga, makro darajada rejalashtirilgan usullarni ishlab chiqish iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solish bilan bog'liq. Rejalashtirish bozor talablariga faol moslashish vositasi sifatida ishlaydi. Natijada, iqtisodiy rivojlanishning asosiy vazifalari yangi echimni topmoqda. Davlat tarmoqlari va milliy dasturlar (rejalar) ishlab chiqarilayotgan tovarlar va xizmatlar hajmi va tarkibiga ularning o'zgaruvchan ijtimoiy ehtiyojlariga ko'proq mos kelishini ta'minlovchi ta'sir ko'rsatadi. Resurslardan foydalanish muammosi iqtisodiy subyekt doirasida strategik rejalashtirish asosida, eng istiqbolli tarmoqlarni hisobga olgan holda hal qilinadi. Shu bilan birga, so'nggi sanoat tarmoqlarini rivojlantirish uchun resurslarni qayta 21

taqsimlash byudjet mablag'lari, davlat milliy va davlatlararo dasturlari, ustuvor yo'nalishlarda tadqiqotlar va ishlanmalar hisobiga amalga oshiriladi. Masalan, hozirgi kunda Evrika, Esprit va boshqa umumiy Evropa dasturlari amalga oshirilmoqda. Va nihoyat, yaratilgan yalpi milliy mahsulotni taqsimlash an'anaviy shakllangan shakllar asosida hal qilinadi va "inson omili" ni rivojlantirishga investitsiyalarni jalb qilish uchun yirik kompaniyalar ham, davlat tomonidan ham doimiy ravishda katta mablag'lar ajratilishi bilan to'ldiriladi: ta'lim tizimlarini moliyalash, shu jumladan turli malakali ishchilarni qayta tayyorlash, tibbiy yordamni yaxshilash davlat xizmatlari, ijtimoiy ehtiyojlar. Hozirgi vaqtda bozor iqtisodiyoti rivojlangan mamlakatlarda davlat byudjeti mablag'larining kamida 30-40 foizi ijtimoiy ta'minotga va ko'plab "qashshoqlikka qarshi kurashish" dasturlarini amalga oshirishga yo'naltirilgan. Iqtisodiy rivojlanmagan mamlakatlarda an'anaviy iqtisodiy tizim mavjud. Ushbu turdagi iqtisodiy tizim orqada qoladigan texnologiyalarga, qo'l mehnatidan keng foydalanishga va ko'p qatlamli iqtisodiyotga asoslangan. Turli xil iqtisodiyot ma'lum bir iqtisodiy tizimda boshqaruvning turli shakllarining mavjudligini anglatadi. Jamoa kolxozi va yaratilgan mahsulotning tabiiy taqsimlanishiga asoslangan tabiiy jamoa shakllari bir qator mamlakatlarda saqlanib kelinmoqda. Kichik hajmdagi ishlab chiqarish katta ahamiyatga ega. Bu ishlab chiqarish manbalariga shaxsiy egalik qilish va ularning egalarining shaxsiy ishlariga asoslanadi. An'anaviy tizimga ega bo'lgan mamlakatlarda kichik tovar ishlab chiqarish iqtisodiyotda hukmronlik qiladigan ko'plab dehqon va hunarmandchilik xo'jaliklari tomonidan taqdim etiladi. Nisbatan kam rivojlangan milliy tadbirkorlik sharoitida xorijiy kapital ko'pincha ko'rib chiqilayotgan mamlakatlar iqtisodiyotida katta rol o'ynaydi. Jamiyat hayotida asrlar davomida saqlanib kelayotgan urf-odatlar va urf-odatlar ustuvor bo'lib, diniy va madaniy qadriyatlar, kasta va mulk taqsimoti ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyotga xalaqit beradi. Asosiy iqtisodiy muammolarni hal qilish turli tuzilmalar doirasidagi o'ziga xos xususiyatlarga ega. An'anaviy tizim bunday xususiyat bilan ajralib turadi - 22

davlatning faol roli. Byudjet orqali milliy daromadning katta qismini qayta taqsimlash orqali davlat infratuzilmani rivojlantirish va aholining kam ta'minlangan qatlamlarini ijtimoiy qo'llab-quvvatlash uchun mablag 'ajratmoqda. Ma'muriy-buyruqbozlik tizimi (markazlashtirilgan, rejalashtirilgan, kommunist) ilgari SSSRda, Sharqiy Evropa mamlakatlarida, Osiyoning bir qator davlatlarida va dunyoning boshqa mamlakatlarida hukmronlik qilgan. Ma'muriy- buyruqbozlik tizimining o'ziga xos xususiyatlari bu deyarli barcha iqtisodiy resurslarga davlat tomonidan egalik qilish, aniq shakllarda iqtisodiyotni monopollashtirish va byurokratlashtirish, iqtisodiy mexanizmning asosi sifatida markazlashtirilgan iqtisodiy rejalashtirishdir. Ma'muriy-buyruqbozlik tizimiga ega mamlakatlarda umumiy iqtisodiy muammolarni hal qilish o'ziga xos xususiyatlarga ega edi. Mavjud mafkuraviy tamoyillarga muvofiq, mahsulotlar hajmi va tuzilishini aniqlash vazifasi o'ta jiddiy va mas'uliyatli deb hisoblanib, uni to'g'ridan-to'g'ri ishlab chiqaruvchilarga - sanoat korxonalari, kolxozlar va sovxozlarga topshirishdi. Yaratilgan mahsulotlarni ishlab chiqarish ishtirokchilari o'rtasida taqsimlash markaziy hokimiyat tomonidan amalda qo'llaniladigan tarif tizimi, shuningdek, markazlashtirilgan tasdiqlangan ish haqi stavkalari orqali qat'iy tartibga solingan. Bu to'lovlarni tenglashtirish usulining ustunligiga olib keldi. Ma'muriy-buyruqbozlik tizimida mahsulotlarni taqsimlashning o'ziga xos xususiyati partiya-davlat elitasining imtiyozli pozitsiyasi edi. Ushbu tizimning samarasizligi, uning ilmiy-texnikaviy taraqqiyot yutuqlariga daxlsizligi va iqtisodiy rivojlanishning jadal turiga o'tishni ta'minlashning imkoni yo'qligi barcha sobiq sotsialistik mamlakatlarda muqarrar fundamental ijtimoiy-iqtisodiy o'zgarishlarni keltirib chiqardi. Ushbu mamlakatlarda iqtisodiy islohotlar strategiyasi dunyo tsivilizatsiyasining rivojlanish qonunlari bilan belgilanadi. Mavjud keng qamrovli tizimlarga qo'shimcha ravishda, ularning har biri iqtisodiy tashkil etishning o'ziga xos milliy modellariga ega, chunki mamlakatlar tarixi, iqtisodiy rivojlanish darajasi, ijtimoiy va milliy sharoitlari bilan farq qiladi. 23

Shunday qilib, ma'muriy-buyruqbozlik tizimida sovet modeli, xitoy modeli va boshqalar mavjud edi.Hozirgi kapitalistik tizimda turli modellar ham mavjud. Amerika modeli tadbirkorlik faoliyatini har tomonlama rag'batlantirish, aholining eng faol qismini boyitish tizimiga asoslanadi. Kam ta'minlangan guruhlar qisman imtiyozlar va nafaqalar hisobiga maqbul turmush darajasini yaratadilar. Ijtimoiy tenglik vazifasi umuman qo'yilmaydi. Ushbu model mehnat unumdorligining yuqori darajasi va shaxsiy muvaffaqiyatga ommaviy yo'nalishga asoslangan. Yaponiya modeli mehnat unumdorligining o'sishi natijasida aholining turmush darajasida (shu jumladan ish haqi darajasi) ma'lum bir pasayish bilan tavsiflanadi. Buning natijasida mahsulot tannarxini pasaytirish va uning jahon bozorida raqobatbardoshligini keskin oshirishga erishilmoqda. Mulkni tabaqalashtirish uchun hech qanday to'siqlar yo'q. Bunday model milliy o'zlikni anglashning o'ta yuqori darajada rivojlanishi, millat manfaatlarining muayyan shaxs manfaatlaridan ustunligi, aholining mamlakat ravnaqi uchun muayyan moddiy qurbonliklarni qilishga tayyorligi bilan mumkin. Shved modeli milliy daromadni aholining eng kam ta'minlangan qatlamlari foydasiga qayta taqsimlash orqali mulk tengsizligini kamaytirishga qaratilgan kuchli ijtimoiy siyosatga ega. Bu erda davlatning qo'lida asosiy vositalarning atigi 4% bor, ammo davlat xarajatlarining ulushi 80-yillarda bo'lgan. YaIMning 70 foizi darajasida va ushbu xarajatlarning yarmidan ko'pi ijtimoiy maqsadlarga yo'naltirildi. Tabiiyki, bu faqat yuqori soliq stavkasi sharoitida mumkin. Ushbu model "funktsional sotsializatsiya" deb nomlanadi, bunda ishlab chiqarish funktsiyasi raqobatbardosh bozor asosida ishlaydigan xususiy korxonalarga tushadi va yuqori turmush darajasini (shu jumladan, bandlik, ta'lim, ijtimoiy sug'urta) va infratuzilmaning ko'plab elementlarini (transport, ITI) ta'minlash funktsiyasi mavjud davlat. So'nggi bir yarim - ikki asr ichida dunyoda turli xil iqtisodiy tizimlar faoliyat ko'rsatdi: bozor iqtisodiyoti hukmronlik qiladigan ikkita bozor tizimi - bozor iqtisodiyoti va aralash iqtisodiyot va ikki bozor bo'lmagan tizimlar - 24

an'anaviy va ma'muriy-buyruqbozlik tizimi. Muayyan iqtisodiy tizim doirasida alohida davlatlar va mintaqalarning iqtisodiy rivojlanishining xilma-xil modellari mavjud. Xulosa Zamonaviy iqtisodiy nazariyada iqtisodiyotning asosiy xususiyatlarini aniqlash uchun iqtisodiy tizim tushunchasi qo'llaniladi. Adabiyotlarda siz iqtisodiy tizimning juda ko'p ta'riflarini topishingiz mumkin. Aslida, ular iqtisodiyotni tashkil etish shakli, iqtisodiy mexanizm bo'lib, uning vazifasi cheklangan ishlab chiqarish resurslaridan samarali foydalanish usullari va usullarini topishdir. So'nggi bir yarim - ikki asr ichida dunyoda quyidagi tizimlar ishladi: erkin raqobat bozor iqtisodiyoti (sof kapitalizm), zamonaviy bozor iqtisodiyoti (zamonaviy kapitalizm), ma'muriy-buyruqbozlik va an'anaviy iqtisodiyot. Har bir tizim iqtisodiy tashkil etishning o'ziga xos milliy modeliga ega, chunki mamlakatlar o'zlarining noyob tarixi, iqtisodiy rivojlanish darajasi, ijtimoiy va milliy sharoitlari bilan ajralib turadi. Bir tizimdan ikkinchisiga o'tish iqtisodiyotning alohida, o'tish holatini keltirib chiqaradi. O'tish davri iqtisodiyoti o'ziga xos xususiyatlar bilan tavsiflanadi, unda maxsus iqtisodiy shakllar (masalan, qisman xususiylashtirilgan korxonalar) faoliyat ko'rsatmoqda va shu bilan birga yangi tizimga xos bo'lgan shakllarning jadal rivojlanishi, eski iqtisodiy munosabatlarning asta-sekin yo'q bo'lib ketishi kuzatilmoqda. Har bir mamlakat, har bir mintaqa o’z taraqqiyot yo’lida bir nechta iqtisodiy tizimlarni bosib o’tadi. Bu iqtisodiy tizimlardan o’tish davrida mamlakatlar iqtisodiy ahvolini yaxshilashga intiladilar, rivojlanishga harakat qiladilar. 25

Foydalanilgan adabiyotlar: 1. OʻzME. Birinchi jild. Toshkent, 2000- yil; 2. Amasova V.V., Gukasyan G.M., Maxovikova G.A. Iqtisodiy nazariya. Piter, 2000-yil; 3. Bazeler U., Sabov Z., Geynrix J., Koch V. Iqtisodiy nazariya asoslari: tamoyillar, muammolar, siyosat. Germaniya tajribasi ruscha yo’l. – SPD: Piter, 2000. – 800s; 4. Kamayev V.D. va boshqalar. Iqtisodiy nazariya (iqtisod) asoslari bo’yicha darslik. – M.: Vlados, 1995. – 384s; 5. McConnell CR, Bru C.L. Iqtisodiyot: tamoyillar, muammolar va siyosat. 2 jildda. Ingliz tilidan. – M.: Respublika, 1992. – 786 p; 6. Menshikov S.M. Yangi iqtisodiyot. Iqtisodiy bilim asoslari: darslik. – M.: Xalqaro munosabatlar, 1999. – 400-yillar; 7. Ioxin V.Y. iqtisodiy nazariya: Darslik. Yurist, 2000; 8. Iqtisodiy nazariya: darslik. Dobrinina, L.S., Tarasevich: piter, 2000; 26

Похожие

O’zbekistonda iqtisodiy islohotlarni amalga oshirishda tashqi iqtisodiy faoliyatni erkinlashtrishning ahamiyati

Xalqaro iqtisodiy tashkilotlar va ularning vazifalari

Inflyatsiya tushunchasi va uning iqtisodiy mazmun mohiyati

Yevro osiyo iqtisodiy ittifoqi bilan hamkorlikning O’zbekiston moliya tizimiga tasiri

Yevropa valyuta tizimi rivojlanish istiqbollari