Давлат механизм - Юриспруденция - Курсовые работы

Давлат механизм

Загружено в:

30.09.2019

Скачано:

0

Размер:

154.5 KB

МУНДАРИЖА КИРИШ .................................................................................................................. I БОБ. ДАВЛАТ МЕХАНИЗМИ 1.1 Давлат механизми тушунчаси ……………………………. 1.2 Давлат механизми таркиби......................................... II БОБ. ДАВЛАТ МЕХАНИЗМИ НИИГ ХУСУСИЯТЛАРИ 2.1 Давлат механизмида бюрократия ва бюрократизм ........................................................................ 2.2 Давлат механи змининг белгилари ХУЛОСА ................................................................................................................ ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР РЎЙҲАТИ ............................

Кириш Жахон тарихий тажрибасининг курсатишича, мустакилликни кулга киритган, миллий ва ижтимоий озодликка эришган хар кандай мамлак ат , халк ва миллат олдида давлат курилишининг у ёки бу турини , демократияга боришнинг узига хос ва мос йулини , янги жамият барпо этишининг уз андозасини эркин ва ихтиёрий равишда танлаб олиш , хаётга жорий этишдек ута мураккаб ва нихоятда масъулиятли вазифа кундаланг булиб туради . Дунёда давлат хокимиятини ташкил этиш ва бошкарувнинг турли вариантлари ва шакллари мавжуд. Давлат курилишининг у ёки бу туридан кайси бирини узи учун макул деб танлаб олиш айрим шахсларнинг хохиши иродасига эмас, балки мамлакатнинг ижтимоий-иктисодий сиёсий тарихий шарт-шароитларига, ривожланиш даражасига миллий манфаатларга, халкнинг залий турмуш тарзи, анъаналари, урф-одатлари, маънавий-ахлокий кадриятларига богликдир. Мустакилликнинг дастлабки кунлариданок Узбекистон Республикаси олдида миллий давлатчиликнинг халкимиз манфаатларига, келажак авлодларимиз такдири, талаб ихтиёжларига, дунё андозаларига тула жавоб берадиган ва халкаро тан олинган кучли демократик хукукий давлат ва фукаролик жамияти барпо этишдек нихоятда долзарб муаммо турарди. Шундай давлат ва жамиятгина Узбекистон халкининг муносиб турмушини унинг хукуклари ва эркинлигини кафолатлаши, миллий анъаналар ва маданият кайта тикланишини, шахс сифатида инсоннинг маънавий-ахлокий камол топишини таъминлаши мумин. «Биз мустакил хукукий давлатни барпо этишнинг асосий максад ва вазифаларини белгилар эканмиз, - дейди Президент, - Узбекистоннинг цивилизация ва тараккиётнинг юксак, ёркин чуккиларига эришишда маданий ва тарихий мероснинг, халкнинг инсонпарварлик анъаналарининг юксак марраларини эгаллаган, умум-инсоний кадриятлар ва меъёрларга содик булган озод ва хар томонлама уйгун камол топган шахс асосий таянч булишини кайта-кайта таъкидлаганмиз»

Бугун биз кураётган хукукий давлат узининг маъно-мохияти, шакли сиёсий ва ижтимоий негизи, асосий тамойилларига кура узига хос хусусиятларга эга булиб, давлатларнинг бошка типларидан жиддий равишда фарк килади. Бу – табиий – конуний жараёндир. «Дунёда бир-бирига айнан ухшаш иккита инсон булмаганидек, бир-бирига айнан ухшаган иккита давлат хам йук. Хар бир давлат бетакрор ижтимоий ходисадир. Хар кайси халк тарихий ва маънавий тараккиётининг хосилидир, унинг узига хос, узига мос маданияти ривожининг натижасидир». Хукукий давлат узининг инсонпарварлик мохияти, адолатпарварлиги, бошка хислат ва фазилатларига кура инсон, унинг моддий, маънавий манфаатларига тамомила зид булган собик совет давлатининг кескин фарк килади. Маълумки, 70 йил мобайнида Ўзбекистоннинг тақдири ва фарвонлиги собиқ Иттифоқ қўлида бўлиб келди. Республикадан маҳсулртлар ва хом ашёни ташиб кетишар, респуб-ликамизга эса, бу ерда истиқомат қилувчилардан сўраб - нетмай, маслаҳатлашмай, ўзлари лозим топган нарсаларнигина келтиришарди. Ўзбекистонда амалга ошириладиган бошқарув тизими жойларда ҳам, тармокдарда ҳам, ишлаб чиқариш соҳаларида ҳам ва тақсимотда ҳам марказга қатъий тобелик асосида, у белгилаб берган чизиқцан ташқарига чиқмай олиб бориларди. Шуни мамнуният билан қайд этиш керакки, Ўзбекистон ўзининг чинакам мустақилликка эришиш мақсадини биринчилардан бўлиб эълон қилди. У собиқ Иттифоқ республика-лари ўртасида биринчи бўлиб бошқарувнинг президентлик шаклини жорий этди, кенг миқёсли ислоҳотлар, жамиятдаги туб ўзгаришлар ва янгиланишлар йўлини танлади. 1991 йилнинг 31 август куни ўзбек халқининг ўз та қ дирини ўзи белгилаш ҳуқуқи амалга ошди - Ўзбекистон Республикасининг давлат мустақиллиги эълон қилинди. Республика бутун кўпмиллатли аҳолининг иродаси «Ўзбекистон Республикаси давлат мустақиллигининг асослари тўғрисида»га конституциявий қонунда мустаҳкамланди ҳамда умум-халқ

референдумида яқдил тасдигини топди. Ўзбекистон Республикаси ҳудуди ва иқтисодий салоҳияти бўлинмаслиги, унинг чегаралари эса дахлсиз бўлиб, давлат ҳимоясида эканлиги тамойили қарор топди. Мустақиллик қўлга киритилиши билан дарҳол республикада демократик ҳуқуқий давлат асослари вужудга келтирила бошлади. Бунинг учун олдинги тоталитар тузум иллатларини тагтомири билан қўпориб ташлашга кескин кири-шилди. Кўппартиявийлик, ғоялар ва фикрлар хилма- хиллиги билан муроса қилиш ҳаётий воқеликка айланди. Бир мафкура ҳукмронлигига барҳам берилди. Умуминсоний қадриятлар, жаҳон тан олган чинакам демократия, инсон эр-кинликлари ва ҳуқуқлари нормаларини қарор топтириш вазифаси қўйилди. Республикада сўзда эмас - амалда ҳокимиятнинг қонун чиқарувчи, ижроия ва судлов ҳокимиятларига бўлиниш тамойили амал қилмокда. Ўзбекистон халқи давлат ҳокимия-тининг чинакам манбаига айлақди ва бу ҳокимиятни ҳам бевосита, ҳам ўз ваколатли вакиллари - депутатлар корпуси орқали амалга оширмоқ д а. Буларнинг ҳаммаси қонун чиқарувчилик ишини фаол йўлга қўйишни тақозо этди. Уни республика парламенти - Олий Мажлис муваффақиятли олиб бормоқца. Олий Мажлиснинг бутун салоҳияти бугунги кунда ёш мустақил давлатимизни ҳар томонлама ҳуқуқий таъминлашга йўналтирилган. Давлат бошқарувининг янги, янада замонавий ҳамда янги шароитларга тез мослашадиган тизимини шакллантириш бўйича ишлар зудлик билан бошлаб юборилди. Бошқарувнинг президентлик шакли бу тизимнинг ўзаги бўлиб қолди. Жойларда бошқарув тизимини қайта ташкил этиш вазифаси қўйилиб, муваффақиятли удцаланди - вилоятлар, туманлар ва шаҳарларда ҳокимлик тузилмалари жорий этилди. Қонунлар устуворлигини, улар олдида мамлакат барча фуқаролари тенглигини таъминловчи суд ҳокимиятини қайта ташкил этиш ишлари фаол олиб борилмокда. Цивилизациялашган фуқаролик

жамиятининг ушбу таркибий қисмлари қонунчилик ва ҳуқуқ-тартиботнинг, қатъий интизом ва масъулият-лиликнинг асоси бўлиб хизмат қилади. Республика олдида ўз тараққиёт йўлини танлашдек жиддий вазифа кўндаланг турарди. Унинг зарурлиги республикамиз Президентининг қуйидаги сўзларида яққол ифодаланган: «Жаҳон тажрибаси шундан далолат берадики, ўз давлат-чилигини қўлга киритиш, миллий ва ижтимоий озодликка эришиш ҳеч қаерда енгил ва осонликча бўлмаган. Мустақилликка эришган ҳар бир мамлакат ўз тараққиёт йўлини излайди, янги жамият барпо этишда ўз андозасини ишлаб чиқишга интилади. Ижтимоий-иқтисодий ва сиёсий вазият, одамлар ўртасида таркиб топган муносабатлар, уларнинг дунёқараши, жумладан диний эътиқоди, руҳияти ва хулқ-атвор нормалари шуни тақозо этади». Давлатимиз бошлиғи, шунингдек, жаҳонда ижтимоий тараққиётнинг турк, швед, жанубий корейс ва бошқа турли хил кўринишлари мавжудлигини ҳам таъкидлади. Бир қатор мусулмон давлатлари ва янги саноати ривожланган мамлакатлар тажрибаси, иккинчи жаҳон урушидан кейин халқ хўжалигани тиклаш бўйича Оврупо мамлакатлари ва Япония амалиёти намуналари мавжуд. Бироқ, дея таъкидлайди Президент, «Ўзбекистон бошқа давлатлар тараққиёти жараёнида тўпланган ва республика шароитига татбиқ қилса бўладиган барча ижобий ва мақбул тажрибалардан шак-шубҳасиз самарали фойдаланади» 2 3 . Бунда гап, албатта, у ёки бу мафтункор ва ижобий самараси юксак андозадан оддий нусха кўчириш устида бораётгани йўқ. Президентимизнинг қуйидаги фикрларида ушбу масалага бўлган қатъий нуқтаи назар ўз ифодасини топган: «Жаҳон ва ўзимизнинг амалиётимиздан олинган барча унумли тажрибани рад этмаган ҳолда ўз ижтимоий-иқтисодий ва сиёсий-ҳуқуқий тараққиёт йўлимизни танлаб олиш республиканинг қатъий позициясидир. Бу - ўтмиш йилларнинг хатоларини, давлат тузилишининг шакл ва усулларига нис-батан мавжуд қарашларни 2 23. И А Каримов Узбекистон 21-аср босагасида

идрок этиш натижасидир. Бу - таркиб топган ижтимоий воқеликка берилган реал баҳодир. Бу - Ўзбекистон халқининг ижтимоий тараққиётга, муносиб турмуш шароитига интилишидир». 1992 йилнинг 8 декабрида Ўзбекистонда шонли воқеа содир бўлди - Ўзбекистон Республикасининг Конституцияси қабул қилинди. У республикамиз мустақил ва эркин та-раққиётининг ҳуқуқий асосларини яратиб берди. Ўзбекистон Республикаси давлат тузилиши шакли Конституциямизнинг «Маъмурий-ҳудудий ва давлат тузилиши» деб номланган тўртинчи бўлимининг XVI - XVII бобларида ўз ифодасини топган. Жумладан, 68-моддада шундай дейилган: «Ўзбекистон Республикаси вилоятлар, туманлар, шаҳарлар, шаҳарчалар, қишлоклар, овуллар, шунингдек Қора-қалпоғистон Республикасидан иборат». 70-модда эса, Қорақалпоғистон Республикаси мақомига багишланган. Унда: «Суверен Қорақалпогистон Республикаси Ўзбекистон Республикаси таркибига киради», деб таъкидланади. Амалга оширилаётган ислоҳотлар, Ўзбекистон келажаги учун уларнинг аҳамияти тўғрисида гапириб, юртбошимиз шундай деди: «Биз жуда катта қийинчиликларни бошдан кечирдик. Олдинда яна қанчадан-қанча синовлар турибди. Бугунги мураккаб вазиятда танлаб олинган ва азалий миллий манфаатларимизга, халқимизнинг табиатига, онгига маъқул бўлган йўлдан адашмаслик чоралари ҳақида, Ўзбекис-тоннинг порлоқ истиқболга етиш йўли хусусиятлари тўғри-сида гаплашиб олишимиз зарур деб ўйлайман» 1 . 1 И.А.Каримов «Буюк келажагимизнинг хукукий кафолати» Тошкент 1993 йил 5- бет.

АСОСИЙ КИСМ Давлат механизми тушунчаси Давлатга ўз ҳокимиятшш амалга ошириш имконини берувчи ташкилий-моддий куч давлат механизмидир. Механизм давлатнинг нимадан ташкил топганлигини кўрсатувчи таркибий ва предметли ифодасидир. Айтиш мумкинки, механизм даааатнинг доимий амал кшгаши, фаолиятининг ифодачисидир. Давлат механизми - давлат органлари ва муассасаларининг давлат ҳукмини, давлат вазифалари ва функцияларини амалга оширувчи яхлит иерархик тизимидир. Келтирилган тавсиф давлат механизмига хос бўлган қуйидаги хусусиятларни белгилаб олиш имконини беради. 1. У давлат органлари ва муассасаларининг яхлит иерархик тизимидир. Унинг яхлитлиги давлат органлари ва муассасалари тамойилларининг, вазифалари ва мақсадларининг ягоналиги билан таъминланади. 2. Давлат хизматчилари (амалдорлар, баъзан бошқарувчилар, деб юритилади) фаолият кўрсатаётган давлат органлари ва муассасалари механизмнинг дастлабки таркибий қисмидир. Давлат органлари субординация ва мувофик л аштириш асослари билан ўзаро бо ғ ли қ кдир. 3. Давлат ҳукмининг таъминланиши учун у ҳар бир даврнинг техник

даражасидаги мажбурлаш қурол (муассаса)ларига - қуролланган отрядлар, қамоқхоналар ва шу кабиларга эга бўлади. Бирон бир давлат уларс и з фаолият юрита о лмайди. 4. Механизм ёрдамида ҳукмронлик амалга оширилади ва давлат вазифалари ижро этилади. Давлатнинг функциялари ва вазифалари ўртасида бевосита ва мустаҳкам алоқа мавжуд. Механизм давлат функциясини бажариш учун яратилган. Давлат органлари ва муасса-салари унинг ўзгарувчан функцияларига мослашиши керак. Агар жамиятда синфий ва миллий зиддиятлардан келиб чиқадиган вазифалар етакчилик қила бошласа, шу билан боғлиқ равишда давлат механизмининг зўрлаш, мажбурлаш органлари биринчи ўринга чиқади. Ўқув адабиётида давлат «механизми» ва «аппарати» тушунчалари моҳияти жиҳатидан бир-бирига яқин деб тушунтирилади. «Механизм» атамаси фақат аппаратнинг яхлитлиги, унинг амалий фаолиятга йўналтирилганлиги билан изоҳданади. 2. Давлат механизми таркиби Давлатнинг ягона ва яхлит механизми таркибий қисмларга - органлар, ёрдамчи тузилмаларга ажралади. Улар ўртасида ўзига хос иерархия мавжуд: давлат механизмида турли органлар ва ёрдамчи тизимлар турлича ўрин эгаллайди, улар ўзаро субординация ва мувофиклаштиришнинг мураккаб муносабатларига киришади. Давлат механизми таркиби ўзгарувчан ва турлича, лекин барча шароитда унинг таркибига бошқарув ва мажбурлаш органлари киради. Буни давлат механизмининг бир қисми фақат бошқариш билан, иккинчиси фақат мажбурлаш билан шуғулланади, деб тушунмаслик керак. Амалда бошқарув

ва мажбурлаш вазифалари бир-бирига қўшилиб кетади. Кўп асрлар ва минг йилликлар давомида давлат механизми яхши тараққий этмаган, унинг органлари таркиби ва вазифаларига кўра ажратилмаган эди. Кулдорлик, феодализм даврларида, капиталистик давлатнинг бошлангач даврларида ҳам давлат механизмининг асосини ҳарбий муассаса, ички ишлар, молия ва ташқи ишлар муассасалари ташкил этар эди 2 . Замонавий давлат механизми ўта мураккаблиги, органлари ва муассасаларининг турли-туманлиги билан ажралиб туради, йирик қўшимча тизимларга бўлинади. Масалан, давлатнинг олий органлари: ҳокимият, давлат раҳбари, ҳукумат унинг бир қисмини ташкил этади. Улар одатда жамоатчи-лик, оммавий ахборот воситалари диққат марказида бўлиб, жамоатчилик фикрини шакллантиради. Иккинчи қўшимча тизим - ҳуқуқни муҳофаза этиш, суд, прокуратура органла-ри, шунингдек, ҳарбий кучлар (армия, полиция, разведка)дир. Улар давлат олий органлари қарорларини бажарадилар. Бунда давлат мажбурлаш усуллари (ҳарбий тазйиқ, полиция чоралари) қўлланилиши мумкин. Давлат органлари таркибига ҳокимият ваколатларига эга бўлмаган, иқтисодиёт, таълим, соглиқни саклаш ва бошқа соҳаларда умумижтимоий вазифаларни бажарадиган давлат муассасалари ҳам киради. Давлат механизмининг дастлабки ва энг муҳим таркибий унсури давлат органидир. Давлат органи - давлат функцияларини ижро этишда қатнашувчи ва бунинг учун ҳокимият ваколатига эга бўлган давлат механизмининг бўгани (унсури)дир. Ушбу орган хусусиятларини ўрганиш умуман давлат механизмини чуқурроқ тушуниш имконини беради. 1. Давлат органи муайян мустақилликка, автономликка эга бўлсада, у 2 Н. Сабуров – «Давлат ва хукук назарияси» - Укув услубий кулланма - Тошкент, ТДЮИ 2009 й.

яхлит давлат механизмининг бир қисмидир, давлат таркибида ўз ўрнига эга бўлиб, унинг бошқа қисмлари билан мустаҳкам алоқада бўлади. 2. Давлат органи ўзаро ва орган билан алоҳида ҳуқуқий муносабатларда бўлган давлат хизматчиларидан иборат. Улар расмий ходимлар бўлиб, ўзаро оилавий, фуқаровий ва бошқа муносабатларга киришмайди. Давлат хизматчиларининг мавқеи, ҳуқуқи ва бурчлари қонунчилик томонидан белгиланиб, уларнинг ҳуқуқий ма-қомини таъминлайди. Улар томонидан ҳокимият ваколатла-ридан фойдаланиш ҳажми ва тартиби қонунчилик томонидан белгиланиб, лавозим йўриқномалари, штат жадваллари ва шу кабиларда изоҳланади. Ҳокимият ваколатига эга бўлган, ҳуқуқий ҳужжатлар чиқариб, уларни мустақил равйшда ҳаётга жорий этувчи мансабдор шахслар давлат хизматчилари қаторига киради. Давлат хизматчилари бевосита моддий бойликлар яратмайди, шу сабабдан уларни жамият боқади. Улар эгаллаб турган лавозимига ҳамда бажарган ишига мувофиқ тарзда давлат органидан иш ҳақи олади. 3. Давлат органлари ички тузилишга (таркибга) эга. Улар ягона мақсад атрофида уюшган бўлинмалардан иборат бўлиб, ҳамма учун бир хил бўлган тартиб-интизомга риоя этади. 4. Давлат органининг энг муҳим белгиларидан бири муайян моҳиятга ва ҳажмга эга бўлган ҳокимият ваколатлари (ҳуқуқ ва мажбуриятлар яхлитлиги)нинг мавжудлигидир. Унинг ваколати давлат органи томонидан улар бўйича қарор қабул қиладиган ва бажарадиган аниқ масалалар ва вазифалар билан белгиланади. Ваколат одатда юридик жиҳатдан (конституцияда ёки жорий қонунчиликда) белгалаб қўйилган бўлади. Давлат органи томонидан ўз ваколтгини амалга ошириш нафақат унинг ҳуқуқи, балки бурчи ҳамдир. 5. Ўз ваколатига мувофиқ равишда давлат органи қуйидаги ҳокимият ваколатларига эга:

а) ижро этилиши мажбурий бўлган ҳуқуқий ҳужжатлар. Бу ҳужжатлар меъёрий ёки индивидуал (ҳуқуқ меъёрларини қўллашга доир ҳужжат) бўлиши мумкин; б) давлат органлари ҳуқуқий ҳужжатларининг ижроси турли усуллар, шу жумладан мажбурлаш ва ишонтириш тарзида ижро этилишини таъминлаш. 6. Ўз ваколатини амалга ошириш учун давлат органи зарур моддий база билан таъминланади, молиявий маблағлар, банкдлги ҳисобрақами, молиялаш манбаига (бюджет ҳисобидан) эга бўлади. 7. Давлат органи давлат вазифаларини бажаришда фаол қатнашади, бунинг учун тегишли шакл ва усуллардан фойдаланади. Давлат шакли тушунчаси давлатшуносликнинг энг муҳим, сермазмун хусусиятларидан биридир. Ҳуқуқшунос Иван Ильин шу муносабат билан қуйидагиларни таъкидлаганди: «Бу мураккаб ва ғоят масъулиятли масалани эҳтиёткорлик ва мутлақо холис фикр билан ўртага қўйиш зарур. Энг аввало, давлат шакли халқдар ҳаётига бефарқ қарайдиган «мавҳум тушунча» ҳам, «сиёсий чизга» ҳам эмас, балки хаёт тарзи ва халқнинг жонли ташкилотидир. Халқ ўз хаёт тарзини тушуниши, айнан «шундай» ташкилланишини уддалаши; шу тузум қонунларини хурмат қилиши ҳамда шу ташкилотга ихтиёрий ҳиссасини қўшиши зарур. Бошқача айтганда, айнан халқнинг жонли хуқуқий онги давлат шаклини рўёбга чиқаради, унга ҳаёт, куч бахшида этади; бинобарин, давлат шакли энг аввало халқ хуқуқий онги даражасига, халқ томонидан тўпланган тарихий сиёсий тажрибага, унинг ирода кучи ва миллий характерига боғлиқ» 3 . И.Ильиннинг бу фикрига қўшилмасликнинг иложи йўқ. Ҳақиқатан ҳам мабодо бирон киши ўйин қоидаларини билмаса, ўйин режасини тақдим эта олмаса, ва, умуман, ўйнашни хохламаса, бундай одамни шахмат ўйнашга мажбур қилиш ҳеч кимнинг хаёлига ҳам келмайди-ку. Бир жамоада бирга ўйнамаган ўйинчилардан тузилган футбол 3 Н. Сабуров – «Давлат ва хукук назарияси» - Укув услубий кулланма - Тошкент, ТДЮИ 2009 й.

командаси ўйинни бой бериши турган гап. Тарихчиларнинг шоҳидлик беришича, буюк саркарда Амир Темур бўлажак жанг қандай бориши кераклиги, унинг мазмун-моҳиятини батафсил тушунтирар, шунинг учун ҳеч қачон мағлубият аламини тотмаган экан. Сиёсий ҳаётда ҳам шундай: у жонли одамлар томонидан уларнинг ватанпарварлик муҳаббати билан, уларнинг давлат тушунчаси билан, уларнинг бурчга садоқати, ташкилий кўникмалари билан, уларнинг қонунга ҳурматлари билан яратилади. Буларнинг ҳаммасини инсонда тарбиялаш керак. Бинобарин, давлат шакли ҳақида фақат халқ ҳуқуқий онги даражасини ва олинган кўникмани ҳисобга олган ҳолдагана гапириш зарур. Давлат ва ҳуқуқ назарияси тушунчалари тизимида «давлат шакли» категорияси билан «давлат мохияти» категорияси бевосита боғликдир 4 . Олдинги бўлимларда давлатнинг моҳиятини очиб бергандик. Яъни унинг ижтимоий вазифалари, жамиятнинг давлат пайдо бўлгунига қадар бўлган ташкилий тузилиши аниқлаб берилган, давлатнинг асосий белгилари ажратиб кўрсатилиб, асосий таърифлар берилганди. Энди давлат шандай тузилганини қараб чиқиш пайти келди. Бошқача айтганда, жамиятнинг бу алохида сиёсий, таркибий, худудий ташкилоти қанақанги шаклларда мавжуд бўлади ва амал қилади? Давлатнинг шундай шакли, яъни тузилишини ўрганиб чиққандан сўнггина биз шундай мураккаб ҳисобланган давлатни тушуниб етиш сари бир қадам олға силжидик, дея оламиз. Айни пайтда ушбу мавзунинг яқин ўтмишдаги назарий ва амалий ишланмалари мазкур тоифа маълум маънода му-носиб баҳоланмаганидан далолат беради. Бироқ, бу ерда сўз фақат муносиб баҳолай олинмаганидагина эмас, «давлат шакли»ни батафсил ўрганишнинг аҳамияти ҳақида ҳам бормокда. Зеро, Е.И.Темновнинг ҳаққоний таъкидлашича, «давлат-ҳуқуқ моҳиятидан келиб чиқувчи давлат шаклининг (ҳуқуқ шакли сингари) қатъийлиги ва аниқдиги эълон қилинган сиёсий йўлни амалга оширишда субъективизм ва зўравонликни жиддий чеклаши мумкин эди» 2 . 4 З.Исмоилова, М.Мирхамидов «Хукукшунослик» Тошкент 2002 йил 26-33-бетлар. 2

Шу боис - бирон мақсадни кўзлабми ёки беихтиёр равишдами - билмадик, бироқ совет даври муаллифлари аксариятининг асарларида, одатда, давлат «мазмуни»нинг аҳамиятини таъкидлаб, унинг синфийлигига урғу бериларди. Ҳолбуки, шаклсиз мазмуннинг ҳам яшай олмаслиги аллақачонлардан маълум эди. Шунга қарамай, давлат ҳақидаги ижобий гапларнинг қаммаси беистисно унинг мазмунига нисбатан айтиларди. Бундай нуқтаи назарнинг асоссизлигини кўрсатиб ва исботлаб бериш учун ушбу категорияни батафсил қараб чиқиш керак бўлади. Гапни «давлат шакли» тушунчасига оид турли нуқтаи назарлар мавжудлигидан бошлаш ўринли, деб ўйлаймиз. Жумладан, бир хил муагшифлар уни фақат тор маънода изоҳлайдилар. Уларнинг фикрига кўра, бу - фақат бошқарув шакли холос. Бошқа бировлар бу тушунчани кенг маьнода талқин этади. Зеро, улар мазкур тушунчага бошқарув шакллари билан давлат тузилиши шаклини киритадилар 5 . Бироқ, нуқтаи назарлар фарқи шу ёндашувлар билангина чекланмайди. Давлатнинг ички ва ташқи шаклларини фаркловчи муаллифлар ҳам бор. Ички шакл деганда, демок-ратия, ташқи шакл дейилганда эса, сиёсий ҳокимиятнинг аниқ ташкилоти тушунилади (Д.А.Керимов). Ушбу нуқтаи назар нималарга асосланганлигини қуйидагича изоҳлаш мум-кин: модомики, демократия сиёсий тартибнинг бир кўриниши экан, уни давлатнинг ички шакли сифатида тушуниш зарур,бошқарув ва давлат тузилиши шакллари мажмуи эса, ташқи шаклни ташкил этади. Айрим давлатшунослар давлатга ҳаракатдаги динамик ва ташкилий статик тизим сифатида қарашни таклиф этадилар. Шу таклифдан келиб чиққан ҳолда улар динамик жиҳатдан сиёсий (давлат) тартибни, статик жиҳатдан эса, бошқарув шакли ва давлат тузилиш шаклларини давлат шакли деб ҳисоблайдилар. Юқоридагиларнинг ҳаммаси юридик адабиётларда давлат шакли бўйича ягона тушунчанинг йўклигидан далолат беради. Айни пайтда, ушбу 5 Н. Сабуров – «Давлат ва хукук назарияси» - Укув услубий кулланма - Тошкент, ТДЮИ 2009 й.

тушунчанинг анъанавий ҳисобланган таърифи мавжуд бўлиб, уни аксарият олимлар маъқуллашади, биз ҳам уни асос қилиб олишни тавсия этамиз. Шундай қилиб, давлат шакли деганда, уч таркибий қисми (ёки томони) - бошқарув шакли, давлат тузилиши шакли ва сиёсий идора усули бирликда олинган сиёсий ҳокимият ташкилоти тушунилади (С.А.Комаров). Ушбу таърифга эътироз билдирмаган ҳолда, биз, эъти-борингизни «сиёсий ҳокимият» ҳамда «сиёсий идора усули» деган ибораларга жалб этишни истардик. Бу иборалар бизга таниш мазкур йўналишда тез-тез қўлланади. Фикримизча, бу зарурий шарт эмас. Шунинг учун ҳам баъзи му- аллифлар диққатни чалғитмаслик учун бу ибораларни шундай қўллашади: сиёсий (давлат) ҳокимият, давлат (сиёсий) идора усули. Яна бир жиҳатни таъкидлашни истардик. Биз юқорида давлат шакли унинг мазмуни билан узвий боғликлигини айтиб ўтгандик. Шу фикрни батафсилроқ тушунтирамиз. Мазмун давлат ҳокимиятининг кимга тегишлилигини, унинг субъектини (эгасини) аниқпаш имконини беради, шунингдек, уни ким амалга оширади, деган саволга жавоб беради. Зикр этил- ганлар асосида, давлат шаклининг уч жиҳати мавжудлигига ишонч ҳосил қиламиз. Булар: * бошқарув шакли, яъни давлат ҳокимияти ва бошқарувни тузиш ва ташкил этишнинг муайян тартиби; * давлат тузилиши шакли, яъни давлатнинг ҳудудий тузилиши, марказий, минтақавий ва маҳаллий ҳокимиятлар-нинг ўзаро муносабатлари муайян тартиби; * сиёсий (давлат) идора усули, яъни сиёсий (давлат) ҳокимиятни амалга ошириш усул ва услубларидир. Лекин шуни таъкидлаш жоизки, булар ҳозирча давлат шаклини тушунишга умумий ёндашув, энг илк танишувдир. Уни батафсилроқ тушуниш учун давлат шаклини ташкил этувчи уччала жиҳатни диққат билан ўрганиш, уларнинг ўзаро боғлиқлиги, ўзаро таъсирини кузатиш

ҳамда назарий, сиёсий-ҳуқуқий тафаккур юз йилликлар давомида давлатни ўрганар экан, давлат шаклининг айнан шундай мазмунини нега алоҳида ажратиб кўрсатганлигини тушунишга ҳаракат қилиш керак. Давлат шаклини бундай тушуниш дабдурустдан таркиб топмаганлиги ва ҳозир ҳам унга қўшилмасликларини қайд этиб ўтиш жоиз деб ўйлаймиз. Узоқ вақт давомида давлат шакли бошқарув шакли ва давлат тузилиши шаклидан (биз келтирган таркибда дастлабки иккитасидан) иборат деб ҳисоблаб келинганди. Кейинчалик унга сиёсий идора усули қўшилди. «Давлат шакли » ва «сиёсий идора усули» ўртасига тенглик аломатини қўювчилар ҳам бўлганди. Бунга асос ҳам бор эди. Бироқ, буни кейинроқ «сиёсий (давлат) идора усули» тушунчасини батафсил кўриб чиқиш вақтида яхшироқ тушуниб оламиз. Шунга қарамай, ҳозирги кунда давлат ҳокимияти ташкилоти уч қисм - бошқарув, давлат (сиёсий) тузилиши ҳамда давлат (сиёсий) идора усули - бирлигидан ташкил топади, деган концепция кенг тарқалган 6 . Давлат органлари турли асосларга кўра тавсифланади. Келиб чиқиш усулига кўра, улар бирламчи ва ҳосила органларга бўлинади. Асосий давлат органлари бошқа органлар томонидан яратилмайди. Улар мерос тартибида ўтади (монархия) ёки белгиланган тартибга кўра сайланади ва сайловчилардан ҳокимият ваколатини оладилар. Уларга ижрочи-фармойиш берувчи органлар, прокуратура органлари ва шу кабилар киради. Ҳокимият ваколати ҳажмига кўра давлат органлари олий ва маҳаллий турларга бўлинади. Ҳамма маҳаллий органлар ҳам давлат органи бўлавермайди (масалан, маҳаллий ўзини ўзи бошқариш органи). Давла т ; олий органлари давлат ҳокимиятини энг кўп даражада ўзида мужассамлаштиради ва уни давлатнинг бутун ҳудудига татбиқ этади. Давлатнинг маҳаллий органлари маъмурий-ҳудудий бирликлар (графликлар, округлар, коммуналар, уездлар, вилоятлар ва ҳоказо)да фаолият кўрсатади, 6 З.Исмоилова, М.Мирхамидов «Хукукшунослик» Тошкент 2002 йил 26-33-бетлар.

уларнинг ваколати фақат ўз ҳудудлари доирасида амалга оширилади. Умумий ва махсус ваколатга эга бўлган давлат органларининг фаолият доираси кенг. Улар кенг миқёсдаги масалаларни ҳал этиши мумкин. Масалан, ҳукумат қонунларни ижро этар экан, давлат барча вазифаларининг ижросида иштирок этади. Махсус (соҳа) ваколатга эга бўлган органлар у ёки бу вазифани, муайян фаолият турини ижро этишга ихтисослашади (молия вазирлиги, адлия вазирлиги). Давлат органлари сайлаб қўйиладиган ва тайинланадиган, коллегаал ва алоҳида бўлиши мумкин. Давлат механизми, унинг олий органлари таснифига бевосита ҳокимиятни тақсимлаш тамойили таъсир кўрсатади. Унга кўра қонунчилик, ижроия ва суд органлари ташкил этилади. Қонунчилик органлари. Одатда қонун чиқариш ҳуқуқи олий ҳокимият вакиллик органларига тегишли бўлади. Улар умумий «парламент» тушунчаси билан ифодаланади. Англия, Канада, Ҳиндистон ва бошқа мамлакатларда «парламент» термини - қонунчилик органининг номини билдиради, бошқа мамлакатларда эса унинг номи ўзгача. Парламентаризмнинг тараққиёти буржуазия давлатчили к нинг шаклланиши ва тараққиёти даврига тўғри келди. Айнан шу пайтда унинг асосий ваколатлари доираси қарор топди: қонунлар қабул қилиш, бюджетни тасдикдаш, ҳукуматга сўровлар ва унинг фаолиятини муҳокама қилиш шаклвда н азо рат этиш, ишонч ёки ишончсизлик билдириш ва шу кабилар. Ижтимоий ҳаёт мураккаблашгани сайин, одатда, ижтимоий ва илмий-техник тарақклёт жараёнида ҳукумат ролининг ўсиши ва парламент ролининг пасайиши кузатилади. Дунё мамлакатларининг кўпчилигида парламентлар юқори ва қуйи палатадан иборат бўлади. Кичик мамлакатлар (Дания, Финляндия) парламентлари бир палатали бўлади. Юқори палата, одатда, демократик бўлган қуйи палатани мувозанатлашга хизмат қилади. Давлат бошлиги. Уч қисмга бўлинган давлат ҳокимияти ўз ягоналиги ва суверенлигини йўқотмайди: унинг ҳукмронлигини таъминловчи манба

ягона - халқ; у мамлакат аҳолисининг ягона туб манфаатларини ифодалайди. Шу сабабдан қонунчилик, ижроия ва суд ҳокимиятининг мустақиллиги мутлақ бўлмай, нисбийдир. Давлат бошлиги бу органлар-нинг яхлит давлат иродаси манфаати йўлида ва умумдавлат мақсадлари йўлидаги фаолиятнинг мувофиклаштирилиши-ни таъминлаши керак. Замонавий давлатларда давлат раҳбарлари одатда ягонадир: конституцион монархияда - монарх, республикаларда - президент. Монарх конституциявий қарорлар ёки қарор топган анъаналарга кўра, парламентга нисбатан қатор ҳукукдарга эга: сессия чақириш, сессияни тарқатиш (одатда куйи палатада), юқори палата аъзоларини тайинлаш, қонунларни тасдиклаш ва эълон қилиш каби. У партиявий фракциялар кўпчилиги ёки парламент фракциялари коалицияси фикрини эътиборга олган ҳолда ҳукумат раҳбари ва вазирларни тайинлайди (ёки тасдикдайди). Расмий жиҳатдан у олий бош қўмондон ҳисобланади ва халқаро муносабатларда мамлакат номвдан иш кўради. Амалда бу ваколатлар ҳукумат (ёки тегашли вазирлик) томо-нидан амалга оширилади. Замонавий давлатларнинг кўпчилигида аҳоли ёки парламент томонидан сайланадиган ёхуд алоҳида сайлов жараёни орқали сайланадиган президент давлат бошлиғи ҳисобланади. Президент чет эллик дипломатик вакилларни қабул қилади, бошқа давлатларга элчилар тайинлайди, қатор мамлакат-ларда халқаро шартнома ва битимларни тасдиклайди, ҳарбий кучларнинг олий бош қўмондони ҳисобланади. Айрим мамлакатларда президент парламентни тарқатиб юбориш, қонунни тасдикдашдан бош тортиш, уни иккинчи бор парламент ихтиёрига ҳавола этиш ҳуқуқига эга. Парламентар ва президентлик республикаларида президентнинг вазифаси ва ваколатлари бир хил эмас. Парламентар республикаларда президент ички ишлар-даги кам ҳаракатчан шахс бўлиб, амалий ҳокимиятни ўз қўлига тўплаб олган ҳукумат раҳбари томонидан иккинчи ўринга суриб қўйилган. Масалан, бундай

давлатларда парламентнинг тарқатилиши президент фармони билан расмийлаштирилсада, амалда ҳукумат қарорига кўра амалга оширилади; ҳукуматни тайинлаш учун парламент розилиги талаб этилади. Президентнинг ҳужжатлари ҳукумат раҳбари ёки тегишли вазирлик раҳбарининг имзосисиз амалий кучга эга эмас. Президентлик республикаларида президент - марказий сиёсий фигурадир. Масалан, АҚШ президентига Конституция томонидан кенг ваколатлар берилган. У бир пайтнинг ўзида ҳам давлат, ҳам ҳукумат раҳбари. У 2,5 миллион давлат хизматчиларидан ташкил топган давлат аппаратини бош-қаради. Улардан 1500 федерал идоралар раҳбарларини шахсан ўзи тайинлайди. Фақат олий федерал лавозимларга Се-натнинг розилиги билан тайинлайди. У давлат ҳаётининг турли масалалари бўйича фармонлар чиқаради. Ижроия органлари. Ижроия ҳокимияти бевосита мамлакатни бошқараётган хукуматга тегашлидир. Ҳукумат, одатда, ҳукумат раҳбари (бош вазир, кенгаш раиси ёки вазирлар маҳкамаси раиси, биринчи вазир, канцлер ва шу кабилар), унинг ўринбосарлари ва ҳукумат аъзоларидан иборат бўлиб, улар давлат бошқарувининг алоҳида идораларини (вазирлик- лар, департаментлар) бошқаради ва вазирлар, котиблар, стат и с-котиблар деб номланади. Ҳар бир давлатда битта ҳукумат ташкил этилади. Федератив давлатда умумфедерал ҳукумати ва федерация аъзолари ҳукумати мавжуд бўлади. Ҳукумат ўз ваколати доирасига кирувчи барча масалалар бўйича ижро этилиши мажбурий бўлган ҳуқуқий ҳужжатлар чиқаради (фармонлар, декретлар, қарорлар ва фармойишлар). Ҳукумат ўзининг кўп томонлама фаолиятини давлат маъмуриятининг кўп сонли органлари - вазирликлар, маҳ-камалар ва комиссиялар ва шу кабилар орқалй амалга оширади. Вазирликлар ва бошқа идоралар мураккаб, кенг тараққий этган амаддорларнинг бюрократик аппаратига эга бўлиб, давлат механизми асосини ташкил этади.

Ҳуқуқ органлари бирмунча мураккаб, фуқаролик, жиноий, маъмурий, ҳарбий дала, транспорт ва бошқа судлардан иборат тизимдир. Унинг бошида олий ва конституциявий судлар туради. Суд органлари суд юритишнинг процессуал ҳуқуқи томонидан тартибга солинадиган одил судловни амалга оширади. Судлар мустақилдир. Қонунчиликда барчанинг қонун ва суд олдида тенглиги, ишни кўриб чиқишда маслаҳатчиларнинг иштирок этиши, айбдорнинг ҳимояланиш ҳуқуқи каби демократик тамойиллар белгалаб қўйилган. Давлат механизмига давлат ҳокимиятининг асосий кучини ташкил этувчи ҳарбий кучлар, хавфсизлик органлари, полиция (милиция) киради. Милициянинг вазифаси - жамоат тартибини ҳимоя қилиш ва давлатнинг ички хавфсизлигини таъминлашдир. Милиция ўз фаолиятининг турли жиҳатларига кўра тор ихтисосликларга бўлинади. Масалан, сиёсий милиция ички хавфсизликни таъминлайди, ўз давлатининг сиёсий мухолифларига қарши кураш олиб боради. Жиноий милиция жамоатчилик тартибини саклайди. У транспорт милицияси, чегара милицияси, санитария милицияси, ўрмончилик милицияси ва шу кабиларга бўлинади. Давлат механизмида маҳаллий ҳокимият органлари алоҳида ўрин эгаллайди. Бундай органлар ёки мансабдор шахслар (губернаторлар, префектлар, комиссарлар ва шу кабилар) одатда ҳукумат томонидан у ёки бу ҳудудни бошқариш учун тайинланади (Финляндия, Люксембург). Кўпинча тайинлан-ган мансабдор шахслар билан бирга ҳудудий миқёсда аҳоли томонидан сайланган маҳаллий ҳукумат органлари фаолият кўрсатади. Шундай давлатлар ҳам борки, у ерда маҳаллий ўз-ўзини бошқариш вазифасини аҳоли томонидан сайланадиган маҳаллий маъмурият бажаради. 3. Давлат механизмида бюрократия ва бюрократизм Бюрократия ва бюрократизм давлат сингари қадимий бўлиб, унинг

ажралмас қисмидир, кўп жиҳатдан унинг механизмини (аппаратини) белгилайди. «Бюрократия» тушунчаси кўпинча турлича тушунилади. М.Вебр таъбири бўйича бюрократия - давлат аппарати фаолиятининг ҳамма учун мажбурий бўлган, тартибга солинган жараёнлари устуворлигига асосланган давлат бошқарувининг оқилона ташкил этилишидир. Уларнинг ижро этилиши ким томонидан ва кимга йўналтирилганлигига қараб фаркланмайди. Ушбу тартиб барча учун баробар. Бундай бир хиллаш-тириш давлат амалдорларининг нуқсонларидан кафолатланиши ва суиистеъмолчиликларнинг олдини олишга хизмат қилади. К.Маркс бюрократияга кескин салбий муносабатда бўлиб, уни мутлоқ ёмонлик тарзида баҳолаган. Бошқаришнинг бюрократик усулидан фаркли ўлароқ бюрократизм касаллик бўлиб, бутун дунё давлатларига хосдир. Том маънода бюрократизм «бюро», яъни ёзув столи, идоранинг ҳукмронлигани англатади. Моҳиятан - давлатдан ажралиб қолган ҳокимиятдир. Бюрократларнинг асосий захираси - айнан ҳукмронлик, уни суиистеъмол қилиш, лавозим, хизмат бурчидан фойда кўришдир. Бюрократнинг қўлида бу захира капиталнинг бошқа кўринишларига, мод д ий бойликларга айланади. Бюрократизмнинг яшовчанлиги асосан манфаатлар хилма-хиллиги ва қарама-қаршилигада, улардан бошқа мақсадлар йўлида фойдаланиш имконияти мавжудлигидадир. Чунончи, давлат манфаатини бюрократлар идоравий ёки ма-ҳаллийга, гуруҳларнинг манфаатига ёки шахсий манфаатга айлантириши мумкин. Яъни «давлат вазифалари идоравий вазифаларга айлантирилади», «идоравий вазифалар давлат вазифаларига айлантирилади». Бюрократизмга хос бўлган хусусиятлардан бири яширин иш юритишга, махфийликка интилишдир. Бюрократик аппаратнинг энг муҳим қонунларидан бири - ҳокимиятни сакдаш ва кучайтириш, яъни ўз-ўзидан ўсишдир. Шу сабабли, давлат аппаратининг кенгайиб кетганлигани бюрократиянинг авж олиши бшгиси,

деб баҳолаш мумкин. Бюрократия билан курашишнинг энг амалий воситаси демократиядир. Давлат механизмининг барча бўганлари ус-тидан доимий демократик назоратнинг ўрнатилиши, давлат органлари ходимларининг ҳисобдорлиги ва алмашувчанлиги, ошкоралик ва танқид бюрократиянинг кушандасидир. Илова Давлат органлари таснифи Келиб чи қ иш хусусиятига кўра Ҳ окимият ваколати ҳ ажмига кўра Ваколат турига кўра Ҳ окимият та қ симлани шига кўра Қ арор қ абул қ илиш тартибига бирламчи ҳ осила олий ма ҳ алли й умумий ваколат ли махсус ваколат ли қ онун чи қ арув чи ижро этувчи коллеги ал якка тартибд а судлов

ХУЛОСА Замонавий давлат механизми ўта мураккаблиги, органлари ва муассасаларининг турли-туманлиги билан ажралиб туради, йирик қўшимча тизимларга бўлинади. Масалан, давлатнинг олий органлари: ҳокимият, давлат раҳбари, ҳукумат унинг бир қисмини ташкил этади. Улар одатда жамоатчи-лик, оммавий ахборот воситалари диққат марказида бўлиб, жамоатчилик фикрини шакллантиради. Иккинчи қўшимча тизим - ҳуқуқни муҳофаза этиш, суд, прокуратура органлари, шунингдек, ҳарбий кучлар (армия, полиция, разведка)дир. Улар давлат олий органлари қарорларини бажарадилар. Бунда давлат мажбурлаш усуллари (ҳарбий тазйиқ, полиция чоралари) қўлланилиши мумкин.

ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР РУЙХАТИ

I. Раҳбарий адабиётлар I.1. Каримов И. А. Ўзбекистон: миллий истиқлол, иқтисод, сиёсат, мафкура. Т. 1. – Т.: Ўзбекистон, 1996. – 364 б. I.2. Каримов И. А. Бунёдкорлик йўлидан. Т. 4. – Т.: Ўзбекистон, 1996. – 394 б. Каримов И. А. Янгича фикрлаш ва ишлаш – давр талаби. Т. 5. – Т.: Ўзбекистон, 1997. – 384 б. I.3. Каримов И. А. Озод ва обод Ватан, эркин ва фаровон ҳаёт пировард мақсадимиз. Т. 8. – Т.: Ўзбекистон, 2000. – 525 б. I.4. Каримов И. А. Биз танлаган йўл – демократик тараққиёт ва маърифий дунё билан ҳамкорлик йўли. Т. 11. – Т.: Ўзбекистон, 2003. – 320 I.5. Каримов И.А. Мамлакатимизда демократик ислохотларни янада чукурлаштириш ва фукоролик жамиятини ривожлантириш консепсияси. - Тошкент: Ўзбекистон, 2010. II. Норматив-ҳуқуқий актлар II.1. Ўзбекистон Республикасининг Конституцияси. – Т.: Ўзбекистон, 2008. II.2. «Жамиятда ҳуқуқий маданиятни юксалтириш миллий дастури» // Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг ахборотномаси.– 1997.–№ 9. II.3. «Норматив-ҳуқуқий ҳужжатлар тўғрисида»ги қонун. « Халқ сўзи », 2002 йил 4 январь . II.4. «Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси Сенати тўғрисида»ги Қонун. « Халқ сўзи », 283-284(3111-3112)- сон , 2002 йил 28 декабрь . II.5. «Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси Қонунчилик палатаси тўғрисида»ги Қонун. « Халқ сўзи », 281-283(3109-3110)- сон , 2002 йил 2 7 декабрь.

III. Асосий адабиётлар 3.1 . Давлат ва ҳуқуқ назарияси. Масъул муҳаррирлар Ҳ.Б.Бобоев, Ҳ.Т.Одилқориев -Т.: “Иқтисодиёт ва ҳуқуқ дунёси” нашриёт уйи, 2000. 3.2. Davlat va huquq nazariyasi. Mas’ul muharrirlar: H.B.Boboyev, H.T.Odilqoriyev. – T.: TDYI, 2005. 3.3. Саидов А., Тожихонов У. Давлат ва ҳуқуқ назарияси. I-жилд. Давлат назарияси. -Т.: Адолат, 2001. –336 б. 3.4. Саидов А., Тожихонов У. Давлат ва ҳуқуқ назарияси. II-жилд. Ҳуқуқ назарияси. -Т.: Адолат, 2001. –560 б. 3.5. Исломов З.М. Давлат ва ҳуқуқнинг умумназарий муаммолари: ҳуқуқни тушуниш, ҳуқуқий онг ва ҳуқуқ ижодкорлиги.Т.:ТДЮИ,2005. –187 б. 3.6. Исломов З.М. Ўзбекистон модернизациялаш ва демократик тараққиёт сари. – Т.: “Ўзбекистон” 2005. 262б. 3.7. Исломов З.М. Фуқаролик жамияти: кеча, бугун, эртага. –Т.: ТДЮИ, 2002, -87 б. 3.8. Исламов З.М. Проблемы власти: ее понимание, назначение, социальная ценность.-Т.: ТГЮИ, 2003. –244 с 3.9. Одилқориев Х. Конституция ва фуқаролик жамияти. –Т.: Шарқ, 2002.-320 б. 3.10. Григонис Э.П. Теория государства и права: Курс лекций.-СПб.: Питер, 2002. -320 с. IV. Қўшимча адабиётлар

IV.1. Юридик энциклопедия //Таджиханов У. тахрири остида, Тошкент, «Шарқ» нашриёт-матбаа акциядорлик компанияси бош тахририяти, 2001. IV.2. Чиркин В.Е. «Конституционное право зарубежн ы х стран». Москва, «Юрист», 1994. V. WEB ресурслар V.1. http://lex.uz V.2. http://gov.uz V.3. http://pravo/uz

Похожие

Давлат белгилари

Давлат тузилиш шакли

Давлат бошқарув шакллари

Давлат хокимияти бўлиниш назариялари

Давлат функциялари тушунчаси ва таснифи