Давлат бошқарув шакллари - Юриспруденция - Курсовые работы

Давлат бошқарув шакллари

Загружено в:

30.09.2019

Скачано:

0

Размер:

245.5 KB

МУНДАРИЖА КИРИШ ................................................................................................................. . 2 I БОБ. ДАВЛАТ ШАКЛЛАРИ 1. 1 Давлат шакллари тушунчаси...................................... 5 1. 2 Давлатнинг бошқарув шакли............................... 8 II БОБ. РЕСПУБЛИКА ВА М ОНАРХИЯ ДАВЛАТ БОШҚАРУВ ШАКЛИ . 2. 1 Республика давлат бошқарув шакли. ......................... 11 2. 2 Монархия давлат бошқарув шакли. ........................... 26 2. 3 Мутлоқ ва чекланган монархия................................... 29 ХУЛОСА ............................................................................................................... . 36 ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР РЎЙҲАТИ ............................ 39 1

КИРИШ Ўзбекистан Республикаси чуқур ижтимоий-сиёсий ислохотлар даврини бошидан кечирмокда: мамлакат иктисодиёти бозор муносабатларига ўтмоқда; жамиятда умуминсоний кадриятлар борган сари кўпроқ, карор топмокда; шахс ҳуқуқлари ва эркинликларини, шаъни ва қадр-қимматини ҳимоя қилиш давлатнинг бурчига айланмокда. Республикада демократик хуқуқий давлат барпо этиш ва адолатли фуқаролик жамиятини қарор топтириш жараёни кечмоқда. Бугунги кунда юз бераётган жамиятимиздаги ўзгаришлар бизни кўпчилик тушунчалар, атамаларни қайтадан идрок этишимизга ва ҳатто қадриятларни қайта бахолаш билан шуғулланишга ундамоқда. Бошқача бўлиши ҳам мумкин эмас. Зеро, давлат ва ҳуқуқ назарияси собиқ иттифоқ шароитида маъмурий буйруқбозлик тизимининг ғоявий асоси ва химоячиси вазифасини бажарганлиги сабабли, у албатта, қайта идрок этилишига мухтождир. Бундан ташқари, бугунги кундаги жамиятимиз тараққиётига хос янгиликлар, давлат ва ҳуқуқ тушунчаси, уларнинг мохияти, таснифи, вазифаларини янгича талқинда тубдан қайта кўриб чиқишни замон тақозо этмоқда. Давлат ҳуқуқ назарияси фани талабага нафақат юридик билимлар берибгина қолмай, балки унинг ҳуқуқий маданияти, ҳуқуқий онгини хамда ҳуқукий тафаккурини шакллантиришга илмий информатик база бўлиб хисобланади. Бундан ташқари давлат ва ҳуқуқ2

назарияси фанининг асосий тушунчаларини яхши ўзлаштириш асосида талабада сиёсий маданият, сиёсий онг ва сиёсий тафаккур шаклланиши хам шубхасиздир, чунки давлат-ҳуқуқий ҳодисалар айни пайтда сиёсий- ижтимоий ҳодисалардир. Оддийроқ қилиб айтадиган бўлсак, давлат- ҳуқуқий ҳодисалар сиёсат билан боғлиқдир. Бўлажак юрист учун эса ҳуқуқий ва сиёсий маданият, тафаккурнинг касбий шаклланишида бағоят катта аҳамият касб этади. Шунинг учун ҳам, менинг фикримча бакалавриатнинг биринчи курсида давлат ва ҳуқуқ назариясини чуқур ўрганиш ўта муҳимдир. Мана шу юқорида айтилган фикрлар менинг давлат ва ҳуқуқ назарияси фанидан курс иши ёзишимга сабаб бўлди. Давлат ва ҳуқуқ назарияси ўқув курси мавзулари ичидан мен давлат бошқарув шакли мавзусини танладим. Чунки, давлатни тушунишда бошкарув шакли алоҳида аҳамиятга эга. Зеро, бошқарув шакли давлат йули билан уюшган жамиятда давлат ҳокимиятини ким томонидан амалга оширишини белгилайди. Давлат бошқарув шакли инсониятни қадимдан кизиқтириб келган муаммолардан бири ҳисобланади. Ушбу муаммолар умуман давлат шакллари, жумладан, давлат бошқарув шакли масаласи мени жуда қизиқтиради. Юртбошимиз Ислом Абдуғаниевич Каримов айтганларидек: «Ҳар бир давлат - бетакрор ижтимоий ҳодисадир. У ҳар қайси халқ тарихий ва маънавий тараққиётининг хосиласидир...» ҳар бир давлат шаклида шу давлатнинг тарихи, анъанлари, менталитети ўзининг ифодасини топади. Айни пайтда ҳар бир кишилик жамияти тараққиётидаги ижтимоий - иктисодий босқичлар ўзига хос давлат шаклларини3

майдонга чиқаради. Шу сабабли давлат шакллари, жумладан бошқарув шакли, яъни монархия - мутлок, чекланган, конституциявий, дуалистик – шаклларининг ҳар б ир и ў з иг а х о с х у с у си я т г а э г а бў ли б, у л а р н и ў р га н и ш т а қ қ ос л а ш қ изиқарли жараёндир. Ўзбекистон Республикаси Президенти Ислом Каримовнинг Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси Қонунчилик палатаси ва Сенатининг қўшма мажлисидаги маърузаси д aнинг Давлат ҳ окимияти ва бош қ арувни демократлаштириш деб нонланган йў налишида парламентнинг ҳу куматни шакллантиришдаги р ў лини белгилаб берди. Унга к ў ра “ Ўзбекистон Республикаси Бош вазири номзоди Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг Қонунчилик палатасига сайловларда энг кўп депутатлик ўрнини олган сиёсий партия ёки тенг миқдордаги депутатлик ўринларини қўлга киритган бир неча сиёсий партиялар томонидан таклиф этилади . Ўзбекистон Республикаси Президенти тақдим этилган Бош вазир лавозимига номзодни кўриб чиққанидан кейин ўн кун муддат ичида уни Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси палаталарининг кўриб чиқиши ва тасдиқлаши учун таклиф этади. Бош вазир номзоди унинг учун тегишлича Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси Қонунчилик палатаси депутатлари ва Сенати аъзолари умумий сонининг ярмидан кўпи томонидан овоз берилган тақдирда тасдиқланган ҳисобланади.” Унга кўра “Вазирлар Маҳкамаси ўз фаолиятида Ўзбекистон Республикаси Президенти ва Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси олдида жавобгардир” Буни парламентлик республикаси сари қў йилган қ адам дейиш мумкин. (Мамлакатимизда демократик ислоҳотларни янада чуқурлаштириш ва фуқаролик жамиятини ривожлантириш концепцияс и) Маълумки, ҳозирги замон давлатларининг аксарияти Республика бошқарув шаклига асосланган. Ҳозирги 4

даврда Республиканинг президентлик, парламентар, аралаш Республика шакллари мавжуд бўлиб айни пайтда улар ҳар бир давлатда ўзига хос тарзда намоён бўлади, шунинг учун уларни хам ўрганиш жуда қизиқ. Мана шу ҳолатларга кўра мен ушбу мавзуни танлаганман.I. БОБ. Давлат шакллари 1.1. Давлат шакллари тушунчаси «Давлат шакллари» тушунчаси давлат ва ҳуқуқ назариясининг энг мухим масалаларидан биридир. «Давлат шакллари» тушунчаси «давлат мохияти» тушунчаси билан бевосита боғлиқ. Давлат шакли мураккаб ижтимоий ҳодиса булган давлат мохиятини билишда муҳим аҳамиятга эга. Давлат шакли унинг мазмун-моҳияти билан ажралмас. Ҳар кандай давлат шакли ўзининг мазмуни билан «жуфт» фалсафий категориялардек боғланиб кетган. Мазмун давлат ҳокимиятининг, субъектининг тааллуқлилигини белгилаш имконини беради ва уни ким амалга 5

оширади, деган саволга жавоб қилади. Шаклни тушуниш эса давлат ҳокимияти қандай уюштирилганлиги, қайси идоралар оркали намоён бўлиши, ушбу идораларнинг ташкил этилиш тартиби кандай бўлиши, улардаги ваколатларнинг муҳлати, давлат ҳокимиятини амалга ошириш усулларини тушунишга ёрдам беради. Давлат жамиятнинг махсус таркибий ҳудудий ташкилоти сифатида кандай муайян шаклларда намоён бўлади? Давлат ҳар хил шаклларга эга бўлиши мумкин. Ҳуқуқий адабиётларда давлат шакли тушунчасига турлича таъриф берилади.. Баъзи ҳуқуқшунослар давлат шакли деганда давлат бошқаруви ва давлат тузилиши шаклида ўз ифодасини топадиган давлат органлари структураси ва ташкилотини тушунади. Бунда давлат шакли тушунчасига сиёсий режимни кўшмайдилар. Демак, давлат шакли тушунчасига турлича ёндашилади. Айрим ҳуқуқшунос олимлар давлат шаклини тор маънода талқин этадилар. Уларнинг фикрича, мазкур тушунча фақат бошқарув шаклидир. Бошкалар эса унга кенг маъно, яъни бошқарув ва давлат тузилиши шаклларини киритадилар. Баъзи муаллифлар давлатнинг ички ва ташки шаклларини ажратадилар. Давлатнинг ички шакли деганда демократияни, ташки шакли деганда эса сиёсий ҳокимиятнинг муайян уюштирилиши тушунилади. Д.А.Каримовнинг фикрича 1, демократия сиёсий идора усулининг тури бўлганлиги боис уни1 А.Саидов, У. Тожихонов. Давлат ва хуку қ назарияси 2 жилдли, ИИВА, Тошкент, «Адолат»-2001 йил, 1-жилд, 154-бет. 6

давлатнинг ички шакли деб тушуниш мумкин, бошкарув шакллари ва давлат тузилиши эса давлатнинг ташки шаклини ташкил этади. Яна бир гуруҳ ҳуқуқшунослар давлат шаклига қуйидагича таъриф берадилар: давлат шакли – давлат органларининг пайдо бўлиш тартиби, уларнинг структураси, хусусан, давлатнинг олий органлари структураси, улар ўртасидаги ўзаро муносабат, хусусан давлатнинг марказий органлари билан таркибий кисми органлари ва маҳаллий органлари ўртасидаги ўзаро муносабат, шунингдек, уларнинг жамиятга рахбарлик қилиш шакли. Бу таъриф узун бўлса ҳам, унда давлат шакли тушунчасининг мазмунини очиб беришга ҳаракат қилинган. Қисқача сўз билан айтганда, давлат шакли – давлат ҳокимиятининг тузилиш шаклидир. Табиийки, гап давлат ҳокимиятининг тузилиш шакллари хакида борар экан, бунда ҳам бошқарув шакли, ҳам давлат тузилиши шакли, ҳам сиёсий режим тушунилади. Сиёсий режимни давлат шаклининг асосий, ички томони дейиш мумкин. Давлатнинг сиёсий режими билан унинг шакли бошқа-бошқа нарса. Юридик адабиётларда сиёсий режим деганда асосан ҳокимиятнинг амалга ошириш усуллари ва методларининг йиғиндиси тушунилади. Масалан, демократик режим, фашистик режим ва ҳоказо. Баён этилган мулохазалар ҳуқуқий адабиётларда давлат шакли хақида ягона тушунчанинг ишлаб чикилмаганлигидан далолат беради. Шу билан бирга, давлат шакли тушунчасининг анъанавий ҳисобланган7

таърифи мавжуд бўлиб, у аксарият муаллифлар томонидан қабул қилинган. Бу таъриф қуйидагича: «Давлат шакли» деганда давлатдаги сиёсий ҳокимиятни уюштиришнинг уч асосий элементлари тушунилади. Булар: -биринчидан, бошқариш шакли, яъни давлат ҳокимияти ва бошқарувини тузиш ва ташкил этишнинг муайян тартиби; -иккинчидан, давлат тузилиши, яъни давлатларнинг ҳудудий тузилиши, марказий, минтақавий ва маҳаллий ҳокимиятларнинг ўзаро муносабати; -учинчидан, сиёсий режим (давлат) идора усули яхлитлигидир. Шундай қилиб, давлат шакли деганда уч таркибий қисми - бошқарув шакли, давлат тузилиши шакли, сиёсий режим: яъни давлат идора усули бирликда олинган сиёсий ҳокимият ташкилоти тушунилади 2. Бошқарув шакли – давлат ҳокимияти ва бошқаруви олий идораларининг ташкил этилиши ва уюштирилишининг муайян тартибидир. Давлатнинг тузилиши шакли – давлатнинг маъмурий- ҳудудий тузилиши, марказий, минтакавий ва махаллий ҳокимиятлар ўзаро муносабатларининг муайян тартибидир. Сиёсий режим (давлат идора усули) – сиёсий (давлат) ҳокимиятини амалга оширишнинг усул ва методларидир.2 Муаллифлар жамоаси . Давлат ва хуку қ назарияси. ТДЮИ. Тошкент – 2000 йил, 118 бет. 8

1.2.Давлатнинг бошқарув шакли ДАВЛАТ — мамлакат миқёсида жамиятни уюштириш масалаларини ҳал қилиш, унинг ташқи муносабатларини белгилаш ваколатлари бўлган ҳукмрон тузилма. Давлат жамиятни ўз қонун-қоидаларига кўра идора қилади, турли тип, шаклларда ташкил топади. Давлат тўғрисидаги назария ҳуқуқшуносликнинг муҳим соҳаси ҳисобланади. Давлат ва унинг келиб чиқиши, ривожланиш босқичлари, моҳият ва вазифалари ҳақида турлича фикрлар мавжуд. Д авлат масаласи ҳақидаги қарашлар, таъ лимотлар. Д авлат ҳокимияти ҳамда ҳуқуқий хаёт ҳодисалари ҳамма замонларда алоҳида долзарблик касб этиб келган. Давлат тўғрисидаги илк тушунча ва қарашлар мил. ав. тахм. 4—3- мингйилликларда Миср, Месопотамия, Ҳиндистон, Хитойда пайдо бўлган. Улар асосан диний-мифологик характерда эди. Авесто таълимотига кўра, хокимият, ҳақиқат, адолатлилик 3 ахлоқий-ҳуқуқий асосга: эзгу фикр, эзгу сўз, эзгу амалга таянади. Давлатнинг вазифаси ёвузликка қарши яхшилик, тинчлик ва инсонларнинг бахтли-саодатли ҳаётини таъминлашдир. Ислом дини таълимоти бўйича, Аллоҳнпнг ўзи олий қонун соҳиби. Унинг талаблари, кўрсатмалари пайғамбарлар орқали инсонларга етказилади. Давлат бошлиқлари — подшолар, хонлар худонинг ердаги сояси, вакили ҳисобланади. 3 Авваламбор, давлатни назарий жиҳатдан тушуниб етишда бошқарув шакли алоҳида ўрин тутишини таъкидлашни истардик. Қонуният шуни такозо этади. Давлатга уюшган жамиятда давлат ҳокимиятини ким ва қандай амалга оширишишини айнан шу шакл белгилаб беради. Бу масала инсониятни жуда кадимдан тўлкинлантириб келади. Арастунинг ўзи, ундан кейин 3 Никколо Макиавелли, Государь, М осква- 1990 , 17-бет. 9

Афлотун хам қадимги дунёда давлат ҳокимиятини ташкил этиш ва уни бошқаршининг хилма-хил шаклларини ўрганар эканлар, бу давлатларни ким ва қандай бошқариши, яъни бошқарув шакли мезони бўйича давлатлар таснифини ишлаб чикишга уринишган. Айнан шунинг учун, агар Арасту ва Афлотун даврларида назарий сиесий- ҳуқуқий тафаккур бошқарувнинг у еки бу шаклини белгилаб берувчи сабабларни аниклашга уриниб, асосан бошқарув хилма-хил шаклларини тасвирлаш йўлидан борган булсалар, XX асрда эса, сиёсий-хуқуқий тафаккур марксистик назария доирасида бошқарув шаклини давлат типи билан, жамиятнинг синфий таркиби, иқтисодий базаси кабилар билан боғлаб тушунтиришга интилади. Айнан шунинг учун, агар Арасту ва Афлотун даврларида назарий сиесий- ҳуқуқий тафаккур бошқарувнинг у ёки бу шаклини белгилаб берувчи сабабларни аниклашга уриниб, асосан бошқарув хилма-хил шаклларини тасвирлаш йўлидан борган бўлсалар, XX асрда эса, сиёсий-хуқуқий тафаккур марксистик назария доирасида бошқарув шаклини давлат типи билан, жамиятнинг синфий таркиби, иқтисодий базаси кабилар билан боғлаб тушунтиришга интилади. Албатта, жамиятнинг синфий тузилиши, синфий манфаатларнинг тўкнашуви, синфий кучлар нисбатини хеч ким инкор этмайди, улар ҳаётда мавжуд бўлиб, давлат тузилишига, энг аввало,10

ҳокимият тизими кандай шаклларда ташкил топгани ва амал килишига, давлатни ким бошқаришга таъсир этади. Шуни алохида айтиш керакки, айни пайтда давлат синфий белгиси аҳамиятини ошириб юборигишга ўрин йўқ. Хозирда, давлат ва ҳуқуқ назарияси фани хам жамият ривожишнг марксистик таълимоти умумий инқирози билан боғлиқ услубий инқироздан аста-секин халос бўлиб келмоқда. Бошқарув шакли – конкрет давлатда давлат ҳокимиятини ташкил этиш усулларининг мажмуидир. Агар ушбу таърифни янада аниқроқ ифодалайдиган бўлсак, у олий ҳокимиятни, боз устига унинг олий ва марказий органларини, уларнинг таркиби, ваколатларини, шу органларнинг ташкил этилиш тартибини, шунингдек, унда оддий халқ иштироки даражаси, бу органлар ваколати муддатларини кўзда тутишини айтишимиз керак булади. Бошқарув шакли – муайян давлатда ҳокимиятни уюштириш усулларининг мажмуидир. 4 Давлат бошқарув шакли деганда, олий давлат ҳокимияти, унинг идоралари, аҳоли билан ўзаро муносабати, аҳолининг ушбу идораларни шакллантиришда иштирок этиш даражаси тушунилади. Давлат бошқарув шаклини тавсифлашда қуйидаги холатларга эътибор бериш зарур:4 А.Саидов, У. Тожихонов. Давлат ва хуку қ назарияси 2 жилдли, ИИВА, Тошкент, «Адолат»-2001 йил, 1-жилд, 157-бет 11

-давлат ҳокимияти олий органларининг тузилиш, яъни уларнинг таркиби, ваколати доираси, ўзаро муносабатларининг тамойилларига; - давлат ҳокимиятининг олий органларининг бошка давлат органлари ва аҳоли билан ўзаро муносабати ҳарактерига; -давлат органларининг ташкил топиш тартибига; - давлат органларини шакллантиришда аҳолининг катнашиш даражасига эътибор бериш керак 5. Бошқарув шаклига кўра давлатлар монархия ва Республикага бўлинади. Бу бўлиниш қадимдан бери мавжуддир. Арасту ўз вақтида бошқарув шаклларини олий ҳокимият танхо амалга ошириладиган монархия тор доирадаги чекланган шахслар томонидан амалга ошириладиган аристократияга, бутун халқ ҳокимиятини бошқарадиган декмократияга бўлганлиги ушбу фикримни тасдиклайди. 5 Муаллифлар жамоаси. Давлат ва хуку қ назарияси. ТДЮИ. Тошкент – 2000 йил, 125 бет. 12

II БОБ. Республика ва м онархия давлат бошқарув шакли. 2.1. Республика давлат бошқарув шакли Давлатнинг ресублика шакли - давлат ҳокимияти аҳоли муайян муддатга сақлаб кўядиган органлар томонидан амалга ошириладиган бошқарув шаклидир. «Республика» сўзи лотинча «халқ иши» деган маънони англатади. Республика хам монархия сингари муайян тарихий хусусиятга эгадир. Бошқарув Республика шаклининг бир канча турлари мавжудлиги тарихан маълум. Улар қулдорлик шароитларидаёқ намоён бўла бошлаган. Э р . а в в . V -I V а с р л а р д а ё қ А ф и н а д а д е м о к р а т и к Р е с п у б л и к а мавжуд бўлган. Республиканинг асосий белгиларига қуйидагилар киради: -ҳокимият олий идораларининг сайлаб қўйилиши; -ҳокимият ваколатларининг таксимланиши; - ҳокимият олий органларининг ўз карорларини узоқ вақт давомида кабул қ илиши; - қонунларнинг бажарилишини назорат килувчи орган бўлган судлар обрўсининг ортиши; -фуқароларнинг давлат ишларини бошқаришда иштирок этиши. Республика сўзи лотин тилидан олинган бўлиб, (respublika ) жамоатчилик иши деган маънони англатади. Бу шундай давлат бошқарув шаклики, давлат бошлиғини сайланишига тавсиф беради ва унинг номи билан Президентлик Республикаси деб аталади. Мазкур бошқарув шаклининг пайдо бўлиши ҳамма 13

давлатларда ҳам албатта улуғ инқилобларнинг натижасидир. Францияда буржуа инқилоби, Америкада фуқаролар уруши натижасида айрим давлатларда ҳокимиятни бошқа бир сиёсий кучлар томонидан эгаллаб олиниши туфайли (Германия, Греция, Чили, Жазоир) ҳақиқий президентлик республикаси ўрнатилган эди. Ўзбекистон Республикасида ҳам мустақиллик учун кураш жараёнлари Президентлик бошқарувига ўтиш лозимлигини кўрсатди. 1990 йил 24 мартда Республика Олий Кенгашининг XII - чақириқ биринчи сессиясида Президентлик лавозими таъсис этилди. 1990 йил 20 июнида Олий Кенгашининг иккинчи сессиясида "Мустақиллик Декларацияси" эълон қилинди 6. 1991 йил 29 декабрда ўтказилган референдум Ўзбекистон тарихида биринчи мартда давлатимиз Мустақиллигини Олий Кенгаш томонидан эълон қилинганлигини маъқуллаб, ўз президентига ҳам овоз берди. Мана шундан буён хорижий мамлакатлар тажрибасига таяниб, ўз тарихий-миллий давлат бошқаруви асосланиб Президентлик Республикасининг ҳуқуқий пойдевори яратилди. Ҳар бир миллат ва элатлар ўз миллий қадриятларини сақланиб қолишига курашадилар. Чунки миллатни давлат сифатида жаҳонга танитадиган бебаҳо бойлиги бу унинг ҳеч қаерда такрорланмайдиган урф-одат нормалари ва миллий қадриятларидир. "1 ...Тарихнинг муайян даврида, ҳақиқий давлатчилик қарор топаётган п айтда, айниқса бир тизимдан6 « Қ ишло қ ҳақиқати» рўзномасининг 1990 йил 22 июнь сони. 1 14

иккинчисига ўтиш даврида, ҳар ҳолда кучли ижроия ҳокимияти зарур. Қон тўқилишига ва қарама- қаршиликка йўл қўймаслик, минтақада миллатлараро ва фуқаролар тотувлиги, тинчлиги ва барқарорликни сақлаш учун шундай бўлиши зарур, бу йўлда мен жонимни фидо қилишга тайёрман. Таъбир жоиз бўлса, демократия сари ҳаракат қилиш учун ҳам шундай бўлиши зарур" 7 деган эди Ўзбекистон Республикаси Президенти И.А.Каримов. 1993 йил 12 февралда "Комсомольская Правда" рўзномасининг мухбирлари билан бўлган учрашувда. Республика шаклидаги бошқарувнинг пайдо бўлиш омилига биринчидан мустақилликни мустаҳкамлаш бўлса, иккинчидан сиёсий партиялар фаолиятини йўналтириш яъни демократик талабларга мослаштириш, керак бўлса йўл-йўриқ кўрсатиш давлатнинг асосий вазифасига киради. Республика шароитида мустаҳкам тенглик, давлат бошқарувида демократияни қарор топишини тезлаштиради, чунки ҳокимиятнинг бўлиниш п ринципи асосида давлат органлари ваколатларнинг тақсимланиши ҳар қандай олий органга (бунда давлат бошлиғи ҳам киради), халқдан олган мандат натижасида амалга оширилиши белгиланади. Шуни алоҳида белгиланишига эътибор бериш лозимки, ваколатларнинг тақсимланиши тенг шароитлар яратилган тақдирдагина ҳақиқий хисобланади. Бу шундан иборатки, айрим тур даги Республика шаклидаги давлат бошқарувида7 И.А.Каримов. Ўзбекистон: миллий исти қ лол, иқтисод , сиёсат, мафкура. – «Ўзбекистон», 1993. – 141 б. 15

номигагина жамият масалалари ҳал этилиб, амалда эса битта шахснинг хохиш-идорасини ифодалайди. Масалан, мамлакатда давлат тўнтариши туфайли бутун ҳокимият п резидент лавозими билан боғлиқ бир шахснинг қўлига ўтиб қолади ва диктатурлик режими ўрнатилади. 1933 йилда Гитлер Германияда, 1960 йил Ж.Мобута Жазоирда, 1967 йилда "кора полковниклар" номи билан Грецияда, 1973 йилда А.Пиночет Чилида давлат ҳокимиятни тўнтариши қилиб эгалланган эди. Бунинг оқибатида мамлакатда давлат режими ягона диктатор хукмида, милионлаб бегуноҳ инсонларнинг қирилиб кетишига сабаб бўлган эди. Агар биз буни янада кенгроқ маънода тушунча берадиган бўлсак, 1973 йил "қора полковниклар" деб аталган бир гуруҳ шахслар томонидан амалга оширилган давлат тўнтариш бир томондан монархия тузумини йўқ килган бўлса, иккинчи томондан Республика давлат бошкаруви шаклига ўтганлигини эьлон қилган бўлса, ҳам ҳеч қандай демократик тартиб қоидаларга амал қилинмади яъни монархиядан фарқ қилмайдиган бошқарув усули ўрнатилди. Давлат бошлиғи п резидент ваколатлари чекланмади, у фақат ўлими туфайли ёки бошқа кучларининг зўрлик билан ҳокимиятни эгалласагина ўз лавозимидан маҳрум этилиши мумкинлиги айрим давлатлар тажрибаси (Покистон) кўрсатди. Бундай холат собиқ иттифоқ даврида ҳам ҳукм сурган эди, (фақатгина бошка кўринишда) сайловлар16

номигагина ўтказилиб давлат бошлиғи умрбод ўз лавозимида қолар эди. Энди биз Республикалар сиёсий режимининг ҳақиқатдан ҳам демократик ёки либерал кўринишида эканлигини турли хил шаклларини таҳлил қилиб чиқамиз. Бундан олдин доимо ёдда тутиш керак, парламентар ва президентлик Республикаларида президент давлат бошлиғи ҳисобланади. Аммо унинг Республика давлат бошқарув шаклида қонунчилик ва ижроия ҳокимият муносабатларининг белгиланиш хусусиятлари икки хил кўринишда бир- биридан ажратиб ўрганилади. Ҳукуматнинг ташкил этилишига караб республика икки хил булади: 1) Президентлик Республика 2) Парламентар Республика. Президентлик Республика. Бундай давлат бошқарув шаклида хукумат фақат президент олдида ўз фаолияти тўғрисида доимо хисоб бериб туради, парламент олдида масъул эмас. Бу шундан келиб чикиб белгиланганки, парламент хукумат таркибини тузмайди ва унга ишончсизлик ҳуқуқига хам эга эмас. Чунки президентлик Республикасида қонунчилик ва ижро этувчи ҳокимият ўз ваколатларини тўғридан- тўғри халқдан олади. Президент ижроия ҳокимият бошлиғи сифатида халқ томонидан сайланади ва бунинг натижасида давлат бошлиғи функциясини хам амалга ошириш ҳуқуқига эга бўлади.17

Демак, дуалистик Республика шаклидаги давлат бошқарувида президент давлат бошлиғи функциясини амалга ошира бориб, Бош Вазир лавозимини ҳам эгаллайди. Президент халқ томонидан сайлаб қўйилиши улуг шахс эканлигидан далолат беради. Собиқ Иттифоқ Республикалари, Франция, Бразилия ва бошқа давлатларда президент тўғридан-тўғри умумхалқ сайловлари орқали ўз лавозимини эгаллайди. АҚШда алоҳида сайловчилар гуруҳлари томонидан п резидент сайлови ўтказилади, бунда ҳам давлат ва ижроия ҳокимият бошлиғи п арламент олдида мустақилдир, тенглик принципида фаолият юритади. Президентлик Республикасида ҳукумат таркиби парламент сессияларида депутатлар тасдиғига қўйилади. Бу жараёнда депутатлар президент томонидан кўрсатилган номзодларни тасдиқлашлари шарт. Агар бирор-бир кўрсатилган номзод бундай лавозимга лойиқ эмаслиги асослаб берилса, президент бошқа бир шахснинг номзодини кўрсатишга мажбур бўлади. Шунинг учун хам ҳукумат фақат президент бошчилигида фаолият юритади, барча хокимият масалаларида ҳукумат аъзолари тавсиявий ҳарактердаги карорлар қабул қилиши мумкин, қатъий қарорни ягона президентнинг ўзи ҳал қилиши мумкин. Ҳукумат таркибининг шаклланишида президентнинг қайси партия аъзоси бўлганлиги муҳим роль уйнайди. Давлатнинг юқори палатасида ҳукумат аъзолари президент аъзо бўлган сиёсий партия вакилларидан18

(президент томонидан) кўрсатилади ва алоҳида- алоҳида тасдиқдан ўтади. Агар кўрсатилган номзод депутат бўлса, вазирликка тасдиқлан-гандан кейин, депутатлик мандатини топширади, чунки президентлик Республикасида бир вақтнинг ўзида парламент ва ижроия ҳокимият аъзоси бўлиш мумкин эмас. Шунингдек, конунчилик ва ижро этувчи ҳокимиятнинг бўлинишига алоҳида эътибор берилади яъни уни тенглиги ва бир-бирига нисбатан мустақиллиги таъминланади. Уларнинг бир-бирини назорат қилиш функцияси ҳам тенглик принципида белгиланади. АҚШ Конституциясининг биринчи моддасида қонунчилик ҳокимияти Конгрессга тегишли эканлиги мустаҳкамланган, иккинчи моддасида эса, ижроия ҳокимиятни президент амалга оширади деб белгиланган, учинчи моддасида, суд ҳокимияти – АҚШ Конгресси томонидан тасдиқланадиган Олий суд ва қуйи турувчи судларни ташкил этиши кўрсатилган. Кўпгина президентлик бошқаруви ўрнатилган давлатларда суд ва ижроия ҳокимият органларининг олий мансабдор шахслари юқори палатанинг розилиги билан президент томонидан тайинланади. Бунда албатта юқори Палата аъзоларининг кўрсатилган номзодларга билдирган фикри эътиборга олинади. Ҳукумат аъзолари ва бошқа ижроия ҳокимият органларининг мансабдор шахсларини президент ўз лавозимидан лозим топган пайтда озод этиш мумкин. Президентни ким билан ишлаш, ишламаслиги тўғрисидаги масалаларда уни мажбур қилиш мумкин эмас.19

Ушбу давлат бошқаруви шаклининг асосий белгиси - ҳукуматнинг ўз сиёсий фаолияти тўғрисида парламент олдида жавобгарлигининг белгиланмаганлигидандир. Парламент хукумат аъзоларини қонунни бузган тақдирда ҳам ўз лавозимидан озод этишга ҳақли эмас. Ҳукумат ўз фаолиятини олиб боришда парламентнинг ишончига ёки ишончини йўқотишдан қўрқмайди. Шунинг учун ҳам президентлик Республикасидаги дуалистик бошқарув шаклида президент бир сиёсий партиядан, ҳукумат бошқа бир сиёсий партия вакилларидан иборат эканлиги камдан-кам давлатларда учрайди. Энг ривожланган давлатларда президент ва Хукумат аъзолари бир партиянинг вакиллари ҳисобланади. Улар ўз фаолиятини бўйсиниш асосида ташкил этадилар ва давлатнинг сиёсий режимини белгилайдилар. Агар қонунга хилоф хатти-ҳаракатлари давлат аҳамиятига молик масалаларда ёмон оқибатни келтириб чиқарса, парламентнинг импичмент (ишончсизлик) ҳуқуқи кучга кириши мумкин. АҚШлари Конституциясида президентнинг ва бошқа олий мансабдор шахсларни лавозимидан парламент томонидан четлатилиш ҳоллари, п ора олганда, давлатга хоинлик ва бошқа оғир жиноятлар содир қилганда дарҳол амалга оширилиши белгиланган. Давлат режими, президентлик Республикасининг дуалистик бошкарув шаклида бир-бирига қарам бўлмаган иккита кучли ҳокимият қонунчилик ва ижро этувчи органларнинг ўзаро муносабатларини белгиланишида ўзига хос хусусиятларини намоён этади. Бундай давлат шакли демократик принциплар20

талабларига мос равишда ўзининг бошқарув хусусиятлари ва уни амалга ошириш воситалари билан тартибга солиниши сиёсий режимини демократлаштиради. Республиканинг дуалистик бошқарув шаклида, айниқса қонунни амалга киритиш жараёни мукаммал тенглик принципига риоя этилади. Президент қонунни тасдиқлаш ёки қайта ишлаш учун ўз эътирозини билдириб парламентга қайтариши мумкин. Агар қайта ишлаш учун юборилган конун лойиҳаси ҳар иккала палата аъзоларининг кўпчилик овози билан дастлабки ҳолати бўйича тасдиқланса, п резидент қонунни имзолашга мажбур бўлади. Шунингдек, Президент томонидан имзоланган халқаро шартномалар парламент йиғилишида ратификация (тасдиқланиши) ёки (бекор қилиниши) денонсация қилиниши мумкин. Суд ҳокимияти эса парламент томонидан ва президент қабул қилинган актларни конституциявийлигини назорат қилади ва шунинг билан қонунчилик, ҳамда ижроия ҳокимияти органларининг мамлакатда тартиб-интизомга риоя этилиши таъминланади. Президентлик бошқарув шаклининг заиф жойлари ҳам мавжуд. Бундай бошқарувда ҳокимиятнинг ижроия ва қонун чиқарувчи тармоқлари орасида зиддият бўлиши, конституциявий инқироз эҳтимолини рад этмайди 8. Парламентар Республика . Бундай давлат бошқарув шакли, Парламентар монархия шаклига мос8 Муаллифлар жамоаси. Давлат ва ҳуқуқ назарияси. ТДЮИ, Тошкент - 2000 йил, 127-бет 21

тушади фақатгина давлат бошлиғи масаласи билан бир- биридан ажралиб туради. Энди, давлат ҳокимияти масалалларида ваколатлари чекланган монарх ўрнида, президент фаолиятининг қандай ташкил этилиши ва юритилишини кузатамиз. Парламентар Республика шаклида президент парламент томонидан сайланиши мумкин ёки алоҳида тузилган коллегия органида ёхуд федерация субъектларининг парламент депутатлари томонидан ва бошқа ҳудудий ўзини- ўзи бошқариш органларининг вакиллари иштирокида ўз лавозимига қуйилиши, турли давлатларда ўзига хос белгиланган хуқуқий мезонларда бўлиши мумкин. Парламентар Республикасида президентнинг конституциявий ваколатларининг белгиланиши, тартиб бўйича ҳукумат томонидан амалга оширилади, яъни президент бошчилигида ҳукумат унинг вазифасини бажаради. Масалан, Ҳиндистон Республикасининг 1949 йилда Конституциясига қуйидаги тартибда 1-қисмининг 74- моддасига 42 чи ва 44 чи ўзгартириш киритилди ва унда ҳукуматнинг маслаҳатларига президент амал қилиши шарт эканлиги кўрсатилди. Парламентар Республиканинг асосий белгиси – ҳудди парламентар монархияга ўхшаш, ҳукуматнинг парламент олдида сиёсий жавобгарлигидир. Ҳукуматнинг бир аъзосига билдирилган ишончсизлик асосан Бош Вазирга унинг бутун таркиби билан истеъфога чиқиш оқибатини келтириб чиқаради. Ҳукумат ҳам қуйи палатани тарқатиб юбориш ҳақида22

президентга мурожаат этиши мумкин ва бундай ҳолатда сайлов кунини белгилайди. Парламентар Республика давлат бошқарув шаклида ҳам худди парламентар монархия сингари иккита давлат режими; паралментнинг ва ҳукуматнинг фаолияти асосий рол ўйнайди. Ҳакиқий парламентар республика шаклидаги давлатлар жаҳонда жуда кам учрайди. Бунга фақат Германия, Венгрия, Италия, Ҳиндистон, Чехия, Словекия, Эстония давлатларини киритиш мумкин 9. Бу давлатларнинг ўзига хос хусусиятларини кенгроқ ўрганиш учун давлат ҳокимиятини ташкил этиш асосларинй қараб чиқиш зарур бўлади. Бош Вазир лавозимининг алоҳида қилиб белгиланганлиги ва уни ижро этувчи ҳокимиятга бошчилик қилиши билан мамлакатнинг энг улуғ сиёсий арбоб сифатида намоён этади. Италия Конституциясининг 89-моддасида; "Президент томонидан қабул қилинадиган ҳужжатлар ҳақиқий эмас, агар у ҳукумат томонидан жавобгарлиги илова қилинмаган бўлса" деб белгиланган. "Парламентар Республикасида ҳукумат таркиби ҳар бир парламент сайловларидан кейин унга сайланган сиёсий партия вакилларидан иборат тартибда шакллантирилади. Бош Вазир парламент таркибида энг кўп сайланган сиёсий партия ёки блокнинг раҳбари бўлади. Умуман олганда парламентар Республика шаклидаги давлат бошқарувида ҳукуматни шакллантиришнинг икки хил кўриниши кўзатилади.9 Конституционное (государствснное) Право зарубежнмх стран. Учебник. В 4-х томах. Тома 1-2. Отв. ред. Б.А.Страшун. - М., Издательство БЕК, 1995. 314 ст. 23

Улардан бирида тартиб бўйича Бош Вазир ва бошқа вазирларни президент тайинлайди, шундан кейин президент парламентга уни тасдиқлаб бериши тўғрисида мурожаат қилади. Агар парламент ҳукуматга ишонч билдирмаса, президент парламентни тарқатиб юбориши мумкин ёки ҳукумат таркибини янгидан тузатади ва парламент тасдиғига қўяди. (Италия Конституцияси-нинг 92, 94-моддалари). Парламентар Республикасининг иккинчи кўринишида Бош Вазир ва бошқа вазирларнинг лавозимига қўйилишида президент парламентдан розилик олиши лозим бўлади" 10. (ГФР Конституциясининг 63, 64- моддалари). Шундан кўриниб турибдики, парламентар Республика шаклида давлат ҳокимиятининг амалга оширилиши Президентлик (дуалистик) Республикасининг давлат бошқарувидан тубдан фарқ қилади. Парламентар Республикасида қонунчилик ва ижро этувчи ҳокимиятнинг ажратилиши Президентлик (дуалистик) Республикасига нисбатан белгиланиши уларнинг ўзаро келишувида назоратчилик фаолиятини жуда ҳам мукаммал ишланган ҳуқуқий жараёнларни ўз ичига олади. Давлат режими парламентар монархия каби парламентар Республикасида сиёсий партияларнинг қанчалик даражада давлат ҳокимияти органларида тутган ўрнига қараб белгиланади. Шунинг учун ҳам парламентар шаклидаги давлат бошқарувида демократик сиёсий режим давлат ҳокимиятини ташкил1 0 Алебастрова И.А. Конституционное Право (государственное) зарубежнмх стран. Учебное Пособие. - М.. ЮрисПруденция, 2000. 75 с. 24

этиш бобида шунчалик кучли ҳисобланадики, амалда парламент ёки ҳукумат томонидан уни ўзгартиришнинг ҳеч ҳам иложи йўқ. Бунда асосий энг кучли сиёсий партия қонунчилик ва ижро этувчи ҳокимиятга ўз таъсирини ўтказади. Демак парламентар давлат бошқарув шакли инсоният ривожининг энг юқори даражада такомиллашган хоҳиш иродасини ифода этади. "Ўзбекистонда одамларнинг онгини ўзгартириш, қонунларни ҳурмат қиладиган эркин фуқароларнинг уйғун ривожланган жамиятини барпо этиш учун қанчалар йил керак бўлади. Германия, Буюк Британия 1789 йилги инқилобдан бошлаб Франция мана шундай жамият қургунича қанча вақт кетган" 11. Аралаш (ярим Президентлик) Республикаси . Бундай шаклдаги бошқарув усули, Президентлик ва Парламентар давлат ҳокимияти белгисини ифода этувчи Республика ҳисобланади. Унинг тузилиши турли хил кўринишда бўлиши мумкин. Президентлик-Парламентар Республикаси ўзининг тузилиши бошқарув шаклига қараб, маълум белгилари билан ажралиб туради. Алоҳида олинганда бир томондан ўзига хос хусусиятлари билан кучли Президентлик ҳокимиятини намоён қилса, иккинчи томондан, ҳукуматнинг парламент олдидаги сиёсий, жавобгарлигини мустаҳкамлайди, шунинг билан президентнинг парламентни тарқатиб юбориш ҳуқуқини ҳам белгилайди. Мазкур давлат бошқарув шаклининг ўрнатилиши, қоида бўйича, у ёки бу давлатнинг1 1 Каримов И.А. Ватан саждагох каби муқаддасдир. Т.З. - Тошкент. Ўзбекистон, 1996. 136 б. 25

инқирози туфайли содир бўлади. Эндигина ривожланиш шароитида иқтисодий ва сиёсий тизимни тартибга солишда, ижро этувчи ҳокимиятнинг парламент олдидаги жавобгарлик маъсулияти йўқолиб бораётганда ярим Президентлик ва ярим Парламентчилик давлат бошқарув шаклига ўтилиши мамлакатда ва қонуний ҳокимиятнинг мустаҳкамланиши диктатуранинг ўрнатилишини олдини олади. Дунё мамлакатлари ичига биринчи марта бундай давлат бошқарув шаклининг ўрнатилиши 1958 йил қабул қилинган Франция Республикаси Конституциясида ўз ифодасини топди. Франция Республикасининг бешинчи ривожланиш босқичи, инсоният тарихида янги давлат бошқарув шаклини амалда исботлаб берди. Франция бошқарув шаклининг энг муҳим белгиси давлат бошлиғи президентни тўғридан-тўғри халқ томонидан сайланиши ҳисобланади. Франция президенти жуда катта ваколатларга эга бўлиб, ижроия ҳокимиятга бошчилик қилади, ҳукумат раиси ҳисобланади, Бош Вазирни тайинлайди ва унинг таклифи билан бошқа вазирларнинг номзодини тасдиқлайди, зарурат туғилганда ижро этувчи ҳокимият органларининг мансабдор шахсларини лавозимидан озод этади. Франция Республикасининг ярим Парламентчилик кўринишида ҳокимият белгиси шундан иборатки, миллий йиғилиш ва қуйи Палата олдида Ҳукуматнинг сиёсий жавобгарлиги ҳамда Бош Вазир лавозимининг мавжудлигидир. Ҳозирги вақтда жуда кўп мустамлакачилик тузумидан озод бўлган халқлар ўз давлат бошқарув26

шаклини аралаш Республика тарзида курмоқдалар. айникса Собиқ Иттифоқ Республикалари бундай давлат бошқарув шаклига ўтиш жараёнларини бошидан кечирмоқцалар. Ўзбекистон Республикасида ҳам ўз мустақиллигини қўлга киритган кундан бошлаб, "Республика парламенти қонун яратувчилик фаолияти билан фаол шуғулланмокдаки, у ёш мустақил давлатнинг шаклланишини ҳуқуқий жиҳатдан ҳар томонлама таъминлашга қаратилгандир. Давлат бошқарувининг янги, замонавий ва самарали тизими шаклланмокда. Президентлик бошкарув усули - шу тизимнинг ўзагидир" 12 Ҳозирги даврда аралаш бошқарув шаклини танлаган давлатлар қаторига Португалия, Польша, Болгария, Хорватия, Македония, Сербия, Черногория киради. Шунингдек, Финляндия ҳам тўлиқ расмий хусусиятлари билан аралаш бошқарувни ўз ҳаётига тадбиқ этиб бўлган. Совет Республикаси - бундай давлат бошқарув шакли, совет тузуми ўрнатилган мамлакатлар ҳисобланади. Уларда ҳокимиятнинг бўлиниши рад этилади яъни ягона ҳокимият меҳнаткаш халқнинг вакиллик органи советларга сайланган вакиллари орқали амалга оширилишини мустаҳкамлайди. Лекин бундай бошқарув шаклида сиёсий режим тоталитар тузум ўрнатиш шароитни яратиб беради. Совет тузумининг ўрнатилишини дастлабки босқичи, маъмурий-ҳудудий бирликларда вакиллик органи1 2 Каримов.И.А. «Ўзбекистон: миллий истиқлол , иқтисод , сиёсат, мафкура. – Тошкент, Ўзбекистон. 1993. 36 б. 27

Советларни шакллантириш юқоридан пастга қараб. Масалан, Ўзбекистон ССР Олий Совети, область, район, шаҳар, шаҳарча, п осёлка, қишлоқ ва овул советларига сайловлар номигагина ўтказилар эди. "Қонун чиқарувчи ҳокимият, расман Олий Советларда мужассамлашган бўлса ҳам, ижроия ҳокимияти қонун чиқарувчи органларга ўз эркини ўтказар ва советлар томонидан назорат қилиниши ҳақида гап ҳам бўлиши мумкин эмас эди 13". "СССР парчаланиб кетди. 74 йил мобайнида Ўзбекистон тақдири ва таъминоти Иттифоқ қўлида эди. Собиқ Иттифоқ бу ердан маҳсулот ва хом ашёни олиб кетиб, бизга сув ва ҳаводай зарур нарсаларни ўз кўрсатмаси билан келтириб берарди. Содда қилиб айтганда, Пахта ва бошқа бойликларимиз олиб кетиларди, дон, шакар, ёнилги ва бошқа халқ истеъмоли моллари, умуман, ҳаётимизга, иқтисодиётимизга ва халқ хўжалигимизга зарур бўлган маҳсулотлар олиб келинарди. Мана биргина мисол. Собиқ СССР Канада ва Америкадан ҳар йили 40- 50 миллион тонна ғалла сотиб оларди. Шунинг ҳисобидан Ўзбекистонга ҳам улуш берарди" 14. Ўзбекистоннинг мустақилликдан кейинги қисқа даври мобайнида ғалла ва бошқа дон маҳсулотларини тўлиқ ўзида етиштирадиган бўлди. Энди, ҳозирги замонавий совет Республикалари давлат бошқаруви шаклини тахлил қиладиган бўлсак, Вьетнам Халқ1 3 " Тўлаганов А.Т. Давлат хокимиятининг вакиллик ва ўзини-ўзи бошкариш органлари фаолиятинн ташкил этиш. (дарслик). - Тошкент. ТДЮИ, 2002. 5 бет. 1 4 Каримов И.А Ўзбекистон: миллий, истиқлол иқтисод сиёсат, мафкура. - Тошкент, Ўзбекистон, 1993. 3 б. 28

Республикасида, жойларда Советлар ва Миллий Мажлис, Кубада ҳам ҳудди шундай.Ҳитой Халқ Демократик Республикасида Халқ Вакиллик органлари деб аталиб сиёсий режим социалистик, давлат режими бир мунча демократиявийроқ ташкил қилинган. Шунинг учун ҳам халқаро муносабатларда тан олинади, яъни ягона нусҳада бошқарув шакли такомиллаштирилган Совет Республикалари ҳисобланади. Мазкур Республикалар давлат шакли юридик нуқтаки назардан белгалари қуйидагилардан иборат: 1) Советларнинг давлат ҳокимиятини ташкил этишда ваколатларининг устуворлиги. Худудлар бўйича ташкил этилган советларнинг ўзига тенглаштирилган давлат органларини шакллан- тиришда (Прокуратура ва суд органларидан ташқари) юқори ваколат-ларга эга бўлиб, барча давлат органлари уларнинг олдида ҳисобдордирлар; 2) Барча поғонадаги Советлар бир тизимни ташкил этиб, ўзаро муносабатлари ягона раҳбарликда бир-бирига бўйсиниш принципида амалга оширилади; 3) Халқ депутатлари Советлари ўзининг асосий ишидан ташқари фаолият юритади, сессиялари кам ва қисқа вақтда ўтказилади, ундан кейинги ваколатларининг амалга оширилиши жойлардаги ижроия органларга юкланади ва уларнинг қабул қилган қарорлари Советларнинг йигилишларида тасдиқланади. Ушбу давлат бошқаруви Парламентар Республикани эслатади, чунки ҳукумат парламент томонидан тузилиб, унинг олдида ҳисоб бериб туради. Лекин Совет Республикасида фавкулотда ҳолатлар содир бўлганда ёки Советларнинг ички фаолиятида 29

ўзаро зиддиятлар келиб чиққанда уларни тарқатиб юбориш механизми белгиланмаган. Ҳокимиятнинг бўлиниш принципи назарий жиҳатдан тан олинмаган, бутун давлат ҳокимияти меҳнаткаш халқ Советлари қўлида бирлаштирилган. Советлар қонунчилик ва ижроия ҳокимият ор ганларининг ф ункциялар ини бажаради. Суд ҳокимиятининг мустақиллиги фақат расмий жиҳатдан тан олинади. Чунки судялар совет лар томонидан сайланади ва уларга ҳисоб беради. Конституциясида уларга мустақиллик берилган ва унинг белгиланиши Советларга юкланган. Кўринишидан бутун меҳнаткаш халқни бирлаштирган Советларнинг қўлида давлат ҳокимияти ҳамманики, амалда эса юқоридан туриб бошқарилади. Бундай кўринишдаги совет Республикалари мустақил давлатлардир. Уларнинг давлат бошқарув шаклининг пайдо бўлишига Собик Иттифоқ Республикаси асос солган. Бизга узоқ ва яқин ўтмш тарихидан маълумки ер юзида иккита хукмрон давлат мавжуд бўлган, улар ўз сиёсий режимини ўрнатиш учун социалистик ва демократик (АҚШ ва СССР) тузум тарафдорлари бўлган. Уларнинг тарафдорлари икки лагерьга бўлиниб бир-бирини йўқ қилиш учун узоқ вақт (74 йил) кураш олиб борганлар. Лекин инсониятга хизмат қилувчи давлат шаклини қурган миллат ва элатлар бошқа халқларнинг ҳам совет тоталитар тузумидан озод этишга бебаҳо хизмат кўрсатдилар. "Биз истиқлол шарофати билан кўп қадриятларни - иймонимизни, миллий ғуруримизни, озодликни, бир сўз билан айтганда, парвардигорни кайтадан чинакамига танидик. Эндиги вазифа - боболаримизнинг поймол30

этилган орзу- умидлари ҳаққи, авлодларимизга, сизу бизнинг фарзандларимизга бутун дунё билан теппа- тенг бўйлашадиган буюк Ўзбекистонни мерос қилиб қолдирмоқдир" 15.1 5 Каримов И.А. Ўзбекистон: миллий истиклол иктнсод. сиёсат, мафкура.. - Т., Ўзбекистон. 1993. 182 бет. 31

2.2. Монархия давлат бошқарув шакли. «Монархия» атамаси (монос - бир, архе - ҳокимият) юнонча сўз булиб, яккаҳокимлик, ягона хукмдор деган маънони англатади 16. Монархия бошқарув шакли сифатида узининг аник юридик белгиларига эга. Агар олий давлат ҳокимияти бир шахснинг (монарх, кирол, Подшо, император, шох, султон) қўлида тўпланган булса ва авлоддан-авлодга мерос килиб колдирилса, бундай бошқарув шакли монархия деб аталади. Монархия - бир кшиининг ҳокимияти. Монарх давлатнинг жонли тимсоли булиб, ташки ва ички сиёсат бобида давлат бошлиғи сифатида, халқ вакили, миллат «отаси» сифатида, фуқароларни жипслаштирувчи, уларни давлат теварагига бирлаштирувчи шахс сифатида майдонга чикади. Монарх давлатнинг барча ишларини бир ўзи хал этмасада, яъни давлатда турли давлат органлари, маслахатчилар, вазирлар, амалдорлар мавжуд булсада, энг мухим, принципал давлат ишлари буйича монарх ўзи хукм чикаради. Яъни у бутун ҳокимиятнинг тўла соҳибидир. монархиянинг асосий белгиларини куйидагича ифодалаш мумкин:  монарх давлатни шахсийлаштиради;  монарх ҳокимиятни якка ўзи бошқаради;  монарх ҳокимияти муқаддас деб эълон килинади;  монарх ўз фаолиятида расман мустақилдир; ҳокимиятни ўрнатиш, кабул килиш (лигитимлаштирши) нинг алохида тартиби мавжуд; 1 6 Муаллифлар жамоаси Давлат ва ҳуқук назарияси ТДЮИ, Тошкент - 2000 йил, 122-бет. 32

 муддатсиз, умрбод бошқарув; монарх ўз бошқарувининг натижаси учун юридик жихатдан жавобгар эмас, яъни монарх масъулиятдан озод киши хисобланади 17. Монархия тузуми ҳукмрон бўлган жамиятда, давлат бошлиғи худонинг ердаги вакили деб қаралади. Масалан, Япония императори 1945 йилга қадар қуёш худоси Аматераснинг ўғли деб ҳисобланган 18. Хозирги замонда Подшоларнинг худолар авлодидан келиб чиққанлиги ҳеч кимни қизиктирмайди. Тарихий манбаалардан бизга маълумки, феодал тузум ҳукмрон бўлган даврда катта ер эгалари ҳокимиятни эгаллашга ҳаракат қилиб келишган. Айримлари бу мақсадларига эришиб ўзларини олий хукмрон деб эълон килганлар. Демак, ҳозирги монархия тузуми сақланиб қолган давлатларнинг хукмдорлари ўта феодал тузум давридан авлоддан-авлодга ўтиб келган насл эгалари ҳисобланади. Лекин улар ҳозирги замонда олдинги даврдагидек давлат ҳокимиятига эга эмаслар. Аммо монахнинг миллат бирлигини намоён этувчи мавқеи хозир ҳам юқори баҳоланмоқда. Масалан, 1946 йилги Япония Конституциясининг 1-моддасида "Император халқ бирлиги ва давлат рамзи ҳисобланади, мустақил ҳокимиятга эга бўлган, халқнинг ҳохиш иродаси унинг ма қомин и белгила б б ер а ди." Ш ун ингд ек , 1978 йил ги И спа ния Кон ститу циясин инг 5 6 модд ас ид а ха м миллат б ир лиги в а дав ла т ҳокимиятининг мавжудлиги Қирол 1 7 А. Саидов, У. Тожихонов. Давлат ва ҳукук назарияси, 2 жилдли, ИИВА, Тошкент, «Адолат»-2001 йил, 1-жилд, 158-бет 1 8 Конституционное (государственное) Право зарубежнмх стран. Учебник. В 4-х томах. Тома Г-2. Отв.ред.Б.А. Страшун.- М., Издательство БЕК. 1985. – 305 ст. 33

номи билан аталади. 1707 йилги Буюк Британиянинг Шотландия билан қўшилиш ҳақидаги конституциявий қонунида ҳам Қироличанинг икки давлат ҳокимияти тизимидаги тутган ўрни белгилаб берилган. Мазкур қонуннинг 1,2 моддалари Қиролича хазрати олияларининг бундан кейинги мақоми икки олий давлат бирлиги рамзи сифатида доимо ҳокимият тепасида бўлиши ва тахт ворислиги масалаларини мустаҳкамлаб берган. Бизга тарихий манбалардан маълумки ушбу конституциявий акт қабул қилингунга қадар Шотландия Қироллиги мавжуд бўлган. Бу қонун қабул қилингандан кейин икки давлат қироллиги бирлашиб ягона Қиролича бирлашган Қироллик давлатининг рамзи ва миллат бирлиги мақомида, айрим ваколатлари сақланиб қолинган. Масалан Қиролича жамоа Палатасини тарқатиб юбориши, Бош Вазир лавозимига жамоа палатаси вакилидан бирортасини кўйиши, амнистия ва авф этиш тўғрисидаги фармонларини қабул қилиши мумкин. Энг муҳими шундан иборатки, аксарият монархия тузуми ҳукмронлик қилаётган давлатларда монахнинг мақоми Конституцияда мустаҳкамланган бўлади. Лекин, 1931 йил қабул қилинган Белгия Конституциясида монах ҳақидаги тавсифномалар белгиланмаган. Энг асосийси монах ваколатлари, уни Конституция ёки бошқа қонунларда белгиланишининг аҳамияти йўқ. Мана шу принцип асосида монархия кўринишидаги давлат шаклини ўрганамиз ва уни таҳлил қиламиз.34

Юқорида кўрсатиб ўтганимиздек монархия тузуми мавжуд бўлган мамлакатларнинг давлат бошқарув шакли икки хил кўринишда бўлади.35

2.3. Мутлоқ ва чекланган монархия. Мутлоқ (абсолют)- монархия . Бундай давлатларнинг бошқарув шакли узоқ ўтмишга бориб тақалади. Ўша даврдан бошлаб, ўз давлат хокимиятини қўлдан бермай келаётган монах ҳукмронлиги, наслдан- наслга ўтиб, ҳозирги даврда мутлоқ монархия мақоми билан бошқарув шаклини намоён этади. Унинг қўлида бутун давлат ҳокимияти тўплаган бўлади. Ўзи қонун қабул қилади, давлат бошқарув аппаратини тузади, Олий суд ҳокимиятини амалга оширади. Унинг ҳокимиятини чегараси бўлмайди, юридик ва сиёсий, маънавий жиҳатдан номигагина, дин пешволари ва бошқа ўзи тайинлаган мансабдор шахслар ҳокимият масалалари ҳал этилаётганда иштирок этиши мумкин. Чунки монах уларнинг давлат ҳокимиятига бўлган ҳуқуқларини оёқ-ости қилаётгани йўқ ва ўзи ҳам бундай хуқуқларга бугун эга бўлмаган. Ҳозирги даврда мутлок монархия давлат бошқарув шакли кам учрайди. Бунга мисол сифатида Саудия Арабистони ва Олмон давлатларини келтириш мумкин. Бу давлатларда монах —энг олий дин пешволари ҳисобланади, шунинг билан улар ўз давлат ҳокимиятини кучайтирадилар 19. Мутлақ монархияда, сиёсий режим авторитар хусусиятга эга бўлиб, давлат режими эса чекланмаган бўлади. Шунингдек, монархия- давлат шакли чекланган бошқарув усулига ҳам бўлинади. Чекланган1 9 Конституционное (государственное) право зарубежных стран. Учебник. В 4-х томах. Том 3-2. Отв.ред. Б.А.Страшун. – М., Издательство БЕК, 1996. Ст. 306. 36

монархия дуалистик ва парламентар давлат бошқарув шаклларида қурилган бўлади. Дуалистик монархия. Бу мутлоқ монархиянинг ўзгаришига асос солган биринчи замонавий давлат бошқарув шакли бўлиб конституциявий монархия деб аталади. Дуалистик монархияда ўз номи билан давлат ҳокимияти шаклига бўлинади, қонунчилик ва ижро этувчи. Қонунчилик ҳокимияти п арламентга тегишли бўлиб, унинг таркиби сайлов ҳуқуқи цензи орқали сайланади ва тайинланади. (монах маълум қисмини тайинлайди). Ижроия ҳокимият эса монахга тегишли бўлиб, ўзи амалга оширади ёки фақат ҳукуматни тайинлайди. Суд ҳокимияти ҳам монах қўлида бўлиб, у ёки бу даражада мустақил бўлиши мумкин. Шунинг билан бундай давлат бошқарув шаклида ҳокимиятнинг бўлиниши иккига ажратилиб ўрганилади. Лекин шундай бўлса ҳам монах ваколатлари жуда кенг берилган бўлиб, Парламент томонидан қабул қилинган қонунларга чекланмаган ҳуқуқ асосида вето қўйиши мумкин. Агар у қонунни тасдиқламаса кучга кирмайди. Бундан ташқари қонун кучидан юқори бўлган фармонлар қабул қилиши, Парламентни тарқатиб юбориши мумкин. Шундай ҳуқуқларини амалга ошириш орқали вақтинчалик мутлоқ монархия давлатини шакллантиш мумкин. Масалан, Испанияда 1974 йил Парламент тарқатиб юборилиб, 1989 йилга қадар мутлоқ монархия ҳукм сурган.37

Агар хукумат тайинланадиган бўлса, фақат монах олдида ўз фаолияти тўғрисида ҳисоб бериб туради, Парламент олдида масъул бўлмайди. Фақатгина давлат бюджетини белгилаш жараёнларида Парламент билан хисоб-китоб қилишга мажбур бўлиши мумкин. Аммо депутатлар йилда бир марта келиб чиқадиган бу масалада хукумат билан келишмовчилик келиб чиқишидан қўрқадилар, чунки монах хоҳлаган вақтида уни тарқатиб юбориш ҳуқуқига эга. Ҳудди чекламаган монархия давлат бошқарув шаклига ўхшаш, дуалистик монархия тузимида ҳам сиёсий режим авторитар бошқарувга шарт- шароитлар яратиб беради. Давлат режими эса чегараланган дуалистик ҳокимият тавсифида бўлиши мумкин. Шундай қилиб монархия давлат шаклининг дуалистик бошқарув усулида давлат ҳокимиятининг бўлиниши олдингидек, монах ва уни ўраб турган яқин қариндошлари кўлида бўлади. Хозирги вақтда, Қувайт, Иордания, Марокаш давлатларида дуалистик монархия бошқарув шакли сақланиб қолган. 20 «Инсоният тарихи – табиат ва ҳаёт ҳақидаги оддий тассаввур-лардан, чекланган эҳтиёжлардан мураккаб маънавий фаолият даража-сигача ўсиш жараёнини ўз ичига олади. Инсоний цивилизациянинг бошланишида маънавият бир пайтнинг ўзида инсоннинг қоришма тафаккури ҳосиласи ҳамда сабаби тарзида кўзга ташланади». Парламентар монархия. Бундай бошқарув шакли, одатда энг ривожланган давлатлар2 0 И.А.Алебастрова. Конституционное (государственное) право зарубежных стран. Учебное пособие. – М., «Юриспруденция», 2000. Ст. 70 38

қисобланади. XVII-XVIII асрларда айрим мамлакатларнинг давлат бошқарув шакли инсоният тассаввурида бўлмаган янгича жамият қурилиши жараёнлари бошланган давр бўлди. Аграр феодализмдан, илк капиталистик тузумига ўтиш даврида барча давлатларнинг бошқарув шакли, табиат, жамият қонуниятлари талабларига мос равишда ўзгарди. Буюк Британия, Япония, Нидерландия, Швеция, Канада, Австралия давлатларининг бошқарув шакли тубдан янгиланди. Албатта, бу жараёнларда ҳар бир давлатнинг халқларини хохиш иродаси ўз ифодасини топган. "Одамзод ер, сув, ҳаво ҳамда қуёшни бевосита ҳис қилишдан аста- секин "Табиат нима?", "Ҳаёт нима?", "Ўлим нима?", "Одамнинг моҳияти нимада?", "Коинот ўзи нима?"каби мураккаб саволлар томон тараққий этди. Қоронғуликдан ёруғликка чиққандай, билимсизликдан маърифат сари, дунё хақидаги тассаввурлар ҳамда тушунчалар томон силжиши маънавият йўлини қанчалик узлуксиз эканлигидан далолат беради. Бу йўл шунчалик сўқмоқларга мўл эканки, одамзод ҳақиқат ва ҳақ бекатига етиб келгунча шунча кўп тафаккурларни ўзи бузиб, яна бошқа тасаввур манзиллари яратишга тўғри келди". Мазкур фалсафий ғоя ҳар қандай давлат шаклига тааллуқли бўлиб, инсон доимо яхши яшаш учун курашиб келганлиги ва бу жараёнларда турли хил кўриниш касб этувчи бошқарув усулини ташкил этганини тарихий манбаалардан ўрганамиз. Юқорида кўрсатиб ўтилган парламентар монархия давлат шаклининг вужудга келиши ҳам инсоният курашларининг39

натижасида пайдо бўлган энг замонавий бошқарув усулидандир. Парламентар монархия тузумида ҳокимиятнинг бўлиниш принципи қонунчилик органининг Олий давлат ҳокимият органи эканлигини кўрамиз. Ижроия ҳокимият устидан парламентнинг юқори туриши, сиёсий режимнинг демократик ёки либерал яъни давлат ҳокимият органларининг бир-бири билан муросага кела олмайдиган қонун талабларида фаолият юритиши белгиланганлигини мустаҳкамлайди. Шунингдек, парламентнинг Олий ҳокимият органи сифатидаги тушунчаси шуни билдирадики, хукуматнинг тузилиши монах томонидан тайинланса ҳам юқори ёки қуйи палатанинг ишонч ҳуқуқи кўлланилади. Бу шуни англатадики, агар юқори ёки қуйи палата аъзолари ҳукуматга ишончсизлик билдирса, монарх қуйи палатада энг кўп ўрин олган партия аъзоларидан сайланган депутатлардан Ҳукуматни шакллантиришга мажбур бўлади. Монарх бундай давлат бошқарув шаклида фақат шохдир, ҳокимият масалаларида кузатувчи вазифасини ўйнайди. Қонунни тасдиқлаш ёки тўхтатиб қўйиш мунасабатларида бундай ҳуқуқдан амалда фойдаланмайди яъни хукумат кўрсатмаси билан қонунни амалга киритиши мумкин. Ҳуқуқий жиҳатдан монарх бундай ҳуқукдан маҳрум этилган. Унинг томонидан чиқарилиши лозим бўлган хужжатлар тартиб бўйича ҳукумат ташаббуси билан тайёрланади. (Бош вазир ёки унинг томонидан тайинланган вазир томонидан). Шунинг учун ҳам монах юридик томонидан қабул қилинаётган қонун ва қонун ости40

актларини оқибати учун жавоб бермайди. Ҳар қандай монарх фармонлари ва бошқа қонун хужжатларига парламент ва Ҳукумат ўз халқи олдида жавобгардир. Энг муҳим бошқасидан ажралиб турадиган парламентар монархия давлат бошқарув шаклининг белгиси шундан иборатки – парламентнинг куйи ёки юқори (қайси палатада ҳисобдор бўлса) палатаси олдида хукуматнинг ўз фаолияти масалаларида сиёсий жавобгарлигидир. Агар қуйи палата хукуматга ишончсизлик хукуматини билдирса ёки билдирган ишончини қайтариб олса, хукумат монах томонидан истеъфога чиқиши ёхуд ўз лавозимидан озод этилиши шарт. Аммо парламентнинг бу ҳуқуқи хозирги парламентар монархия шаклидаги давлатларда амалга оширилиши унга тенглаштирилган хукуматнинг монахга ёки юқори (қайси палата бундай ҳуқуққа эга бўлса) қуйи палатани тарқатиб бериш таклифини тасдиқлаши ва янги сайловларни ташкил этилишида кўришимиз мумкин. Бундай жараёнларда ижро этувчи ва қонунчилик ҳокимият органлари ўртасидаги келишмовчиликлар халқ томонидан ҳал этилади. Агар сайловларда парламентнинг олдинги таркиби қайтадан сайланса ёки кўпчилиги палатадан ўрин олса, унда ҳукумат таркиби янгиланади яъни истеъфога чиқишга мажбур бўлади. Шундан келиб чиқиб, бундай давлат бошқарув шаклида монарх, парламент ва хукумат муносабатларининг белгиланиши парламент режими ёки п арламентар монархия деб аталади. Парламентар монархия давлат бошқарув шаклининг тузилиши жуда мураккаб жараёнларни ўз41

ичига олади, бунда парламент таркибининг бирор бир сиёсий партия томонидан кўп ўрин олиши мумкин эмас. Бунинг натижасида хукумат аъзолари ҳам бир партиядан тузилиши мумкин бўлмайди. Чунки уларда истиқомат қилаётган халқларнинг сиёсий онги ва тафаккури бирор бир сиёсий партиянинг давлат ҳокимиятига ҳукмронлик килишига йўл кўймайди. Бу масалада Ўзбекистон Республикаси Президенти И.А.Каримовнинг II- чақириқ Олий Мажлиснинг II- сессиясида 2000 йил 25 май куни сўзлаган нутқи диққатга сазовордир; "Шуни яхшилаб англаб олишимиз зарурки, ҳаёт ўзгариши билан, одамларимизнинг аввалги сиёсий ва маънавий онги улғайиши билан, бизнинг Парламентимизнинг ташкил этилишида ҳам, унинг фаолиятида ҳам тегишли ўзгаришлар бўлиши табиийдир", 21 деб Узбекистон давлатининг келажак истиқболларини халқнинг маънавий юксалишини Парламентни шакллантириш орқали қуриш мумкинлигини тушунтириб берган эди. Шундан хулоса қилиб айтиш мумкинки, хозирги ривожланган парламентар монархия хисобланган Буюк Британия, Япония, Австрия ва Канада давлатлари ҳам узоқ тарихий ривожланиш босқичларини бошидан кечирган. Уларнинг давлат бошқарув усулини яна кенгроқ ўрганар эканмиз, парламентнинг жамият ва давлат ҳаётида тутган ўрни беқиёс катта эканини, ишини ташкил этиш механизмини мукаммал эканлигидан кўришимиз мумкин.2 1 И.А.Каримов. Озод ва обод Ватан, эркин ва фаровон ҳаёт – пировард мақсадимиз. Т. 8. Т, “Ўзбекистон”, 2000. 42

Парламент фаолиятининг ташкил этилиши сиёсий партияларнинг фаолиятига боғлиқ бўлиб, юқорида кўрсатиб ўтилган Буюк Британия, Канада, Австрия давлатларида икки партиявий тизими мавжуд. Айрим давлатларда (Япония) кўп партиявийлик тизими мавжуд бўлиб, энг кучли партия томонидан уларнинг ўзаро муносабатларидаги мувозанати сақланиб туради Парламент монархия давлат шаклининг ўзига ҳос ҳусусиятлари яъни ижобий ва салбий томонлари, давлат ҳокимиятининг амалга ошири-лишида турли хил сиёсий кучлар ўртасида зиддиятларни келтириб чиқаради. Бу эса бир томондан ҳокимиятни суъистеъмол қилинишини олдини олса, иккинчи томондан парламент устидан назорат қилинишига шарт- шароит яратиб беради. Масалан, Японияда 1955-1993 йилларда хукумат таркиби кучли сиёсий п артиялар вакилларидан (қуйи палатадан) бўлганлиги учун, юридик жиҳатдан п арламент ҳукумат фаолиятни назорат қилиш керак эди, амалда эса хукумат таркиби палатада кўпчилик ўринни эгаллаган сиёсий партия вакилларидан бўлганлиги сабабли, хукумат парламент фаолияти устидан ўз хукмини ўтказадиган бўлди. Бундай давлат режимининг ўрнатилиши вазирлик ёки "Ҳукумат ҳайъати тизими" номини олди.43

Хулоса Шундай қилиб, давлат шакли уз ичига давлат бошқаруви, давлат тузилиши ва сиёсий режимни олади. Шу ўринда бир нарсани алоҳида таъкидлаб ўтиш лозим. Президентимиз айтганидек, бу дунёда айнан бир хил одам булмаганидек, айнан бир хил давлат мавжуд эмасдир. Шунинг учун ҳам давлат шакллари, хусусан давлат бошқарув шакллари хилма-хил ва турличадир. Давлат шаклига аввало мазкур давр муҳити, иқтисодий - ижтимоий муносабатлар, жамиятдаги синфий кучлар ва улар ўртасидаги муносабат ва нисбат каби ҳолатлар таъсир этиши шубҳасиздир. Тарихий тараққиёт босқичларини босиб ўтган давлат ҳозирга кунга келиб ўзининг ижтимоий функциясини амалга ошириб келмокда. XXI аср бошида турган давлатлар ҳам шаклан турли-тумандир. «Ҳар бир давлатнинг ўзига хос хусусиятлари, тарихий илдизлари, давлатчилик анъаналари, фақат ўзига хос менталитети борки, бу ҳолатлар бевосита давлат шаклига хам таъсир этади. Кискасини айтганда ҳар бир давлат уз хусусиятига караб шаклланади. Мисол учун, АҚШ президентлик Республикаси билан ривожланган булса. Буюк Британия конституцион монархия шаклида тараққий этган, Германия эса парламентар Республика шаклида юксак тараққиётга эришиб келмокда. Маълумки, Ўзбекистон 70 йилдан ортиқроқ вақт давомида собик Иттифок таркибида бўлган. 1991 йил 31 августда Ўзбекистон ўз мустакиллигига эришди ва45

уз олдига демократик ҳуқуқий давлат барпо этишни олий максад килиб куйди. Шу уринда тарихга бир назар ташласак. Маълумки, Ўрта Осиёдан нафақат адабиёт, илм-фан, маданият, санъат сохаларидагина эмас, балки давлатчилик, фалсафа, ҳуқуқ сохалари б у й и ч а б у ю к д а х о л а р е т и ш и б ч и к к а н . Ш у л а р о р а с и д а « Ш а р қ Арастуси» Форобийдир. Унинг «Фозил одамлар шаҳри», «Сиёсат ал- м а д он и я » к ит о б и да о л ий ж а н о б ж ам ия т , а д о ла т л и т у з у м , о д ил хукмдорлар ҳақида ўз фикр-мулоҳазаларини ёзади. Унинг фикрича, фозил давлат ҳукмдори мана шу давлат аҳолисига бошчилик қилиши ва 12 хислатларга, яъни тўрт мучали соғ, фаросатли, зийрак, хотираси кучли, зеҳни ўткир, маърифатли, нафсини тия оладиган, қатъиятли ва саботли бўлиши керак. Ўзбек давлатчилиги мана шундай мутафаккирларга ва уларнинг нодир меросларига эга. М ус т а қ ил Ў з бек ис т о н д а в ла т ин ин г о лий ма қ с ад и Ў з бе к ист он халқининг моддий ва маданий ахволини яхшилаш, бозор иктисодиетига узил-кесил ўтиши, мамлакат тинчлигини таъминлаш, бошка давлатлар билан тинч-тотув яшаш ва ҳамкорликни кенг йўлга қуйишдан иборатдир. Ушбу ўтиш даврида фуқароларнинг ҳуқуқий маданияти даражасини ошириш, уларнинг давлат, ҳуқуқ, қонунийлик, хукуқ- тартибот ҳақида энг зарур билимларга эга бўлишидан юзага келган мухим вазифани амалга ошириш учун 1997 йилда Олий Мажлис кабул қилган Жамиятда ҳуқуқий маданиятни юксалтириш миллий дастури ана шу умумдавлат аҳамиятига молик вазифани бажаришга каратилгандир. Шу ўринда Президент Ислом46

Абдуғанийевич Каримовнинг қуйидаги сўзларини айтиб ўтишни жоиз деб билдим: “Мустақил Ўзбекистоннинг сиёсати - инсонийлик, эзгулик қонунларига асосланган ҳамда фуқаролар осойишталиги ва миллий муроса сиёсати бўлиб қолади” 22 Ўзбекистонда давлат ва ҳуқуқ назарияси ҳамда тарихининг фан сифатида шаклланиши ва ривожланиши О. Эшонов, М.Ҳ.Ҳакимов, А.А.Аъзамхўжаев, Ш.З.Ўразаевниш олиб борган илмий тадқиқотлари биланн боғлиқ. Жамият тараққиё-тидаги янги реалликлар давлат тўғрисидаги фанга тамомила янгича ёндашувларни тақозо этди. Давлатшунослик, янги ташкил топган давлатлардаги сиёсий тизимлар тарихи ва уларнинг ривожланиши, демократик институтлар тузилиши, уларнинг ҳуқуқий давлат ҳаётидаги ўрни холисона тадқиқ қилина бошлади. Жумладан, Ўзбекистон Республикаси давлат мустақиллигининг ҳуқуқий асослари ва демократик жамият барпо этиш муаммолари (А.А.Азизхўжаев), Ўзбекистонда давлат бошқаруви ва давлат ҳокимиятини ташкил этиш масалалари (А. Тўлаганов), давлат суверенитети (М.Файзиев), давлат ҳамда қонун чиқарувчи органларнинг тузилиши, фаолият кўрсатиши, ваколатлари муаммоси, уларнинг ижтимоий ва давлат хаётидаги роли (3. М. Исломов, С. Д. Ниятуллаев, У. Тожихонов, О.Т. Ҳусанов), ҳуқуқий муносабатлар (Х.Т. Одилкориев), инсон ҳуқуқлари, халқаро ҳуқуқ (А.Саидов), ҳуқуқий парламентаризмнинг ривожланиши (Э.Ҳ.Ҳалилов), ўзбек давлатчилиги тарихи (А.Зиё) бўйича тадқиқотлар олиб борилмоқда. Фикримни тамомлар эканман, шуни таъкидлаб куймокчиманки, хозирги кундаги утиш даври мураккабликларини инкор этмаган холда Ўзбекистон келажаги порлоқ бўлишига ишончим комил, зеро бугунги кунда мамлакатимизда олиб борилаётган ислоҳотларнинг барчаси эркин, демократик жамиятни шакллантиришга қаратилган. Бунинг 2 2 И.А.Каримов. Ўзбекистон мустақилликка эришиш остонасида. Т, “Ўзбекистон”, 2012 , 404-бет. 47

учун биз ёшлар изланишинимиз, давлатчилик ва ҳуқуқ соҳасида чет мамлакатларда қўлга киритилган ютуқлар ва камчиликларни ўрганишимиз зарур.48

Фойдаланилган адабиётлар рўйхати: I. Раҳбарий адабиётлар: 1. 1. Каримов И.А. Ўзбекистон XXI асрга интилмоқда. Тошкент, «Ўзбекистон», 1998. 1. 2. Каримов И.А. Ўзбекистон: миллий истиқлол, иқтисод, сиёсат, мафкура. 1-том. Тошкент, «Ўзбекистон», 1996. 1.3. Каримов И.А. Биздан озод ва обод ватан қолсин. Т.2. Тошкент, «Ўзбекистон», 1996.1.4. Каримов И.А. Мамлакатимизда демократик ислохотларни янада чукурлаштириш ва фукоролик жамиятини ривожлантириш консепсияси. - Тошкент: Ўзбекистон, 2010. 1.5. Каримов И.А. Ўзбекистон мустақилликка эришиш остонасида. Т, “Ўзбекистон”, 2012 II. Асосий адабиётлар: II.1. Муаллифлар жамоаси. Давлат ва ҳуқуқ назарияси. ТДЮИ, Тошкент, 2000 йил II.2. А.Саидов, У.Тожихонов. Давлат ва ҳуқуқ назарияси. ИИВА, Тошкент, «Адолат», 2001. II.3. А.Саидов, У.Тожихонов, X.Одилқориев. «Давлат ва ҳуқуқ асослари». ИИВА, Тошкент, «Шарқ» нашриёти, 2002. II.4. З.Исломов. «Давлат ва ҳуқуқ: умумназарий масалалар», Тошкент, «Адолат». II.5. Бобоев Х.Б ва Одилқориев Х.Т умумий таҳрири остида. Давлат ва ҳуқуқ назарияси. ТДЮИ. 2000 й. II.6. Ильин И. Огрядувдей России. М.: Телекс, 1993. II.7. Юридик атамалар қомусий луғати. Муаллифлар жамоаси, ТДЮИ, Шарқ нашриёти, 2003. 49

II.8. Никколо Макиавелли, Государь, М осква- 1990 . III. Норматив-ҳуқуқий ҳужжатлар III.1. Ўзбекистон Республикасининг Конституцияси. – Т.: Ўзбекистон, 20 11 . III.2. «Жамиятда ҳуқуқий маданиятни юксалтириш миллий дастури» // Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг ахборотномаси.– 1997.–№ 9. III.3. «Норматив-ҳуқуқий ҳужжатлар тўғрисида»ги қонун. « Халқ сўзи », 2002 йил 4 январь .IV. Қўшимча адабиётлар: IV.1. Юридик энциклопедия //Таджиханов У. тахрири остида, Тошкент, «Шарқ» нашриёт-матбаа акциядорлик компанияси бош тахририяти, 2001. IV.2. Чиркин В.Е. «Конституционное право зарубежн ы х стран». Москва, «Юрист», 1994. V. WEB ресурслар V.1. http://lex.uz V.2. http://gov.uz V.3. http://pravo/uz 50

Похожие

Ҳуқуқ шакллари

Давлат механизм

Давлат белгилари

Давлат тузилиш шакли

Давлат хокимияти бўлиниш назариялари