Turkistonda milliy ozodlik harakatini tarixshunoslikda yoritilishi - История - Дипломные работы

Turkistonda milliy ozodlik harakatini tarixshunoslikda yoritilishi

Загружено в:

30.09.2019

Скачано:

0

Размер:

190.5 KB

Turkistonda milliy ozodlik harakatini tarixshunoslikda yoritilishi Kirish. I BOB. 20-yillarda milliy ozodlik harakati haqidagi ilk ilmiy karashlarning shakllanishi va ularning sinflashtirish yo’lidagi dastlabki urinishlar. II BOB. 30-50-yillardagi milliy ozodlik harakati tarixshunosligi. III BOB. 50-80-yillarning birinchi yarmida milliy ozodlik harakatlari to’g’risida tarixshunoslikdagi fikrlar. IV BOB. 80-yillar oxiri – tarixiy haqiqat sari ilk odimlar. XULOSA. FOYDALANILGAN ADABIYoTLAR RO’YXATI.

KIRISh. O’zbekiston Respublikasida davlat mustaqilligining qo’lga kiritilishi bilan o’zbek xalqi tarixida tub burilish sodir bo’ldi. Milliy istiqlol o’zbek xalqining o’z huquqlarini, milliy o’zligini tiklashiga, ijtimoiy-iqtisodiy va ma’naviy taraqqiyot sari yuz tutishiga cheksiz imkoniyatlar yaratdi. Ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyot sari yo’l tub islohotlar bilan belgilangan bo’lsa, ma’naviy taraqqiyotga milliy ma’naviyatni tiklash va mustahkamlash, fan, maorif, madaniyatni rivojlantirish, tafakkurga erkinlik berish bilan asos solindi. Bu jarayonda tarix, tarixiy ong va xotira xalqqa ruhiy kuch-quvvat bag’ishlovchi, unga ma’naviy ozuqa beruvchi muhim omil sifatida maydonga chiqdi. O’zbek xalqining haqqoniy tarixini tiklash va xalqni shu tarix bilan qurollantirish zaruriyati kun tartibidagi dolzarb vazifaga aylandi. Zero, mustaqillikka qadar, ya’ni mustabid tuzum hukmronligi sharoitida haqqoniy tarixni tiklash va uni xalqqa yetkazilishiga yo’l berilma-di. Chunki mustabid tuzum manfaatlariga xizmat qilgan kommunistik mafkura va uning tazyiqi ostida bo’lgan sovet tarixshunosligining uslubiy, nazariy, g’oyaviy asoslari haqqoniy tarixni yoritishga imkon bermas edi, ular xalq tarixini emas, marksizm-leninizm ta’limotining sinfiy kurash g’oyalarini va kommunistik mafkura aqidalarini targ’ib etishga bo’ysundirilgan edi. Vaholanki, bu g’oyalar va aqidalar jamiyat taraqqiyoti qonunlariga, xalqning tabiatiga, real voqyelikka zid bo’lib, ularni nafaqat hayotdan, balki o’tmishdan ham izlash mutlaqo befoyda edi. Shunga qaramay, mazkur ta’limot aqidalariga va tamoyillariga asoslangan sovet tarixshunosligida nafaqat o’zbek xalqining, balki jahon tarixining ham juda ko’p muhim masalalari mutlaqo noto’g’ri, buzib talqin etildi. Natijada tarixiy haqiqat yashirilib, xalq o’z o’tmishidan va demak, o’zligidan uzoqlashtirildi. O’zbekiston tarixining ana shunday buzib ko’rsatilgan, noto’g’ri talqin etilgan muammolaridan biri Turkiston xalqlarining o’z milliy ozodligi uchun

olib borgan kurashlari edi. Chunonchi, Turkiston xalqlarining chorizmga qarshi ko’targan 1916 yil qo’zg’oloni va sovet hokimiyatiga qarshi 1918-1924 yillardagi kurashlari mustabid tuzum davrida mutlaqo noto’g’ri talqin etib kelindi. Mazkur voqyealarning mohiyati, maqsadi va tarixiy ahamiyati atayin buzib ko’rsatildi. Mustabid tuzum mafkurachilari bunda, eng avvalo, tarixiy haqiqatni yashirib, xalqning milliy o’zligini anglashga yo’l bermaslik maqsa- dini ko’zladilar. Biroq, o’z vatanida yashirilgan tarixiy haqiqat xorijda oshkoralikka yo’l izladi va xorijiy tarixshunoslikda mutlaqo o’zgacha talqin oldi. Turkiston tarixi masalalari vatan tarixshunosligi doirasidan chiqib, jahon tarixshunosligi diqqat-e’tiboridagi mavzuga aylandi. Chunonchi, jahon tarixshunosligida Turkiston xalqlarining o’z ozodligi uchun ko’targan 1916 yil qo’zg’oloni va 1918-1924 yillardagi sovet hokimiyatiga qarshi olib borgan kurashlari qariyb 75 yil davomida o’rganilib kelindi, turli tillarda yaratilgan o’nlab maqola, monografiyalarga mavzu bo’ldi. Bu boradagi izlanishlar 1991 yilga qadar ikki yo’nalishga bo’lingan: xorijiy tarixshunoslik va sovet tarixshunosligi. Har ikki yo’nalishda mazkur tarixiy voqyealarning mohiyati, sabab va maqsadlari turlicha baholangan va aksariyat holda bu masalalar haqida bir-birini inkor etuvchi, o’zaro ziddiyatli qarashlar ilgari surilgan, murosasiz tortishuvlar hukm surgan. O’zbekistonning davlat mustaqilligi qo’lga kiritilishi bilan mamlakatda mustabid tuzum va unga xizmat qilgan mafkura barham topdi. Ma’naviy hayot mafkuraviy kishanlar iskanjasidan xalos bo’ldi, oshkoralik va hurfikrlik sharoitida tarix fanida mutlaqo yangicha nazariy, uslubiy asoslar shakllana boshladi. Ana shunday asoslarda rivojlanayotgan vatan tarixshunosligida bu masalalar katta qiziqish bilan o’rganila boshlandi. Ushbu tadqiqotda Turkistondagi milliy ozodlik harakatlari - 1916 yil qo’zg’oloni va 1918-1924 yillardagi kurashlar XX asr davomida xorijiy

tarixshunoslikda qanday baholanganligi hamda O’zbekistonda mustaqillik davrida qanday yoritilayotganligi o’zaro qiyosiy asosda tahlil etiladi. Bunda, eng avvalo, mazkur muammolar haqida har bir yo’nalishdagi ilmiy qarashlar qay tariqa shakllanib borgani kuzatiladi, ularning manbaviy asoslari tahlil etiladi, bu qarashlar qanday manbalarga asoslangani aniqlanadi, ularning shakllanishiga hukmron tuzum, ijtimoiy-siyosiy vaziyat, mafkuraviy muhit qanday ta’sir o’tkazgani o’rganiladi, nazariy, uslubiy asoslari tahlil etiladi. Shuningdek, har bir yo’nalishdagi mazkur masalaga doir mavhum va munozarali qarashlar aniqlanadi. Muammoga bunday yondoshuv ilmiy haqiqatni aniqlashga, tarixiy haqiqatni tiklashga yordam beradi, murosasiz tortishuvlarga chek qo’yib, munozara mavzulari va hamkorlik rejalarini belgilab olishga imkon beradi. Tadqiqotda Turkistondagi 1916 yil qo’zg’oloni va 1918-1924 yillardagi sovet hokimiyatiga qarshi kurashlar nafaqat tarixshunoslik, balki manbashunoslik nuqtai nazaridan ham tadqiq etiladi, mazkur mkammolar tarixini aks ettiruvchi manbalar atroflicha tahlil etiladi. Bunda manbashunoslikdagi an’anaviy usulga ko’ra aniq bir manba tahlili bilan cheklanilmaydi, balki mazkur tarixiy voqyealar haqida o’sha davr zamondoshlari tarafidan bildirilgan rasmiy va norasmiy qarashlar (ya’ni o’sha davrning shu masalalarga doir ijtimoiy-siyosiy qarashlari) keng o’rganiladi. Ularga mazkur tarixiy jarayonlarni aniqlashtiruvchi muhim manba sifatida qaraladi. Voqyealar zamondoshlarining fikr-mulohazalari, ko’rsatmalari o’sha davrdagi matbuotda, arxiv fondlaridagi hujjatlarda saqlanib qolgan bo’lib, tadqiqotda ular ilk bor iste’molga kiritilgan. Shuningdek, tadqiqotda 1916-1924 yillardagi kurash voqyealarini aks ettiruvchi manbalar kim tarafidan, qanday vaziyatda, qaysi ma’lumotlar asosida yuzaga kelganligiga qarab tasnif qilinadi. Muammoning manbalari haqidagi bunday ma’lumotlar o’sha davrdagi mazkur voqyealarga oid ijtimoiy-siyosiy

qarashlar tarixiy haqiqatni qay darajada aks ettirganini aniqlash imkonini beradi. Umuman, muammoning bu tarzda – ya’ni, tarixshunoslik va manbashunoslik nuqtai nazaridan ilk bor kompleks asosda o’rganilishi mustaqillik davrida vatan tarixshunosligida qaror topayotgan yangicha uslubiy, nazariy, ilmiy yondoshuvlarning mahsulidir. Bunday yondoshuvlar ilmiy haqiqatni aniqlashga, turli konseptual, nazariy, uslubiy yondoshuvlarni o’zaro qiyoslashga, tegishli xulosalar qilishga imkon beradi. Tadqiqotda davriy matbuot materiallariga va ayniqsa, milliy matbuotga, arxiv hujjatlariga, tarixiy, ilmiy, ommabop va badiiy adabiyotlarga, memuarlar, xotiralarga keng e’tibor qaratish bilan birga ilk bor xorijiy adabiyotlar ham jalb etilgan. Asosan ingliz, nemis, turk tillarida chop etilgan adabiyotlarning ko’pchiligi ilmiy iste’molga ilk bor kiritilgan. Bundan tashqari, mustaqillik davrida mazkur mavzuda uyushtirilgan davra suhbatlari materiallari, chop etilgan ilmiy maqolalar, dissertasiyalardan ham keng foydalanilgan. Nafaqat tarixchi olimlar, o’qituvchilar, balki O’zbekiston tarixiga qiziquvchilar, oliy o’quv yurtlari tarix fakulteti talabalari uchun ham mo’ljallangan ushbu asar 1916 yil qo’zg’oloni va 1918-1924 yillardagi milliy ozodlik uchun kurash tarixini tiklash yo’lidagi keskin g’oyaviy, siyosiy kurashlardan ogoh etadi. Mustaqillik uchun kurash yo’llari kabi bu kurashlar tarixini haqqoniy yoritish ham nihoyatda og’ir kechganini ko’rsatib berada, haqiqat vaqtincha egilsa-da, sinmasligi, hyech qachon izsiz yo’qolmasligi va alal-oqibat g’alaba qilishini yana bir karra namoyon etadi. Turkiston milliy ozodlik harakati tarixshunosligi hali ko’p izlanishlarni taqozo etadi. Bu boradagi dastlabki urinish bo’lgan mazkur tadqiqot tarixiy haqiqatni tiklashga baholi qudrat hissa bo’lib qo’shiladi, deb umid qilamiz.

I BOB. 20 – yillarda milliy ozodlik xarakatlari haqidagi ilk ilmiy qarashlarning shakllanishi va ularning sinflashtirish yo’lidagi dastlabki urinishlar. Ma’lumki, sovet tarixshunosligi 70 yildan ortiq zo’rlik bilan hukm surgan, o’nlab xalqlar, millatlarni fojeali inqiroz yoqasiga olib kelib, tarix sahnasini sharmandalarcha tark etgan sovet davlati va tuzumi manfaatlariga xizmat qilishga moslashtirilgan bo’lib, markscha-leningcha ta’limot tamoillari va kommunistik mafkura aqidalariga asoslangan edi. Uning bosh va asosiy maqsadi - xalqlar tarixi emas, sinflar va sinfiy kurash tarixini yaratish, hayotiy va real bo’lmagan, jamiyat taraqqiyoti qonunlariga zid bo’lgan xayoliy ta’limot kommunizm g’oyalarini ulug’lash, uni tarixiy muqarrar zaruriyat sifatida ko’rsatish, SSSRning soxta yutuqlarini targ’ib etish, bu g’oyalarni nafaqat sovet xalqiga, balki butun insoniyatga singdirishdan iborat edi. Shu maqsadlarga xizmat qilish va haqiqatga zid soxta tarixni sun’iy ravijda yaratish uchun ilmiylik, haqqoniylik va xolislikdan yiroq bo’lgan sovet tarixshunosligida sinfiylik, partiyaviylik tamoyillari, g’ayriilmiy tadqiqot usullari qaror toptirilgan edi va butun jahon tarixi, shu jumladan, O’rta Osiyo xalqlari tarixi ham shu mezonlarda talqin etilar edi. O’rta Osiyo xalqlarining milliy ozodlik uchun olib borgan kurashlarining sovet tarixshunosligidagi talqini ham yuqorida qayd etilgan maqsadga va tamoyillarga moslashtirilgan edi. Xalqning butun orzu-armonlarini aks ettirgan, uning turli qatlamlarni qamrab olgan, qanchadan-qancha talafonlar va qurbonlar bilan kechgan, mustabit tuzum zo’ravonligi va zulmiga qarshi qaratilgan bu kurashlarning markscha-lenincha talqini qandan yaratildi? Xalqning ongida, qalbda, hayotida chuqur iz qoldirgan kurash voqyealarining sovet tarixshunosligidagi talqini haqiqatni qay darajada aks ettirgan edi? O’zining qonli kechmishining bu qadar

soxtalashtirilishiga ajdodlarimiz qanday munosabatda bo’ldilar? Tarixiy haqiqatni soxtalashtirish jarayoni qanday kechdi? Bu soxta tarix qanday manbalarga asoslangan va voqyealar mohiyatini qanday baholagan edi? U qanday maqsadlarga va manfaatlarga xizmat qilishi lozim edi? Va nihoyat, sovet tarixshunosligining ilmiy qimmati va tadqiqot usullari qanday edi? Bu savollarga milliy ozodlik uchun kurash masalalarining talqiniga bag’ishlangan sovet adabiyotlari, tadqiqotlarining xolisona tahlili asosida javob topish mumkin. 20-yillarningbirinchi yarmida 1916 yil voqyealari tarixini yoritishga ilk bor jiddiy yondoshib, bu mavzuga doir dastlabki ilmiy qarashlarning shakllanishiga munosib hissa qo’shgan muallif Turkistonning Yettisuv viloyatidagi g’alayonlar ishtirokchisi va guvohi Turor Risqulov edi. Uning bu mavzuga doir izlanishlarini sovet tarixshunosligining ilk namunalari emas, ilmiy tadqiqotning dastlabki tajribalari sifatida e’tirof etish lozim. Chunki bu davrda sovet tarixshunosligi hali shakllanib ulgurmagan edi. T.Risqulov voqyealar zamondoshi bo’lgan bir tadqiqotchi sifatidan o’zi guvoh bo’lgan tarixiy hodisani ilmiy asosda yoritishga, baholashga urinadi. Garchi sovet hokimiyatining rahbarlaridan biri sifatida o’zi yashayotgan tuzum, qaror topayotgan mafkuraning sinfiy mohiyatini yaxshi anglasa-da, 1916 yil voqyealari mohiyatini baholashda unda sinfiy dunyoqarash ustuvorligi kuzatilmaydi. T. Risqulov o’z taassurotlari, xotiralari hamda ilk bor ilmiy iste’molga kiritilgan tarixiy hujjatlar – arxiv ma’lumotlari asosida 1916 yil qo’zg’oloni mohiyatini baholab, shunday xulosaga keladi: «Front orti ishlariga safarbar etish haqida 1916 yildagi Nikolay II farmoni qo’zg’olonga bahona bo’ldi, xolos. Podsho zulmiga qarshi qaratilgan bu qo’zg’olonning asosiy sabablari

Turkistonda chorizmning 50 yillik uzluksiz mustamlaka zulmi natijasida yuzaga kelgan chuqur iqtisodiy va siyosiy ziddiyatlar edi» 1 . 1916 yil qo’zg’oloni haqidagi bor haqiqatni, uning mohiyati va sabablarini juda qisqa, aniq, to’g’ri va lo’ndagina ifodalab bergan bu xulosa aslida ushbu tarixiy hodisa haqidagi ilmiy qarashlarga asos bo’lib, poydevor, zamin hozirladi. Garchi maqola 1916 yil voqyealarini Yettisuv viloyati hududi misolida yoritsa-da, muallif 1916 yil qo’zg’oloni haqida Turkiston doirasida xulosa qiladi. Ushbu maqolada T. Risqulov statistika boshqarmasidan olingan ma’lumotlar asosida Yettisuv aholisining qo’zg’oloni va uning bostirilishi davomida ko’rgan moddiy, jismoniy talafotlari, hukumat 1916 yil 25 iyunda qabul qilgan farmon ijrosi bilan bog’liq chora-tadbirlarini ilk bor aniq faktlar bilan yoritib, muammoning ilmiy nuqtai nazardan o’rganilishiga asos soladi. 20-yillarning birinchi yarmida 1916 yil qo’zg’oloni haqida chop etilgan boshqa maqolalar ham asosan Yettisuv viloyatidagi voqyealarga bag’ishlangan bo’lib, bu hol bejis emas edi. Chunki, Yettisuv viloyatida 1916 yil qo’zg’olon- lari nihoyatda keskin, shiddatli tus olib, uzoq davom etgan, mustabid hukumatning shafqatsiz o’ch olishiga duchor bo’lgan bo’lib, bu hol nihoyatda og’ir iqtisodiy, demografik oqibatlarga sabab bo’lgan, uning bostirilish jarayonida aholiga juda katta moddiy hamda jismoniy talafot yetkazilgan edi. Ularning asoratlari 20-yillar o’rtasida ham hali tugatilmagan, xalqning amali, xotirasi va dardi hali yangi, turmushi nihoyatda og’ir edi. G.I. Broydoning maqolasi ham Yettisuv voqyealariga bag’ishlangan bo’lib, unga zamondoshlarning shaxsiy fikr-mulohazasi sifatida yuqorida to’xtab o’tilgan edi. Bu o’rinda uning qayd qilinishiga sabab, G. Broydo 1916 yildagi o’z ko’rsatmalarini sovet davrida 1924 yilda, oradan 8 yil o’tganidan keyin yozilgan so’zboshi bilan chop etgan. Unda muallif o’zining yuqorida 1 Рыскулов Т. Из истории борьбы за освобождение Востока // Новый Восток. 1924. Кн.6. С.268.

qayd etilgan «qo’zg’olon atayin uyushtirilganligi» haqidagi noto’g’ri, cheklangan mulohazasi ilgari suradi 1 . Qo’zg’olon go’yo atayin uyushtirilganligi haqidagi bunday asossiz muloha-zalar 1916 yil qo’zg’oloniga doir butun Turkistonga oid ma’lumotlar oshkor bo’lib borishi bilan barham topdi. Ularning cheklangan, asossiz ekanligi keyinchalik boshqa mualliflar – A.Shestakov, Ye. Fedorov tomonidan ham alohida ta’kidlab o’tildi 2 . 20-yillarning birinchi yarmida 1916 yil voqyealari haqida ilgari surilgan noto’g’ri mulohazalardan yana biri A. Miklashevskiyga mansub bo’lib, uning ta’kidlashicha «qo’zg’olon nafaqat rus hukumati, balki barcha ruslarga qarshi qaratilgan edi» 3 . A. Miklashevskiy o’z mulohazalarini aniq faktlar bilan emas, mustabid ma’muriyatning adolatsiz milliy siyosati bilan asoslamoqchi bo’ladi, bu milliy siyosat milliy nizolarga olib kelishi muqarrar edi, deb ta’kidlaydi. Hukumatning adolatsiz milliy siyosatini mutlaqo inkor etmagan holda shuni qayd etish lozimki, ayrim joylarda hukumat aybi bilan sodir bo’lgan milliy nizolar 1916 yil qo’zg’olonida ommaviy tus olmagan, qo’zg’olonchilar tinch rus aholisi bilan emas, mustabid hukumat qo’shini bilan to’qnashganlarini tarixiy faktlar, hatto rus ma’murlari ham alohida ta’kidlaydilar 4 . Tarixiy haqiqatga emas, yuzaki va taxminiy mulohazalarga, cheklangan, alohida istisno tarzida sodir bo’lgan holatlarga asoslangan bunday mulohazalar boshqa zamondoshlar tomonidan qo’llab-quvvatlanmadi, chunki ular haqiqiy ahvolni aks ettirmas edi. Ye. Fedorovning 1925 yilda chop etilgan O’rta Osiyoda milliy ozodlik harakati tarixiga oid asarida ham 1916 yil qo’zg’oloniga alohida to’xtab o’tilgan. Asarda 1916 yil voqyealari Turkistonda XIX asarning so’nggi 1 Бройдо Г.И. Материалы к истории восстания киргиз в 1916 году //Новый Восток. 1924. Кн.6. С.434. 2 Федоров Е. Очерки национально-освободительного движения в Средней Азии. Т.: 1925. С.55. Шестаков А. Восстание в Средней Азии в 1916 г. (К десятилетию события). //Историк-марксистю- М.: 1926. С.84-114. 3 Миклашевский А. Социальные движения 1916 г. в Туркестане //Былое- Л.: 1924. № 27- 28. С.255. 4 Восстание 1916 года в Средней Азии. Сборник документов. Т.: 1932. С.49.

choragidan boshlanib davom etib kelayotgan milliy ozodlik kurashining eng yiroq va muhim ko’rinishi sifatida baholangan bo’lib qo’zg’olonning muhim voqyealari aniq faktlar asosida bayon etiladi. 1 Muallif qo’zg’olonining ommaviy tus olganini ta’kidlaydi, qo’zg’olonchilarning qurolsiz, umumiy rahbarsiz bo’lganligi tufayli yengilganlarini ko’rsatib o’tadi. Shu tariqa 20- yillarning birinchi yarmidayoq T.Risqulov, Ye. Fedorov tadqiqotlarida 1916 yil qo’zg’oloni haqidagi haqqoniy ilmiy qarashlarga asos solondi. Tarixiy manbalar asosida qo’zg’olonning milliy ozodlik xarakteri ilk bor e’tirof etildi. Yuqorida ko’rsatib o’tilganidek, 20-yillarning birinchi yarmida ayrim mualliflar tomonidan 1916 yil qo’zg’oloni haqida cheklangan, yuzaki, taxminiy yoki mutlaqo noto’g’ri mulohazalar ham ilgari surildi, lekin ular haqiqiy ahvolga zidligi, asossizligi tufayli jamoatchilik tomonidan tan olinmadi, tanqid ostigaolindi va tezda barham topdi. Bu davrda, ya’ni 20-yillarning birinchi yarmida ilmiy qarashlarga asos solgan tadqiqotlarning o’ziga xos xususiyatlaridan biri muammoga tarixiylik nuqtai nazaridan yondoshishiga o’rinishda namoyon bo’ladi. Bunga ma’lum darajada imkoniyat ham mavjud edi, chunki bu yillarda ijtimoiy – siyosiy hayotda qaror topa boshlagan sinfiy kurash ta’limoti ma’naviy sohada hali hukmron bo’lib ulgurmagan edi. Endigina shakllana boshlagan sovet tarixshunosligida sinfiy kurash ta’limotining ta’siri sezilib tursa-da, hali mustahkam qaror topib ulgurmagan edi. Bu jarayon 20-yillarning ikkinchi yarmida avj olib ketdi. 20-yillardagi nashrlar, tadqiqotlar tahlilidan ma’lum bo’lishicha, bu davrda endigina shakllanayotgan sovet tarixshunosligiga sinfiy qarashlar kurash ta’limotini so’ngdirishda 1920 yilda Rossiyada, 1921 yilda esa Turkistonda o’z faoliyatini boshlagan partiya tarixi komissiyasining roli beqiyos bo’lgan. 1 Федоров Е. Очерки национально-освободительного движения Средней Азии. Т.: 1925.

Ushbu komissiya namoyandalari 1916 yil qo’zg’oloni tarixiga 20- yillarning ikkinchi yarmidan boshlab alohida e’tibor qaratdilar. Chunki bunga qadar bu komissiya nazoratisiz yuz ko’rib ulgurgan tadqiqotlardagi xulosalar va qo’zg’olonga berilgan ta’rif bolshevikcha mafkura targ’ibotchisi bo’lgan bu komissiyani sira qoniqtirmas edi. Bu hol 1916 yil qo’zg’olonining 10 yilligini nishonlash munosabati bilan aniq namoyon bo’ldi. Eng avvalo qo’zg’olonning 10 yilligi munosabati bilan partiya tarixi komissiyasi tomonidan maxsus sharhlar tayyorlanib VKP (b) O’rta Osiyo byurosining targ’ibot-tashkilot bo’limiga halq orasida ommalashtirish uchun topshiriladi. 1 Aynan shu sharhlar 1916 voqyealariga sinfiy nuqtai nazardan yondoshishning ilk namunasi bo’ladi. Garchi sharhlarda g’alayonlar ommaviy tus olgani, mustamlakachilar hokimiyatiga qarshi kurashga, ayrim joylarda esa qurolli qo’zg’olonlarga aylangani e’tirof etilib, musta’bil hukumat faoliyati qoralansa-da, 1916 yil voqyealarining mohiyati, qo’zg’olonchilarning ijtimoiy tarkibi, mag’lubiyat sabablari mutlaqo sinfiy asosda talqil etiladi. Masalan, qo’zg’olonning yengilish sabablari unda «qo’zg’olonchilar dasturi va poletariat rabarligi yo’qligi» bilan izohlanib, dehqon va chorvadorlar «ishchilarsiz kurasha olmasligi, …ular boshchiligisiz g’alabaga erishish mumkin emasligi» ta’kidlanadi. Sharhlarga «1916 yil qo’zg’olonidagi sinfiy kurash tahlili» nomli maxsus bob kiritilgan bo’lib, unda 1916 yil voqyealaridagi turli toifa vakillarining roli sinfiy nuqtai nazardan tahlil etiladi. Chunonchi, mulkdorlar sinfining qo’zg’olondagi ishtiroki ularning moddiy manfaatlari, mansab va hukmronlikka intilishlari bilan izohlanadi, «mulkdorlar 1916 yil voqyealaridagi ishtiroki bilan qo’zg’olon-ning sinfiy mohiyatini xaspo’shlab, buzib yuborganlikda, uni umummilliy harakatga aylantirganlikda» ayblanadilar. Shu tariqa qo’zg’olondagi kambag’allar roli oqlanib, boylar roli (e’tirof etilsada!) qoralanadi. Qo’zg’olonning imperializm zulmiga qarshi qaratilgani alohida uqtirilib, bu zulmga «barham bergan» sovet davlati ulug’lanadi. Sharhlar «sovet hokimiyati O’rta Osiyo mehnatkashlariga nima berdi?» degan savolga javoblar bilan yakunlanadi. Bu savollarga javoblarda qog’ozda bor, ammo amalda o’z 1 Божко Ф. Востания 1916 года в бывшем Туркестане. К 10-летию восстания (материалы для докладчиков). Т.:1926.

ifodasini topmagan huquq va imkoniyatlar, Turkiston xalqlari hayotini chigallashtirib, ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyotni qonuniy izidan chiqarib yuborgan, inson manfaatlari emas, puch g’oyalar va sovet hokimiyatining g’arazli manfaatlari yo’lida amalga oshirilgan tadbirlar ko’kka ko’tariladi. Bu savol-javoblarda aholi ongiga «mustamlakachilikka qarshi qaratilgan 1916 yil voqyealarining qaytarilishiga ehtiyoj yo’q, sovet hokimiyati mustamlakachi emas, Turkiston xalqlari boshiga kulfatlar solgan imperializm tugatildi», degan mazmundagi soxta tasavvurlarni singdirishdek g’arazli maqsadlar ko’zlangan edi. Sharhlarda umummilliy manfaatlar salbiy baholanib, sinfiy kurash g’oyasiga ustuvor yo’nalish beriladi, biroq qo’zg’olonni butunlay sinfiy kurash sifatida baholashga jazm etilmaydi. Bu sharhlardagi masalaga sinfiy yondoshuv ta’siri qo’zg’olonning 10 yilligi munosabati bilan e’lon qilingan boshqa tadqiqotlarda sezilib tursa-da, ularda yangi-yangi ma’lumotlarning ilmiy iste’molga kiritilishi muammo tarixshunosligini ma’lum darajada boyitdi. Chunonchi, A. Shestakov 1 va, ayniqsa, T. Risqulovning 2 qo’zg’olonning 10 yilligi munosabati bilan chop etilgan risola va maqolalarida 1916 yil voqyealarining sabablari, muhim hodisalari haqida yangi ma’lumotlar aniqlanib, ilmiy iste’molga kiritildi. T. Risqulov o’z tadqiqotlarida qo’zg’olonning iqtisodiy sabablarini ya’ni mustamlakachilik siyosatining iqtisodiy asoratlarini, mahalliy aholining xo’jalik hayotini aniq faktlar bilan tahlil qilish asosida ochib berdi. Shuningdek, T. Risqulov g’alayonlarning rivojlanib borishi, ularning shafqatsiz bostirilishi, 1916 yil 25 iyun farmonini amalga oshirish yuzasidan qo’llangan tadbirlari kabi masalalarni ham Turkiston general-gubernatori mahkamasi arxivdagi hujjatlar asosida yoritib berdi. 1 Шестаков А. Восстание в Средней Азии в 1916 г. (К десятилетию события) // Историк- марксист. М.: 1926. №2. С.84-114. 2 Рыскулов Т. Восстание туземцев Туркестана в 1916 году //»Очерки революционного движения в Средней Азии» сборник статей. –М.: 1926. С.151-199; Восстание туземцев Средней Азии в 1916 году. Кызыл Орда, 1927; О восстании казахов и киргизов в 1916 году // Красный Казахстан. 1926 № 1. С.14-34.

Muammo tarixshunosligiga muhim hissa bo’lib qo’shilgan bu tadqiqotlarda 1916 yil voqyealari mustabid hukumatga qarshi ko’tarilgan umumxalq qo’zg’oloni sifatida o’zining haqqoniy bahosini olganligi tufayli bolshevikcha mafkura maddohlarining keskin qarshiligi va noroziligiga, ketma- ket uyushtirilgan tanqidlari, xujumlariga duchor bo’ldi. Bu hujumni Turkiston- dagi markschi tarixchilarning eng ko’zga ko’ringan vakillaridan biri Iv.Meniskiy boshlab berdi. Iv.Meniskiy 1916 yil voqyealarining T. Risqulov tomonidan «tuzemli-lar», ya’ni mahalliy aholining qo’zg’oloni sifatida ta’riflanishini keskin tanqid ostiga oladi. «1916 yil voqyealarining bunday baholanishi qo’zg’olonning sinfiy mohiyatini buzib ko’rsatadi» 3 , deb uqdirmoqchi bo’ladi. Iv. Meniskiy 1916 yil voqyealarida mutlaqo ishtirok etmagan, hatto ulardan bexabar bo’lgan bo’lishiga qaramay, hyech bir isbot va dalilsiz, hujjat yoki manbasiz qo’zg’olonni sinfiy kurash sifatida ko’rsatmoqchi bo’ladi. Sinfiy kurash ta’limoti va hukmron siyosat manfaatlarini ko’zlab, Iv. Meniskiy tarixiy haqiqatga, uning guvohlari, zamondoshlarining ko’rsatmalariga va tarixiy manbalarga qarshi boradi, ularni inkor etib, «1916 yil qo’zg’oloni mahalliy mehnatkash kambag’allarning kelgindi (ya’ni rus) va o’z mahalliy ekspluatatorlariga, ezuvchilariga qarshi kurashi bo’lgan, qo’zg’olonning milliy yo’nalishini (ya’ni uning umummillat manfaatlari uchun bo’lganini) ta’kidlash siyosiyjihatdan zarardir» 1 , deb uqdiradi. Shu asosda umummilliy manfaatlar himoyasi uchun ko’tarilgan xalq qo’zg’olonining asl mohiyatini yashirib, hukmron tuzum mafkurasi manfaatlaridan kelib chiqqan holda uni sinfiy kurash sifatida baholashni talab qiladi. Iv. Meniskiyning masalaga bunday yondoshuvi, ya’ni 1916 yil voqyealarini mutlaqo asossiz ravishda sinfiy kurash sifatida ko’rsatishga 3 Ив. Меницкий. О характере событий 1916 года в Туркестане (поповоду статьи Т. Рыскулова) // «Коммунисти-ческая мысль». 1926. кн.2. С.151. 1 Њша ерда.

urinishi mahalliy vakillar – T. Risqulov, Yu. Abdurahmonov kabi qo’zg’olondan yaxshi xabardor zamondoshlarning keskin noroziligiga uchraydi. Natijada «qo’zg’olon sinfiy kurash bo’lganmi yo milliy harakatmi?» degan mavzuda bahslar qizib ketadi. «Kommunisticheskaya m ы sl» jurnali sahifalarida 1916 yil qo’zg’olonining xarakteri haqida 1926-1927 yillarda yyushtirilgan munozaralar aynan shu mavzuga bag’ishlanadi. Munozara davomida qo’zg’olon sabablari, ijtimoiy tarkibi, unga nisbatan o’lkadagi rus aholisi, xususan rus ishchilarining munosabati va umuman, turli sinflarning roli va o’rni haqida ham turli xil fikr-mulohazalar bildiriladi. Qo’zg’olon xarakterini baholashda munozara ishtirokchilari- Iv. Meniskiy, P. Galuzo, Ye. Fedorov, A. Shestakov, N. Kuzmin, T. Risqulov, Yu.Abdurahmonovlar turlicha fikr-mulohazalarni bildiradilar. Ular asosan quyidagi uch xil mulohazani ilgari suradilar: 1. Qo’zg’olon sinfiy kurash edi (Iv. Meniskiy, N. Kuzmin, P. Galuzo). 2. Qo’zg’olon milliy ozodlik harakati edi (T. Risqulov). 3. Qo’zg’olon ham milliy, ham sinfiy kurash edi (Yu. Abdurahmonov, Ye. Fedorov, A. Shestakovich). Qo’zg’olonni sinfiy kurash sifatida baholanishiga T. Risqulov keskin qarshilik bildirib, uning milliy ozodlik yo’nalishi va maqsadlarini alohida ta’kidlaydi. Uning fikrini qo’llab-quvvatlagan Ye. Fedorov va Yu.Abdurahmonovlar qo’zg’olon davomida ayrim mahalliy amaldorlar farmonini amalga oshirish uchun ro’yxat tuzishda ishtirok etganligi tufayli qo’zg’olonchilar tomonidan jazolangani haqidagi voqyealarni nazarda tutib, «1916 yil voqyealarida sinfiy to’qnashuv ko’rinishlari bo’lgan, lekin hal qiluvchi ahamiyat kasb etmagan» 1 , degan mulohazani ilgari suradilar. Vaholanki, manbalar tahlilidan namoyon bo’lishicha, mahalliy amaldorlar 1 Ю.А. По повести Ив. Меницкого // «Коммунистическая мысль». 1926. кн.2. Б.155-157; Федоров Е. О восста-нии 1916 г. в Туркестане (тезесы) // «Коммунистическая мысль». 1926. кн.2. С.161-166.

sinfiy dushman sifatida emas, mardikorlikka olish haqidagi farmonni amalga oshirishda qatnashganligi tufayli jazolangan edilar. Lekin ko’p hollarda mahalliy amaldorlar qo’zg’olonchilar tarifida bo’lib, ularni hukumatga qarshi g’alayonlarga undaganini arxiv manbalarida saqlanib qolgan tegishli hujjatlar ham tasdiqlaydi. Munozaradagi ba’zi ishtirokchilarning manbalardan bexa-barligi, asossiz g’oyalar va sinfiy kurash ta’limotiga asoslanib xulosa chiqarishga urinishlari ularni nihoyatda chigal va ziddiyatli mulohazalarga olib keladi. Xususan, qo’zg’olonni sinfiy kurash sifatida ko’rsatishga uringan Iv. Meniskiy o’z maqolasida 1916 yil vorqyealarining sabablari haqida to’xtalib, «Rossiya hyech qachon Turkistonga zulm o’tkazmagan, uni o’z mahalliy ezuvchilari ezgan» 1 , deb ta’kidlashgacha boradi. Shu tariqa butun jahon jamoatchiligi guvoh bo’lgan, hatto bolsheviklar ham tan olib, e’tirof etgan tarixiy haqiqat - Turkistonning podsho Rossiyasi mustamlakasi bo’lganligi ikki og’iz so’z bilan osongina inkor etilib, puchga chiqariladi. Eng ajablanarlisi shundaki, uning bu fikrlarini T.Risqulov, Yu. Abdurahmonov, Ye. Fedorovlargina inkor etdtlar. Biroq, munozaraning qolgan ishtirokchilari – P. Galuzo, A. Shestakov, N. Kuzminlar bu fikrni inkor etmaydilar, aksincha N. Kuzmin uni oshkora qo’llab- quvvatlaydi ham 2 . Rus millati vakillaridan faqat bir kishi – Turkistonda Rossiya imperiyasi hukmronligi davridan yashab kelgan, haqiqatga guvoh bo’lgan Ye.Fedorovgina bunday uydirmaga haqli e’tiroz bildiradi. T. Risqulov va Yu.Abdurahmonovlarning keskin tanqidlarini «mahalliy vakillar qarashi» sifatida tan olmagan markschi tarixchilar Ye. Fedorovning e’tirozlarini ham qabul qilmadilar va unga ham hujum uyushtirdilar. Tez orada Ye. Fedorovning 1925 yilda chop etilgan asariga 3 P. Galuzo G. Turkestanskiy taxallusi bilan 1 Ив. Меницкий. О характере событий 1916 г. в Туркестане // «Коммунистическая мысль». 1926. кн.2. С.151-155 2 Кузьмин Н. О марксистском понимании восстания 1916 г. // «Коммунистическая мысль». 1926. кн.2. С.183-193 3 Федоров Е. Очерки национально-освободительного движения в Средней Азии. Т.: 1925.

taqriz yozib, unda muallifni keskin tanqid ostiga oladi. Ye. Fedorovni uquv- sizlikda ayblab, uning asari «sinfiy ta’limotdan mutlaqo bexabar holda yozilgan, talabga javob bermaydigan, o’qish uchun vaqt sarflashga ham arzimaydigan kitob» sifatida qoralanadi. Vaholanki, bu asar Turkistonda milliy ozodlik uchun XIX asr oxiri – XX asr boshlarida olib borilgan kurash voqyealarini aniq ma’lumotlar bilan, izchil tartibda, ilmiy asosda yoritish yo’lidagi ilk urinish bo’lib, masalaga tarixiy nuqtai nazardan yondoshuvi bilan ajralib turardi. 1926-1927 yillardagi munozara davomida 1916 yil qo’zg’olonida Turkis- tondagi rus ishchilarining roli, mulkdorlarning ishtiroki masalalarida ham bahslar boradi. T. risqulov Turkistondagi rus aholisi qo’zg’olon davomida mahalliy xalq tomonida bo’lmaganligini, ular mustamlakachilik ruhi bilan sug’orilganligi tufayli qo’zg’olonchilarga shu nuqtai nazardan qaraganlarini voqyealar guvohi sifatida ta’kidlaydi, biroq Iv. Meniskiy hamda uning tarafdorlari buni inkor etib, rus aholisining bunday munosabatini asossiz ravishda oqlashga urinadilar. Qo’zg’olondagi mulkdorlar ishtirokini esa tan olishni istamaydilar, aksincha, buni mutlaqo asossiz ravishda inkor etadilar, chunki mulkdorlarning faol ishtiroki haqidagi haqiqat 1916 yil voqyealarini sinfiy kurash sifatida ko’rsatish yo’lidagi da’volarni puchga chiqarar edi. Aniq tarixiy hujjatlar, zamondoshlarning ishonchli ko’rsatmalariga emas, sinfiy ta’limotning puch aqidalari va da’volariga asoslangan markschi tarixchilar har qancha urinib, chiranmasin, qo’zg’olonlar guvohi va ishtirokchisi bo’lgan T. Risqulovning asosli xulosalarini inkor etishga, tarixiy haqiqatni buzib ko’rsatishga muvaffaq bo’la olmadilar. Bunda albatta T. Risqulovning qat’iyati va asosli dalillari katta rol o’ynadi. Biroq ular T. Risqulovning haqqoniy e’tirozlarini ham tan olmadilar. Shu sababli munozara natijasiz tugadi. Lekin 1916 yil qo’zg’olonini sinfiy kurash sifatida ko’rsatish maqsadida uyushtirilgan hujumlar muvaffaqiyat qozona olmadi.

Biroq, bu hol bolshevikcha mafkura targ’ibotchilari va ularning maddohlari bo’lgan markschi tarixchilarning vaqtinchalik mag’lubiyati, majburiy chekinish edi, xolos. II BOB. 30-50 yillardagi milliy ozodlik harakati tarixshunosligi. II bosqich 30-yillardan 50-yilgacha bo’lgan davrni qamrab oladi. Mamlakatda totalitar tuzum mustahkam qaror topib, chuqur ildiz otib ulgurgan, yoppasiga hujumga o’tib, o’z kuchini ko’rsata boshlagan 30-yillar boshiga kelib sovet tarixshunosligida 1916 yil qo’zg’oloni talqini masalasi yana kun tartibidan joy oldi. Bu safargi hujum qo’zg’olonning 15 yilligi munosabati bilan uyushtirildi. 1931 yilda O’rta Osiyo Inqilobtarixi ilmiy-tadqiqot instituti (SANIIR) va VKP(b) MK O’rta Osiyo byurosining madaniy tashviqot bo’limi tomonidan qo’zg’olonning 15 yilligi munosabati bilan tayyorlangan maxsus sharhlari 1 e’lon qilindi. Sharhlarda 1916 yil qo’zg’olonining milliy ozodlik xarakteri e’tirof etiladi. Lekin u Rossiya imperializmiga qarshi qaratilgani alohida ta’kidlandi. Qo’zg’olonning asosiy harakatlantiruvchi kuchlari sifatida butun xalq emas, «proletar va yarim proletar unsurlar, dehqonlar va chorvadorlar» qayd etildi, ular «Rossiya imperializmi va mahalliy ekspluatatorlarga qarshi bosh ko’targan», degan asossiz fikr alohida ta’kidlandi. «Usti yaltiroq, ichi qaltiroq» qabilida ish tutilib, go’yoki qo’zg’olonning «milliy ozodlik harakati» tan olindi, biroq aslida esa sinfiy kurash sifatida talqin etildi. Mulkdorlar roli tamomila inkor etilmasa-da, ularning ishtiroki umummilli emas, sinfiy manfaatlar bilan izohlandi. Xullas, qo’zg’olonning barcha masalalari, mohiyati va maqsadi bolshevikcha mafkura manfaatlariga hamda sinfiy kurash ta’limoti aqidalariga to’la moslashtirilgan konsepsiya ishlab chiqildi. Uning majburiy sur’atda ommaviy tan olinishini esa totalitar tuzumning zo’ravonlik mexanizmi, g’oyaviy-mafkuraviy bo’g’inlari ta’minlab berdi. O’sha yiliyoq matbuotda P. Galuzoning «1916 yil qo’zg’olonining bolshevikcha talqini 1 Восстание 1916 года в Средней Азии. Тезисы культпропа Средаз-бюро ЦК ВКП(б) и САНИИР к 15-й годов-щине восстания. М. Т.: 1931.

uchun» nomli maqolasi e’lon qilindi. Unda «qo’zg’olonning bolshevikcha konsepsiyasi uchun kurash – partiyaning bosh yo’li uchun kurashdir! 1916 yil qo’zg’oloni haqidagi tortishuvlar – bu O’rta Osiyoda sosializm qurish yoki qurishga qarshi kurashdir!» denan da’volar ilgari suriladi 1 . Aniqrog’i bolshevikcha konsepsiyani tan olishdan bosh tortish oqibatlari haqida ogohlantirildi. Totalitar tuzum avjga chiqib, uning zo’ravonlik mexanizmi ishga tushib ketgan, qatag’onlar boshlanib, «sinfiy dushmanlar», «sosializm dushmanlari» zo’r berib qidirilayotgan 30-yillarning 1-yarmida bu konsepsiyaga qarshi chiqish oqibatlari qanday tugashi mumkinligini zamondoshlar juda yaxshi anglar edilar. Shu tufayli ham bu konsepsiya tarix fanida hyech bir qarshiliksiz qaror topib, tan olindi, undan bir qadam ham chetga chiqmaslik majburiy tus oldi. Endilikda yaratilajak tadqiqotlar shu konepsiyaga asoslanishi, ya’ni aniqrog’i barcha tarixiy hujjatlar shu qarashlarga moslashtirilishi shart edi. Masalaning shunday hal bo’lishini nafaqat tegishli mafkuraviy bo’g’inlar, balki hukmron tuzum, ijtimoiy-siyosiy vaziyat va o’tkazilayotgan siyosat osongina ta’minlab berdi. 20-yillarda muammoni sinfiylashtirishga keskin qarshilik bildirgan T. Risqulov ham 30-yillar o’rtasiga kelib shu konsepsiya doirasidan bir qadam ham chetga chiqishga jazm etmadi, chunki dahshatli qatag’onlar arafasida u o’zining 20-yillardagi shijoati va haqiqatparvarligi, millatparvarligi uchun «javob berishi» muqarrarligini juda yaxshi his etib turar, uning boshiga nohaq o’lim soya solib, o’ch olishga shaylanardi. «Millatchi», «panislomchi», «panturkchi» kabi siyosiy ayblovlar T. Risqulov-ni «itoat bildirish»ga undab, 20-yillardagi dadil harakatlari, milliy manfaatlar uchun jonbozliklarini «og’ir guvoh» sifatida yuziga sola boshlagan edi. Shu tufayli T. Risqulov 20-yillardagi haqqoniy so’zlaridan voz kechib, go’yoki «xatoliklarga yo’l qo’yganini» tan olishga, tavba qilishga majbur 1 Галузо П. За большевитскую концепцию восстания 1916 года в Средней Азии (К 15- летию восстания) // Турк-меноведение. 1931. № 7-9.

bo’ldi. Uning 30-yillar o’rtasida, ya’ni qo’zg’olonning 20 yilligi munosabati bilan chop etilgan maqolalari 20-yillarda ilgari surilgan haqqoniy qarashlariga mutlaqo zid bo’lib, bolshevikcha konsepsiyaga to’la moslashtirilgan edi. Biroq bu «tavba-tazarrular» uni qatag’ondan saqlab qololmadi. Sovet hukumati, bolshevikcha mafkura, tuzum uchun aqlli, vatanparvar, xalqiga sodiq, mustaqil fikrlovchi vakillar emas, shu tuzum va mafkuraga ko’r-ko’rona itoat etib, uni ulug’lovchi gumashtalar kerak edi. T. Risqulov bunday ishonchga sazovor emas edi. Shu sababli u o’zining haqqoniy qarashlari, yuksak orzulari bilan birga qatag’on etildi. T. Risqulov kabi yuzlab milliy ziyolilarning bunday qismati zamondoshlarni o’z xotira va armonlarini yuzaga chiqarmaslikka, alamlarini yutishga, partiya va mafkura chizgan chizig’idan chiqmaslikka o’rgatdi. Ijod ahli ham bundan mustasno emas edi. Shu tariqa zo’rlik bilan qaror topgan bolshevikcha konsepsiya 30-40 yillar davomida yaratilgan barcha tadqiqotlarga andoza bo’lib xizmat qildi, qo’zg’olonning 20 va 30 yilligi munosabati bilan O’zbekiston, Qozog’iston, Qirg’iziston respublikalarida tegishli mafkuraviy bo’g’inlar hamda ilmiy tekshirish muassasalari tomonidan e’lon qilingan rasmiy sharh-larda 1916 yil qo’zg’olonining 1931 yilda e’lon qilingan bolshevikcha talqini yanada mustahkamlanib,isbot talab qilmas aksioma tusini oldi. Shuni alohida ta’kidlash lozimki, 1916 yil qo’zg’olonining sovet tarixshunosligida ijobiy baho olishi, uni sinfiy nuqtai nazardan bo’lsa-da, milliy ozodlik harakati sifatida e’tirof etilishi, ushbu voqyea tarixni yorituvchi manbalarni o’rganishga ma’lum darajada imkoniyat yaratib berdi. Bu jarayon nihoyatda cheklangan doirada, bolshevikcha konsepsiya asosida kechdi. Biroq yangi tarixiy faktlarning aniqlanishi, manbalarning o’rganilishi ijobiy ahamiyatga ega edi. Bu davrdagi izlanishlar asosan ikki yo’nalishda olib borildi. 1. Muammoning manbalarini o’rganish.

2. Qo’zg’olon tarixining alohida respublikalar doirasida yoritilishi. Ilmiy va mantiqiy nuqtai nazardan olib qaraganda har ikki yo’nalish o’zaro uzviy bog’liq bo’lib, ikkinchi yo’nalish, ya’ni muammo tarixini tiklash birinchi yo’nalish natijalariga asoslanishi lozim edi. Biroq masalaga xolisona va ilmiy nuqtai nazardan emas, tor siyosiy va sinfiy manfaatlar nazaridan hamda mafkuraviy aqidalar qolipida yondoshgan sovet tarixshunosligida bu mutanosiblik qo’pol sur’atda buzilgani 30-yillar nashrlari misolida yaqqol ko’zga tashlanadi. Bu davrda aniqlangan manbalar aksariyat hollarda tarixiy haqiqatni tiklash uchun xizmat qilmadi, chunki ular qo’zg’olon haqidagi bolshevikcha konsepsiyaning ko’p talablariga javob bermas edi. Manbalarni o’rganish ham, o’z navbatida, ikki yo’nalishda olib borilgan: A) Qo’zg’olonchilarning xotiralarini to’plash. B) Arxiv ma’lumotlari, hujjatlarini to’plab, chop etish. Qo’zg’olonchilarning xotiralari qo’zg’olonning 15, 20 va 30 yilligi munosabati bilan uyushtirilgan ilmiy ekspedisiyalarda yozib olingan bo’lib, ular zamondoshlarning fikr-mulohazalari sifatida muhim ahamiyatga ega. Biroq xotiralarni yozib olgan tadqiqotchilar qo’zg’olon haqidagi bolshevikcha konsepsiya va markscha-lenincha dunyoqarash bilan qurollanganliklari nazarda tutilsa, bu xotiralar haqiqatni qay darajada aks ettirganini tasavvur etish qiyin emas. Qo’zg’olonning tafsilotlari, rivojlanib borishi va bostirilishi haqida aniqlangan ma’lumotlar muhim tarixiy qimmatga ega albatta. Biroq 30- yillardagi qatag’on, tazyiq va quvg’inlar sharoitida qo’zg’olonchilar o’z xoti- ralarida barcha alam va iztiroblarini, asosiy maqsadlari – Rossiya hukmron- ligidan qutulish, milliy va diniy erkinlikka erishish istaklarini to’la oshkor eta olmaganlari shubhasiz.

Shunday cheklangan doirada bo’lsa-da, qo’zg’olonchilardan aniqlangan ma’lu-motlar bqorida ta’kidlanganidek, g’alayonlar tafsilotlarini aniqlashga yordam berdi. Qo’zg’olon ishtirokchilari va zamondoshlarining ixtiyoriy sur’atda, bolshevikcha andozaga asoslanmay, erkin ravishda yozib, e’lon qilingan xotiralari esa qo’zg’olon va uning maqsad hamda oqibatlarini xolisona, nisbatan chuqurroq yoritib berishi bilan ajralib turadi. Yozuvchi Nazir Safarovning Jizzax qo’zg’oloni haqidagi 1 , P. Korshunovaning qo’zg’olonchilarning og’ir jazolanishi 2 haqidagi guvohliklari shular jumlasidan bo’lib, muhim tarixiy manba sifatida bugungi kunda ham o’z ilmiy qimmatini yo’qotmagan. Bu xotiralarda ko’rsatilgan ma’lumotlar boshqa hyech bir manbada qayd etilmagan. Chunonchi, Nazir Safarovning Jizzax voqyealari haqidagi qimmatli ko’rsatmalari bu yerdagi qo’zg’olon mustabid hukumatga qarshi uyushgan umumxalq kurashi bo’lganini, P. Korshunovaning ko’rsatmalari esa 1916 yil qo’zg’oloni ishtirokchilari hukumat tomonidan og’ir siyosiy jinoyat sodir etgan davlat dushmanlaridan ham qattiqroq, inson uchun xos bo’lmagan, vahshiy usullarda jazolanganidan dalolat beradi. Qo’zg’olonchilar xotiralarini o’rganishning yana bir yo’nalishi – mardikorlikda xizmat qilib qaytganlarning ko’rsatmalarini yozib olinishi bo’lib, ularning ma’lum qismi matbuotda e’lon qilingan 1 . Bu xotiralar mardikorlarning tortgan zahmatlari, chekkan zulm, xo’rliklarini yoritish uchun kerak emas edi. «Turkiston xalqlari vakillarining siyosiy ongi Rossiyadagi rus ishchilari, ularning inqilob g’oyalari ta’sirida uyg’ondi va ular o’z yurtlariga qaytib rus proletariati rahbarligida inqilob sodir etdilar», degan mazmundagi uydirmani asoslash uchun zarur edi. Vaholanki, Oktyabr to’ntarishi Turkistonda mahalliy 1 Сафаров Н. Унутилмас кунлар (16-йил Жиззах љњзђолонидан хотираларим). – Тошкент- Баку.: 1932. Б.19. 2 Коршунова П. Зверская расправа царского правительства с повстанцами Ферганы (воспоминания очевидца) // «Советское краеведение». 1936. № 9. 1 Боечин А. Реквизированные рабочие в революционной борьбе в 1916-1917 гг. (Средняя Азия) // История про-летариата СССР. Сб. № 1 (17). 1934.

aholi ishtirokisiz sodir bo’lgan, mardikorlikdan qaytgan sanoqli kishilargina bolsheviklarning ta’sirida bo’lganlar, qolganlari esa qo’lga qurol olib, milliy ozodlik uchun sovet hokimiyatiga qarshi kurash olib borganlar. Rossiyadagi siyosiy jarayonlar, Fevral inqilobi, markikorlikdagi og’ir turmush va zulm ularda adolat uchun kurash istagini alangalatgani shubhasiz albatta, biroq og’ir turma sharoitida ochna-hor yashab, hatto erkin nafas olish imkoniga ega bo’lmagan mardikorlarning Rossiyada bolsheviklar g’oyasi uchun kurashlardagi faol ishtirokini tasavvur etish qiyin. Sovet davrida 1916 yil voqyealari haqidagi manbalar – ko’rsatma, xotiralarni o’rganishda yuqorida qayd etilgan ma’lumotlardan tashqari yana bir necha muhim hujjatlar – A.N.Kuropatkinning shaxsiy kundaligi 2 va Rossiya Davlat Dumasining qo’zg’olon muhokamasiga bag’ishlangan yopiq majilisi bayonomasi ham e’lon qilindi. Lekin sovet tarixshunosligida bu muhim hujjatlar ilmiy iste’molga kiritilmadi, ulardan to’g’ri va o’rinli foydalanilmadi. Chunki ulardagi inkor etib bo’lmaydigan dalillar 1916 yil qo’zg’oloni haqida tuqilgan bolshevikcha konsepsiyaga xizmat qilmas edi. Ayniqsa, Duma majlisi bayonomasida qayd qilingan muhim ma’lumotlar bolsheviklar (sinfiy dushman) sifatida qoralagan Rossiya burjuaziyasi va pomeshchiklarining fikr- mulohazalarini aks ettirgani tufayli ular qanchalik tarixiy qiymatga ega bo’lmasin, e’tiborsiz qoldirildi. Chunki 1916 yil voqyealarining o’sha davrda bolsheviklarning ishtirokisiz burjduaziya tomonidan o’rganilishi va maxsus muhokama etilishi, bu muhokamada haqiqiy ahvolning fosh etilishi, o’zini “Turkiston xalqlarining yagona xaloskori va g’amxo’ri” sifatida ko’rsatishga zo’r berib uringan bolsheviklar partiyasining soxta obro’yiga putur yetkazar edi. Undan tashqari, Dumada qayd etilgan ma’lumotlar qo’zg’olonning sinfiy xarakterini isbotlashga xizmat qilmas edi. 2 Курапаткин А.Н. Дневник Курапаткина // «Красный архив». Том XXXIV . 1929.

Ikkinchi yo’nalishda, ya’ni 1916 yil qo’zg’oloniga doir arxiv hujjatlarini o’rganib, chop etishda 30-40 yillarda olib borilgan izlanishlar samarali bo’ldi. Respublikalar arxivlarida saqlanib qolgan mustabid hukumat ma’muriyati arxivlarining hujjatlari to’planib, O’rta Osiyo 1 va Qozog’iston, 2 Qirg’iziston 3 va Turkmanistondagi 4 qo’zg’olonlarga doir maxsus to’plamlar chop etildi. 1932 yilda S.Volin va S.Bochko tomonidan tayyorlanib, e’lon qilingan ilk to’plamga 1916 yil qo’zg’olonini butun Turkiston bo’yicha yorituvchi hujjatlar to’plangan bo’lib, ular nihoyatda katta ilmiy ahamiyatga ega edi. Chunki unga yuqorida qayd etilgan Rossiya Davlat Dumasining yopiq majlisining yozma bayonnomsi kiritilgan bo’lib, bu hujjat voqyealar tarixi va mohiyatini anglashda muhim ahamiyat kasb etar edi. Shuningdek, to’plamda Turkiston ma’muriyatining eng yirik vakillari – Farg’ona, Samarqand, Sirdaryo viloyatlari harbiy gubernatorlari harbiy prokuror Ignatovich, Toshkent, Avliyoota uyezdi boshliqlari tomonidan o’lkada sodir bo’lgan voqyealar haqidagi umumiy axborotlari ham joy olgan bo’lib, ular tanqidiy nuqtai nazardan o’rganilsa, ko’p masalalarni oydinlashtirar edi. Uchinchi hujjat Yettisuv qochoqlarining G’uljadagi (Xitoy) Rossiya elchixonasiga yozgan arznomasi bo’lib, unda qo’zg’olondan keyingi ayovsiz jazolardan qochib, yurtini tark etganlarning alamli iztiroblari, boshidan kechirgan azoblari, g’alayonlar ko’tarish sabablari va ularga hukumat qo’llagan jazolari yoritilgan. Xullas, 1916 yil voqyealari haqidagi qo’zg’olonchilar, rus ma’muriyati va Rossiya jamoatchiligi vakillarining qarashlari va ko’rsatma-axborotlarini aks ettirgan. Bu hujjatlar to’plami ilmiy asosda xolisona va tanqidiy nuqtai nazardan o’rganilgan taqdirda bolshevikcha konsepsiyani asoslashga xizmat qilolmasdi va shu tufayli bu to’plam tadqiotchilar e’tiboridan chetda qolib ketdi. 1 Восстание 1916 года в Средней Азии. Сборник документов. Т.: 1932 2 Национально-освободительное восстание казахских трудящихся против царизма в 1916 году. Сборник воспо-минаний и материалов. Алма-Ата. 1937. 3 Восстание 1916 года в Киргизистане (Документы и материалы, собранные Л.В.Лесной под редакцинй и с предисловием Т.Р.Рискулова). – М.: 1937. 4 Восстание 1916 года в Туркмении (документы и материалы). Ашхабад, 1938

Turkmaniston, Qozog’iston va Qirg’iziston hududidagi qo’zg’olonlarni yoritgan hujjat va xotiralar to’plamlari ham ilmiy qimmatga ega bo’lgan ma’lumotlarni jamlagan bo’lsa – da, ularning so’zboshisi va mavzularining tanlanishida bolshevikcha konsepsiya ta’siri yaqqol ko’rinib turadi. Aniqrog’i, hujjatlar va xotiralar shu konsepsiyani asoslash uchun muvofiqlashtirilgan edi. Buni aniqro tushuntirish uchun shuni ta’kidlash lozimki, yuqorida ta’kidlanganidek, xotiralar yozib olish jarayonida tadqiqotchilar qo’zg’olonchilarning ko’rsatmalarini bolshevikcha andozaga moslashtirib yozganlar, biroq arxiv hujjatlarini soxtalashtirish imkoni bo’lmagani tufayli, ulardan o’z talablariga javob beradigan, cheklangan, tor doiradagi, biryoqlama ma’lumotlarni, ya’ni mustabid hukumatning rasmiy qarashlari kayd etilgan masalani xolis aks ettirmagan xabarlarni olib kolganlarini e’tiborsiz koldirganlar. Bu ayniksa Qozog’istondagi 1916 yil vokealariga oid xujjatlar va xotiralar tuplamida yakkol uz ifodasini topgan. Xujjatlar davriy, tadrijiy tartibda joylashtirilgan, Turkmanistondagi qo’zg’olonga doir to’plam esa bunday yondashuvdan xoli bo’lib, o’zining ilmiy qimmatini bugungi kunda ham saqlab qolgan. Xullas, 30-40 yillarda 1916 yil voqyealarini o’rganish bo’yicha olib borilgan tadqiqotlar bolshevikcha konsepsiya andozalarida, sinfiy kurash nuqtai nazardan yaratilgan bo’lsa-da, qo’zg’olonning sovet tarixshunosligida ijobiy baholanishi uning manbaviy asoslarini o’rganishga ma’lum darajada imkon yaratdi, katta hajmdagitarixiy ma’lumotlar aniqlandi va chop etildi. Bu davrda muammoning turli masalalariga bag’ishlangan 40 dan ortiq tadqiqotlar e’lon qilindi. Sovet tarixshunosligi namunalarining juda katta qismi shu davrda chop etildi. Shu o’rinda haqli savol tug’ilishi shubhasiz. Cheklangan, rasmiy andozalarda rivojlangan muammo tarixshunosligi ilmiy jihatdan qanday boyib borishi mumkin edi? Gap shundaki, rasmiy andozalarda qo’zg’olonning maqsadi, ijtimoiy tarkibi va yengilish sabablari sinfiy tahlilga duchor bo’lgan,

qo’zg’olon sabablari, voqyealar tafsilotlari, qo’zg’olonlarning bostirilishi kabi masalalarga esa nisbatan xolisona yondoshilgan.yu chunki bu masalalar talqini hukmron mafkura manfaatlariga zarar yetkazmas edi, aksincha, ularni xolisona yoritish, o’zidan avvalgi tuzum – imperializmning “barcha qirdikorlarini ayamay fosh etish”, sovet olqishlash uchun juda qo’l kelar edi. Shu tufayli qo’zg’olon sabablari sovet tarixshunosligida xususan 30-40 yillarda chuqur yoritib borildi. Turkiston xalqining og’ir iqtisodi sharoiti, xo’jaloik hayoti, shafqatsiz zulm, soliqlar aniq faktlar bilan ochib berildi. Bu masalalar 30-yillar o’rtasida yaratilgan tadqiqotlarning diqqat markazidagi muammolardan biri edi. Chunonchi, 1935 yilda Z.Kastelskaya O’zbekistondagi 1916 yil qo’zg’olonining asosiy shart-sharoitlari (ya’ni sabablari) tahliliga bag’ishlangan nomzodlik dissertasiyasini yoqladi 1 . Uning O’zbekistondagi 1916 yil qo’zg’oloniga bag’ishlangan boshqa asarlarida 2 ham qo’zg’olon sabablari atroflicha tadqiq etildi. Shuningdek, Qozog’iston, Qirg’iziston, Turkmanistondagi qo’zg’olonlar tarixiga bag’ishlangan boshqa asarlarda 3 ham 1916 yil voqyealariga sabab bo’lgan og’ir io’qitisodiy zulm, ijtimoiy adolatsizlik aniq hujjatlar bilan ko’rsatib o’tildi. Bu davrda qo’zg’olonning bostilishiga doir ko’plab yangi malumotlar aniqlanib ilmiy iste’molga kiritildi. Bu masala ayniqsa Qirg’iziston va Turkmaniston hududlari misolida keng yoritildi 4 . Biroq siyosiy huquqsizlik, milliy zulm kabi masalalar nihoyatda yuzaki, umumiy tarzda yoritilib, ehtiyotkorlik bilan chetlab o’tildi, chunki bu 1 Кастельская З.Д. Основные предпосылки узбекского дехканского движения в 1916 году (Тезесы кандидатской диссертации). Л.: 1935. 2 Кастельская З.Д. Восстание 1916 года в Узбекистане. Т.: 1937. 3 Брайнин С. Восстание казахов Семиречья в 1916 г. Алма-Ата, 1936; Зима А.Г. 30-летию национально освобо-дительного восстания 1916 года в Киргизии//«Известия Киргизского филиала АН СССР». Вып.6. 1947; Карпов Г. К истории восстания 1916 г. в Туркмении//«За социалистическую Туркмению». А.: 1932, № 5-7; Асфендиа-ров С.Д. Национально- освободительное восстание в Казахстане. Алма-Ата-Москва, 1936. 4 Филиппов С.П. Карательная экспедиция генерала Мадритова (Очерки из истории восстания иомудов 1916-1917 гг.//Туркменоведение. 1930. № 6-7; Шу муаллиф. Беззастанчивый грабеж (по следам карательной экспеди-ции ген. Мадритова) //Туркменоведение. 1930. № 11; Исакеев Б. Киргизское восстание 1916 г. Фрунзе. 1932; Зорин А.Н. Революционное движение Киргизии. Фрунзе. 1931.

masalalarning ortiqcha ta’kidlanishi ularning sovet davrida ham hukm surib turgan asoratlari, ko’rinishlariga e’tiborni kuchaytirar, hukmron mafkura esa bundan mutlaqo manfaatdor emas edi. Umuman, qo’zg’olonga olib kelgan shart-sharoitlar tahlilida imperializmni ayamay tanqid qilish bilan birga, sosializm va uning moddiy, jismoniy zo’riqishlar, juda katta yo’qotishlar evaziga qo’lga kiritilayotgan, asoratli oqibatlarga olib boruvchi, bir yoqlama manfaatlarga xizmat qiluvchi soxta “yutuq”lari, qog’ozda bor, amalda yo’q huquq va imkoniyatlar olqishlanadi, bolsheviklar partiyasining rahbari, aslida eng og’ir kulfatlar sabachisi I.V.Stalin “xalqlar otasi” sifatida ko’klarga ko’tarildi. Bu davrda shaxsga siqinish illatlari hayotning barcha sohalari kabi tarix faniga ham chuqur singib ketgan bo’lib, o’tmishning eng muhim voqyealari I.V.Stalin qarashlari asosida izohlanar edi. Chunonchi I.V.Stalinning “milliy harakatlar inqilob maqsadlari va vazifalariga xizmat qilsagina ijobiy hisoblanadi” degan mazmundagi da’voldari nafaqat Turkistondagi, balki rossiya imperiyasining boshqa qaram o’lkalaridagi milliy ozodlik harakatlarini baholashda ham asosiy mezon bo’lib xizmat qilar edi. Shu tufayli 1916 yil voqyealarining maqsadlari chalkashtirib, qo’zg’olonni Turkistonda Rossiya hukmronligiga emas, “Rossiya imperiyalizmga qarshi qaratilgan” milliy ozodlik harakati sifatida ko’rsatishga zo’r berildi. Bundan tashqari kun taritibiga qo’zg’olon boshlanishida bolsheviklar partiyasi hamda rus proletariatining rolini aniqlab, “munosib” baholash vazifasi qo’yildi. Chunki Rossiya chuqur ziddiyatlar girdobmda qovurilib, bolsheviklar adolat haqida jar solayotgan, ammo rus ishchilari hali inqilobga, hukumatga qarshi qo’zg’alishga jazm etmagan 1916 yilda Turkiston xalqlarining hyech bir partiya (ayniqsa bolsheviklar partiyasi) rahbarligisiz, biron-bir dastur yoki tayyorganliksiz butun o’lka bo’ylab ommaviy sur’atda mustabid hokimiyatga o’arshi bosh kqtarishi va o’zidan bir necha borustun darajada qurollangan ma’muriyatni sarosimaga solib,qonli to’qnashuvlarga ochiq borishi bolsheviklarning bu yerda da’vo qilayotgan “katta og’aliq, rahbarlik, xaloskorlik” rollariga hyech bir zaruriyat,

ehtiyoj bo’lmaganligini ko’rsatib, ularning soxta obro’lariga soya solar, mahalliy aholining shijoatinini namoyon etardi. O’sha davrda yaratilayotgan partiya yoki SSSRtarixi qo’llanmalarida ilgari surilgan puch da’volarni – “bolsheviklar Oktyabr inqilobiga yetakladilar,Yu ozodlik uchun kurashida rahbarlik qildilar”, degan sohta, yolg’on uydirmalarni asoslashga xizmat qilmas, aksincha, bunday qarashlarga shubha o’yg’otardi. Shuning uchun ham kommunistik mafkura maddohlari 1916 yil qo’zg’olonini xalqtashabbusi emas, “bolsheviklar targ’ibotining natijasi” sifatida ko’rsatishga urindilar. Vaholanki, 20-yillardayoq T.Risqulov kabi qo’zg’olon ishtirokchilar 1916 yil voqyealarida rus aholisi, ishchilari va bolsheviklarning rolini inkor etib, ular o’zlarining mustamlakachilik kayfiyatiga sodiq qolganiligini ta’kidlagan edilar. Bolsheviklar nafaqat 1916 yilda, balki turkistonda sovet hokimiyati o’rnatilgandan keyin ham mustamlakachilik kayfiyatida ish olib borgani 20- yillar adabiyotida, arxiv manbalarida ham ta’kidlanadi 1 . Biroq bu haqiqatni oshkora ta’kidlagan, unga guvoh bo’lgan zamondoshlar va ularning asarlari 30 yillardayoq jamiyat hayoti, ongi, xotirasidan zo’rlik bilan uloqtirilgan edi. 30- 40 yillraga kelib esa haqiqat mutlaqo teskari talqin etila boshlandi. Endilikda yaratilajak adabiyotlarda, tadqiqotlarda “rus ishchilari, bolsheviklar partiyasining rahbarlik, og’alik roilini ko’rsatib berish” vazifasi kun tartibidan joy oldi. Tarixiy haqiqat buni inkor etsa-da, bir necha hodisalar misolida surgundagi (asosan Qozog’istondagi) sanoqli bolsheviklarning qo’zg’olonchilarga hayrixohligi aniqlanib, ular bugun Turkiston miqyosida xulosa qilish uchun umumlashtirildi. Aniq faktlar misolida isbotlash mumkin bo’lmagan hollarda bolsheviklarningroli taxminiy mulohazalar bilan asoslandi. V.I.Shaxmaykinning O’zbekistondagi 1916 yil qo’zg’olonidani rus bolsheviklari roliga bag’ishlangan risolasi ayna shunday taxminiy mulohazalarga soslan-gan edi 2 . 1 Рыскулов Т. Мусбюро РКП(б) в Туркестане. Т.: 1923. 2 Шахмайкин В.И. Восстание в Узбекистане в 1916 году и русские большевики. Самарканд: 1947.

O’zbekistonda 1916 yil qo’zg’oloni tarixiga bag’ishlab 40-yillarda chop etilgan nashrlar ana shunday kamchiliklar bilan bir qatorda e’tiborga loyiq bir xususiyat bilan ajralib turadi. Bu xususiyat Jizzax voqyealariga katta qiziqish va xolisona yondoshish bilan belgilanadi. Tadqiqiotchilar 30-yillar davomida aniqlab, chop etilgan muhim manbalar, hujjatlar qo’zg’olonchilarning xotiralari asosida Jizzax qo’zg’oloni 1916 yil voqyealarida alohida o’rin tutishini, uyushqoqlik, maqsadlar aniqligi bilan ajralib turishini anglab yetdilar va uni O’zbekistondagi 1916 yil qo’zg’olonining eng kulminasion nuqtasi (cho’qqisi) deb baholadilar. Qo’zg’olonning 30 yilligi munosabati bilan marksizm-leninizm instituti tomonidan e’lon qilingan sharhlarda 1 , ilmiy anjuman 2 va to’plamda 3 bu xulosa alohida ta’kidlandi. Fikrimizcha, bunday xolislikka sabab, 40 – yillarning 1-yarmida, ya’ni ikkinchi jahon urushi davrida barcha e’tibor g’alabaga, vatanparvarlik kayfiyatini ko’tarishga qaratilgan bir davrda mafkuraviy tazyiqlar bir oz susaygan, bundan tashqari Jizzax voqyelari misolida harbiy vatanparvarlik tarbiyasi ko’zda tutilgan. Biroq masalaga bunday yondoshuv sovet tarixshunosligida 1916 yil voqyealariga munosabat o’zgarganini anglatmas edi. Muammoga sinfiy yondoshuv, uning bolshevikcha talqini ham o’zgarmadi, aksincha yillar davomida sayqal topib, mustahkamlanib bordi. Jihhaz voqyealari esa shu rasmiy andoza doirasida, uni inkor etmagan holda talqin etildi. Rasmiy andozalar nafaqat tarixiy adabiyotlar, balki badiiyadabiyotga, san’atga ham mingdirilib bordi. Mualliflarning mahalliy millat vakillari emas, asosan rus va boshqa Yevropa millatiga mansubligi, mahalliy ziyolilarning bu muhim tarixiy muammoga qo’l urishga jazm etmasligi ularning bu rasmiy 1 Восстание 1916 года в Узбекистане. Тезисы к тридцатилетию со дня восстания. Т.: 1946. С.8. 2 Чабров Г. Научная конференция к 30-летию национольно-освободительного движения 1916 года в Узбекиста-не // Бюллетень АН УзССР. Т.: 1946. № 12. 3 Национально-освободительное восстание 1916 г. в Узбекистане. Сборник статей. Т.: 1947.

andozalarga munosabatini ko’rsatib turar edi. Biroq bolshevikchamafkura maddohlari bunga zaruriyat ham his etmas edilar, chunki “tanasi boshqa – dard bilmas” deganlaridek, bu voqyealarga guvoh bo’lmagan, ularni boshidan kechirmaganlarga ularni rasmiy andozaga moslashtirish, aniqrog’i, soxtalashtirish hyech gap emas edi. Lekin, keyinchalik 50-60 yillarda fanga o’tmishni faqatgina sovet adabiyotlari orqali tanigan, marksizm- leninizmaqidalari ta’sirida tarbiyalangan yangi tadqiqotchilar avlodikirib kela boshlagach, bu masla ham hal bo’ldi. 50-yillardanboshlab tarixni sinfiylashtirish va siyosatlashtirish vazifasiga mahalliy ziyolilar keng jalb qilinib bordi.

III BOB. 50-80 yillarning birinchi yarmida milliy ozodlik harakatlari to’g’risida tarixshunoslikdagi fikrlar. Ma’lumki, 1941-45 yillarda sovet hokimiyati mamlakatni nemis fashist- bosqinchilari hujumidan mudofaa etish va ozod qilish maqsadida butun kuch- quvvat, imkoniyat, moddiy va ma’naviy resurslarni harbiy qudratni tiklash, g’alabani ta’minlashga qaratadi. 1945-50-yillarda esa vayron bo’lgan shahar, qishloq, xalq xo’jaliini tiklash, ishlariga zo’r berildi. Natijada bu davrlarda sovet hokimiyatining g’oyaviy va mafkuraviy kurash masalasiga e’tibori 20- yillar va ayniqsa, 30-yillarga nisbatan ayncha susaydi. Ehtimol shu sabali bo’lsa kerak, aynan 40-yillarda tarix fanida juda ko’p masalalar talqinida bolshevikcha mafkura tazyiqi susayib, o’tmishga tarixiylik nuqtai nazaridan yondoshuvga intilish kuzatiladi. 1916 qo’zg’oloni, ayniqsa, Jizzax voqyealari talqinida ham bu hol yaqqol ko’zga tashlanadi. Lekin, bu uzoqqa cho’zilmadi. 40-yillar oxiri 50-yillar boshiga klib shu paytgacha urushdagi g’alab uchun tashviqot-targ’ibot bilan band bo’lib kelgan mafkuraviy bo’g’inlarning faoliyati, e’tibori yana ma’naviy, ijtimoiy sohaga qaratilib, g’oyaviy kurashga bel bog’ladi. II –jahon urushidan keyin sobiq SSSr davlatining sa’y harakatlari bilan dunyoning ikki tuzum lagerga bo’ilishi butun jahon miqyosida, g’oyaviy, mafkuraviy kurashning avj olishiga sabab bo’ldi. Butun jahonda inqilob qilish, kommunizm qurish bahonasida dunyoni o’z izmiga solish maqsadida turli qit’alarda g’oyaviy, mafkuraviy tashviqotni avj oldirgan sovet davlati o’z mamlakatida ham bu masalaga e’tiborni kuchaytirib yubordi. Jahon miqyosida xalqaro maydonda sodir bo’layotgan muhim siyosiy o’zgarishlar mamlakat ichkarisidagi hayotda doimo o’z aks sadosini berib bordi. Chunonchi, Osiyo qit’asida dunyoning rivojlangan mamlakatlari mustamlakachiligiga qarshi boshlangan milliy ozodlik kurashlari natijasida Hindiston, Pokiston, Indoneziya, Birma, Vyetnam kabi mamlakatlarning

Angliya va Yaponiya zulmidan xolos bo’lishi O’rta Osiyo, Kavkaz, Boltiq bo’yi respublikalarida mustamlakachilik hukmronligini saqlab turgan sovet davlatini xushyorlikka ehtiyot choralarini ko’rishga undadi. Sovet davlati o’z tarkibiga zo’rlik bilan kiritilib kuch bilan saqlab turilgan respublikalarda mustaqillik uchun kurashlarning boshlanishiga yo’l qo’ymaslik uchun harbiy ehtiyotkorlikni allaqachon ta’minlangan bo’lsa-da, ma’naviy sohada o’ziga ortiqcha ishonolmas edi. Chunki, milliy mustaqillik istagi zo’rlik bilan jilovlab turilar edi. Shu sababli, ham sovet hokimiyati mamlakatda mafkuraviy, g’oyaviy kurashni yo’lga qo’yishda eng avvalo milliy tuyg’ularni yo’q qilishga kirishdi. Xalqning ongida qalbidagini emas, hatto xotirasidan ham milliy ozodlik uchun harakatlar va unga intilishni yo’q qilib, o’chirib tashlash maqsadida o’tmishda Rossiya istibdodiga qarshi olib borilgan kurashlar tarixi qaytadan ko’rib chiqila boshlandi. Bunday tadbirning boshlanishiga sabab bo’lgan tashqi omillardan yana biri – xorijiy tarixshunoslikda Turkistonda milliy ozodlik harakati tarixini xolisona talqin etgan tadqiqotlarning e’lon qilini edi. Chunonchi, nemis va turk tillarida chop etilgan muhojir vatandoshlar – Zakiy Validiy To’g’on, Abdulla Rajab Boysun, Boymirza Hayit kabi tadqiqotchilarning asarlarida Turkistonda Rossiya va sovet davlatiga qarshi olib borilgan kurashlar, mohiyati va maqsadi bir xil bo’lib, milliy ozodlik harakatining tarkibiy qismi sifatida bir-birini davom ettirgani alohida ta’kidlangan edi. Bundan tashqari SSSR Rossiya imperiyasining davomchisi merosxo’ri mustamlakachi qizil imperiya sifatida baholangan edi. 1916 yil qo’zg’oloni esa rus imperializmi emas, Rossiya hukmronligiga qarshi qaratilgani va bu Jizzax voqyealari misolida aniq namoyon bo’lgani qayd etilgandi. O’z vatanida buzib ko’rsatilgan atayin noto’g’ri talqin etilgan haqiqatning jahon miqyosida fosh etilishi va uni sovet davlatiga ham kirib kelish xavfi

hkumat va uning mafkuraviy bo’g’inlarining “paytavasiga qurt solib qo’ydi”. Bolshevikcha mafkura maddohlari o’zlari to’qigan soxta tarixni xalq ongiga yanada chuqurroq singdirishga haqiqatni yanada ko’proq buzib ko’rsatishga xorijiy tarixshuneoslikni haqiqat jarchilari bo’lgan muhojir mualliflarini qoralashga kirishdilar. Mamlakatda milliy ong va tuyg’u masalasida mafkuraviy xujumlar avj ola boshladi. Kun tartibida va adabiyot, san’at, ijtimoiy fanlarda g’oyaviy mafkuraviy nazoratni kuchaytirish vazifasi qo’yildi. Aynan shu davrda, ya’ni milliy ozodlik uchun kurash tarixiga yangi hujum boshlandi. Bunda yuqorida qayd etilganidek I.V.Stalinning “milliy harakatlar inqilob manfaatlariga xizmat qilsagina progressiv hisoblanishi” haqidagi qarashlari bosh mezon edi. Masalaga shu nuqtai nazardan yondoshuv asosida milliy manfaatlar atayin inqilob yana o’sha kommunizm g’oyalari va sinfiy kurash manfaatlari soyasida ko’mib yuborildi. Chunonchi, Turkmanistondagi 1916 yil qo’zg’oloni “reaksion harakat” deb e’lon qilindi 1 . Bunday tashabbus bilan chiqqat Yu.Tarasov o’zining Turkmanistondagi 1916 yil voqyealariga bag’ishlangan maqolaisdia bu yerda Turkiya, Germaniya, Eron, Afg’onistondan yordam kutgan feodal tabaqa manfaatlariga buysundirilgan reaksion, millatchilik harakati bo’lgan, degan mazmundagi da’voni asoslamoqchi bo’ldi, muallif turkman boylari xalqni qo’lga qurol olib, Rossiyadan ajralish uchun kurashga da’vat etganlari, bu kurashda Turkiya, Eron, Afg’onistondan yordam olmoqchi bo’lganlari tufayli “bunday harakatni milliy ozodlik harakati deb hisoblab bo’lmaydi” 1 , deb uqdirmoqchi bo’ldi. Yu.Tarasov “Rossiyadan ajralish, mustaqil xonlik tuzish mao’sadida turkman boylari va ulamolari uyushtirgan, dehqonlarni ham qamrab olgan bu kurashga berilgan ijobiy bahoni qaytadan ko’rib chiqish zarur”, deb uqdirib, ilmiy jamoatchilikni shunga da’vat eta boshladi. Shu munosabat bilan nafaqat Turkmanistonda balki boshqa 1 Тарасов Ю. О характере движения 1916 года в Туркмении // Вопросы истории. 1951. № 9. 1 Њша ерда. Б.116.

respublikalarda masalan, O’zbekiston, Qozog’iston, Qirg’izistonda ham milliy ozodlik harakatlariga berilgan bahoni qaytadan ko’rib chiqish masalasi kun tartibidagi muhim vazifaga aylanadi. Bu masalalar Qirg’iziston Kommunistik partiyasi MK, O’zbekiston Kommunistik partiyasi MK Plenumlarida ham ko’rib chiqildi, matbuotda qator maqolalar e’lon qilindi 2 . 1951-1953-yillar davomida O’zbekiston, Qozog’iston, Qirg’iziston, Turkmanistonda milliy ozodlik harakatlari tarixiga bag’ishlangan anjuman va munozaralar uyushtirildi. Xususan O’zbekistonda (Toshkentda) bu mavzuda uyushtirilgan munozarada 1898 yildagi Andijon qo’zg’oloni, 1892 yil Toshkent qo’zg’oloni “mulkdorlar va ulamolar rahbarligida uyushtirilgan inqilob manfaatlariga javob bermagan reaksion chiqishlar” sifatida qoralandi 3 . Bunday noto’g’ri qarashlar 50-yillar adabiyotida ham o’z aksini topdi 4 . Masalaga bunda yondoshuv O’rta Osiyo va Qozog’iston xalqlarining milliy ozodligi uchun kurash tarixini qoralab, xalq xotirasidan o’chirib tashlash noto’g’ri soxta tasavvurlar singdirishni ko’zlagan edi, albatta. Garchi, bu boradagi urinishlar mafkuraviy tazyiqlar o’z natijalarini bersada, milliy ozodlik kurashini butunlay qoralashga imkon bermadi. Bu avvalo 1916 yil qo’zg’oloni misolida namoyon bo’ldi. 20-yillardan boshlab so’nggi 30 yil davomida e’lon qilingan tadqiqotlar juda katta tarixiy manbalar hujjatlar, xotiralar, mahalliy tarixchilarning asosli dalillari bunga katta to’siq bo’ldi. Bu qo’zg’olon xarakteri haqida qizib ketgan munozaralarda olimlar, tadqiqotchilarning aksariyati uning milliy ozodlik kurashi bo’lganini e’tirof etdilar. Xususan, Turkmanistonda bu masalad ikki marta munozara uyushtirildi. 1952 yilda Turkmaniston SSR FAda bo’lib o’tgan muhokamada Yu.Tarasovning chiqishlari va yuqorida qayd etilgan maqolasidagi fikr mulohazalari keskin qarshilikka uchraydi. Munozara 2 Советская Киргизия. 1952. 2 апреля; Ильясов С., Нуров Г. О некоторых вопросах истории киргизского народа до октябрьского периода // Труды института языка, литературы и истории. Выпуск Ш. Фрунзе: 1952. С.153. 3 Зевелев А., Абдуллаев Ш. Дискуссия о характере национальных движений в Средней Азии и Казахстане в ко-лониальный период // Вопросы истории, 1952. № 9. 4 История Узбекской ССР.т.1.кн.2. Т.: 1956; Вахабов М. Ташкент в период трех революций. Т.: 1957.

ishtirokchilaridan O.Kuliyev o’z ma’ruzasida Turkmanistondagi 1916 yil voqyealarining milliy ozodlik yo’nalishini alohida qayd etib, qo’zg’olanda mulkdorinig ishtiroki uning mohiyatini o’zgartira olmagani alohida ta’kidlandi. Munozara ishtirokchilari har ikki qarama-qarshi mulohazani ya’ni O.Kulev va Yu.Tarasovlar ilgari surgan ziddiyatli qarashlarni aniq faktlar bilan asoslash uchun manbalarni chuqur o’rganishga va shundan keyin yana muhokamaga yig’ilishga qaror qildilar. Shunday izlanishlar va tayyorgarliklardan so’ng yetarli dalillar asosida Turkmanistondagi 1916 yil qo’zg’oloni milliy ozodlik harakati bo’lgani ko’pchilik tomondan tan olinib, e’tirof etildi, biroq mulkdorlar ishtiroki va rahbarligida 5-6 oktyabrda Tejen va Gurgenda bo’lib o’tgan qurolli kurashlar “reaksion chiqishlar” sifatida baholandi. Xuddiy shunday kengash va muhokamalar 1952-1953 yillar davomida O’zbekiston (Toshkent), Qirg’iziston (Frunze) va Qozog’iston (Alma-Ata) respublikalarida ham bo’lib o’tadi. Bu munozaralar va anjumanlarning natijalari 1954 yilda Tokentda O’zbekiston, Qozog’iston, Qirg’iziston, Trukmaniston respublikalari hamda SSSR FA tarix instituti vakillarining ishtirokida bo’lib o’tgan birlashgan ilmiy sessiya(kengash) da muhokama etilib, e’lon qilindi. Sessiyada so’zga chiqqan asosiy notiqlar – X.T.Tursunov va P.A.Kovalyov (O’zbekiston), O. Kuliyev (Turkmaniston), A.G.Zima (Qirg’iziston), T.Ye.Yeleuov (Qozog’iston) O’rta Osiyo va Qozog’istonda 1916 yilda bo’lib o’tgan qo’zg’olon ommaviy tus olgan milliy ozodlik harakati bo’lganini e’tirof etgan holda “ayrim nohiyalarda feodal unsurlar (ya’ni mulkdorlar nazarda tutiladi-D.Z) ishitiroki va rahbarligida sodir bo’lgan” voqyealarni “reaksion chiqishlar” sifatida baholaydilar. Yettisuv viloyatidagi Pishpek va Prjevalsk uyezdlarida Samarqand viloyatidagi Jizzax uyezdida, Kaspiyorti viloyatidagi Gurgen va Tejenda yuz bergan voqyealarga shunday ta’rif beriladi 1 . 1 Материалы Объединенной научной сессии, посвященной истории Средней Азии и Казахстана. Т.: 1955. С.584.

Manbalarda ma’lum bo’lishicha, bu nohiyalarda mahalliy aholi qarshiligi nihoyatda uyushgan, qurolli hujum tusini olib, mustabid hukumat qo’shinlari, ma’muriyat vakillari bilan qonli to’qnashuvlar sodir bo’lgan ularda mulkdor toifa vakillari ham faol ishtirok etganlar va Rossiyadan ajralish maqsadi aniq ilgari surilgan. Bu hol qo’zg’olonda sinfiy manfaatlar emas,umumilliy, umumxalq manfaatlari, ya’ni mustaqillik, milliy ozodlik g’oyalari ustun turganiligida dalolat berib, 1916 yil voqyealarini sinfiy kurash sifatida baholashga monelik qilardi, oliy maqsad yo’lida boyu kambag’al bosh qo’shib, birga kurashganini namoyon etardi. Bu esa sinfiy kurash va kommunistik mafkura aqidalariga siri to’g’ri kelmas edi. Shu tufayli aynan shu nohiyalardagi g’alayonlar “reaksion chiqishlar” sifatida baholandi va bu sessiyada qabul qilingan qaror (rezolyusiya)da ham alohida qayd etilib, unga rasmiy majburiy andoza maqomi berildi. Shu tariqa 50-yillarning 1-yarmida 1916 yil qo’zg’olonining yanada sinfiylashtirilgan, siyosatlashtirib g’oyalashtirilgan talqini ishlab chiqildi va u 50-80 yillarda yaratilgan barcha tadqiqotlar uchun rasmiy andoza, majburiy bosh mezon bo’lib xizmat qildi. O’rta osiyo va Qog’oziston respublikalarining ilmiy jamoatchiligi bu andozalarga o’z tadqiqotlarini to’la moslashtirib borishlari esa senzura, mafkuraviy bo’g’inlar tomonidan ta’minlandi. Yanada sinfiylashtirilgan va g’oyaviylashtirilgan bu rasmiy andoza “1916 yil qo’zg’olonining markscha-lenincha talqini” sifatida e’tirof etildi. Unda qo’zg’olon sabablari, xaraktrei, mag’lubiyat sabablari 30- yillardagi bolshevikcha konsepsiya asosida baholandi. 1916 yil voqyealari “imperializmga qarshi milliy ozodlik harakati” sifatida e’tirof qilindi, voqyealar bayoni, kurash jarayoni, qo’zg’olonchilarning ijtimoiy tarkibi butunlay sinfiy nuqtai nazardan talqin etildi, mulkdorlar, ruhoniylar roli qoralanib, eng uyushgan, qurolli to’qnashuv tusini olgan qo’zg’olonlar salbiy baholandi. 50-80-yillar davomida ana shunday asosda va yo’nalishda o’nlab maqolalar, 1916 yil voqyealarini butun O’rta Osiyo va Qozog’iston miqyosida

hamda alohida respublikalar doirasida yoritgan yirik monografik tadqiqotlar yaratildi 1 . muammoni markscha-lenincha talqinining «yuksak namunasi» bo’lgan bu asarlar 1916 yil voqyealariga doir juda katta hajmdagi yangi ma’lumotlar bilan boyitilgan edi, ammo qo’zg’olonning asosiy masalalari-uning sabablari, mohiyati, harakatlantiruvchi kuchlari, mag’lubiyat sabablarining talqini rasmiy andozalarga to’liq moslashtirilgan edi. Bu tadqiqotlarda qo’zg’olonga sabab bo’lgan ijtimoiy-iqtisodiy omillar juda keng va atroflicha tadqiq etilgan, siyosiy omillar esa to’g’ri ochib berilmagan. Qo’zg’olon boshlanishida muhim o’rin tutgan mahalliy omillar esa atayin ko’rsatilmagan. Chunonchi, Turkistonda XX asr boshidan shakllana boshlagan, o’lka xalqlarining umummilliy manfaatlari, taqdiri haqida qayg’urib, ma’rifatparvarlik faoliyatini olib borgan, xalqning siyosiy, milliy ongini uyg’otish maqsadida faol sa’y-harakatlar qilib, mardikorlik haqidagi farmon ijrosiga keskin qarshilik ko’rsatishga undagan jadidchilik harakati, uning milliy ozodlik uchun kurashdagi o’rni, g’oyalari mutlaqo e’tiborsiz qoldirildi, ijtimoiy adolatsizlik, iqtisodiy zulm imperializmning illatlari sifatida ko’rsatildi, zo’r berib tanqid qilinda, biroq milliy, siyosiy zulm haqida yuzaki umumiy xulosalar bilan cheklanildi. Hatto, o’lkaning xom ashyo bazasiga aylantirilish jarayoni hamda uning chuqur asoratlari ham yetarlicha tahlil etilmaydi, chunki bu masalalar kundalik hayotdagi shunday asosda yuritilayot-gan siyosatning mohiyatini fosh etar, hukmron mafkura esa bundan sira manfaatdor emas edi. Bu asarlarda qo’zg’olonning ayrim respublikalardagi o’ziga xos xususiyatlari, g’alayonlar tafsilotlarini aniqlashtiruvchi juda ko’p faktlar ilmiy iste’molga kiritildi, biroq ular nihoyatda tor, sinfiy nuqtai nazardan tahlil etilib, cheklangan, asossiz da’volar bilan umumlashtirildi. 1 Турсунов Х. Восстание 1916 года в Средней Азии и Казахстане. Т.: 1962; Усенбаев К. Восстание 1916 года в Киргизии. Фрунзе: 1967; Сулейманов Б.С., Басин В.Я. Восстание 1916 года в Казахстане. Алма-Ата: 1977; Турсунов Х. Њзбекистонда 1916 йил халљ љњзђолони. Т.: 1966.

Qo’zg’olon saboqlari, uning mag’lubiyat sabablari haqida bu asarlarda qayd etilgan xulosalar esa «buyuk og’achilik» va «buyuk davlatchilik» shovinizmi bilan sug’orilgan, haqiqatga zid, soxta da’volardan iborat bo’lib, tarixiy haqiqatga emas, hukmron mafkura manfaatlari va talablariga javob berar edi. Chunonchi, X. Tursunovning «O’rta Osiyo va Qozog’istonda 1916 yil xalq qo’zg’oloni» nomli asari shunday xulosalar bilan yakunlangan edi: «…chuqur tarixiy ildizlarga ega bo’lgan bu qo’zg’olon Turkiston va Qozog’istonning Rossiyaga qo’shib olinishining progressiv oqibatlaridan beri edi… qo’zg’olon Turkiston va G’ozog’istonni Rossiyadan ajratishga qaratilmagan edi… qo’zg’olon O’rta Osiyo va Qozog’iston xalqlari o’z kuchlari bilan milliy mustamlakachilik zulmidan ozod bo’la olmasliklarini ko’rsatdi. Ularning ozodlik uchun kurashlari faqatgina Rossiya ishchilar sinfi rahbarligida g’alaba qozonishi mumkinligiga o’z tarixiy tajribalarida ishondilar…» 1 . Bunday asossiz da’volar shu muallifning 1916 yil qo’zg’olonining sabablari sifatida o’zi e’tirof etgan, katta hajmdagi ma’lumotlar asosida ko’rsatib berilgan mustamlakachilik zulmini, qo’zg’olonning shu zulmni tugatishga qaratilganini, uning achchiq saboqlarini inkor etar edi. Ular muallifning shaxsiy mulohazalari emas, qo’zg’olon haqida hukmron kommunistik mafkuraning tazyiqi, bevosita nazorati hamda ko’rsatmalari asosida ishlab chiqilgan rasmiy andozaning asosiy mezonlari edi. Ulardan bir qadam ham chiqa olmagan muallif boy tarixiy faktlarni shu mezonga solishga majbur bo’lgan. Rasmiy andozalardagi bunday da’volar buyuk davlatchilik shovinizmini, Rossiya va rus xalqining ustunligini targ’ib etish, O’rta Osiyo xalqlarida milliy mustaqillik istagi, milliy g’urur va o’z kuchiga ishonch tuyg’ularini yo’q qilish, hukmron sovet davlatining mustamlakachilik mohiyatini xaspo’shlab, uni tabiy zaruriyat sifatida qabul qilishga erishish, 1 Турсунов Х. Восстание 1916 года в Средней Азии и Казахстане. Т.: 1962. С. 398, 410, 498.

Turkistondagi Rossiya hukmronligini ijobiy baholash, oqlash maqsadlarini ko’zlardi. Eng ayanchlisi shundaki, bunday asossiz da’volar milliy ozodlik tushunchasining mohiyatini ham buzib ko’rsatar, xalqda tobelikni, «katta og’a»ga sadoqatni, mutelikni tarbiyalashga, milliy ongni so’ndirishga qaratilgan edi. Hukmron mafkura tazyiqi ostida ana shunday maqsadlarga xizmat qilgan mualliflar ayrim masalalarda imkon boricha rasmiy andozalardan chetga chiqqan holatlar ham bo’lgan. Shunday jasoratga jazm etganlardan biri K. Usenbayev bo’lib, uning Qirg’izistondagi 1916 yil qo’zg’oloni tarixiga bag’ishlangan asari markscha-lenincha aqidalar bilan boshdan-oyoq sug’orilgan bo’lishiga qaramay, «reaksion chiqishlar» haqidagi mulohazalari alohida e’tiborga loyiq. Bu muammoni arxiv hujjatlari, zamondoshlarning ko’rsatmalari, qo’zg’olonchilarning xotiralarini qiyosiy va tanqidiy asosda atroflicha va chuqur o’rgangan muallif Qirg’izistondagi «reaksion chiqishlar» haqidagi xulosalar soxta ma’lumotlarga asoslangan noto’g’ri qarashlar ekanligini isbotlab beradi 1 . 60-70-yillarda olib borilgan tadqiqotlarda qo’zg’olonning alohida respublikalar doirasida tadqiq etilishi uning har bir hududdagi o’ziga xos xususiyatlarini, rivojlanish bosqichlarini aniqlash imkonini berdi. Masalan, O’zbekiston hududidagi Farg’ona viloyati misolida qo’zg’olonlar nihoyatda ommaviy, umumxalq kurashi sifatida, Qirg’izistonda agrar kurash (yersuv masalasi), Qozog’istonda esa uyushgan qurolli kurash tusini olgani aniq faktlar bilan yoritib berildi, shuningdek, O’zbekistondagi ko’zg’olonlarda ayollarning faol ishtiroki hamda tashabbusi, Qozog’istondagi qo’zg’olonlarning aniq reja asosida uyushgan kurashga aylanib, mustabid hukumat uni bostirishga muvaffaq bo’la olmagani, Qirg’izistonda esa ko’zg’olonlar o’ta adolatsiz siyosat natijasida nafaqat agrar sohada, balki milliy munosabatlarda ham 1 Восстание 1916 года в Средней Азии и Казахстане. Сборник документов. М.: 1960.

nihoyatda keskin tus olgani ma’lum bo’ldi. Tarixiy faktlarning boyligi, ko’zg’olonning ayrim viloyatlardagi o’ziga xos xususiyatlari, muhim voqyealarning aniqlanishi bu tadqiqotlarning yutug’i bo’lsa, sinfiy tahlil g’oyalashtirilgan, siyosatlashtirilgan asossiz xulosalar ularning eng katta kamchiligidir. Shu sabablar tufayli bu asarlar o’ta tanqidiy nuqtai-nazardan yondoshuvini taqozo etadi. Bu davrda 1916 yil qo’zg’oloniga doir arxiv ma’lumotlari va qo’zg’olonchilarning xotiralarini o’rganish borasida katta ilanishlar olib borildi. 50-yillarning oxirida Moskva, Leningrad, O’zbekiston, Qozog’iston, Qirg’iziston, Turkmaniston Markaziy Davlat arxivlarida shu respublikalar tadqiqotchilari olib borgan izlanish tufayli 508 ta tarixiy xujjatdan iborat maxsus to’plam yaratildi. 1960 yilda chop etilgan ushbu to’plamda asosan mustabid hukumat ma’muriyati arxivida saqlanib qolgan rasmiy hujjatlar- raport, axborot, telegramma, bayonotlar joy olgan bo’lib, boy faktlarga egadir. Bu hujjatlar mustabid ma’muriyat ijodining mahsuli bo’lganligi tufayli aksariyat hollarda voqyealarni bir yoqlama-hukmron taraf manfaatlari nuqtai nazaridan, cheklangan doirada talqin etadi va shu sababli o’ta tanqidiy munosabatni, boshqa manbalar bilan taqqislashni taqozo etadi. To’plamning kirish qismida 1916 yil voqyealariga berilgan qisqacha ta’rif esa muammoning rasmiy andozalardagi markscha-lenincha talqiniga to’la moslashtirilgan bo’lib, tadqiqotchilarning imkoniyati bu borada ham, ya’ni hujjatlarni jamlab chop etishda ham o’ta cheklanganligidan dalolat beradi. IX bobdan iborat bu to’plamga qo’zg’olonni butun Turkiston va alohida viloyatlar hududida yorituvchi hujjatlar nihoyatda saralab kiritilgan, hukmron siyosat va rasmiy andoza talablariga mos kelmaganlari atayin e’tiborsiz qoldirilgan. Shunga qaramay bu hujjatlar to’plamidan joy olgan tarixiy faktlar 1916 yil voqyealarini

qachon, qayerda, kimlar, qancha odam g’alayon qildi, u qanday bosti-rilganini o’rganishda katta ahamiyatga ega 1 (tanqidiy nuqtai nazardan albatta). Bu davrda ham manbalarni o’rganishda qo’zg’olonchilar xotiralariga katta e’tibor qaratildi. 50-yillar davomida Farg’ona, Samarqand viloyatlaridagi qo’zg’olonchilarning xotiralari yozib olindi. Garchi bu xotiralar yuqorida qayd etilganidek, voqyealarni rasmiy andozalar doirasida yoritsa-da, ularda qayd etilgan faktlar qo’zg’olon tafsilotlarini (qachon, qayerda, qancha odam g’alayon ko’tardi va u qanday tugadi) aniqlashda kattayordam berishi shubhasiz. Sovet tadqiqotlarida bu xotiralarning ma’lum qismigina ilmiy iste’molga kiritildi. Farg’ona viloyatidagi qo’zg’olonchilarning xotiralari chop etildi 1 . lekin xotiralarning qolgan qismi ilmiy iste’molga kiritilmay arxivlarda qolib ketdi. Bu davrda 1916 yil voqyealarini Rossiyadagi siyosiy jarayonlar bilan bog’liqlikda tahlil etishga alohida e’tibor qaratildi. Bu mavzuda qator maqolalar 2 , tadqiqotlar e’lon qilgan P.A. Kovalev Turkistondagi voqyealarni «Rossiyadagi inqilobiy jarayonning tarkibiy qismi, in’ikosi» sifatida ko’rsatishga urinadi, ichki omillar-mahalliy xususiyatlar, umumxalq, umum- milliy manfaatlar, oddiy avom xalq ahvoli, orzuistaklari e’tibordan yanada uzoqlashtiriladi. Masalan, P. Kovalevning Turkiston aholisini front orti ishlarga safarbar etilishi va 1916 yil qo’zg’olonniga bag’ishlangan nomzodlik dissertasiyasida muallif o’z oldiga «inqiroz arafasida turgan Rossiyaning halokatli ahvoli, Turkiston va Rossiya siyosiy hayotining aloqadorligi, rus inqilobi va Turkiston xalqlari ozodlik harakatining aloqadorligini ochib berish» maqsadini qo’ygan edi 3 . Masalaga shu nuqtai nazardan yondoshgan P.A.Kovalev 1916 yil qo’zg’oloni misolida imperializmning halokatini ko’rsatib berishga, xalqning xaqqoniy tarixini emas, kommunistik mafkura 1 Усенбаев К. Восстание 1916 года в Киргизии. Фрунзе: 1967. С. 283-284. 1 Зиёев Ќ. 1916 йил љњзђолони хотиралари. Т.: 1977. 2 Ковалев А.П. Восстание 1916 года в Средней Взии и русская буржуазия // Труды САГУ. Вып.45. Гуманитар-ные науки. Кн.5. 1953; Революционная ситуация 1915-1917 гг. и ее проявление в Туркестане. Т.: 1971. 3 Ковалев А.П. Мобилизация на тыловые работы населения Туркестана и восстание 1916 года. Авторефератна соискание ученой степени кандидата исторических наук. –Т.: 1953.

manfaatlariga xizmat qiluvchi sinfiy kurash tarixini yaratishga urindi. Shu sababli ham uning maqolalari muammo tarixshunosligini yanada g’oyalashtirish, sinfiylashtirish, siyosiylashtirishga katta hissa qo’shdi. P.A. Kovalevning Turkistondan mardikorlikka olib ketilgan ishchilarning hayoti va taqdiriga bag’ishlangan yoirik tadqiqoti 1 bu masalani ilk bor va atroflicha yoritib bergan asar bo’lib, unda juda katta hajmdagi boy tarixiy faktlar asosida mardikorlarning achchiq qismati yoritilgan. Biroq, bu muammoga ham muallif mafkuraviy cheklashlar, andozalar doirasida yondoshgan va mardikorlar qismatida Rossiyadagi inqilobiy jarayonlar ta’sirini nihoyatda bo’rttirib, ularni inqilobchilar sifatida ko’rsatishga uringan. Vaholanki, Turkistonda 1918-1924 yillarda mustabid sovet hokimiyatiga, bolsheviklarga qarshi kurashgan kuchlarning ko’pchiligini aynan shu mardikorlar tashkil qilgan edi. 60-yillarda 1916 yil voqyealariga rus askarlarining munosabati, mustabid hukumatning jazolash siyosati kabi masalalar ham ilk bor ilmiy asosda o’rganila boshlandi. Bu masalalarga D.I. Soyfer, N.A. Abdurahimova tadqiqodlarida alohida e’tibor qaratildi 2 . Chunonchi, D. Soyfer rus askarlarining qo’zg’olonchilarni shafqatsiz jazolashda ishtirok etish sabab-larini o’rganib, buni chorizm qo’shinlari tarkibida mahalliy aholiga qarshi kayfiyatda bo’lgan kelgindi ruslar (Rossiyadan ko’chib kelgan) ko’pchilikni tashkil etganligi, maxsus jazo otryadlari asosan kazaklardan tuzilganligi, askarlar va kazaklar orasida uzluksiz sur’atda shovinistik targ’ibot olib borganligi, harbiy holat qonunlari o’ta shafqatsiz bo’lganligi bilan izohlanishini aniqladi. Ma’lumki, podsho Rossiyasi davrida millatning o’zga millatlarga nisbatan xayrixoh bo’lmagan munosabati 1916 yil voqyealarining asosiy sabablaridan biri bo’lib, bu siyosat qo’zg’olonni bostirish davomida yanada aniq namoyon 1 Ковалев А.П. Тыловые рабочие Туркестана в годы первой мировой войны. –Т.: 1957. 2 Сойфер Д.И. Революционное движение солдат в Туркестане (1903-1918 гг). Т.: 1969; Абдурахимова Н.А. Революционное движение и карательная политика царизма в Туркестане. К истории царской тюрьмы в Туркес-тане Автореф.дисс.канд.ист.наук. Т.: 1969.

bo’ldi. Bu hol har ikki millat orasiga katta rahna soldi. Bunday munosabat bevosita mustabid hukumat aybi bilan yuzaga kelgani va keskinlashganini tarixiy faktlar, zamondoshlar ham tasdiqlaydi. D.I. Soyfer tadqiqotida ham hukumatning bu boradagi faoliyatini fosh etuvchi aniq ma’lumotlar keltiriladi. Hukmron millatning mazlum xalqqa nisbatan bunday munosabati sovet tarixiy adabiyotlari, xususan kommunistik partiya tarixi adabiyotlarida mustahkam o’rnashib qolgan noto’g’ri va soxta tasavvurlarni, ya’ni «rus xalqi (jumladan Turkistondagi ham) mahalliy aholini zulmdan ozod qilish missiyasini bajarib, uning erk uchun kurashlariga rahbarlik qilgan» degan da’volar naqadar asossiz ekanligini fosh qiladi. D.I. Soyfer o’z tadqiqotida Turkistonda rus millatining hukmronligi-ni, uning mazlum millatlarga nisbatan zo’ravonligini ta’minlab turgan mustabid chor hukumatining bu boradagi faoliyatini 1916 yil voqyealariga bog’liq holda ochib beradi, biroq u ham pirovardida o’z tadqiqotini «rus xalqi Turkistinda ozodlik missiyasini bajarganligi» haqidagi haqiqatga va o’zi ilgari surgan ilmiy xulosalarga zid da’volar bilan yakunlaydi. N. Abdurahimovaning Turkistonda mustabid hukumatning mazlum xalqqa nisbatan olib borgan jazolash siyosatini 1916 yil voqyealarining shafqatsiz bostirilishi misolida ochib bergan tadqiqoti muammo tarixshunosligini yangi ma’lumotlar bilan boyitdi 1 . Muallif mustabid hukumatning qo’zg’olonni bostirish chog’idagi siyosati o’ta shafqatsiz bo’lganligi va harbiy kuchni keng qo’llash asosida olib borilganini alohida ta’kidlaydi. U qo’zg’olonchilar ustidan olib borilgan sud jarayonlarini tahlil etib, asosan umrbod surgun qilish, o’lim jazosi, mol-mulkni musodara etish kabi og’ir jazo choralari belgilangani, jazolanganlar nihoyatda ko’pligi va asosan kambag’allardan iborat bo’lganini aniqlaydi. Shuningdek, N. Abdurahimova adliya sohasidagi poraxo’rlik, 1 Абдурахимова Н.А. Революционное движение и карательная политика царизма в Туркестане. К истории царс-кой тюрьмы в Туркестане. Автореф.дисс.канд.ист.наук. Т.: 1969.

savodsizlik, mansabni suiiste’mol qilish hollari ko’p bo’lgani, jazolanuvchilarga jinoyatchi sifatida qaralgani, masalaning siyosiy mohiyati yashirilgani haqida aniq misollar keltiradi. Lekin mulqdor sinfga mansub ayrim mansabdor mahalliy ma’murlarning hukumatning jazo otryadlarini qo’llab- quvvatlagani haqidagi sanoqli holatlarni umumlashtirib, boylar o’z manfaatini ko’zlab qo’zg’olonni bostirishda hokimiyatga yordamlashgan, degan mazmundagi shoshilinch va yuzaki xulosaga keladi. Vaholanki, arxiv hujjatlarida yirik mahalliy ma’murlar-ellikboshi, qozi, ruhoniylar aholini bosh ko’tarishga undab, targ’ibot yuritganlari haqidagi ma’lumotlar ham oz emas. Masalan, Toshkentda qo’zg’olon boshlanishidan oldin shahar ellikboshilari maslahatlashib, aholini farmonga qarshi chiqib, ayollari bilan birgalikda bosh ko’tarishga targ’ib etish maqsadida barcha mahallalarga tunda o’z vakillarini jo’natganlar, ertasi kuni esa-11 iyulda butuye shahar qo’zg’olon ko’targan. Bunday voqyealar Farg’onada ham sodir bo’lgan. Arxiv manbalarida mulkdorlar, boylar, manaplar, ma’muriyat vakillari ham (ellikboshilar, qozilar va h.k) xalqni g’alayonlarga undab, ularga bosh-qosh bo’lgani haqidagi boshqa ma’lumotlar ko’plab uchraydi, biroq ularning aksariyati sovet tarixshunosligida atayin ilmiy iste’molga kiritilmagan, chunki bu ma’lumotlar qo’zg’olonni sinfiy kurash sifatida baholovchi rasmiy, markscha-lenincha qarashlarga mutlaqo zid edi. Shuningdek, ayrim (juda sanoqli) hollarda ma’muriyatning mahalliy vakillari o’z xizmat vazifalari yuzasidan qo’zg’olonni bostirishda ishtirok etganlar. Asosan mulkdorlar sinfiga mansub sanoqli mahalliy ma’murlarning bu faoliyati barcha mulkdorlar haqida shunday xulosa qilish uchun asos bo’la olmaydi, albatta. Umuman, qo’zg’olonda ishtirok etganlar o’z sinfiy manfaatini emas, umummilliy umumxalq manfaatlarini ko’zlab kurashganlar, ya’ni aholining barcha toifa va tabaqa vakillarining manfaatiga javob beradigan maqsad-mustabid davlat zulmidan qutulish uchun bosh ko’targanlar. Biroq sovet tarixshunosli-gida

yuqorida qayd etilganidek, sinfiy manfaat va sinfiy kurash birinchi o’ringa qo’yilgani tufayli 1916 yil qo’zg’olonida umumxalq manfaatlari ilgari surilganligi atayin ko’rsatilmagan. Xullas, 50-80-yillar o’rtasiga qadar sovet tarixshunosligida 1916 yil qo’zg’olonining sinfiylashtirilgan, g’oyalashtirilgan va siyosatlashtirilgan markscha-lenincha, sinfiy talqini yaratilib, nafaqat ushbu mavzuga bag’ishlan- gan maxsus adabiyotlarda, balki alohida respublikalar, viloyatlar, shaharlar tarixiga bag’ishlangan asarlarda, badiiy adabiyot va san’atda ham qaror toptirilib borildi, yubiley munosabatlari bilan o’tkazilgan ilmiy anjumanlar, chop etilgan maqola va to’plamlardan o’rin olib, targ’ib etib borildi. IV BOB. 80-yillarning oxiri - 90-yillarda tarixiy haqiqat sari ilk odimlar. Sobiq SSSR davlatida 80-yillar o’rtasida boshlangan qayta kurish siyosati yillarida ma’lum darajada bo’lsa-da amal qila boshlagan oshkoralik sharoitida ma’naviy, iqtisodiy, g’oyaviy va siyosiy inqiroz yoqasida turgan jamiyat hayotining barcha sohalarida, shu jumladan, ilm-fanda va ijtimoiy voqyelikda ham zo’rlik, mafkuraviy tazyiq, senzura bilan kishanlanib turgan haqiqat, real ahvol oshkor bo’la boshladi. Qariyb 70 yil davomida yashirib kelingan haqiqat

oshkoralikka bir oz imkon tug’ilishi bilanoq markscha-lenincha ta’limot aqidalariga moslashtirilgan sovet tarixshunosligining g’ayriilmiy konsepsiyasi qobig’ini yorib chiqa bosh-ladi. Garchi mafkuraviy kishanlar butunlay bo’shatilmagan, kommunistik mafkura va sovet davlati hukmronligiga, markaz tazyiqiga chek qo’yilmagan bo’lsa-da, inqirozga yuz tutgan tuzum oshkoralik tufayli yangray boshlagan haqiqat sadolarini jilovlashga qodir bo’lolmay qoldi. Tarix fanidagi «oq dog’lar» sifatida nom olgan juda ko’p tarixiy voqyealar qatorida Turkistonda milliy ozodlik uchun kurash masalalari ham alohida diqqat-e’tibordagi mavzuga aylandi. Xususan, 80-yillar oxiri-90 yillar boshida 1916 yil qo’zg’oloni talqiniga yangicha yondoshuvlar boshlandi. Moskva (1988-1990), Frunze (1988-1989), Toshkent (1988-1990), Alma-Ata (1990- 1991)da bo’lib o’tgan ilmiy anjumanlarda Turkistondagi milliy ozodlik kurashining eng muhim voqyeasi sifatida 1916 yil qo’zg’oloni tarixiga alohida e’tibor qaratildi 1 va bu qo’zg’olondagi «reaksion chiqishlar» haqidagi mulohazalar mutlaqo asossiz, haqiqatga zid ekanligi alohida ta’kidlab o’tildi. Qo’zg’olonning milliy ozodlik xarakteri, mustamlakachilikka qarshi yo’nalishi alohida ta’kidlandi. Lekin kommunistik mafkura hukmronligi sharoitida bu masalaning sinfiy talqiniga to’la barham berish imkoni bo’lmadi. Shuningdek, mustabid sovet davlati hukmronligi sharoitida qo’zg’olonning Rossiya xukmronligiga qarshi, undan ajralishga qaratilganligini ham e’tirof etish imkoni bo’lmadi. Lekin qo’zg’olonning mustamlakachilikka qaratilganligi hamda «reaksion chiqishlar» haqidagi da’volarning asossiz deb tan olinishi tarixiy haqiqat sari tashlangan olg’a qadam edi. 1916 yil qo’zg’olonining sovet tarixshunosligidagi sanfiylashtirilgan, g’oyalashtirilgan markscha-lenincha talqinining inqirozli xotimasi shunday yakunlandi. 20-yillarda ilk bor yangragan haqiqat sadolarini bo’g’ib, yanchib, 1 Усенбаев К. 1916 год: героические и трагические страницы. Бишкек: 1997. С.3.

zo’rlik bilan qaror topgan sovet tarixshunosligi 70 yildan so’ng pirovadida yana shu haqiqat sadolari ostida o’z soxtaligini namoyon etdi. Mustabid sovet davlati xukumronligining so’ngi yillarida yangrab ulgurgan haqiqat sadolari tarixiy haqiqat yuzidagi tuhmatlarni tozalashga da’vat bo’lib yangradi. Bu tarixiy haqiqatning tiklanishi, haqqoniy va xolisona baholanishiga mustaqillik davridagina imkon tug’ildi. Sovet tarixshunosligidan esa muammoning markscha-lenincha, sinfiy talqini yoritilgan, tanqidiy yondoshuvga muhtoj asarlar meros bo’lib qoldi. Yuqorida qayd etilganidek, 1916 yil voqyealarining sovet tarixshunosligida markscha-lenincha ta’limot aqidalari qolipida, «imperializmga qarshi milliy ozodlik kurashi» sifatida ijobiy baholangani tufayli bu muammo Turkiston tarixining boshqa muhim sahifalari kabi butunlay qoralanib, unutilib yuborilishdan saqlab qoldi. Ushbu muammo tarixshunosligi cheklangan doirada bo’lsa-da, rivojlanib bordi va 70 yil mobiynida olib borilgan izlanishlar davomida quyidagi masalalar talqinida e’tiborga loyiq natijalar qo’lga kiritildi: 1.Muammoning manbalari-tarixiy hujjatlarning katta qismi o’rganilib, jamlandi, qo’zg’olonchilarning xotiralari yozib olindi. 2. Qo’zg’olonning sabablari-mustamlakachilik zulmining asosan iqtisodiy va ijtimoiy asoratlari, ko’rinishlari aniq faktlar asosida tahlil etildi. 3.O’rta Osiyo va Qozog’istondagi har bir respublikada 1916 yil qo’zg’oloni davomida sodir bo’lgan eng yirik g’alayonlar aniqlandi, voqyealar rivoji tiklandi. 4.Qo’zg’olonning shafqatsiz bostirilish jarayoni, qo’zg’olonchilar ustidan sud jarayoni aniq manbalar asosida tahlil qilindi. 5.Ayrim respublikalardagi g’alayonlarning o’ziga xos xususiyatlari aniqlandi. Ayni paytda qayd etilgan barcha masalalar yuzasidan nazariy, ilmiy xulosalar qilinmadi, balki g’oyalashtirilgan, siyosatlashtirilgan yakuniy da’volar

qayd etilib, muammoning xukmron mafkura, sinfiy kurash manfaatlariga, talablariga javob beradigan, partiya va inqilob tarixiga moslashtirilgan talqini yaratildi. Muammoning markscha-lenincha talqini deb nom olgan bu konsepsiyani asoslash uchun tadqiqotchilar ko’plab tarixiy faktlardan yuz o’girishga, ularni chetlab o’tib, e’tiborsiz qoldirishga yoki xaspo’shlab, buzib ko’rsatishga majbur bo’ldilar. Natijada muammoning quyidagi masalalari sovet tarixshunosligida o’zining xolisona bahosini, talqinini ololmadi: 1.1916 yil qo’zg’olonining Turkistondagi podsho Rossiyasi hukmronligiga qarshi qaratilganligi, uning tom ma’nodagi milliy ozodlik uchun kurash bo’lganligi, Rossiyadan ajralib, mustaqil bo’lish maqsadi ko’zlanganligi. 2.Turkistondagi podsho Rossiyasi mustamlakachiligining siyosiy, milliy, diniy, ma’naviy sohadagi zulm va istibdodi. 3. Turkistondagi podsho Rossiyasi mustamlakachiligining eng og’ir iqtisodiy asoratlari - o’lkaning xom ashyo bazasiga, tayyor mahsulotlar bozoriga aylanishi, xalqning qashshoqlanishi, siyosiy, iqtisodiy mustaqillikning yo’qotilishi, ma’naviy hayotning izdan chiqishi. 4. Qo’zg’olonda xalqning barcha toifa, tabaqa vakillarining faol ishtiroki, mulkdorlar va ayrim mahalliy ma’murlar tashabbusi. 5. Qo’zg’olonda maalliy milliy ziyolilar, xususan jadidlarning roli. 6. Qo’zg’olon eng uyushgan kurolli tus olgan Jizzax voqyealari. 7. Qo’zg’olonning mag’lubiyat sabablari, uning saboqlari. Bu masalalarning xolisona, ilmiy asosdagi talqini hukmron tuzum va davlatga, siyosatga, uning mafkurasi g’oyalariga zid kelar edi, shu sababli ular yo atayin buzib ko’rsatildi, yo e’tiborsiz qoldirildi.

X U L O S A. Turkistondagi 1916 yil qo’zg’oloni va 1918-1924 yillardagi kurash voqyea-larining manbashunoslik nuqtai nazaridan tahlili quyidagi ilmiy xulosalarga olib keladi: - 1916 yil qo’zg’oloni va 1918-1924 yillardagi voqyealar Turkistonda chorizm va sovet hokimiyati olib borgan mustamlakachilik siyosatiga, zulmiga va hukmronligiga qarshi qaratilgan milliy ozodlik harakati bo’lib, bir-birining uzviy, mantiqiy, tadrijiy davomi bo’lgan; - har ikki tarixiy voqyea umumxalq harakati sifatida jamiyatning barcha toifa vakillarini qamrab olgan bo’lib, umummilliy, umuminsoniy manfaatlar uchun, erk va adolatga erishish yo’lida olib borilgan; - 1916 yil qo’zg’olonidagi tajribalar 1918-1924 yillardagi kurashlarda muhim saboq bo’lgan va milliy ozodlik harakatining ko’lami, uyushqoqlik, ommaviylik darajasi yuksalib, rivojlanib borgan; - mustabid tuzum zulmiga qarshi bosh ko’tarish, unga itoat etmaslik ko’rinishida 1916 yilda boshlangan xalq harakatlarining maqsadlari tobora aniq

yo’nalishga ega bo’lib borgan va mustaqil davlatchilikni tiklash uchun kurash darajasiga yetgan; - bu kurashlarni uyushtirishda, ularga g’oyaviy mazmun kasb etishda milliy ziyolilar, jadid taraqqiyparvarlarining roli va xizmati katta bo’lgan; - kuchlar nisbati teng bo’lmagan sharoitlarda juda katta fidoyilik bilan olib borilgan bu kurashlar mustabid davlatlarning harbiy ustunligi va shafqatsiz qirg’in siyosati tufayli bostirilgan; Muammoning tarixshunoslik nuqtai nazaridan jahon tarixshunosligi doirasida va XX asr davriy chegarasida olib borilgan tahlili esa quyidagi xulosalarga asos bo’ladi; - Turkiston istiqloli uchun kurash masalalari qariyb 80-yildan beri jahon tarixshunosligida alohida diqqat-e’tibordagi muammolardan biri bo’lib kelgan. Bunga sabab, eng avvalo, ushbu kurashlar haqidagi tarixiy haqiqatning o’z vatanida noto’g’ri talqin etilib, buzib ko’rsatilganligi bo’lsa, ikkinchidan, bu kurashlar o’zini «mehnatkashlar hokimiyati» sifatida ko’rsatishga urinib, jar solgan sovet hokimiyatining Turkistonda zo’rlik bilan o’rnatilib, kuch bilan hukmronlik qilib turgan mustabid hukumat ekanligini fosh etuvchi muhim dalil edi. - Sobiq SSSR hukm surgan va jahon ikki lagerga bo’lingan davrlarda bu muammolar tadqiqi keskin g’oyaviy kurash maydoniga aylangan. Bu g’oyaviy kurashlarda masalaga o’z siyosiy manfaatlari, strategik maqsadlari nuqtai nazaridan yondoshgan sovet tarixshunosligi tashabbusni qo’liga olib, bahslarga ilmiy tus berishga yo’l qo’ymagan, puch da’volar, siyosiy ayblovlarga va keskin qoralashga zo’r bergan, sinfiy kurash haqidagi puch aqidalarga asoslangan, bir yoqlama, asossiz qarashlarni zo’rlik bilan targ’ib va tashviq qilib kelgan. Sovet tarixshunosligining aniq nashrlarini haqqoniy manbalar bilan qiyoslash, sovet davridagi ijtimoiy-siyosiy muhitni o’rganish natijasida shu

narsa ma’lum bo’ldiki, mustabid tuzum davrida tarix fani tadqiqotlari butunlay hukmron mafkura nazorati va tazyiqi ostida olib borilgan. Bu mafkura xalqning asriy orzu-istaklari, talab ehtiyojlariga javob berolmas, diniy e’tiqodni inkor etar, milliy manfaatlarni va qadriyatlarni tan olmas, real voqyelikdan uzoq edi. Turkistonda 1918-1924 yillarda sovet hokimiyati va tuzumiga qarshi olib borilgan ommaviy xalq harakatlari mustabid davlat mafkurasining real hayotga zidligi, mehnatkashlar manfaatiga javob bera olmaganini isbotlovchi yaqqol dalil edi. Kommunistik mafkura balandparvoz g’oyalarni ilgari sursa-da, aslida Turkiston xalqlarini o’z ozodligi, erki, dini, tili, milliy huquqlaridan mahrum etib, imperiya kishanlarida saqlash uchun xizmat qildi. Ana shu mafkura aqidalariga asoslangan sovet tarixshunosligi xalqni o’zligidan, tarixiy xotiradan, haqqoniy tarixidan mahrum etib, uni o’z izmiga bo’ysunuvchi, itoatkor, kommunizm mutaassiblariga aylantirish maqsadini ko’zladi. Xalqni yengish, uni o’zligidan, tarixidan ayirib, itoatkor, mute ommaga aylantirish uchun unga haqqoniy tarixni emas, kommunistik mafkura g’oyalariga moslashtirilgan soxta tarixni yaratish lozim topildi. Turkistonda 1916 yilda Rossiya imperiyasi zulmiga qarshi ko’tarilgan ommaviy xalq qo’zg’olonining sinfiy talqini ham shu maqsadda yaratildi. Chunki bu voqyeaning haqqoniy talqini xalqda milliy istiqlol va uning uchun kurash istagini olovlantirar, qo’zg’olonda qurbon bo’lgan erksevar ajdodlar misolida, vatanparvarlikka undardi. Qo’zg’olon davomida ilgari surilgan maqsadlar – Rossiya hukmronligiga barham berish g’oyalari esa bu imperiya merosxo’ri bo’lgan sovet davlatining hukmronligiga tahdid solardi. Shu tufayli ham qo’zg’olonning asl mohiyati va maqsadlarini ilk bor ilmiy asosda yoritishga uringan milliy ziyolilar (T. Risqulov va boshqalar) keskin tanqid va g’oyaviy hujumlarga duchor bo’ldi, hukmron tuzum «dushmanlari» deb e’lon qilindi. Bu qo’zg’olonning nihoyatda mavxum, sinfiylashtirilgan, siyqallash- tirilgan talqini yaratildi va zo’rlik bilan qaror toptirildi. 30-40-yillarda

bolshevikcha-stalincha, 50-yillar o’rtasidan esa markscha-lenincha konsepsiya (qarashlar tizimi) deb atalgan bu talqinda 1916 yil qo’zg’oloni Rossiya hukmronligiga emas, Rossiya «imperializmiga, rus burjuaziyasi va mahalliy boylarga» qarshi milliy ozodlik kurashi sifatida yoritildi. Lekin rus imperializmi, mahalliy boylar, rus burjuaziyasini tugatgan sovet davlati ham Turkiston xalqlariga milliy ozodlik olmadi. Sovet davlati yana shu xalq qarshiligiga duch keldi va o’ziga qarshi keskin kurashlarni uzoq vaqtlargacha yenga olmadi. Turkistondagi 1916 yil qo’zg’oloni va 1918-1924 yillardagi ommaviy xalq harakatlari mohiyati jihatidan bir xil-mustabid tuzum zulmi va hukmronli-giga qarshi qaratilgan bo’lsa-da, ular sovet tarixshunosligida turlicha baho-landi. Birinchisi, ya’ni 1916 yil qo’zg’oloni «ezilgan sinflar» kurashi deb, 1918-1924 yillardagi kurashlar esa «sinfiy dushman», «ezuvchi sinflar» kurashi sifatida ko’rsatildi. Ommaviyligi, davomiyligi, shiddati, ko’lami, uyushqoqlik darajasi va siyosiy maqsadlari aniqligi jihatidan 1916 yil qo’zg’oloniga nisbatan ancha yuqori pog’onada turgan 1918-1924 yillar voqyealarining sovet tarixshunosligidagi soxtalashtirilishi ham yuksak darajada bo’ldi. 1916 yil voqyealari talqinida uning sabablari sifatida tor doirada bo’lsa-da mustamlakachilik zulmi (imperializmning) ko’rsatib o’tildi, kurash umumiy tarzda «imperializmga qarshi milliy ozodlik harakati» sifatida yoritildi. Lekin 1918-1924 yillardagi voqyealar talqinida ularning sabablari, mohiyati va maqsadlari butunlay qoralandi, chunki 1916 yil voqyealari sovet hokimiyatidan avval hukm surgan mustabid tuzumga, 1918-1924 yil kurashlari esa bevosita sovet hokimiyati, sovet davlati va tuzumiga qarshi qaratilgan edi. Sovet tarixshunosligida mahalliy ziyolilar, jadid taraqqiy- parvarlarining Turkistondagi kurashlardagi roli masalasi ham o’zining xolisona talqinini ololmadi. 1916 yil voqyealari talqinida jadidlar «xoin» sifatida, «ezilgan sinflarga qarshi chiqqanlikda, mustabid hukumatni qo’llaganlikda» ayblansa,

1918-1924 yillardagi kurashlarda jadidlar «sinfiy dushman-ezuvchi sinflarni qo’llab-quvvatlaganlikda» ayblandilar. Umuman, sovet adabiyotlarida jadid taraqqiyparvarlari hamisha xalqqa qarshi qo’yib kelindi, ularning ma’rifatparvarlik va siyosiy faoliyati, yuksak orzu-istaklari noto’g’ri talqin etilib, buzib ko’rsatildi, ular «xalq dushmani» sifatida qoralandi. Xullas, sovet tarixshunosligida Turkiston xalqlarining mustabid davlatlar- chorizm va sovet davlati zulmi va hukmronligiga qarshi kurashlari o’zining haqqoniy talqinini ololmadi. Bu kurashlarning umummilliy va umumxalq manfaatlari uchun olib borilgani yashirilib, mutlaqo asossiz ravishda sinfiy manfaatlar va inqilob g’oyalari soyasida ko’mib yuborildi, ularning umumxalq harakati inkor etildi. O’z vatanida yashirilgan, buzib ko’rsatilgan tarixiy haqiqat xorijda oshkoralikka yo’l izladi. 20-yillar oxiridayoq muhojir vatandoshlarimiz Turkiston istiqloli uchun kurashlar haqidagi tarixiy haqiqatni jahon jamoatchiligiga yetkazish maqsadida bu voqyealarning haqqoniy talqini bitilgan ilk maqolalar va xotiralarini xorijiy matbuotda e’lon qila boshladilar. 30-40- yillarda ularning ilk ilmiy asarlari, 50-60-yillarda yirik monografiyalari chop etidi. Ingliz, nemis, turk, fransuz tillarida chop etilgan bu asarlar xorijiy tarixshunoslikda Turkiston ozodlik uchun kurash voqyealari o’zining haqqoniy talqinini olishida katta rol o’ynadi. Kurash voqyealarining guvohlari, zamondoshi va ishtirokchilari bo’lgan Abdulla Rajab Boysun, Zaki Validiy To’g’on, Mustafo Cho’qayev, Shermuhammadbeklarning aniq faktlar va dalillar bilan asoslangan xotiralari boshqa manbalar bilan to’ldirilgan holda yirik tadqiqotlarga asos bo’ldi. Natijada xojiriy tarixshunoslikda XX asrning birinchi yarmidayoq bu kurashlar mohiyati to’g’ri baholandi. Xorijiy tarixshunoslikda 1916 yil qo’zg’oloni va 1918-1924 yillardagi kurashlar mohiyati jihatidan bir xil, keyingisi avvalgisining davomi, ancha uyushgan, siyosiy tus olgan, shakli jihatdan yuqori bosqich ekanligi e’tirof

etildi, har ikki voqyea Turkiston xalqlarining milliy ozodligi uchun olib borilgan xalq harakati sifatida baholandi. Sovet hokimiyati esa mustabid Rossiya imperiyasining davomchisi, merosxo’ri ekanligi alohida ta’kidlandi. Bu kurash voqyealarining asosiy maqsadi Turkistonda Rossiya hukmronligiga, zulmiga chek qo’yish bo’lganligi qayd etildi. Xorijiy tarixshunoslikda nemis va turk tarixshunosligi bu muammolar talqinida alohida o’rin tutadi, katta ilmiy natijalari bilan ajralib turadi va bu, eng avvalo, ushbu tillarda muhojir vatandoshlarimiz ijod qilgani bilan izohlanadi. Turkistondagi mahalliy shart-sharoit, xususiyatlar va ichki omillardan, sodir bo’lgan voqayelardan yaxshi xabardor bo’lgan, xalqning orzu-armonlarini yaxshi bilgan muhojir vatandoshlar ijodida Turkiston milliy ozodligi uchun kurash tarixining eng muhim masalalari ilk bor o’zining haqqoniy talqinini oldi. Sovet hokimiyatiga qarshi kurash sababi va maqsadlarini to’g’ri baholay olgan ingliz-amerika tarixshunosligida ba’zi masalalar, masalan, kurash bosqichlari, mag’lubiyat sababri, sardorlar-qo’rboshilarning ma’naviy-siyosiy qiyofasi, faoliyati kabi masalalarda shoshilinch, yuzaki yoki ziddiyatli mulohazalar ham uchrab turadi va bu, eng avvalo, mahalliy shart-sharoit, ichki omillardan bexabarlik, manbalarning yetishmasligi bilan izohlanadi. Lekin bunday kamchiliklar xorijiy mualliflarning kurash mohiyati haqidagi yakdil qarashlarini inkor eta olmaydi. Xorijiy tarixshunoslikda Turkistonda mustabid davlatlar hukmronligiga qarshi qaratilgan kurashlar mohiyati haqida yakdil xulosalar bildirish bilan birga ayrim tadqiqotlarda bu voqyealarni diniy harakat (ya’ni musulmonlarning kofirlarga qarshi yurishi) yoki millatlararo kurash, milliy ixtilof sifatida talqin etishga urinishlar ham uchrab turadi. O’lkadagi haqiqiy ahvoldan bexabarlik, manbalardan foydalanish imkoni cheklangani tufayli yuzaga kelgan bunday yuzaki va shoshilinch mulohazalar ayrim tadqiqotlarga xos nuqson bo’lib,

muammo tarixini nihoyatda soxtalashtirib yuborgan sovet shashrlari ta’sirida yaratilgan. Umuman olganda, xorijiy tarixshunoslik namunalarining aksariyati masalaning mohiyatini to’g’ri baholay olish, xolisona yoritishga urinish bilan sovet tarixshunosligidan katta farq qiladi va muammoning «markscha- lenincha» talqiniga mutlaqo zid qarashlarni ilgari suradi. Xorijiy tarixshunoslik va sovet tarixshunosligining manbaviy asoslari tahlilidan ma’lum bo’lishicha xorij tadqiqotchilari muhim tarixiy manba sifatida zamondoshlarning xotiralari, ko’rsatmalari, asarlaridan keng foydalanganlar. Sovet tarixshunosligida esa haqqoniy va xolis qarashlar e’tiborga olinmagan, atayin chetga surilgan, ulardan foydalanish, ilmiy iste’molga kiritish man etilgan. Tadqiqotlarning manbaviy asosi, masalaga yondoshuvda ko’zlangan maqsadlar ularning ilmiy natijalarini belgilab bergan. Eng ishonchli manbalar- zamondoshlar guvohligi va xotiralaridan xolisona foydalangan xorijiy tadqiqot namunalarida sovet hokimiyatiga qarshi kurash mohiyati, sabab va maqsadlari o’zining to’g’ri bahosini olishga musharraf bo’ldi. Cheklangan bir yoqlama rasmiy ma’lumotlardan noxolisona asosda, tor manfaatlardan kelib chiqqan holda foydalangan sovet tarixshunosligida bu muammo mutlaqo noto’g’ri talqin qilindi. 1991 yil 31 avgustda O’zbekiston Respublikasining davlat mustaqilligi qo’lga kiritilib, mustamlakachilik, mafkuraviy qullik, iqtisodiy, siyosiy, ma’naviy qaramlikka barham berilgach, Vatanimizda qonuniy asosda qaror topgan hurfikrlik va oshkoralik sharoitida rivojlana boshlagan tarix fanida tub o’zgarishlar sodir bo’ldi. Kommunistik mafkura, hukmron mustabid davlat ta’zyiqidan xalos bo’lgan tarix fani va tarixchilar zammasiga haqqoniy, xolisona tarixni yaratish, jamiyat, xalq, millatning ma’naviy yuksalishiga, uni o’zligini anglatishga xizmat qilish mas’uliyati yuklandi. O’zbekiston

Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 1998 yil 27 iyulda qabul qilingan qarori 1 tarix fanini rivojlantirishga yanada katta imkoniyatlar yaratdi. Bunga qadar respublikada olib borilgan ilmiy izlanishlar yanada jonlanib, izchil va maqsadli tus oldi. Mustaqillikning dastlabki yillaridayoq barcha tarixiy manbalardan erkin foydalanish imkoni yaratilishi bilan tariximizning soxtalashtirilgan, buzib ko’rsatilgan yoki unutilgan sahifalarini qaytadan haqqoniy asosda tiklash maqsadida boshlab yuborilgan izlanishlar o’z ilmiy samarasini bermoqda. 90-yillar davomida Turkistonda mustabid davlatlar – Rossiya imperiyasi va sovet davlati hukmronligi hamda zulmiga qarshi olib borilgan kurashlar tarixining juda ko’p masalalari o’zining haqqoniy va xolisona talqinini oldi. Eng muhimi – ilmiy jamoatchilikning alohida diqqat-e’tiborida bo’lib kelayotgan bu kurashlarning asl mohiyati, sabablari va maqsadi o’zining haqqoniy bahosini olishga sazovor bo’ldi. Bugungi kunga kelib, Prezident I. Karimov ta’kidlaganidek, «biz tariximizning qoralangan, buzib ko’rsatilgan sahifalarini oqlab bo’ldik, endilikda asosiy vazifa uning ilmiy asoslangan talqinini yaratishdir» 1 . Darhaqiqat, ilmiy jamoatchilik oldida turgan navbatdagi muhim vazifa – bu o’tmish tariximizni, xususan Turkistonning mustamlakachilik davrining chuqur ilmiy asoslangan tarixini yaratishdir. Shu davrning eng muhim muammosi bo’lgan Turkistondagi mustabid tuzumga qarshi kurashlar tarixi ham o’zining shunday ilmiy asoslangan talqinini kutmoqda. Hozirga qadar vatan tarixshunosligida bu muammolar tarixining ilmiy-nazariy asoslari ishlab chiqildi, juda ko’p yangi ma’lumotlar aniqlandi. Endilikda bu kurashlarning kam o’rganilgan, muammoli, munozarali yoxud hali tadqiq etilmagan 1 ЊзР Вазирлар Маќкамасининг «Њзбекистон Фанлар Академияси Тарих институти фаолиятини такомиллаштириш тњђрисида»ги љарори. «Њзбекистон овози». 1998. 28 июль. 1 И.Каримов. Њзбекистон XXI аср бњсађасида: хавфсизликка таќдид, барљарорлик шартлари ва тараљљиёт кафо-латлари. –Т.: 1997. Б.142.

masalalarini o’rganish, ilmiy iste’molga kiritilmagan manbalarni qiyosiy va xolisona tadqiq etish lozim. Xullas, 1916 va 1918-1924 yillarda mustabid tuzumga qarshi xalqimiz olib borgan kurashlarning chuqur ilmiy asoslangan, haqqoniy talqinini tiklash tarixchilar oldida turgan dolzarb vazifalardan biridir. Zero, Prezident Islom Karimov qayd etganidek «…elim deb, yurtim deb, kelajakni o’ylab zahmat chekkan, Vatanimiz ozodligi yo’lida kurashgan …ajdodlarimiz mehnatini yuzaga chiqarish, ularni qadrlash, ruhi poklarini shod qilish, ezgu ishlarini davom ettirish biz uchun, bugungi kun avlodlari uchun ham farz, ham qar z» 2 . 2 И. Каримов. Бухоро шаќрининг 2500 йиллигига бађишланган тантанали маросимдаги табрик сњзи. //Хавфсиз-лик ва барљарор тараљљиёт йњлида, Тошкент, 1998, 371-бет.

FOYDALANILGAN ADABIYoTLAR. 1. I.Karimov. O’zbekiston XXI asr bo’sag’asida: xavfsizlikka tahdid, barqarorlik shartlari va taraqqiyot kafolatlari. –T.: 1997. 2. I. Karimov. Buxoro shahrining 2500 yilligiga bag’ishlangan tantanali marosimdagi tabrik so’zi. //Xavfsizlik va barqaror taraqqiyot yo’lida, Toshkent, 1998. 3. Abduraximova N.A. Revolyusionnoye dvijeniye i karatelnaya politika sarizma v Turkestane. K istorii sarskoy tyurm ы v Turkestane. Avtoref.diss.kand.ist.nauk. T.: 1969. 4. Broydo G.I. Material ы k istorii vosstaniya kirgiz v 1916 godu //Nov ы y Vostok. 1924. Kn.6. 5. Bojko F. Vostaniya 1916 goda v b ы vshem Turkestane. K 10-letiyu vosstaniya (material ы dlya dokladchikov). T.:1926. 6. Boyechin A. Rekvizirovann ы ye rabochiye v revolyusionnoy borbe v 1916- 1917 gg. (Srednyaya Aziya) // Istoriya proletariata SSSR. Sb. № 1 (17). 1934. 7. Braynin S. Vosstaniye kazaxov Semirechya v 1916 g. Alma-Ata, 1936; Zima A.G. 30-letiyu nasionalno osvoboditelnogo vosstaniya 1916 goda v Kirgizii // «Izvestiya Kirgizskogo filiala AN SSSR». V ы p.6. 1947; Karpov G. K istorii vosstaniya 1916 g. v Turkmenii// «Za sosialisticheskuyu Turkmeniyu». A.: 1932, № 5-7; Asfendiarov S.D. Nasionalno-osvoboditelnoye vosstaniye v Kazaxstane. Alma-Ata-Moskva, 1936. 8. Vosstaniye 1916 goda v Sredney Azii. Sbornik dokumentov. T.: 1932. 9. Vosstaniye 1916 goda v Sredney Azii. Tezis ы kultpropa Sredaz-byuro SK VKP(b) i SANIIR k 15-y godov щ ine vosstaniya. M. T.: 1931. 10. Vosstaniye 1916 goda v Kirgizistane (Dokument ы i material ы , sobrann ы ye L.V.Lesnoy pod redaksiny i s predisloviyem T.R.Riskulova). - M.: 1937. 11. Vosstaniye 1916 goda v Turkmenii (dokument ы i material ы ). Ashxabad, 1938.

12. Vosstaniye 1916 goda v Uzbekistane. Tezis ы k tridsatiletiyu so dnya vosstaniya. T.: 1946. 13. Vosstaniye 1916 goda v Sredney Azii i Kazaxstane. Sbornik dokumentov. M.: 1960. 14. Galuzo P. Za bolshevitskuyu konsepsiyu vosstaniya 1916 goda v Sredney Azii (K 15-letiyu vosstaniya) // Turkmenovedeniye. 1931. № 7-9. 15. Ziyoyev H. 1916 yil qo’zg’oloni xotiralari. T.: 1977. 16. Zevelev A., Abdullayev Sh. Diskussiya o xaraktere nasionaln ы x dvijeniy v Sredney Azii i Kazaxstane v kolonialn ы y period // Vopros ы istorii, 1952. № 9. 17. Istoriya Uzbekskoy SSR.t.1.kn.2. T.: 1956; Vaxabov M. Tashkent v period trex revolyusiy. T.: 1957. 18. Iv. Meniskiy. O xaraktere sob ы tiy 1916 goda v Turkestane (popovodu stati T. R ы skulova) // «Kommunisticheskaya m ы sl». 1926. kn.2. 19. Kovalev A.P. Vosstaniye 1916 goda v Sredney Vzii i russkaya burjuaziya // Trud ы SAGU. V ы p.45. Gumanitarn ы ye nauki. Kn.5. 1953; Revolyusionnaya situasiya 1915-1917 gg. i yeye proyavleniye v Turkestane. T.: 1971. 20. Kovalev A.P. Mobilizasiya na t ы lov ы ye rabot ы naseleniya Turkestana i vosstaniye 1916 goda. Avtoreferatna soiskaniye uchenoy stepeni kandidata istoricheskix nauk. –T.: 1953. 21. Kovalev A.P. T ы lov ы ye rabochiye Turkestana v god ы pervoy mirovoy voyn ы . –T.: 1957. 22. Kuzmin N. O marksistskom ponimanii vosstaniya 1916 g. // «Kommunisticheskaya m ы sl». 1926. kn.2. 23. Korshunova P. Zverskaya rasprava sarskogo pravitelstva s povstansami Fergan ы (vospominaniya ochevidsa) // «Sovetskoye krayevedeniye». 1936. № 9. 24. Kurapatkin A.N. Dnevnik Kurapatkina // «Krasn ы y arxiv». Tom XXXIV. 1929.

25. Kastelskaya Z.D. Osnovn ы ye predpos ы lki uzbekskogo dexkanskogo dvijeniya v 1916 godu (Tezes ы kandidatskoy dissertasii). L.: 1935. 26. Kastelskaya Z.D. Vosstaniye 1916 goda v Uzbekistane. T.: 1937. 27. Kovalev A.P. Vosstaniye 1916 goda v Sredney Azii i russkaya burjuaziya // Trud ы SAGU. V ы p.45. Gumanitarn ы ye nauki. Kn.5. 1953; Revolyusionnaya situasiya 1915-1917 gg. i yeye proyavleniye v Turkestane. T.: 1971. 28. Kovalev A.P. Mobilizasiya na t ы lov ы ye rabot ы naseleniya Turkestana i vosstaniye 1916 goda. Avtoreferatna soiskaniye uchenoy stepeni kandidata istoricheskix nauk. –T.: 1953. 29. Kovalev A.P. T ы lov ы ye rabochiye Turkestana v god ы pervoy mirovoy voyn ы . –T.: 1957. 30. Miklashevskiy A. Sosialn ы ye dvijeniya 1916 g. v Turkestane //B ы loye- L.: 1924. № 27-28. 31. Material ы Obyedinennoy nauchnoy sessii, posvya щ yennoy istorii Sredney Azii i Kazaxstana. T.: 1955. 32. Nasionalno-osvoboditelnoye vosstaniye 1916 g. v Uzbekistane. Sbornik statey. T.: 1947. 33. R ы skulov T. Iz istorii borb ы za osvobojdeniye Vostoka // Nov ы y Vostok. 1924. Kn.6. 34. R ы skulov T. Musbyuro RKP(b) v Turkestane. T.: 1923. 35. R ы skulov T. Vosstaniye tuzemsev Turkestana v 1916 godu //»Ocherki revolyusionnogo dvijeniya v Sredney Azii» sbornik statey. –M.: 1926. S.151- 199; Vosstaniye tuzemsev Sredney Azii v 1916 godu. K ы z ы l Orda, 1927; O vosstanii kazaxov i kirgizov v 1916 godu // Krasn ы y Kazaxstan. 1926 № 1. 36. Soyfer D.I. Revolyusionnoye dvijeniye soldat v Turkestane (1903-1918 gg). T.: 1969; Abduraximova N.A. Revolyusionnoye dvijeniye i karatelnaya politika sarizma v Turkestane. K istorii sarskoy tyurm ы v Turkestane Avtoref.diss.kand.ist.nauk. T.: 1969.

37. Safarov N. Unutilmas kunlar (16-yil Jizzax qo’zg’olonidan xotiralarim). – Toshkent-Baku.: 1932. 38. Sovetskaya Kirgiziya. 1952. 2 aprelya; Ilyasov S., Nurov G. O nekotor ы x voprosax istorii kirgizskogo naroda do oktyabrskogo perioda // Trud ы instituta yaz ы ka, literatur ы i istorii. V ы pusk Sh. Frunze: 1952. 39. Suleymanov B.S., Basin V.Ya. Vosstaniye 1916 goda v Kazaxstane. Alma- Ata: 1977; Tursunov X. O’zbekistonda 1916 yil xalq qo’zg’oloni. T.: 1966. 40. Tarasov Yu. O xaraktere dvijeniya 1916 goda v Turkmenii // Vopros ы istorii. 1951. № 9. 41. Tursunov X. Vosstaniye 1916 goda v Sredney Azii i Kazaxstane. T.: 1962; 42. Usenbayev K. Vosstaniye 1916 goda v Kirgizii. Frunze: 1967; 43. Usenbayev K. 1916 god: geroicheskiye i tragicheskiye stranis ы . Bishkek: 1997. 44. O’zR Vazirlar Mahkamasining «O’zbekiston Fanlar Akademiyasi Tarix instituti faoliyatini takomillashtirish to’g’risida»gi qarori. «O’zbekiston ovozi». 1998. 28 iyul. 45. Fedorov Ye. Ocherki nasionalno-osvoboditelnogo dvijeniya v Sredney Azii. T.: 1925. S.55. Shestakov A. Vosstaniye v Sredney Azii v 1916 g. (K desyatiletiyu sob ы tiya). //Istorik-marksistyu- M.: 1926. 46. Filippov S.P. Karatelnaya ekspedisiya generala Madritova (Ocherki iz istorii vosstaniya iomudov 1916-1917 gg.//Turkmenovedeniye. 1930. № 6-7; Shu muallif. Bezzastanchiv ы y grabej (po sledam karatelnoy ekspedisii gen. Madritova) //Turkmenovedeniye. 1930. № 11; Isakeyev B. Kirgizskoye vosstaniye 1916 g. Frunze. 1932; Zorin A.N. Revolyusionnoye dvijeniye Kirgizii. Frunze. 1931. 47. Chabrov G. Nauchnaya konferensiya k 30-letiyu nasionolno- osvoboditelnogo dvijeniya 1916 goda v Uzbekistane // Byulleten AN UzSSR. T.: 1946. № 12. 48. Shaxmaykin V.I. Vosstaniye v Uzbekistane v 1916 godu i russkiye bolsheviki. Samarkand: 1947.

Похожие

Turkistonda rahbar xodimlarni tayyorlashda yuqori

Milliy davlatchilik tarixida Turkiston muxtoriyatining o’rni

Milliy davlatchilik tarixida Turkiston muxtoriyatining o`rni

Chor Rossiyasining Turkiston o`lkasi boyliklariga munosabati va uning salbiy oqibatlari

Jadidchilik va “Yosh xivaliklar” harakatining qisqacha tarixi