Milliy davlatchilik tarixida Turkiston muxtoriyatining o’rni - История - Дипломные работы

Milliy davlatchilik tarixida Turkiston muxtoriyatining o’rni

Загружено в:

30.09.2019

Скачано:

0

Размер:

280 KB

Milliy davlatchilik tarixida Turkiston muxtoriyatining o’rni MAVZUSIDA YOZGAN

MUNDARIJA Kirish…………………………………………………………………………….... .3 1. Turkistonda muxtoriyatchilik harakatining yuzaga kelishi 1.1 Turkistonda jadidchilik harakatini vujudga keltirgan ijtimoiy- siyosiy sharoitlar…………………………….………………………………..7 1.2 Muxtoriyatchilarning milliy davlat tuzish yo’lidagi harakatlari…………..19 2. Turkiston muxtoriyati! Ozodlik va milliy davlatchilikning tiklanishi uchun kurash 2.1 Ozodlik va milliy davlatchilikning tiklanishi uchun kurashlar…………….31 2.2 Muxtoriyatchilar harakatining yemirila borishi…………………………….41 2.3 Mustaqillik va milliy davlatchilik……………………………………...…..48 Xulosa………………………………………………..…………………………… 54 Tavsiyalar…………………………………………………………...…………….57 Adabiyotlar ro’yxati…………………..…………………………………………..58 Ilova.........................................................................................................................60 2

Kirish Mavzuning dolzarbligi: Mustaqillikka erishganimizdan keyin xalqimizning o’z yurt i, tili, madaniyati, qadriyatlari tarixini bilishga, o’zligini anglashga qiziqishi ortib bormoqda. Bu – tabiiy hol.Odamzod borki, avlod-ajdodi kimligini, nasl- nasabini,o’zi tug’ilib voyaga yetgan qishloq, shahar, xullaski, Vatanining tarixini bilishni istaydi. 1 Ozodlik, mustaqillik, bugungi tinch-osuda hayot o’z-o’zidan kelmagani, ularning barchasi qanday tinimsiz kurashlar, qiyinchilik va yo’qotishlar, uyqusiz tunlar, munozara va muhokamalar, izlanish va yaratishlar, ba’zan o’ta iztirobli, ba’zida quvonchli intilishlar mahsuli ekanini qalbimizdan, yuragimizdan o’tkazamiz. El-yurtimiz O’zbekiston deb atalgan bu betakror va ozod diyor, mustaqil davlatni haqiqatan ham o’z mehnati, o’z aql-zakovati va salohiyati, irodasi bilan barpo etganidan ko’nglimiz tog’dek ko’tariladi. 2 O’zbekistonning mustaqil rivojlanish yo’liga qadam qo’yishi ota- bobolarimizning mustaqillik va erk uchun uzoq kurashi tarixini qayta idrok etishga milliy-ozodlik harakati mafkurasining shakllanish jarayoniga davlat mustaqilligiga erishishni ta’minlagan omillar sifatida katta ijtimoiy qiziqish uyg’otmoqda. Tarixiy haqiqatni qayta tiklash imkonoyati paydo bo’lgan bugungi tub o’zgarishlar sharoitida butun milliy-ozodlik harakati jarayoni, shuningdek, ayrim ijtimoiy- siyosiy oqimlarning o’rni va ahamiyati haqidagi eski qarashlarni butunlay qayta ko’rib chiqish zaruriyati yuzaga keldi. Respublikamiz Prezidenti I.A.Karimov xalqimiz tarixini xolisona o’rganish zarurligini ta’kidlab shunday degan edi. “Biz tariximizni yoritishda uni davr muayyan siyosiy gurunlar yoki ayrim shaxslar manfaatiga moslab talqin etishni qoralaymiz. G’oyat murakkab va ziddiyatli tariximizni xolisona va ilmiy o’rganish – tarixchi olimlarimizning ma’suliyatli va oliyjanob vazifasi deb hisoblaymiz”. 1 Karimov.I.A.”Tarixiy xotirasiz kelajak yo’q”T.”Sharq”.1998.3-bet 2 Karimov.I.A.”O’zbekiston mustaqillikka erishish ostonasida”.T. “O’zbekiston” NMIU,2011. 30-bet. 3

Ozodlik va mustaqillik g’oyalarini o’zida mujassamlantirgan va o’zbek xalqi tarixida o’chmas iz qoldirgan muhim voqealardan biri Turkiston muxtoriyatidir. Bugungi kunda Turkiston muxtoriyati uchun kurash tarixini o'rganish alohida ahamiyat kasb etadi.Ilmiy jamoatchilik e'tiborini ko'pdan o'ziga jalb etib kelayotgan Muxtoriyat tarixida hozirda nafaqat ilmiy, balki amaliy va hatto siyosiy nuqtai-nazardan qiziqish uyg’otishi tabiiy, chunki davr o’sha yillar voqealariga qayta baho berishni taqozo etmoqda. Shunisi ham borki, Turkistonda Muxtoriyat ushun kurash jarayonida demokratik milliy davlatchilikni barpo etish mafkurasi ham shakllana bordi. Mavzuning o’rganilish darajasi: Turkiston Muxtoriyati tarixini o’rganish murakkab, og’ir va shubhasiz muhim yo’lni bosib o’tdi.Uni shartli ravishda uch davrga bo’lish mumkin. Birinchisi – sovet davri. Sovet voqeligi sharoitida uzoq yillar Turkiston Muxtoriyati tarixi soxtalashtirildi va buzib ko’rsatildi. Mavjud ilmiy adabiyotlarni batafsil o’rganish shuni ko’rsatdi-ki, sovet davri tadqiqotchilari mafkuraviy va ma’muriy nazorat iskanjasida bo’lib erkin fikr bildirish imkoniyatiga ega emas edilar. Ilmiy izlanishlar metadologiyasi asosan markscha-lenincha mafkuraga tayanardi. Natijada ilmiy muomalaga ko’plab manbalar ko’plab faktik materiallar kiritilganligiga qaramay, tarixiy jarayonlar butun ziddiyati va murakkabligi bilan baholanmay haqqoniy ilmiy bilimlar o’rniga vaziyatni to’g’ri aks ettirmaydigan soxta tarixiy manzaralar yaratildi. Turkistonda sovet hokimiyati o’rnatilishi hamda ijtimoiy-siyosiy harakatlarni o’rganishga,shuningdek, jadidchilikni tadqiq etishga qaratilgan. 80- yillar oxirlarigacha yaratilgan deyarli barcha ilmiy tadqiqotlarda Turkiston Muxtoriyatining mohiyati va tushunchasini atay toraytirish maqsadida unga “Qo’qon Muxtoriyati” degan nom berilib, uning tashkilotchilari “pan islomchi”,”pan turkchi”,”aksilinqilobchi deb ataladi. Ikkinchisi – “qayta qurish” davri.So’nggi yillardagi adabiyotlarni o’rganish shuni ko’rsatadiki, 80-90-yillar davomida “qayta qurish” ta’sirida partiya mafkuraviy zug’umining birmuncha kuchsizlanishi va SSSRning parchalanishi 4

bilan tarix fanida sog’lomlashish jarayoni namoyon bo’la boshladi. Ular tarixiy voqealarga sinfiy yondashuvdan qochish umuminsoniy qadriyatlar ustuvorligiga suyanishga,yo’nalish kabilarda uchraydi. O’z-o’zidan ma’lumki, o’zbek xalqining ozodlik va mustaqillik uchun kurash manbalariga e’tibor keskin kuchaydi. Shuni ta’kidlash lozimki, gazeta va jurnallardagi maqolalar bilan bir qatorda risolalar ham paydo bo’ldi. Biroq ularda bizning tahlilimiz ko’rsatishicha, muammoning ayrim qirralari ko’rilsa, Turkiston Muxtoriyati harakatining idrok qilinishiga bag’ishlangan tadqiqotlar olib borilmadi. Xususan mahalliy demokratlarning Muxtoriyat uchun kurashda ko’zlangan asosiy maqsadlari ularning Turkiston jamiyatini taraqqiyot yo’liga tadrijiy islohotchilik asosida yetarli o’rganilmadi.Jadidlarning 1917-yil fevraldan oktabrgacha bo;lgan davrdagi faoliyatining dasturiy, tashkiliy tomonlari ularning Turkiston ozodligi va mustaqilligi uchun kurashda mahalliy aholini birlashtirish uchun olib brogan harakatlari tadqiqotchilar e’tiboridan chetda qolmadi. Uchinchisi – mustaqillik davri. Mustaqillik davrida olib borilgan izlanishlar natijasida quyidagi masalalar o’rganildi: - Turkistonda islohotchilik g’oyalarini shakllantirishga sharoit yaratgan tarixiy, ijtimoiy-iqtisodiy, siyosiy omillar; - Jadidchilik va Turkiston Muxtoriyatining o’zaro yaqin aloqasi; - Milliy demokratlar faoliyatining dasturiy, tashkiliy asoslari ularning konseptual qarashlari; Ishning maqsadi va vazifasi: Tadqiqotchilik ilk bor musulmon aholisi tashkiliy birligi muammolarining kam o’rganilgan jihatlariga e’tibor qaratildi. O’lkada birinchi milliy davlat tuzilmasi Turkiston Muxtoriyati barpo etilishi tajribasi umumlashtirildi. Uning zo’ravonlik bilan bostirilishi yoritildi. Bitiruv malakaviy ishidan maqsadi milliy davlatchiligimiz tarixiga yana bir bor nazar solish, mustamlaka sharoitida shakllangan, qisqa muddat bo’lsada faoliyat yuritgan Turkiston Muxtoriyatining tashkil etilishidan ko’zlangan maqsadni o’rganish. 5

Mavzuning nazariy uslubiy asosi: O’zbekistonda amalgam oshirilayotgan ijtimoiy iqtisodiy taraqqiyot va qaror toptirilayotgan nazariyalar tashkil etadi.Ishni bayon etishda O’zbekiston tarixini yangi tamoyillariga tayangan holda tarixiylik ilmiylik, xolislik, uzviylik kabi metodologik tamoyillariga tayaniladi.Ishning muhim nazariy asosini O’zbekiston Respublikasi qonunlari, hukumatningturli mazmundagi hujjatlari hamda Prezident Islom.Karimovning asarlarida bayon qilingan g’oya, qoidalar tashkil etadi. Ishning davriy doirasi: IX asr oxiri XX asr boshlarini o’z ichiga oladi.Ishda Turkistonda vujudga kelgan jadidchilik harakati maqsad va mohiyati, Ijtimoiy-siyosiy, madaniy-ma’rifiy, g’oyaviy-mafkuraviy, milliy va umummilliy xususiyatlari aks ettirilgan. Ishning ilmiy yangiligi va ahamiyati: IX asr oxiri XX asr boshlarida Turkistonda yuz bergan Ijtimoiy-siyosiy voqealar tizimlashtirildi va umumlashtirilgan holda ilmiy muomalaga kiritildi. Turkiston Muxtoriyatining tarixiy rivojlanish qonuniyatlari o’zgarish jarayonlarining asosiy omillari o’rganildi. Shu bilan birga turli manbalar va ilmiy adabiyotlardagi mavzuga tegishli yondashuvlar fikr mulohazalar ko’rib chiqilib qiyosiy tahlil qilindi va izchil tarzda tatqiq etildi. Tadqiqot natijalari O’zbekiston tarixini yangi ma’lumotlar bilan to’ldirib muhim xulosalar taqdim etadi. Ishda qo’lga kiritilgan natijalardan O’zbekiston tarixini o’qitishda foydalanish mumkin. Ishning aprabatsiyasi . Bitiruv malakaviy ish Qarshi davlat universiteti Tarix fakulteti O`zbekiston tarixi kafedrasi qoshidagi “Yosh o`lkashunos” to`garagida, hamda 2011-2012 o`quv yilida talabalarning ilmiy-amaliy konferensiyasida ma’ruza qilingan. Ishining hajmi va strukturasi : Kirish, ikki bob, xulosa, foydalanilgan adabiyotlar ro’yhati va ilovadan iborat. 6

1.Turkistonda muxtoriyatchilik harakatining yuzaga kelishi. 1.1 Turkistonda jadidchilik harakatini vujudga keltirgan ijtimoiy – siyosiy sharoitlar Turkistonda milliy o’zlikni anglashga xizmat qilgan va milliy ozodlik mafkurasining yuzaga kelishi va rivojlanishiga muhim hissa qo’shgan yirik ijtimoiy-siyosiy oqimlardan biri jadidchilik bo’ldi. Sovet tarizshunosligida uzoq vaqt mobaynida jadidchilik “reaksion” G’oyaviy oqim sifatida ko’rsatildi.To’g’ri dastlabki bosqichlarda Jadidlarning madaniy- ma’naviy faoliyati nisbatan ijobiy baholangan bo’lsada, faqat bugungi kunga kelib vatanimiz olimlarining sa’y-harakatlari bilan bu masalaga tubdan yondashuvlar qaror topdi.Hozir jadidlar Harakati Turkiston jamiyatining XIX-asr oxiri XX-asr boshlarida siyosiy kuchlar chatishib ketgan bir davrda eng taraqqiyparvar yo’nalishini o’zida aks ettirgani ochiq tan olinadi. Jadidchilik dunyodagi umuminsoniy va milliy qadriyatlarga asoslangan bo’lib u ijtimoiy rivojlanishning yetilgan ehtiyojlari va o’lka tub aholisining manfaatlariga javob berardi. Aytish mumkinki, jadidchilikning paydo bo’lishi va shakllanish masalalari ancha to’liq yoritildi. Biroq, hanuz chuqur idrok etishni Talab qiluvchi bir qator muammolar mavjud. Jadidchilik, ma’lumki, Markaziy Osiyo mintaqasi ijtimoiy rivojlanishining tub burilish bosqichida yuzaga keldi.Mahalliy vatanparvarlarning mustamlaka ‘Turkistonda inqirozla holatini, O’lkaning umumjahon jarayonlardan tobora ortda qolayotganini tub aholining erkparvar harakatlariga keskin zarba berilib hamma joylarida bostirilishini ma’naviyat sohasidagi turg’unlikni idrok etishlari jamiyatni atroflicha isloh etish kerak degan g’oyaning ilgari surilishiga turtki bo’ldi. Biroq,bu islohotchilik harakati tarixiy murakkab yo’lni bosib o’tdi.Bu ijtimoiy rivojlanishning konsepsual asosiy masalalari va eng avvalo, feodalizm 7

hamda mustamlakachilikning asoslarini buzish mafkurasini konsepsual jihatdan idrok etishda ko’rindi. Birinchi bosqichda mazkur harakat ishtirokchilari asosan e’tiborni butun ijtimoiy tizimni o’zgartirishdan ko’ra, ma’naviyat sohasini yangilashga qaratdilar. Jadidlar yangi usuldagi maktablarni tashkil etish,gazetalar chiqarish, darslik va o’quv qo’llanmalari (ayniqsa aniq fanlar) nashr etish G’arb texnika va texnologiyasini o’rganish zaruriyati, Yevropa madaniyati yutuqlaridan foydalanishni targ’ib etish orqali milliy dunyoviy ta’limni yuzaga keltirish, ma’naviy hayotni yangilash va boyitish, milliy o’zlikni anglashni yuksaltirishga zamin yaratdilar. Turkistonda dastlabki jadid guruhlari XX-asr boshlarida yuzaga keldi.Jadidlarning taniqli vakillari milliy ziyolilarning o’zligini tashkil etgan kishilar edi.Munavvar Qori Abdurashidxon o’g’li, Sadriddin Ayniy, Mahmudxo’ja Behbudiy, Abdulla Avloniy, Zakiy Validiy, Toshpo’lat Norbo’tabekov, Abdurauf Fitrat va boshqalar shular jumlasidandir. Jadidlarning tashkiliy jihatdan birlashishlarida Mahmudxo’ja Behbudiyning xizmati sezilarli bo’ldi. U o’z atrofiga anchagina aqliy kuchlarni yig’di. Jadidchilik boshlang’ich bosqichida ko’proq musulmon maktablari islohoti va Yevropacha ta’lim unsurlarini kiritishni ko’tarib chiqqan tor darajadagi madaniy – ma’rifiy oqim degan qarashlar mavjud. Shunga qaramay u ilk yillardayoq milliy uyg’onish uchun shart-sharoit hozirlash, O’rta Osiyo xalqlarini jahon xalqlari sivilizatsiyasi bilan oshno etishga qaratilgan edi. Katta zakovat va haroratli qalb egalari bo’lgan bu harakat tashabbuskorlari Turkiston xalqlarining boshi berk ko’chaga kirib qolganliklaridan chuqur tashvishga tushdilar .Ham chorizm, ham mahalliy amaldorlarning ikki yoqlama zulmi ostida qolgan Mahalliy keng ommaning behad qashshoqligi, dunyoning rivojlangan iqtisodiy mamlakatlaridan haddan ziyod ortda qolganligi madaniy qoloqlik , fikrlashdagi turg’unlik jadidlarda ijtimoiy taraqqiyotni tezlashtirishning amaliy vositalarini izlash fikrini uyg’otdi. Yuzaga kelgan sharoitlarda ilg’or musulmon ziyolilari o’lkaning istibdod zanjiriga tushishning, mamlakat qoloqligining asosiy sababini xalqning ma’rifiy 8

qoloqligi deb bildilar.Shu bois jadidlar ta’limni isloh qilishni dastlabki bosqichdagi asosiy vazifa deb bilishgandi. Jadidlar yangi usuldagi maktablar, kutubxonalar, o’quv zallari ochishdi.Jumladan o’lka hududida yangi usuldagi maktablardan dastlabkisi 1898 yilda Qo’qonda Salohiddin domla nomidan tashkil etildi.O’sha yili jaded maktabi To’qmoqda ham ochildi. 1899 yilda Mannon Qori Toshkentda va Shamsiddin domla Andijonda yangi usuldagi maktablar ochdilar. 1990-yildan boshlab Turkistonda yangi usuldagi maktablar tarmog’I izchil ravishda kengaya bordi. Shu yili taniqli olim, jurnalist Va pedagog Munavvar Qori Abdurashidxon o’g’li yangi usuldagi o’zbek maktabini tashkil etdi. Uni o’zi boshqarib dars berdi.shu o’rinda Munavvar Qori shaxsi haqida ma’lumot beradigan bo’lsak, “ Munavvar Qori Abdurashidxon o’g’li ijtimoiy-pedagogik faoliyat bilan birga badiiy ijod bilan ham shug’ullangan.Uning ixcham hikoyalari, talaygina she’rlari o’sha davrdagi matbuot va o’zi tuzgan hamda yozgan darsliklarga kiritilgan. Shuningdek, u o’tkir publicist adib sifatida tanilgan. Maqolalarida inson va jamiyat, din va dinshunoslik, ahloq, mustamlakachilik va hurriyat, ziyolilik, uyushma, tashkilot,davlat idorasi masalalariga alohida e’tibor qaratgan”. 1 Bu maktabning samaradorligi shu qadar yuqori ediki, bu hol boshqa joylarda ham shunday o’quv dargohlari tashkil etilishiga turtki bo’lib xizmat qildi. 1903-yilda Mahmudxo’ja Behbudiy Samarqand yaqinidagi Jomboy degan joyda o’z mablag’i hisobidan yangi maktab ochdi.Hoji Mulk va Abduqodir Shakuriy kabi mashhur ma’rifatparvarlar u bilan birga dars berishdi. Boshlang’ich davrdagi jadidchilik harakatining ma’rifatparvarlik yo’nalishida bo’lganligini tan olgan holda, shuni aytish kerakki, U Rossiyadagi narodniklar faoliyati singari sof madaniy- ma’rifatparvarlik harakati edi deyish mumkin emas. Jadidlarning “ma’rifat” mafkurasi ijtimoiy jihatdan ancha boy va qirrali edi.Unda hozir ham dolzarb sanaluvchu tarixiy vazifalar: dinning ma’naviy kamolotini takomillashtiruvchilik xususiyati, bozor va xususiy makonni 1 .”O’zbekiston milliy Ensiklopediyasi “6-tom 127-bet. 9

shakllantirish jarayonlarini kuchaytirish, zamonaviy demokratik muassasalarni yuzaga keltirish, o’ziga xos milliy rivojlanish yo’li kabilar jamlangan va e’tiborga olingan edi.Ta’lim islohoti haqidagi talablar mohiyatan ilk jadidlar mafkuraviy qarashlarning umumiy jihatini o’zida ifoda etgandi. Ular o’sha paytdayoq Turkiston jamiyatini tadrijiy isloh etishning bo’lg’usi modeli ko’pgina muhim g’oyalarni o’z faoliyatlarida namoyon etishgandi. Agar ilk jadidchilik nazariy qarashlariga tarixiy nuqtai – nazardan qaralsa, jadidlarning bundan keyingi, butun mafkurasi asoslarini tashkil etgan bir necha muhim qoidalarni ajratib ko’rsatish mumkin. Birinchidan, ma’rifatparvar xalqni ma’rifatli qilmasdan keng ommani rus va jahon madaniyati yutuqlariga oshno etmasdan turib, Turkiston taraqqiy etolmasligini tushunib yetdilar. Ular xalqning turmush sharoitini yaxshilash uchun mustamlaka feudal zulmi va og’ir majburiyatlardan xalos bo’lish, ma’naviy erkinlikka erishish zarur deya to’g’ri fikr yuritishdi. Huquqshunos D,Tashqulovning tadqiqotida ko’rsatilganidek,ma’rifatparvar asarlarida mustamlaka feodal jamiyatining siyosiy – huquqiy muassasalari markaziy o’rin tutadi. Ular o’z asarlarida hokimiyatning qonunsizlik va poraxo’rlik, haddan ziyod og’ir soliqlar kabi zulmkorligi ko’rinishlarini ayamay tanqid qilishdi. Jadidlar mustamlaka Turkistonni Mahalliy ma’muriyat vakillarining saylov tizimini qoralashdi.Chorizmning norozilik siyosatiga norozilik bildirishdi. Ikkinchidan, jadidchilik harakatining yo’lboshchilari tarixiy taraqqiyotni tezlashtirishni, islomni yangilash, madaniy bozor makonini ijtimoiy – iqtisodiy shart – sharoitlarni yaratishni shakllantirish bilan chambarchas bog’ladilar. Yevropa va Rossiyaning ko’pgina ma’rifatparvarlaridan farqli o’laroq, jadidlar dinni rad etmadilar. Aksincha ular islomni ijtimoiy taraqqiyotga erishish uchun musulmonlarni birlashtiruvchi muhim omil, o’lka xalqlqrini yuksak axloqiylik, vatanparvarlik, do’stlik, birodarlik, inqirozli ahvoldan chiqishdagi kurashda jipslashtiruvchi kuch sifatida saqlab qolish tarafdorlari bo’lib chiqishdi. Jadidchilik harakati yuzaga kelayotgan bir paytda yozilgan Abdurauf Fitrat va Mahmudxo’ja Behbudiylarning “Islomning qisqacha tarixi” (bir xil nomdagi) asarlari jadidlarning dinga munosabati haqida yorqin tasavvur beradi. Ularda 10

mohiyatan bundan keyingi rivojlanish istiqbollarini belgilash uchun zarur bo’lgan , bosib o’tilgan yo’lning atroflicha tahlili berilgan. Fitratning fikricha dunyo qandaydir “hayot g’oyasi”dan yaratilganidan to Muhammad Payg’ambargacha bo’lgan dinlar, urushlarning tartibsiz almashinuvini o’zida namoyon etadi. Alloh o’z payg’ambari orqali haqiqiy dinni yubordi,islom odamlar tarqoqligini yengib o’tdi, taraqqiyot davri boshlandi.Musulmonlar dunyoga ko’plad ilmiy kashfiyotlarni berdi, yevropaliklarning o’zlari ilgari yaratgan aqliy qadriyarlarni saqlqb qoldi. Mahmudxo’ja Behbudiy islom falsafasiga katta e’tibor berib, unda musulmon dunyoqarashining o’zagini ko’rdi: “Qachonlardir islom faylasuflari ta’kidlaydi, Behbudiy, - Yevropa uchun Aflotun va Arastuni saqlab qolishdi, bu qit’ada antic an’analarning qayta tiklanishiga imkon berdi. Endi uning fikricha,islomfaylasuflarining yevropaliklar xizmatidan foydalanish payti keldi: qo’shnilardan barch yaxshi narsalarni, xususan, hissiyotlarga eng muhimiinson ehtiyojlariga yuz tutgan O.Kant asarlarida o’zlashtirish lozim. Birinchi bosqichda jadidchilik harakatining yo’lboshchilari o’rta asrchilik sxolastikasi, qotib qolgan diniy ta’limga qarshi chiqishdi, yangi usuldagi ta’lim uchun kurashishdi.Biroq, ularning islomni isloh qilish mafkurasi rivojlana borib, ancha chuqur mazmun va ijtimoiy taraqqiyot ehtiyojlari bilan o’zaro aloqadorlik kasb eta bordi. Jadidchilik dunyoviy ta’limni faollashtirishga intila borib, ayni paytda yuzaga kelayotgan milliy burjuaziya manfaatlari, shakllanayotgan Tovar- bozor munosabatlari sharoitlarini o’zida aks ettirdi. Ular an’anaviy ta’lim islohoti, yangi usuldagi maktablar va teatr truppalari yaratish, har bir musulmonning bank va moliyaviy capital ishida ishtirok etish imkoniyati tarafdorlari bo’lganlari holda , islomning ba’zi eskirgan aqidalarini inkor etishdi.Fanning ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyotini tezlashtirishdagi alohida ahamiyatini tan olishdi. Jadidlar ma’naviy va iqtisodiy yangilanish ehtiyoji haqida matbuotda ko’plab chiqishlar qilishdi.Jumladan M.Behbudiy o’zi nashr qilgan “Oyina”jurnalida shunday deb yozadi:”…Siz muhtaramlar, o’z bolalarimizni ular din va millatga xizmat qilishlari uchun zamonaviy bilimlarga o’qitmog’imiz lozim, millat va dinga xizmat qilish 11

esa, faqat bilimlar va pul orqali mumkin”. Bu maqsadlar zamonaviy o’zgarishlar amaliyoti bilan hamohangdir. Zero o’tmishda ham, hozirgi kunlarda ham interllektual imkonoyatga ega bo’lish bozor tuzilmalarini tatbiq etish negizida jadal iqtisodiy o’tish, keng miqyosda investitsiyalar kiritish milliy gillab – yashnashning muhim shartidir. Jadidchilik ilg’or estetik va ma’naviy-iqtisodiy g’oyalarni o’zida jamladi. XX-asr boshlarida jadidchilik siyosati qonun asosida insonning so’z, matbuot, vijdon, shaxs daxlsizligi, erkinligini himoya qildi.Shunday qilib, jadidchilik yuzaga kelgan paytdan boshlaboq feudal tuzum va mustamlakachilikning tub negizlariga qarshi chiqdi. U an’anaviy islomga zid o’laroq dinni ma’naviy va iqtisodiy taraqqiyot vazifalariga moslagan holda uning ayrim eskirgan qoidalarini o’zgartirishga intildi. Jadidlar o’z xalqini ma’rifatli ko’rishni istadi.Har qanday qullik,xurofotga berilish, milliy biqiqlikdan ozod bo’lishga intildi. Bu yo’l milliy va diniy – ma’naviy qadriyatlardan voz kechish emas, balki, ular asosida bundan keyingi rivojlanish va taraqqiyotga xalaqit beruvchi eskirgan aqida va xurofotlardan voz kechish bilan asta-sekin o’tish edi.Jadidlarning g’oyalari aholining turli qatlamlari tomonidan qizg’in kutib olindi. XX-asr boshlaridayoq jadidlar harakati Sirdaryoning qariyb Butun janubiy qismi, Samarqand va Farg’ona viloyatlari, Buxoro amirligini qamrab oldi. U ayniqsa, yirik shaharlar Toshkent, Samarqand, Qo’qon, Andijon, Namangan, Marg’ilon, Kattaqo’rg’onda katta mavqega ega edi. Jadidchilik harakatlarining tashkiliy jihatdan o’sib va mafkuraviy shakllanishiga birinchi rus inqolobi sezilarli ta’sir ko’rsatdi. 1905-1907 yillardagi jadidlarning siyosiy qarashlari o’sib, ular faoliyatida keskin chora-tadbirlarni amalga oshirishga intilish kuchaydi. Ayniqsa, 1905-1907-yillardagi davrda Turkistonda jadidchilik harakati Tashkiliy g’oyaviy jihatdan chiqish qildi. Nijniy Novgorod shahrida 1905-yil 15-avgustda bo’lib o’tgan I Butun Rossiya musulmonlar syezdi va Peterburgda 1906-yil 13-23-yanvarda bo’lib o’tgan II Butun Rossiya umummusulmon syezdi qarorlari o’lkada ancha shov-shuvga sabab bo’ldi.Bu syezdlarda Rossiya musulmonlari ittifoqi tashkiloti tuzildi. 12

I Birinchi syezd shunday qaror qildi: “Musulmonlar imkon qadar har bir viloyatda yangi maktablar ochish, gazeta, jurnallar chiqarish xalq orasida tarqatishlari lozim”.Ikkinchi umummusulmonlar syezdida “Ittifoqning nizomi va dasturi” qabul qilindi. Markaziy qo’mita va uning byurosi saylandi. Musulmonlar “ittifoqi” syezd qarorlariga muvofiq iqtisodiy va mafkuraviy dastur qonunlariga asoslangan va tashkilotning o’zi sinfiy bo’linish tamoyili bo’yicha emas, balki madaniy diniy muxtoriyat bo’yicha faoliyat yuritish maqbul hisoblandi. 1906-yildagi Davlat Dumasiga saylovlar Turkistonlik milliy ziyolilarning siyosiy ongi rivojlanishi uchun muhim voqea bo’ldi. Turkistonlik musulmon deputatlari, konservativ guruhga oidligiga qaramay, qisqa muddatli bu parlament tajribasi foydali bo’lib, ular orasida liberal islohotchilik harakatining rivojlanishiga imkon yaratdi. Bu davrda turkistonlik jadidlar bilan Volgabo’yi, Qrim va Kavkaz jadidlari o’rtasida yaqin aloqalar o’rnatildi.Jumladan 1905 – yilda Rossiya musulmonlari qo’mitasi Markaziy byurosining a’zosi Abdurashid Ibrohimov Toshkentga keldi va bu yerda tegishli ishlarni olib bordi.1908-yilda esa Rossiyada jadidchilik asoschisi Ismoil Gaspirali Qohiraga jo’nab ketishi oldidan yana Turkistonga keldi.U xususan Samarqanddagi yangi usul maktablarida dars berish qanday yo’lga qo’yilganligi bilan tanishdi. 1910-yil sentyabridan Davlat Dumasining sobiq a’zosi, taniqli tatar jadidi Sadri Maqsudiy butun Turkiston o’lkasini aylanib chiqdi. U Krosnovodsk, Asxobod, Marv, Buxoro, Samarqand, Qo’qon, Toshkentga bordi va so’ngra Orenburgga yo’l oldi. Toshkent O’rta Osiyo mintaqasining ma’muriy va madaniy markazi sifatida islohotchilar yig’iladigan joyga aylandi. Ijtimoiy – siyosiy hayot faollashuvining muhim ko’rsatgichi sifatida nashriyot, xususan, matbuot faoliyatining keskin jonlangini ko’rish mumkin. Turkiston jadidlarining birinchi milliy gazetasi 1906-yil 26-iyunda “Taraqqiy” nomi bilan chiqdi.Unga taniqli jamoat arbobi Ismoil Obidov muharrirlik qildi. Shunisi diqqatga sazovorki, O’zbekiston Respublikasi Vazirlar 13

Mahkamasining 1993-yil 25-iyun qarori bilan ushbu gazeta birinchi sonining chiqqan kuni Matbuot kuni “sifatida keng nishonlanmoqda. “ Taraqqiy” bilan bir qatorda Toshkentda turkistonlik jadidlarning 1906 – yilda “Xurshid”, 1907-1908-yillarda “Shuhrat”,”Gujjor” gazetalari paydo bo’ldi. “Xurshid” va “Shuhrat” Turkistonda muxtoriyatchilik harakatining bo’lg’usi yo’lboshchilaridan biri Munavvar Qori tomonidan nashr qilindi. Turkistonda bundan keyin bir qator jadid gazeta va jurnallari – “Osiyo”.”Sadoi Turkiston”, “Samarqand” gazetalari paydo bo’ldi. Jadidlarning bu bosma nashrlari 1905-yilda Rossiya Konstitutsiyasi yumshatilgan senzurani qabul qilgandan so’ng yuzaga kela boshladi.Ularning ko’pchiligi qisqa muddat ichida chiqqan bo’lsada, islohotchilar g’oyalarini tarqatishda muhim ahamiyatga ega bo’ldi. 1910-yilga kelib o’lkaning turli joylarida bunday maktablar tashkil etildi. Toshkent va Qo’qon jadid maktablarining yirik markazi bo’lib qoldi.1917-yil fevral inqilobi boshlariga kelib chor hukumati tomonidan Turkistonda 4 mingdan ortiq bola o’qiydigan 100ga yaqin yangi usuldagi maktablar ro’yxatdan o’tkazilgan.Ularning hammasi xususiy mablag’ hisobiga faoliyat yuritar edi. O’qish pullik bo’lgani bilan uning miqdori oyiga 50 tiyindan 3 so’mgacha edi. Yangi usuldagi maktablarda bolalarning savodi baralla o’qitish usuli bilan chiqarila boshladi. Turkistonning taniqli ma’rifatparvarlari o’zlari darsliklar tuzib, chop ettirdilar. Saidrasul Saidazizovning “Ustodi avval”, Abdulla Avloniyning “Birinchi muallim “ darsliklari shular jumlasidandir. O’zbek nashriyotlari va milliy teatrning paydo bo’lishi esa, Ma’rifatparvarlik milliy uyg’onish g’oyalarini tarqatishning samarali vositasiga aylandi. Toshkent va Qo’qonlik nashrlar milliy shoir va yozuvchilar asarlarini ommaga yetkazdilar, ular orasida ayniqsa, Alisher Navoiyga alohida ehtirom ko’rsatildi. Xo’ja Ahmad Yassaviy, Mirzo bedil, So’fi Olloyor kabi mutafakkirlarning diniy va falsafiy asarlari nashr etildi. Bu jadidchilik mafkurasiga yangi turtki berdi. Jadidlar o’z o’quvchilarini milliy uyg’onish davrini boshdan kechirayotgan boshqa musulmon sharqi mamlakatlari – Eron, Turkiya, Misr, Suriyada nashr etilgan kitoblar bilan ham tanishdilar. 14

1905-1907-yillarda jadidlarning siyosiy qiyofasi ham hali shakllanmagan edi. “Turkistonning tashqi va ichki razvedkasi haqida” nomli hukumat komissiyasi hujjatida ko’rsatilishicha, o’lkada “yosh sartlar” partiyasi hali paydo bo’lmagan, shakllanmagan bo’lsada ayni paytda bu yo’nalishda ish olib borilmoqda edi.Jadidlar metropoliyadan siyosiy jarayonlarni diqqat bilan kuzatib, Rossiyada yuzaga kelayotgan siyosiy partiyalarning dasturlarini, faoliyatlarini o’rgandilar. Ular milliy mentalitetning o’ziga xosligi, O’zbek xalqining tinchliksevarlikka moyilligi va Rossiya demokratik kuchlar tajribasidan kelib chiqib, inqilob yillarida chor hukumatidan tinch yo’l bilan ijtimoiy arznomalar, Davlat Dumasida ommaviy bahslar olib borish va boshqa qonuniy vositalar orqali o’zlari uchun siyosiy yon berishlarga erishish hamda dastlabki bosqichlarda hech bo’lmasa, Turkiston milliy rivojlanishining ob’ektib ehtiyojlariga javob beruvchi bir qator sharoitlar yaratish uchun intildilar. Turkiston jadidlari 1906-yilda Davlat Dumasining ochilishi haqidagi xabarni katta quvonch bilan kutib olishdi. Ayni paytda, jadidlar parlamentarizm tarafdorlari bo’lib chiqishdi. Albatta, bu davrda jadidlarning demokratik tafakkurlari hali konstitutsiyaviy monarxizm darajasida edi.Bu paytda ular keskin chora-tadbirlar ko’rishga chaqirishmadi,chunki ularning fikrich, bu hol og’ir ahvolga olib kelishi mumkin edi. Turkiston muhitida 1905-yil inqilobi ommaviy-siyosiy faoliyat uchun dastlabki umidlarni uyg’otdi. Biroq “stalik reaksiyasi”ning shavqatsizligi bularni yo’qqa chiqardi.Rossiya ichki ishlar vaziri Stalikin davrida Turkistonliklar siyosiy mustaqillikdan mutlaqo bebahra qoldilar.Ular hatta Davlat Dumasiga o’z vakiliga ega bo’lishdan ham butunlay mahrum etildilar.Bu O’rta Osiyo xalqlari g’ururi va sha’nini yerga urdi. Ayni paytda panturkizm va panislomizm g’oyalari Rossiya davlatchiligi asoslariga xavf solmoqda degan vasvasalar ongli ravishda kuchaytirildi. M.Behbudiy chor hukumatining bunday siyosatiga qarshi Turkiston jadidlarining ortib borayotgan qahr-g’azabini bir qator chiqishlarida aniq ifodalab berdi. Jumladan “Tujjor” gazetasida bosilgan “Duma va Turkiston 15

“maqolasida II Davlat Dumasi tarqatib yuborilganidan so’ng o’lka aholisi “Rossiya parlamenti”ga saylov huquqidan mahrum bo’lganligini chuqur taassuf bilan yozdi. Rossiyada Davlat qurilishi haqidagi masala birinchi va ikkinchi Rossiya umummusulmonlar syezdlari qarorlari ta’sirida Turkiston jadidlari milliy ozodlik harakati mafkurachilari sifatida kadetlar partiyasi qarashlariga o’xshash siyosiy yo’l aniq ko’zga tashlandi. Behbudiy kadetlar partiyasi haqida gapirib, uning konstitutsiyaviy monarxiya tuzumini yaratish dasturini ma’qullaydi., zero bu monarxiya “Davlat Dumasining “harbiy kengash”ni o’rniga qo’yib, podshohga xalq bevosita muloqot qilish imkonini beradi. Sotsialistik partiyalar haqida fikr yuritar ekan, Behbudiy ularning xususiy mulk va sinflarni tugatishga, barcha ishlab chiqarish vositalarini umumlashtirishga intilayotganliklarini ko’rsatib o’tadi. U Rossiya musulmonlari partiyasiga tavsir berar ekan, Turkistondagi barcha musulmonlarni yagona partiyaga birlashtirishga , musulmon ittifoqi tarkibiga kirishga chaqiradi. Turkiston musulmonlarining bo’lg’usi partiyasi haqida Behbudiy shuni qayd etadiki, mazkur partiya iqtisodiyot,mafkura va fan masalalari bo’yicha musulmonlar ittifoqining siyosiy masalalarida – kadetlar dasturini qabul qilish lozim. ( “Xurshid”,1906oyil 14-oktabr) Inqilobchilar oraliqdagi davrda (1908-1916) jadidlar miqdor va tashkiliy jihatdan o’sdi, mustahkamlandi.Unda minglab kishilar ishtirok etdi. Shunday bo’lsada, u chinakam ommaviy xususiyat kasb etolmadi. Jadidlarning yashirin guruhlari paydo bo’ldi. Jumladan, komissiya xabariga muvofiq, Toshkentda bunday guruh O’qituvchi Ahmadjonov boshqargan va asosan milliy ziyolilar va o’qituvchi yoshlar vakillaridan tashkil topgan Qo’qondagi yashirin milliy guruhda 50 dan ortiq kishi qatnashgan. Andijonda jadidlarning “Taraqqiyparvar”nomli , norasmiy tashkiloti bo’lib, uning rahbari, politsiya ma’lumotiga ko’ra, Ubaydulla Xo’jayev edi. Samarqand viloyati harbiy gubernatorligining 1913 yildagi raportida xabar berishicha shahar musulmonlari orasida yangi usuldagi maktab, ya’ni jadid tarafdorlari sezilarli faollashgan va soni 16

o’sgan.Hujjatlarda ma’lum bo’lishicha, guruhlar o’zaro aloqada bo’lganlar.Jumladan , Turkiston o’lkasida 1914-yil oktabriga kelib musulmon aholisining kayfiyatiga qisqacha hisobotida qayd etilishicha, “Gap” deb ataladigan kechalar o’lkaning o’ziga xos xususiyatlaridan biridir. Bunday gaplarda jadidlar ham faol ishtirok etishgan.Ularning g’oyaviy ta’siri ostida yig’ilishlarda keng mavzulardagi muammolar bo’yicha jonli fikr almashinuvlar bo’lgan, ya’ni siyosiy mavzularda gapirilgan, o’tib ketgan hafta voqealari, yangi usul maktablari ochilishi bilan bog’liq masalalar muhokama qilingan, xayriya ishlari uchun mablag’lar yig’ilgan. Bu gaplarda hech qanday tartibi bo’lmagan, rahbariyat saylanmagan, bayonnoma tuzilmagan, qarorlar qayd etilmagan, hech kim bu yig’ilishlarga majburan bormagan, istagan odam qatnashishi mumkin edi. Inqiloblar oralig’I davrida jadidlar orasida siyosiy ajralish ro’y berdi. Ayni paytda jadidchilik harakati madaniy xususiyatlardan ko’ra ko’proq siyosiy belgilarga ega bo’lgan harakat tusini oldi. Jadidlar mafkuraviy qarashlarining bundan keyingi tadrijiy rivojlanishi birinchi jahon urushi yillariga to’g’ri keldi. 1916-yilda bo’lgan qo’zg’olon jadidlarning g’oyaviy qarashlarlariga sezilarli ta’sir ko’rsatdi. U milliy ozodlik kurashining kuchayishiga milliy mustaqillik g’oyasining keng yoyilishiga turtki bo’ldi. Jadidlar bu davrda mustamlaka hokimligining o’zboshimchaligini fosh qilishda nozik siyosiy yo’l tutdilar. 1917-yil fevral burjua demokratik inqilobi Turkiston o’lkasidagi musulmon aholining siyosiy uyg’onishida o’sib kelayotgan demokratik jarayonlatga boshchilik qilishga o’zining intilishini bayon etgan. Yangicha kuchlarning siyosiy maydonga chiqishida burilish bosqichi bo’ldi deyish mumkin. Uning ta’siri ostida milliy siyosiy partiya va tashkilotlar tashkil etildi. Yangi gazetalar (“Turon”, “Ulug’ Turkiston”, “Najot”, “Kengash”, “Hurriyat va boshqalar) nashr etila boshlandi. Ular demokratik kayfiyatdagi milliy ziyolilar va mahalliy aholi qatlamlarining qarashlarini aks ettirdi. 17

Shu bilan birga jadidchilik harakatida hali 1914-1915-yillardayoq paydo bo’lgan bo’linish fevral inqilobidan so’ng sezilarli kuchaydi va 1917-yil oktabr arafalariga kelib yaqqol ko’rindi. 1917 yil 20-23-may Toshkentda musulmon o’qituvchilarning I-O’lka qurultoyi chaqirildi.Shunday qilib, demokratik jadidlarning 1917-yildagi asosiy vazifasi Turkistonni savodli, ma’rifatli mamlakatga aylantirishda ko’rindi. Ular shu narsani chuqur anglab yetishdiki o’sha paytda bu vazifani Rossiya Federativ Demokratik Respublikasi tartibidan mustaqil rivojlanish sharoitidagina amalga oshirish mumkin edi. 18

1.2 Muxtoriyatchilarning milliy davlat tuzish yo’lidagi harakatlari. С horizmning ag'darilishi Turkiston jamiyatining siyosiylashuvida jo'shqin jarayonlarni boshlab berdi. Hukmron tuzilmalarni qayta ko’rishga kirishildi. Hamma joylarda ijtimoiy- siyosiy tashkilot va partiyalar tuzila boshlandi.Siyosiy manfaatlarni ancha erkin ifoda qilish imkoniyati paydo bo’ldi.Shuni aytish kerakki, fevral inqilobi Turkiston aholisi tomonidan zo’r hayajon bilan kutib olindi.Inqilob tomonidan e’lon qilingan ozodlik, tenglik, birodarlik shiorlari Rossiyaning mustamlakachilik siyosatidan ezilgan musulmonlar qalbida yorqin kelajakka umid uyg’otdi.Chor samoderjaviyasi apparatini tuzatish va yangilanish jarayonlarini yanada chuqurlashtirishda milliy tashkilot va harakatlar faol ishtirok etgandi. Ta’kidlash kerakki, Turkiston mahalliy xalqlarning inqilobiy o’zgarishlarga qo’shilishi bir xil kechmagan o’lkaning hozirgi kuchi va kelajagiga turlicha qaraydigan kuchlar mavjud edi. Agar umumiy jihatdan olganda ikki muqobil o’nglar va so’llarni ajratib ko’rsatish mumkin. O’nglar – konservativ feodal diniy mafkura vakillari sifatida maydonga chiqishdi. Ular mahalliy ma’mutiyatda mansabga ega bo’lgan va tegishli imtiyozlardan foydalangan amaldorlar, feodallar va ruhoniylar manfaatini ifoda etardi. So’llar ijtimoiy tuzumning tubdan o’zgarishidan, siyosiy va iqtisodiy institutlarni tugatishdan o’ta manfaatdor bo’lgan ijtimoiy guruh va qatlamlar manfaatlarini o’zida aks ettirgan edi. O’nglar chor hokimiyati yillarida mustamlakachilik ma’muriyati va siyosatini quvvatlab kelishgandi.Fevral inqilobi sharoitida ular ijtimoiy hayotda patriarxal feodal negizlarini va muvaqqat hukumatning institutlari saqlashga mo’ljallangan tadbirlarni qo’llab – quvvatlash tarafdorlari bo’lishdi. O’lkadan farqli ravishda so’l qanot siyosiy jihatdan anch tabaqalashgan edi. U avvalo hokimiyatdan chetlatilgan chorizmning bosqinchilik va mustamlakachilik siyosatidan noroziligini ochiq aytadigan feodal-diniy qatlamlar vakillarini o’z ichiga oldi. Ular fevralgacha bo’lgan davrda o’z g’oyalarini ilgari surishdi. “O’nglar” va “So’llar” o’rtasini islohotning madaniy bo’lishni taklif etgan “markazchilar”ishg’ol etdi.Ijtimoiy jihatdan ular milliy ziyolilarning asosiy 19

ommasi va tovar- bozor munosabatlarining manfaatlarini aks ettirdi. Siyosiy jihatdan ular jadidlar “taraqqiychilar”va boshqa islohotchilar manfaatlarini himoya qildilar. Fevral inqilobidan keyingi sharoitda “Sho’roi Islomiya”, “Turk adami markaziyat” firqasi musulmon markazchilarining eng ko’zga ko’ringan siyosiy tashkilotlaridan edi. “Musulmon mehnatkashlari ittifoqi” mahalliy aholi siyosiy kuchlarning joylashuvida alohida o’rin tutgandi.Asosan xizmatdan bo’shatilgan front ishchi saflarida jamlangan bu tashkilot yevropalashgan sovetlar homiyligi ostida bo’lib, mustaqil siyosiy dasturni ilgari suradi. Siyosiy yo’nalish bo’yicha “ittifoq “ a’zolari asosan “kelishuvchi” partiyalar qarashlariga yaqin turgan , bu partiyalar podshoh ag’darilgandan so’ng dastlabki oylarda hokimiyatni egallashni o’z oldiga maqsad qilib qo’yishadi, balki milliy demokratlar kabi jamiyatni qayta qurishning o’tkir muammolarini hal qilishda sivilizatsiyaviy usullarni taklif etdi. Ko’rsatilgan siyosiy tashkilotlar yetuk tuzilma va g’oyaviy birlashmalar emas edi. Ularning har birida izchil siyosiy tabaqalanish Jarayoni ro’y berardi, yangi yo’nalishlar ajralib chiqardi. 2-martdayoq O’rta Osiyo temir yo’li Bosh ustaxonalari ishchi larining namoyishida Turkistonda birinchi ishchi deputatlar soveti tuzildi. 3-martda Toshkent ishchi deputatlar soveti, 4- martda Toshkentda soldat deputatlari soveti tashkil etildi.Mart oxirlarida bu ikki sovet birlashtirildi.Shundan keyin dehqon deputatlari soveti tuzila boshlandi. Toshshahar ijroqo’mga Eski shahardan 8 nafar nomzod ko’rsatilgandi.Saylov 6-mart kuni jome’ masjidida bo’lib o’tdi. Ulardan ikki kishi jadidchilik harakatining yo’lboshchilari Ubaydulla Xo’jayev va Toshpo’latbek Norbo’tabekovlar saylandi.Jadidchilar xalqni yana namoyishga yig’ish va ini to’la qo’llab-quvvatlashiga qaror qildilar.Ular har bir mahallaga e’lon osib, unda eski shahar aholisini Toshshahar ijroqo’mga delegatlarni saylash munosabati bilan Chorsu maydonidagi Jome’ masjidida 9-mart kuni bo’ladigan saylovga taklif etdilar. Belgilangan muddatda 20 mingdan ziyod kishi yig’ildi. Yig’ilish ishtirokchilsri Ubaydulla Xo’jayevni rais, Munavvar Qorini rais o’rinbosari, Islombek Xudoyorxonovni majlis kotibi etib saylashdi.Musulmon an’analariga ko’ra Qur’onni yaxshi o’qiydigan Abdusalim 20

Qori hurriyat qurbonlari xotirasiga muqaddas suralardan o’qidi. 1917-yilning 14- martida bo’lib o’tgan “Sho’roi Islom” majlisida 15 kishidan iborat boshqaruvni tashkil etish haqida qaror qabul qilindi. “Sho’roi Islom” va uning boshqaruvi tarkibi bu tashkilot saflarida musulmon birligi g’oyasini birlashtirgan turli dunyoqarashdagi vakillar mavjudligi haqida guvohlik berdi.Ubaydulla Xo’jayev, Munavvar Qori, Abdulla Avloniy kabi jadidchilik harakatining taniqli yo’lboshchilari, “Sho’roi Islomning yuragi, uning faol kuchi edilar . “Sho’roi Islomoya” qaroriga muvofiq barcha viloyatlar va tumanlarga targ’ibotchilar yuborildi.Ular o’lkaning mahalliy aholisiga fevral inqilobi e’lon qilgan ozodlikning mohiyatini tushuntirish, siyosiy, diniy,ijtimoiy islohotlarni o’tkazish uchun “Sho’roi Islomiya” bayrog’I ostida birlashishga da’vat etilgandi. 20-martda eshonguzar mahalla guzarida Qumboy Tugusov va 21-martda qovun bozori yaqinida Munavvar Qori rahbarligida namoyishlar bo’lib o’tdi.Dastlabkisida 10ming keyingisida 5ming kishi qatnashdi.So’zga chiqqanlar tomonidan yig’ilgan ommaga Turkistonga demokratikrivojlanish uchun ozodlik berilgani yangi tarixiy sharoitda nimalar qilish kerakligi tushuntirildi.Ular barcha musulmonlarni birlashish va “Sho’roi Islomiya” musulmon tashkiloti qaroriga amal qilishga chaqirdilar.( “Najot”1977-yil.23-aprel). 1917-yil 6-aprelda bo’lib o’tgan tashkilotning umumiy majlisida uning raisi Abduvohid Qoriga Shayhontohur dahasiga qozi etib saylanishi munosabati bilan iste’fo berdi. Uning o’rniga majlis Ubaydulla Xo’jayevni bir ovozdan sayladi. “Sho’roi Islom”, “Najot’ va “Kengash” gazetalari uning nashr organlari sifatida faol chop etila boshlandi.”Sho’roi Islomiya”ning tashkil etilishi umumturkiston miqyosida, mahalliy aholining g’oyaviy, siyosiy va tashkiliy jipslashishi uchun muhim shart-sharoitlar yaratdi. Jumladan, “Sho’roi Islomiya “ tashabbusi bilan 16-21-aprelda I Umum Turkiston musulmonlar syezdi o’tkazildi.Mazkur siyosiy yig’inda o’sha davrning asosiy masalalar Urushga, muvaqqat hukumatga munosabat, Ta’sis majlisiga tayyorgarlik,Rossiya va o’lkada boshqarishning bo’lg’usi shakllari, oziq-ovqat taqchilligini yengib o’tish yo’llari boshqalar diqqat markazida turdi. 21

1927-yil aprelda Toshkentda Jadidchilik harakati yo’lboshchilarining tashabbusi bilan Turkiston musulmonlari qurultoyi chaqirildi.Unda o’lka musulmonlari sho’rosi saylandi.Uning tarkibida o’sha davr ning mashhur siyosiy arboblari Mahmudxo’ja Behbudiy, Ubaydulla Xo’jayev, Nosirxon To’ra, Muhammadjon Tinishboyev, Mustafo Cho’qayev va boshqalar kirdilar. Turkiston sovetlari hamda boshqa demokratik va milliy tashkilotlardan eski hokimiyat tuzilmalari qarshiligini sindirish uchun faol sa’y-harakatlar talab etildi.”Sh o’royi Islomiya” tashabbusi bilan mahalliy millatlar vakillaridan saylanadigan tuzilmaning tashkil etilishi shunday dastlabki urinishlardan biri bo’ldi. 1917-yil mart oyining oxiri, aprelning boshlarida bir qator mahalliy sovetlar va musulmon tashkilotlari o’lka, viloyat, harbiy gubernatorlari syezd boshliqlarini ishdan bo’shatish haqida qaror qabul qildi.Bu qaror yetakchi siyosiy tashkilotlar va harakatlar tomonidan qo’llab-quvvatlandi.Natijada general-gubernatorlik tugatildi. Eski boshqaruv apparati butunlay barham topdi. Muvaqqat hukumat ma’lum xalqlarning ezgu orzu-umidlarini ro’yobga chiqara olmadi. U xalqlarning o’z taqdirini o’zi belgilash g’oyasiga butunlay qarshi chiqdi.Markazda imperiyacha fikrlash mafkurasi hamon hukmronlik qilardi. Yangi hokimiyat tayanuvchi yetakchi siyosiy kuchlar shunday og’u bilan zaharlangan edi.Ma’lumki Turkistondagi yangi ma’muriyatning asosiy muassasalari Turkiston qo’mitasi muvaqqat hukumatning viloyatva uezd komissarlari ijroiya qo’mitalari, jamoat xavfsizligi qo’mitalari edi. Asosiy boshqaruv 1917-yil 7-aprelda Markaziy muvaqqat hukumat qarori bilan tasdiqlangan, Turk qo’mita qo’lida jamlangan edi. U Farg’ona, Samarqand, Sirdaryo, Kaspiy orti, Yettisuv viloyatlari, shuningdek, Xiva va Buxoro doirasida vakolatga ega bo’lib, unga mustahkam tartib o’rnatish va Turkiston o’lkasini tuzish yuklatildi.Muvaqqat hukumat Turk qo’mitasiningtashkil etilishini uning tayinlangan raisi N.N.Shepkin 1917-yil 14-aprelda Toshkentda ijroiya qo’mitalarining syezdida so’zlagan nutqida shunday asoslaydi: “Mamlakatni boshqarish muayyan yo’nalish bo’yicha amalga oshiriladi.Ichki gubernator ichki ishlar vaziri tomonidan mahalliy aholi bilan kelishmagan holda tayinlangan 22

komissarlar yuborildi va joylarda noxushlik hollari yuz bersa komissarlar almashtiriladi.Keyingi yillarda muvaqqat hukumat markazdan uzoqdagi va alohida sharoitlarga ega viloyatlarda xuddi Kavkaz va Turkiston o’lkasiga yuborilgan butun boshli qo’mitalar kabi, komissarlarni emas, balki butun boshli qo’mitalarni sayladi. Uchinchi – to’rtinchi chaqiriqlar davlat Dumasi deputati ichki ishlar vazirligining sobiq boshqaruvchisi Nikolay Nikolayevich Shepkin aprelning boshlarida poyezdda Toshkentga otlanarkan yarim yo’lga yetmayoq Turkiston qo’mitasi a’zolari o’rtasida ishlar taqsimlab olindi. Turkiston qo’mitasining dastlabki 9ta a’zodan 4 nafari turkiy millat vakillari edi. Davlat Dumasining I-chaqiriq a’zosi Alixon Bukayxonov (qozoq), Davlat Dumasining II-chaqiriq a’zosi Muhammadjon Tinishboyev (qozoq) va general mayor Abdulaziz Azizovich Davletshin (tatar) aftidan ularni Turkiston qo’mitasi tarkibiga kiritish bilan muvaqqat hukumat mahalliy aholi manfaatlarini hisobga olishga intilayotganini ta’kidlamoqchi bo’lgandir. Turk qo’mita Yettisuv viloyatidagi qirg’izlar (qozoqlarning) og’ir ahvoli haqidagi ma’lumotlar yetib kelganda ham sustkashlik va qobiliyatsizlik ko’rsatdi.Joylarga borib kelgan o’lka musulmonlari sho’rosi delegatlari shuni kuyinib aytishadiki,”Xitoydan qaytib kelayotgan qirg’izlarni ko’chmanchi Yettisuvliklar shavqatsiz o’ldirayotganliklari uchun favqulodda choralar ko’rish lozim ular o’ta muhtojlikka uchragan ocharchilikda qolishgan….” Turkqo’mita 1917-yil 19-aprelda qochoq qirg’izlar haqidagi masalani tingladi va qaror qabul qildi: “…Ular Prejevalskiy va Pishpea uyezdlarida qo’yilmasin, balki hosilsiz toshloq yerlarga joylashtirilsin”. Muvaqqat Yettisuvda ro’y berayotgan voqealar oshkor bo’lmasligi uchun barcha choralarni ko’rdi, biroq qozoqlar boshiga tushgan kulfat haqidagi ma’lumotlar tez orada musulmonlar joylashgan Volgabo’yi va boshqa joylarga yetib bordi. Shuningdek, rasmiy hokimiyat va yevropalashganligi soldat va xristian deputatlari sovetlari o’rtasidagi munosabat ham keskinlashdi.Garchi Turkqo’mita 23

o’z qarorlarini Sovetlar bilan qandaydir darajada muvofiqlashtirganlikka majbur bo’lsada, biroq, ular bilan kam hisoblashardi.O’sha yillardagi vaqtli matbuot materiallari bu haqda yorqin guvohlik beradi, xususan, matbuotda bir necha marta ta’kidlanganidek Turkiston qo’mitasi va sovetlar o’rtasidagi kelishmovchiliklar: “… qo’mitaning Turkistondagi demokratik va umuman, ijtimoiy tashkilotlardan ajralib qolganligi tufayli ro’y bergan “( “Turkistanskiy kuryer.1917. 18-may). May oyidan boshlab siyosiy qarama-qarshilik sezilarli darajada kuchaydi. Shepkin o’z navbatida markaziy muvaqqat hukumatga arz qilib, Petrograd soveti orqali Turkiston o’lka sovetining Turkqo’mita faoliyati ustidan nazorat qilishga urinishlariga chek qo’yishlarini so’radi. Oxir oqibatda Shepkin majburan tan oldiki, “Turkistonda muvaqqat hukumati kuchsiz , hatto yo’q darajada”. Turkiston ma’muriyati boshlig’ining musulmon aholisi orasida ro’y bergan siyosiy o’zgarishlar uning milliy o’zlikni anglashi haqidagi iqrorlari diqqatga sazovor. Jumladan, yuqorida keltirilgan xatda shunday ta’kidlanadi: “Shu paytgacha hokimiyat musulmonlarga tepadan qarar, ular esa sukut saqlardi. Endilikda zamonlar o’zgarmoqda va musulmonlar son jihatidan ustinligini ko’rsata boshladi. Ruslarning ma’naviy ustunligi kuchsizroq, nayzalar bilan qo’rqitish ko’proq ta’sir etadi.Turkqo’mitaning Turkiston o’lkasini boshqarishni isloh qilishga munosabati N.N.Shepkinning Petrogradda 15-iyunda Ichki Ishlar Vazirligida bo’lib o’tgan kengashda gi ma’ruzasida yanada aniq ifodalandi.Kengashda hokimiyatni sentralizatsiya qilish uni markazlashgan tizimga o’tkazish haqida so’z bordi. Amalda bu nimani anglatardi. Shunga qaror qilindiki, eng avvalo,muvaqqat hukumat vakolatiga ega o’sha qo’mita tasdiqlangan, viloyat komissarlari shaxsida joylarda o’lkaning hukumatning to’la qonli vakillari bilan ta’minlash lozim….O’zining umumdavlat ahamiyatiga ko’ra o’lka qo’mitasida hal etadigan va u tomonidan yuboriladigan umumiy masalalar markaz ixtiyorida qoldiriladi.Oxir-oqibatda muvaqqat hukumat Turkqo’mitasining kadet Shepkin boshqargan tarkibi tabiiy ravishda mahalliy siyosiy arboblar tomonidan qo’llab – quvvatlangani bois 1917-yil 1-iyulda o’z vakolatlarini topshirdi. 24

Ayni paytda hokimiyatda bo’shliq yuzaga keldi.Muvaqqat hukumat oldida Turkqo’mitaga rais tayinlash maqsadida masalasi turardi.Bu lavozimga aholi ommasi orasida katta obro’ga ega bo’lgan Turkistonning taniqli siyosiy arbobi Vadim Chaykinning nomzodi qo’yildi. Shepkin bundan ikki kun avval, o’lka musulmonlari tashabbusidan norozi bo’lib partiya bo’yicha o’rtoqlariga aytgan so’zlari shunday bo’lgan:”Chaykin musulmonlar bilan iskashib yuribdi, go’yo U mahalliy aholini sevarmish va ular haqida qayg’urarmish. O’rtoqlar! Men sizdan so’rayman axir bizga o’lka uchun faqat mahalliy aholini yaxshi ko’radigan va ularning choponiga suykalib yuradigan kishilar kerakmas…”. Shunday qilib, rus demokratlaridan yolg’iz nomzod millatlarga o’z taqdirini o’zi belgilash maqsadida masalasida to’liq huquq berilishining chinakam tarafdori Vadim Chaykin nomzodi yaxshi kutib olindi. Bu lavozimdan bosh tortganini V.A.Chaykin Ichki Ishlar Vaziri nomiga yozgan arizasida shunday asoslaydi: ”Sog’lig’im yomonlashganligi sababli Muvaqqat hukumatning Turkiston O’lkasi Raisi vazifasini egallash men uchun butunlay egallash mumkin emasligi tufayli va keyingi kunlarda Turkistonda yuzaga kelgan sharoitlardan kelib chiqib, bu haqda M.K. O’lka sovetining shoshilinch depeshalarida (diplomatik maktublar) xabar qilingan Qo’shma raisi o’z majburiyatlarini bajarishga kirishmog’i lozim edi. V.P.Nalivkinning Turkqo’mita raisi lavozimiga shoshilinch tayinlanishi hozitgi sharoitlarda Turkqo’mita va o’lka sovetlari o’rtasidagi tushunmovchiliklarning oldini olishga qulaylik yaratish mumkin, deb hisoblagan holda , - men muvaqqat hukumatning 8-iyuldagi buyrug’I bilan tayinlanganim qo’mita raisi mansabini egallashdan voz kechaman”. Shu o’rinda Perlin o;z ikkilanishlarini shunday ifodalaydi: “Bilmadik, o’rtoqlar, yaxshi ish qikdikmi yoki yomonmi, o’zingiz hukm chiqaring. Siz bizga hech qanday xabar bermadingiz, biz esa avvalgi ko’rsatmalar asosida harakat qildik”. Shunday qilib, Turkqo’mita raisi etib Ikkinchi Davlat Dumasi a’zosi, Farg’ona viloyatining sobiq vitse-gubernatori, mensheviklar yo’lboshchilaridan biri Vladimir Petrovich Nalivkin saylandi. Shaxsiy niyatlariga qaramay, yangi 25

rais ongsiz bo’lib chiqdi. Taniqli O’zbekistonlik olim B.V.Lunin to’g’ri ta’kidlaganidek, “Nalivkin murakkab va ziddiyatli sharoitda bir-biriga qarshi turgan turli siyosiy guruhlar o’rtasida ustalik bilan chap berishga , ziddiyatlarni bartaraf qilishga, kelishib bo’lmaydigan narsani kelishtirishga intildi”.Toshkentda sentabr kunlarida yuz bergan voqealar Turkqo’mitaga ayniqsa og’ir bo’ldi. Chor yakkahokimligining barham topishi bilan ijtimoiy hayotni demokratlashtirish siyosiy – iqtisodiy munosabatlarning yangi tuzilmalarini tarkib toptirish bo’yicha muayyan shart-sharoit yaratildi.Butun mamlakatda bo’lgani kabi, Turkistonda ham yangi Partiya, siyosiy harakatlar jadal tashkil etildi.Vakolatli ijtimoiy tashkilotlar yuzaga keldi, hokimiyat vazifalarning bir qismini o’ziga olishga intilgan Sovetlar yuzaga keldi. Birinchi markaz - yevropalashgan jamoa bo’lsa, ikkinchisi mahalliy aholini qamrab olgandi.Inqilob boshlanishi bilan chor boshqaruv tuzumini tugatish uchun keskin kurash boshlanib ketdi.Bu kurashda Turkiston aholisining ikki xil dunyoqarashiga ega vakillari faoliyati bilan bog’liq ham birlashtiruvchi, ham ziddiyatli omillar ko’zga tashlandi. Chidab bo’lmaydigan siyosiy institut va mustamlaka boshqaruv tuzilmalari tugatildi.Shu bilan birga, mahalliy o’zini-o’zi boshqarishning tashkil etishi, o’lkani boshqarishda mahalliy aholi ishtiroki shakllarini kuchaytirishga bo’lgan umidlar amalga oshmasdan qolib ketdi.Birinchi navbatda, bu muvaqqat hukumat va uning o’lkadagi vakolatli organi bo’lgan Turkiston qo’mitasining ichki ziddiyatli siyosati bilan bog’liq edi. Muvaqqat hukumat va Turkiston qo’mitasining g’ayrixalqchil siyosati ularning tarixiy mahkumligi va qonuniy ag’darilishini belgilab berdi. U asosiy shiorlardan biri milliy zulmni tugatish talabi bilan chiqishi mumkin bo’lgan milliy ozodlik harakatining tobora o’sib borishiga imkoniyat yaratdi.Bu harakatning boshida Turkistonga muxtoriyat huquqini berilishini talab etgan milliy demokratik ziyolilar turar edi.Turkiston milliy demokratlari tomonidan taklif etilgan “muxtoriyat” mafkurasi jahon va mintaqaviy mustamlakachilikka qarshi harakat g’oyalari, Yevropa, Osiyo, Rossiya mutafakkirlari, o’lka taraqqiyparvar 26

ziyolilarining o’z taqdirini o’zi belgilash muammolarini ijobiy idrok etish tajribalariga tayangan holda yaratildi. Shuni aytish kerakki, XIX-XX asr boshlarida Yevropa jahongirligi, Osiyo, jumladan Rossiya imperiyasi mustamlaka xalqlarning milliy o’zligini anglay borib, siyosiy mustaqillik va davlat suverenitetini qo’lga kiritishga intilishlarini tan olishga majbur bo’ldi.Fevraldan keyingi rivojlanishning dastlabki bosqichida Turkiston milliy harakatining yo’lboshchilario’zlarining ozodlik va intilishlarini Rossiya demokratik tashkilotlarni siyosiy qo’llab-quvvatlash hamda Muvaqqat hukumat islohotchilik faoliyati bilan ko’pjihatdan boshlamoqchi bo’lishdi.Jumladan fevral kunlari inqilobi Petrogradda bo’lgan taraqqiyparvarlarning vakillari hamda Davlat Dumasiga Turkistondan saylanadigan vakillar musulmon aholisini o’z=taqdirini o’zi belgilash huquqini talab qilish bo’yicha aniq reja ishlab chiqishga Darhol kirishdilar. Bu rejaga ko’ra, Turkistonda milliy muxtoriyat yagona Turkiston konfederatsiyasi tarkibida tashkil qilish taklif qilindi. Voqealarning tarixiy bir qancha rivojidan so’ng, Rossiyada kuchli markaziy organi bo’lgan demokratik respublikani ta’sis etishni yoqlab chiqqan syezd Turkiston xalqlari uchun muhim bo’lgan o’lka muxtoriyati, milliy tengsizlikni tugatish haqidagi masalalarga o’z munosabatini bildirmadi, Ularni Ta’sis majlisiga qoldirdi. Syezd muvaqqat hukumatga ishonch bildirish haqida bayonot qabul qildi va Muvaqqat hukumat Turkiston qo’mitasining o’lkaga muxtoriyat berish borasidagi raddiyasini qo’llab-quvvatladi.May oyida eserlar partiyasining o’lka syezdi ham shunday qaror qabul qildi. Toshkentda (1917 yil 9-17-aprel kunlari) Turkiston o’lkasining ijroiya qo’mitasi syezdi bo’lib o’tdi.Unda jamoatchilik tashkilotidan 171 delegat, yevropalik aholi vakillaridan 99, mahalliy aholi vakillaridan 72 kishi ishtirok etdi.Kuchlarning bunday etnik joylashuvi davlatni qayta qutish istiqbollarini muhokama qilish chog’larida ham o’z ta’sirini ko’rsatdi. Yevropalik vakillar tarkibidagi federativ davlat qurish tarafdorlarining bir qismi mahalliy millatlar uchun muxtoriyat berish haqidagi masalani xalqlarni 27

muayyan darajada madaniy va siyosiy rivojlanish bilan bog’lashga urindilar. Ular Turkiston xalqlari muxtoriyat olish darajasiga yetishmagan, shu bois ularga muxtoriyatdan keyinchalik foydalanish imkoniyati yaratib berishni lozim deb hisoblashdi. Mahmudxo’ja Behbudiy o’lka xalqlarini himoya qilar ekan faxr bilan shuni aytdiki bu xalqlar qadimiy tarix, madaniyatga ega, butun insoniyatning madaniy xazinasidan joy olgan, dunyoga mashhur allomalar, fiqhshunoslar, yuksak me’morchilik namunalarini bergan, o’z hayot tarziga ega, dehqonchilik, hunarmandchilik yuqori darajada rivojlangan xalqdir. Mahalliy xalqning hozirgi ahvoliga, uning nodonligiga chor hukumati aybdordir”. Ahmad Zaki Validiy o’z xotirasida qayd etishicha, u syezdda Rossiya Federativ davlat qurish tarafdori sifatida qatnashgan.Biroq Mustafo Cho’qayev kadetlar bilan, Islom Shoahmedov sotsial demokratlar bilan bog’liqligi tufayli, ularning ikkovi ham federatsiya g’oyasiga qo’shilishmagan. Syezd muhokama qilinayotgan masala bo’yicha “Rossiyaga davlatning ayrim viloyatlariga keng muxtoriyat berish, ayrim hollarda to’liq federativlik berish huquqlarini alohida himoyalash prinsiplari Asosida demokratik respublika o’rnatish ko’proq muvofiq keladi”. Behbudiy yagona shaharlar o’z-o’zini yoqlab chiqib, unda xalqlarni o’zaro tushunish ruhida tarbiyalovchi aholining madaniy jihatdan ancha rivojlangan qismini kamroq rivojlangan qismiga ta’sirini oshiruvchi organni proporsional tamoyil o’rniga yevropalik barcha o’rinlarning uchdan birini berishni taklif qildi. O’sha kuni ruslar orasida ikki oqim yuzaga keldi, ulardan birinchisi – “ishchi va deputatlar soveti” bo’lib mahalliy tashkilotlarni sovetlarni yaqinlashtirishga intildi. Unga qarshi bo’lgan ikkinchi oqim esa sobiq Toshkent hokimi Mallitskiy boshchilik qilgan guruhdagi odamlarni o’zida birlashtirdi.Ikkinchi oqimdagi ruslar mahalliy aholini ruslardan ajratib olish va bu bilan ikki qarama-qarshi guruhlarni yuzaga keltirishga intildi. 28

Iyul oyining ikkinchi yarmida Qozon shahrida bo’lib o’tgan II- ButunRossiya musulmonlar syezdi, “Ulamo” syezdi va musulmonlar harbiy syezdi qarorlari turkistonliklar hayotiga katta ta’sir ko’rsatdi. 1917-yil 17-iyulda ochilgan II ButunRossiya Musulmonlari syezdi barcha musulmon xalqlaridan 260 delegat qatnashdi. 1917-yil 17-20-iyulda Qozon shahrida bo’lib o’tgan musulmonlar harbiy syezdida shu narsa ta’kidlandiki, ButunRossiya musulmonlari harbiy sho’rosi ayrim musulmon hatbiy qismini tashkil etish ishida Rossiyaning barcha millatlari markaziy tashkilotlari bilan aloqaga kirishish, agar zarur deb topilsa ular bilan blok tuzish huquqiga ega. Biroq g’oyaviy kelishuvga erishish mumkin bo’lmadi. ButunRossiya miqyosida ham turli musulmon siyosiy oqimlari o’rtasida ziddiyatlar saqlanib qoldi.Turkiston jamiyatini ajratib tashlagan ziddiyatlar milliy g’oyani amalga oshirish yo’llarini qabul qilishdagi turli-tumanliklarda, o’lkani ijtimoiy qayta qurish istiqbollarida namoyon bo’lgan edi.Bu ziddiyatlar Turkistondagi eng yirik musulmon siyosiy tashkilotlaridan biri – “Sho’roi Islomiya”ning Parchalanishiga olib keldi.1917-yil undan yangi musulmon siyisiy birlashmasi – “Sho’roi Ulamo” ajralib chiqdi.Sho’roi Islomchilar kabi turkiston ulamochilari hamislom an’analariga tayanishdi, undan Rossiya mustamlakachiga qarshi kurashda foydalanishga intilishdi.Ko’proq feodal diniy qarashlarni o’zida aks ettirgan ulamochilar maishiy va ijtimoiy hayotda an’anaviy patriarxal feodal negizlarni saqlab qolish, shariat qonunlari tamoyillariga tayanuvchi islom davlatini barpo etish tarafdorlari bo’lib chiqishdi. Shunday qilib, fevral inqilobidan keyingi rivojlanish xalqlarning milliy o’z taqdurini o’zi belgilash va Rossiyada milliy davlat qurishning yangi modelining tarkib topish muammosini ob’ektiv ravishda oldinga surdi.Biroq muvaqqat hukumat oqilona milliy dasturni taklif etishga noqobil bo’lib chiqdi, milliy davlatni yangilashning ayrim sermahsul g’oyalari burjua – demokratik va sotsialistik yo’nalishdagi Rossiya siyosiy partiyalarining dasturiy hujjatlaridan o’rin oldi. Biroq ular ham o’zlarining amaliy faoliyatlarida imperiyacha fikrlash asoratidan qutula olmadi. 29

Bunday yondashuv Turkistonda ham o’z aksini topdi.Turkqo’mita Markaziy hukumatning vakolatli vakili sifatida dolzarb bo’lib turgan milliy etnik muammolarni o’z paytida hal etishga yetarli e’tibor bermadi.O’lka aholisi yevropalik qismining ommaviy ijtimoiy siyosiy tashkilotlari faoliyatida milliy masalani hal etishda o’sha sustkashlik namoyon bo’ldi.Rossiyada federativ davlat qurilishi, Turkiston muxtoriyati chegaralari haqidagi tushuncha milliy musulmon tashkilotlari, turkistonlik ziyolilar ilg’or qismining nazariy va amaliy faoliyati tufayli kengaydi. Ayni paytda, 1917-yilning islohotchilik harakati xilma-xil qarashlar va siyosiy ehtiroslardagi kishilarni birlashtiruvchi turli tuman harakatlarni yuzaga keltirdi.Ularda o’rtacha liberallardan to inqilobiy demokratlargacha, islom davlatini yaratish tarafdorlaridan to ijtimoiy rivojlanishning g’arb modeli muxlislarigacha bor edi.Shu bois o’lkani boshqarishning asosiy masalalarini ko’rib chiqishda dolzarb ijtimoiy-siyosiy muammolarni hal etishda fikrlar birligi yo’q edi.Islohotchilarning milliy davlat qurish muammosi bo’yicha qarashlarida g’oyaviy turfa fikrlilik namoyon bo’ldi: ham konstitutsiyaviy – monarxik, ham muxtoriyatchilik, ham respublikachilik (dunyoviy va diniy islomiy jihatdan ) yo’nalishlari yuzaga keldi. Biroq, g’oyaviy – siyosiy qarashlar xilma-xil bo’lsa-da, tarixiy an’ana va urf-odatlarga, milliy mentalitetga tayangan holda davlatchilik tashkil etish g’oyasi, o’ziga xos milliy – etnik rivojlanish haqidagi orzularning birlashtiruvchi vazifasini bajardi. 30

2.Turkiston muxtoriyati: ozodlik va milliy davlatchilikning tiklanishi uchun kurash 2.1.Ozodlik va milliy davlatchilikning tiklanishi uchun kurashlar “Turkiston Muxtoriyatining o’ziga xos xususiyati va tarixiy ahamiyati shundaki, o’lkaning ko’p asrlik tarixi mobaynida ilk bor demokratiyaga asoslangan milliy demokratik davlat tuzildi”. 1 . Shahar Dumasiga saylovlar yakunlari Turkiston aholisining musulmon qismi faollashuvi darajasini va siyosiy ongi o’sayotganini ko’rsatdi.Bunday sharoitda o’z taqdirini o’zi belgilash jarayoni rivojlana boshladi.Buni Turkistondagi siyosiy vaziyatni bayon etgan turkshunos G.Safarov shunday qayd etadi…”1917-yil sentabrida ishchi va soldat ommasi sifatidagi rus milliy imtiyozli kamchilikning inqilobiy intilishlari o’rtasidagi qarama-qarshilik yuzaga qalqib chiqdi.Birlariga eski shahar va qishloq o’rniga bo’lsa ham, non va ozodlik kerak edi”. 1917-yil yoziga kelib fevraldan keyingi rivojlanish jarayoni yangi bosqichga kirdi. Umummilliy bo’hronning yetilishi uning o’ziga xos belgisi edi.Muvaqqat hukumatning yarim yillik faoliyati mamlakat xo’jaligini vayronagarchilikka olib keldi.Turkiston o’lkasini og’ir iqtisodiy inqiroz qamrab oldi.Oziq – ovqat yetishmovchigi xalq boshiga tushgan eng og’ir kulfatlardan biri bo’ldi.Bu muvaqqat hukumatning biron-bir yo’l bilan xalq ahvolini yaxshilashga noqobilligidan guvohlik yubordi.Ocharchilik tufayli o’lim hollari tobora ortayotgani haqidagi tashvishli ma’lumotlar turli joylardan kela boshladi. “Hurriyat”, “Kengash” gazetalarida e’lon qilingan xabarlar bundan guvohlik beradi. Kuchayib borayotgan ocharchilik va ishsizlik davom etayotgan imperialistik urush, ortib borayotgan milliy zulm va ezib ishlatish mehnatkash omma noroziligiga sabab bo’lgan omillardan biri bo’ldi.Bularning barchasi ham markazdagi, ham joylardagi inqiroz bilan bog’liq edi.Shu bois hokimiyat haqidagi masala birinchi o’ringa chiqdi. 1 Ziyoyev.H. “O’zbekiston mustaqilligi uchun kurashlarning tarixi”. Toshkent.”Sharq”.2001y.330-bet. 31

Muxtoriyatning bundan keyingi taqdiri deb hisoblanadi, milliy demokratlar, ayni hokimiyat masalasiga bog’liq. Toshkentning yevropaliklar yashaydigan qismida bolsheviklarning ta’siri kuchli edi. Ishchi va soldat deputatlar sovetining 30-avgustda bo’lib o’tgan kengaytirilgan yig’ilishida Kornilov isyoni haqidagi masala muhokama qilinayotganda toshkentlik bolsheviklar butun hokimiyatning sovetlarga berilishini talab qilishdi.Toshkent ishchi va soldat deputatlari soveti qat’iy aynan inqilobiy xalq hokimiyatini hat tomonlama qo’llab-quvvatlashni qat’iylik bilan bildirdi. 1917-yil 8-sentabrda Toshsovet ikkinchi zarbaga uchradi.Bu hol Toshsovet a’zosi X.L.Vaynshteyn taklif etgan qarori muhokama qilinayotgan Turksovet o’lka va Sirdaryo viloyat sovetlarining birlashgan majlisida yuz berdi.Toshkentdagi yirik korxonalar bosh temir yo’lustaxonalari harbiy qismlarda bolsheviklarning keng targ’iboti ta’sirida ular tomonidan hokimiyatni sovetlarga berish va inqilobiy qo’mitalarni tashkil etish haqidagi qarorlar qabul qilindi. (“Rabochiy delo”.1917.10-sentabr.). O’lka hokimiyatini tashkil etish haqidagi masalani qo’ydi. Unda quyidagi mazmunda qaror qabul qilindi: ikkinchi turkiston o’lka umummusulmonlar syezdi soldat va ishchi deputatlari sovetlariga hokimiyatni berishga qarshi chiqdilar. Hokimiyat mamlakatning barcha kuchlariga tayanmog’i ya’ni umumxalqniki bo’lmog’i lozim. (“Kengash” 1917-yil 12-sentabr.) Mahalliy matbuot sahifalarida muhokama qilingan milliy masalalarda muxtoriyatchilar o’z munosabatlarining asosiy harakatlari haqida qat’iy fikrlarini bildirdilar. II Musulmon syezdi komissarlar haqida fikr yuritar ekan, rais etib saylangan Ubaydulla Xo’jayev Rossiyada chiqadigan “Yedinstvo” Gazetasiga intervyu berib, shuni ta’kidladiki, “Xalqlarning o’z taqdirini o’zi belgilash erkinligi haqidagi ulug’ inqilobiy shior u kafolatlangan barcha erkin hayotni o’z ichiga oladi. (“Yedinstvo”. 1957-yil. 7-sentabr”). Turkistonliklar ayniqsa toshkentlik ishci – soldatlar bolshevistik targ’ibot ta’sirida tobora radikallashib bordilar. 12-sentabrda Aleksandr bog’ida birinchi va 32

ikkinchi Sibir polklari, soldatlari, temiryo’lchi ishchilar va boshqalar ishtirok etgan namoyish bo’ldi. Oziq-ovqat muammolatini muhokama qilishdan boshlangan namoyish bolsheviklar ta’sirida siyosiy xususiyat kasb etdi. Namoyish RSDRP(b) IV syezdining iqtisodiy negizi asosida ishlab chiqilgan bolshevistik qarorini qabul qildi. Uni bajarilashining asosiy shart-sharoiti sifatida barcha hokimiyatning ishchi – soldat va xristian deputatlariga olg’a surildi. Toshkent ijroqo’mi tomonidan amalga oshirilgan mahalliy to’ntarish natijasida muvaqqat hukumatning o’lka vakillari hokimiyatini ag’darib tashlashga urinishlar bo’ldi. Bu bilan Toshkent bolsheviklari Turkistonni fuqarolar urushi ostida qoldirdi. O’lkaning ko’pchilik ishchi va soldat deputatlari sovetlari boshchiligidagi bolsheviklar tomonidan hokimiyatning egallab olinishini qoraladilar. Jumladan, Farg’ona viloyati soveti ishchi xristian soldatlarga barcha rus va musulmon aholisiga o’zining “Muvqqat inqilobiy qo’mita” deb atovchi o’zboshimcha tashkilotining hech qanday farmoyishini tan olmaslik, shuningdek, o’ziga qo’shinlar qo’mondoni lavozimini noqonuniy o’zlashtirib olgan Perfilyevning barcha buyrug’lari ko’rsatmalari bajarilmasin deya murojaat etdi. Inqilobiy qo’mitalar Toshsovetga qarshi Namangan, Qo’qon, Samarqand va boshqa shaharlar sovetlari ham bunday norozilik qarorlarini chiqardi. O’lkamussho’ro “Sho’roi Ulamo”, “Turk federalistlari” partiyasi va boshqa milliy tashkilotlar sentabr voqealarining dastlabki kunlaridanoq inqilobiy qo’mitaning hokimiyatni egallab olishini qoraladilar va uning hatti-harakatlarini musulmon manfaatlari va huquqlarini inkor etish sifatida baholadilar.Keskin o’zgargan siyosiy sharoitlarda Toshkentda 13-sentabr kuni Turkiston o’lka tashkilotlarining navbatdagi yig’ilishi bo’lib o’tdi. Unda fikr almashinuvidan so’ng Turkiston o’lka tashkilotlari soldat, ishchi, xristian, qirg’iz va umummusulmon deputatlari sovetlarini qo’shish va birlashtirish haqida bir ovozdan qaror qabul qilindi. Olkamussho’rodan birlashgan qo’mita qatoriga Ubaydulla Xo’jayev va Mustafo Cho’qayevlar kiritildi. Biroq, demokratik kuchlarning bu birlashmasi birgalikda uzoq harakat qila olmadi, chunki, Toshkentda harbiy holat joriy qilingandan so’ng 33

sovetlar boshqa shaharlarga ko’chirildi. Jumladan, ishchi va soldat deputatlari o’lka soveti 14-sentabrda Skobel shahriga ko’chib o’tdi. O’lkamussho’roning ko’pchilik a’zolari keyinchalik, Qo’qonga ko’chob o’tishdi.Sentabr voqealari Turkistondagi siyosiy jarayonlarning keyingi yo’liga chuqur ta’sir ko’rsatdi. “Sentabr isyonidan keyin butun Turkiston bo;ylab yuzaga kelgan boshboshdoqlik va umumiy hokimiyat inqirozi sharoitida musulmonlar o’zlarining Erkparvarlik intilishlarini amaliy bajarish imkoniyatini ko’rdilar. Muxtoriyatchilik harakati o’z rivojlanishida yangi bosqichga kirdi. “Sho’roi Ulamo” va “Xaloyiq” jamiyatlari tashabbusi bilan Toshkentda 17-20- sentabrda Turkistonlik va qozoq musulmonlari syezdi bo’lib o’tdi.Unda 500dan ziyod delegatlar ishtirok etdi.Qurultoyda “Sho’roi Ulamochilar” yo’lboshchisi Sherali Lapin kirish nutqi so’zladi. U kun tartibini o’qib eshittirdi va ishchi hay’at saylashni taklif etdi.Syezdning kun tartibi quyidagi masalalarni qamrab oladi. 1 Turkiston o’lkasining bo’lg’usi siyosiy qurilishi. 2 Oziq – ovqat masalasi. 3 Yer va suvdan foydalanish. 4 Sud. 5 Maktab masalasi. 6 Masjidlarni boshqarish. 7 Vaqf masalasi. 8 Zemstvo haqida. 9 Xotin – qizlar masalasi. 10 Musulmon siyosiy partiyalarini tashkil etish. 11 Musulmon o’lka sho’rolarni tashkil etish. 12 Musulmon aholisini o’lkani ma’muriy boshqarishga jalb etish. 13 Ta’sis masalasi haqida va boshqa masalalar. Syezdning butun ishi birlashtirish, o’lka miqyosida birlik o’rnatishga intilish,ta’sis majlisi saylovlariga tayyorgarlik o’ta g’oyaviy qarashlardan qat’iy nazar, Rossiyalik musulmonlardan munosib kishilarni ko’rsatish ruhida o’tdi.Turkiston va qozog’iston musulmonlariga siyosiy rahbarlik uchun “Sho’roi 34

Islimiya”, “Turon” va boshqa tashkilotlar o’rniga yagona “ittifoqi muslimin” partiyasini tashkil qilish haqida qaror qabul qilindi. Hokimiyatning ijroiya organi sifatidagi respublika hukumati o’z faoliyatini alohida kotibiyat orqali amalga oshiradigan bo’ldi.Kotibiyatning hatti- harakatlarida esa Turkiston federal parlamenti oldidagi ma’suliyati ko’zda tutildi.Syezd harakatlarida Turkiston federatsiyasi pul bosib chiqarish, bojxona, federativ bank,tinch paytda federatsiyaning chet el davlatlari bilan chegaralarni qo’riqlashuchun o’zining militsiya va qo’shiniga ega bo’lish ko’zda tutildi. Urush paytida tashqi chegaralarni qo’riqlash uchun o’zining militsiya va qo’shiniga ega bo’lish ko’zda tutildi.Urush paytida tashqi chegaralarni qo’riqlash Rossiya respublikasi hukumati tomonidan amalga oshirilardi. Bu holatda Turkiston federatsiyasi qo’shini komanda munosabatida Rossiya respublikasi ixtiyoriga to’liq o’tadigan bo’ldi. Sotsial – demokratlarning radikallashgan guruhlari rus ishchi va soldatlarini qo’llab-quvvatlashga tayanib hokimiyatni har qanday vositalar bilan egallab olishga o’z da’volarini to’xtatmadi.Bolsheviklarning hokimiyatni radikallashgan sovetlarga berishga qat’iy intilish nafaqat mahalliy aholi Turkiston yevropalik jamoasini demokratik kuchlar orasida salbiy munosabat uyg’otdi. Bu hol 1917-yil 10-sentabrdan 10-oktabrgacha bo’lib o’tgan turkiston ishchi va soldat deputatlarining II-favqulodda syezdi ishlagan kunlarda ayniqsa, aniq ko’zga tashlandi.Oktabr to’ntarishi Rossiya davlati va Turkiston tarixida yangi sahifani ochdi.Ma’lumki, 1917-yil 25-oktabrda Petrogradda qurolli qo’zg’olon amalga oshirildi.O’sha kuni kech soat 5 da Toshsovetijroqo’mning yashirin majlisida o’lkada qurolli chiqish rejasi muhokama etildi. 28-oktabrda ertalab soat 6da yangragan bosh temir yo’l ustaxonalari gudogi Toshkentda oktabr to’ntarishi boshlanganidan darak berdi. Shundan so’ng butun hokimiyat Toshsovetga o’tdi. 1- noyabrda Toshsovet temiryo’l liniyasi orqali quyidagi telegrammani yubordi: “Sovet butun hokimiyatni qabul qildi.hokimiyatni o’z qo’lingizga olingiz! “ Petrogradda bolshevistik qo’zg’olonning g’alabasi va sovet hokimiyatining hujjat va dekretlari Turkiston siyosiy hayotida murakkab jarayonlarga sabab bo’ldi. Bu paytga kelib uch asosiy yo’l ajralib chiqdi. 35

Birinchisi, mahalliy aholining keng qatlamlari manfaatlarini o’z ichiga olgan bo’lib, milliy o’z taqdirini o’zi belgilashga oid huquqini ta’minlashda o’z ifodasini topdi. Ikkinchi, siyosiy yo’l Rossiya tarkibida cheklangan muxtor huquqlarni beruvchi demokratik jarayonlarni kengaytirishga qaratilgan edi. Uchinchisi, lenincha yo’l –yagona sovet imperiyasi makonida xayoliy kommunistik jamiyatni barpo etishga yo’naltirilgan bo’lib, biroq dastlabki paytda lenioncha rahbariyat o’zining asl maqsadlarini, turli vositalar yordamida niqoblashga intilgan edi. Bolshevistik markaziy rahbariyat davlatchulik siyosatini davom ettirdi.Bu hol mahalliy kommunistlarning ochiqdan-ochiq harakatlari tufayli yanada chuqurlashdi.Petrograd va Toshkentda bolsheviklarni Hokimiyatni egallash haqidagi xabari joylarda turlicha qabul qilindi.Toshkentga qarama-qarshi mazmundagi telegrammalar kela boshladi.Ularning ba’zilari ushbu voqeani ma’qulladi, boshqalari esa salbiy munosabat bildirdi.Musulmon yo’lboshchilarining munosabatini milliy matbuot sahifalarida e’lon qilingan sahifalarda bilish mumkin.Jumladan, “Hurriyat” gazetasi oktabr to’ntarishining dastlabki kunlaridayoq mamlakatdagi siyosiy vaziyat haqida xabarlar berdi ayni toshkentda yuzaga kelgan vaziyatdan tashvishga tushgan o’lka demokratik tashkilotlari 2-noyabrda muvaqqat o’lka hukumatini tashkil etish masalasiga bag’ishlangan birlashgan majlisini o’tkazdi. Majlis a’zolarining bir qismi qamalgan, bir qismi qochib yashiringan. Turkiston muvaqqat qo’mitasi bilan birgalikda darhol 9 kishidan iborat Turkiston qo’mitasini tashkil etish fikriga keldi. Ulardan 3 vakil ishchi va soldat deputatlari, o’lka sovetidan 1 vakil, musulmon deputatlari o’lka sho’rosidan 1 vakil, qirg’iz deputatlari o’lka sovetidan 1 vakil, eserlar partiyasi Mkdan 1 vakil , sotsial demokratlar partiyasi o’lka byurosidan saylandi.Qo’mitada 21 kishidan iborat kengaytirilgan demokratik kengash tashkil etildi.Undan atigi 2o’rin o’lka musulmonlariga ajratildi.7-noyabrda barcha demokratik tashkilotlar hamda soldat, ishchi, xristian, qirg’iz va musulmon 36

deputatlari sovetlari sotsialistik partiyalar o’lka syezdi chaqirilajagini bildirib o’lkaning barcha shaharlariga telegramma orqali xabar yubordi. Uchinchi o’lka sovetlar syezdi arafasida bir qator muhim voqealar ro’y berdi. 12-noyabrda Toshkentda o’lkaning turli shaharlaridan kelgan musulmon delegatlari ishtirok etgan o’z-o’zini boshqaruv vakillari syezdi o’z ishini boshladi. Shu kuni Rossiyaga ta’sis majlisiga saylovlar boshlandi.Ular 75 saylov okruglarida bir necha hafta davom etdi. Yosh senzi harbiy xizmatchilar uchun 18 yoshni va fuqarolar uchun 20 yoshni taklif etdi.Mulkiy, o’troqlik, savodxonlik va boshqa senzlar ko’zda tutilmadi, xotin-qizlarga teng saylov huquqi berildi.Shuni ta’kidlash lozimki, saylovlar Rossiyaning hamma rayonlarida sovet hokimiyati o’rnatilmagan bir sharoitda olib borildi. 12-15-noyabrda o’tkazilgan “Turli musulmonlar guruhlarining birlashgan majlisi” o’sha kunlardagi sezilarli voqealardan bo’ldi. Mazkur majlisda ko’zda tutilganidan ko’p ishtirokchilar qatnashgani uchun unga III-o’lka musulmonlar syezdi maqomini berish zarur deb topildi.Milliy musulmon tashkilotlarining Yo’lboshchilari o’lka aholisining ko’p millatli tarkibini hisobga olishga doimo demokratik tamoyillarga rioya qilish fikrini uqtirdilar. Toshkentda 15-noyabrda ishchi, soldat va krestyanlarning deputatlari sovetining III-o’lka syezdi o’z ishini boshladi. Davlat hokimiyati tuzilishi haqidagi masala uning diqqat markazida bo’ldi.Syezd qizg’in bahslar uyg’otdi, unda yetakchi siyosiy birlashmalarning o’lka kelajagi haqida fikrlari tugal oydinlashdi. Turkiston mahalliy aholisining o’z taqdirini o’zi belgilash huquqini ta’minlashga bo’lgan siyosiy irodasi, sovet hokimiyatiga qarshi keskin noroziligiga IV-favqulodda Turkiston o’lkasi musulmonlari syezdi qarorlarida o’z aksini topdi. U 1917-yil 26-noyabrda Qo’qonda o’z ishini boshladi.Syezdda yetilgan nomalar ancha oldin yuborildi.Biroq ular pochta telegraf xizmatchilarining cho’zilgan ish tashlashi (zabastovkasi) tufayli joylarda kechikib olindi. Musulmonlar qurultoyi ochilishi arafasida 25 noyabr kech soat 7da “Sho’roi Islomiya”ning Qo’qondagi qarorgohida majlis bo’lib o’tdi. 37

Unda mandat komissiyasi va hay’atining taxminiy tarkibi masalalari ko’rib chiqildi. Syezd tomonidan Turkiston Muxtoriyati e’lon qilinib, davlat tuzilmalari shakllana boshlagani ulkan ahamiyatli voqea bo’ldi. Umummusulmon syezdi tomonidan Turkiston Muxtoriyatining tashkil etilishi o’lka bo’ylab katta shov- shuvlarga sabab bo’ldi. 1-dekabrda Namangan uezdida 10 mingga yaqin kishi ishtirok etgan namoyish bo’lib o’tdi. “Yashasin Muxtoriyat va uning hukumati! ” deb yozilgan bayroqlar o’quvchilar qo’lida hilpirar edi.(“Ulug’ Turkiston.”1917, 13-dekabr). Milliy davlatchilikning qaror topishini jo’shqin muborakbod etib, matbuotda taniqli ma’rifatparvarlar, diniy,jamoat va siyosat arboblariga birin-ketin chiqishlarqilib, muxtoriyatni tabrikladilar. Ular orasida Behbudiy, Mirmuhsin Shermuhammad o’g’li, Abduhamid Cho’lpon, Hamza, Kabir Bakirov, Islom Shoahmedov va boshqalar bor edi. Turkiston xalqining muxtoriyat uchun olib borgam kurashida 1917-yil 17-dekabrda bo’lib o’tgan voqealar tubdan burilish nuqrasi bo’ldi.Shu kuni inqilobdan so’ng Turkiston zaminida ilk marotaba xalq qoni to’kildi.Turkiston Muxtoriyatining muvaqqat hukumatni mabludi sharif bayrami kuni, ya’ni 13-dekabrni “Turkiston muxtoriyatinig milliy Jamg’armasiga pul yig’ish kuni deb e’lon qildi hamda bu mablag’ mustaqillik va ozodlikni mustahkamlashga xizmat qilishni boshladi. Bayram arafasida Toshsovetga eski shahar aholisi nomidan miting va namoyish o’tkazish uchun ariza tushdi.Toshsovet qaroriga ko’ra, miting va namoyish Toshkentning eski shahar qismida o’tkazilishi ma’qullanib, yangi shaharga o’tkazishga ruxsat berilmadi. “Nasha gazeta”ning axborotiga ko’ra, Toshsovet aholisining keng ommaviy rus aksilinqilobchi to’dalarning nayranglariga uchib, Ko’r-ko’rona ravishda jabrdiyda bo’lib qolmasligining oldini olgan (Nasha gazeta”1917,15-dekabr) Bolsheviklarning ikkiyuzlamachilik siyosati Turkistonda muxtoriyat uchun milliy harakatning rahbariga yaxshi ma’lum edi. 38

Shu jihatdan U.Xo’jayevning IV-musulmon syezdi ish kunlaridagi nutqi diqqatga sazovordir. U bolshevistik hokimiyat tomonidan milliy masalaning hal etilishi istiqbollariga baho berib, shuni haqqoniy ta’kidlagan ediki, “Rossiyada haqiqiy hukumat yo’q.Rossiya hududida yashovchi barcha millatlar bolsheviklar bilan kurashga otlangan. Butun Rossiya ta’sis majlisini chaqirich haqidagi vazifalar faqat quruq gap ekanini ko’rsatar edi. Faqat Turkiston muxtoriyatini mustahkamlash bilangina, ko’zlangan ozodlikka erishish mumkin edi.Shu jihatdan olganda eng asosiysi , xalq ommasi demokratik siyosat partiya va harakatlarni faol qo’llab-quvvatlashni ta’minlash, shuningdek, Xalqdan ishonch mandatini olish yo’li bilan shakllanayotgan davlat tuzilmasini qonuniylashtirishda ko’rindi.Musulmon, ishchi, soldat va deputatlarning I-favqulodda syezdi shu talablarga javob berishi kerak edi. Bu syezd 1917-yil 25-dekabrda Qo’qonda ochildi.Unda Turkistonda hokimiyat va boshqaruv shaklini belgilash ko’zda tutildi. Ma’lumotlarga ko’ra syezdda 200ga yaqin vakil qatnashdi: 93 kishi Farg’ona viloyatidan, 40 kishi Samarqanddan, Buxorodan 4 kishi va hokazo..Syezd qatnashchilari 13-dekabrda halok bo’lganlar xotirasi uchun Qur’on tilovat qildilar.Shundan so’ng delegatlar hay’at tarkibini saylashga kirishdi.Uning tarkibiga jumladan, Abdulla Avloniy va Sanjar Asfandiyorov kiritildi.Bir necha kunlik bahslardan so’ng,syezd 1917-yil noyabr oyida umummusulmonlar syezdida tuzilgan muvaqqat hukumatni qo’llab-quvvatlash, uning tarkibidagi musulmon, ishci, soldat va krestyan deputatlari syezdida saylangan vakillarni kiritishga qaror qildi.Shuni ta’kidlash lozimki, o’sha kunlarda syezdda V.I.Lenin huzuriga maxsus vakillar yuborish masalasi ham muhokama etildi.Zotan, sovet hokimiyatining rahbari shaxsan o’zi turkistonliklarga muxtoriyat qanday bo’lishini tushuntirib beradi deb umid qilindi.Biroq, syezd oxir – oqibatda Petrograddagi xalq komissarlar sovetiga telegramma yo’llaydigan bo’ldi. Toshkentdagi sovet hokimiyati vakillari Qo’qondagi voqealarni diqqt bilan kuzatibgina qolmay, balki uning rivojiga o’z ta’sirini o’tkazishga boshlaydi.O’lka syezdi shuni ham ta’kidlaydiki, Turkiston musulmonlarining IV favqulodda syezdi, 39

burjuaziya syezdi bo’ldi degan bolsheviklar tomonidan aytilgan gaplar haqiqatga to’g’ri kelmaydi. Zotan, 27-noyabrdagi syezd, u musulmonlar syezdi bo’lib, unda butun aholi vakillari qatnashdi. “Milliy sho’ro” ya’ni butunRossiya musulmonlari ijroqo’mi muxtoriyatchilarning shakllangan milliy demokratik davlat rahbariyat sifatida tan olish, haqidagi talablarni qo’llab-quvvatladi.Farg’ona ulamolari “Hadis”dan musulmon ummati birligi to’g’risidagi aytilgan so’zlarni misol keltirib Toshkentliklarni Qo’qonda tashkil topgan muxtoriyardan ayrilmaslikka ittifoq va birlikka chaqirdilar. Shularni fikr qilish mumkinki, bu kelishmovchiliklar Turkiston Muxtoiyati bundan keyingi taqdiriga muayyan darajadagi salbiy ta’sir ko’rsatdi.O’sha kunlarda musulmonlarning ko’p ming kishilik mitingi haqida hikoya qilib, u qabul qilgan qarorda yig’ilgan o’zboshimcha muvaqqat hukumat hokimiyatni tan olmaydilar deb bayon etilganini tasdiqlaydi. (“Nasha gazeta”, 1917-yil, 18-yanvar) 40

2.2 Muxtoriyatchilar harakatining yemirila borishi Tinch yo’l bilan hokimiyatni olishga ishongan Turkiston Muxtoriyati o’zini himoua qilishga yetarli tayyor bo’lmadi.Shunga qaramay muxtoriyatchilar sovet qo’shinlari hujumini 3 kun qaytardi. “Turkiston, turkistonliklar uchun “ shiori bilan chiqqan muxtoriyatchilar muqaddas urush g’azovot e’lon qildilar va viloyatlardan yordam kutdilar.Biroq, afsuski, muxtoriyatchilar boshqa joylardan yetarli darajada harbiy yordam olishmadi.Ayni paytda Turkiston o’lkasi H.K.S. Toshkent, Namangan, Samarqandda shahar dumalarini tarqatdi.Sobiq general- gubernator kansellariyasini tugatdi.Burjua gazetalarini yopdi. Paxta zahiralarini musodara etdi.Neft qazib chiqarish baliqchilik sanoati, Xiva kemachilik jamiyati, barcha bosmaxona va tipografiyalarda milliylashtirishni o’tkazdi. F K (favqulodda komissiya) tashkil etdi. Din davlatdan va maktab dindan ajratilishi e’lon qilindi.Qo’qon musulmon aholisi rus va armanlarni qirg’in qilib, shaharning yevropaliklar yashaydigan qismi vayron etdi degan atayin tarqatilgan mish-mishlar bolshevistik sovetlarga sodiq harbiy bo’linmalar orasida musulmonlarga qarshi qahr-g’azab uyg’otishga xizmat qildi. Qo’qon hukumati esa bor-yo’g’i bir necha harbiy qismlar va qipchoq otlig’ soldatlarga tayanardi. Muxtoriyatchilar 11-fevraldan 12-fevralga o’tar kechasi gvardiyachilar yordamida Qo’qon qal’asiga hujum uyushtirildi.Ularning boshqa bir qurollangan qismi, telefon aloqasi uzilgunga qadar sodir bo’layotgan voqea to’g’risida Toshkentga xabar berish va harbiy yordam so’rashga ulgurgan edi. 13-fevral kechasi soat 3da Farg’onadan 4 zambarak va 4 pulemyot bilan qurollangan 120 dan ortiqroq kishilik harbiy qism yetib keldi.Shu kunning o’zidayoq inqilobiy qo’mita muxtoriyat hukumatiga talabnoma yo’llab, kunduzgi soat 3ga qadar qurol-yarog’ni topshirish vakolatlaridan voz kechib, sovet hukumatini tan olish shartini qo’ydi. Muxtoriyat a’zolari bolsheviklar talabini javobsiz qoldirdilar Shundan keyin inqilobiy qo’mita Muxtoriyat hukumat a’zolarini hibsga olish to’g’risida qaror chiqardi.Ushbu sharoitda Turkiston Muxtoriyati rahbarlari 41

Revkomni muzokara olib borishga taklif etdi.Muxtoriyatchilar shartlari quyidagicha edi: Shaharni birgalikda boshqaruvchi organ tuzumi, albatta tarkibida muxtoriyatchilar vakillari ortiq bo’lishi kerak:Qal’ani bu organ nazoratiga topshirish; militsiyadan boshqa hammani qurollantirish, o’lka hukumatining shariatga zid dekretlarni ma’n etish va boshqalar. 17-18-fevralda muzokaralar davom etdi.Shu chog’da 18-fevralda “Ulamo” jamiyati tashabbusi bilan muxtoriyatdato’ntarish yuz berdi va buning natijasida Mustafo Cho’qayev boshchiligida hukumat mahkamasi ag’darildi.Shundan so’ng boshqaruv Qo’qon militsiyasi boshlig’I kichik Ergashga o’tdi. Turkiston Muxtoriyatini himoya qilish, uni bolsheviklar tajovuzidan saqlab qolish Ergash qo’rboshiga topshirildi. Bu to’ntarishdan so’ng, 18-fevraldan 19-fevralga o’tar kechasi Toshkentdan Turkiston o’lkasi harbiy komissari Y.A.Perfilyev boshchiligidagi piyoda, otliq va artilleriya qismlardan iborat 11 eshelon qo’shin yana yetib keldi.Sovet qo’shinlari Qo’qonni uch tarafdan qurshovga oldi.Artilleriya to’plari to’liq jangovar holatga keltirib qo’yildi. 19-fevral kuni 10dan 15 daqiqa o’tganda Ergashga talabnoma (ultimatum) yuborildi.Unda qurolni tashlab, taslim bo’lish aytildi. Javob berish muddati 13da tugar edi. 12dan 45daqiqa o’tganda javob olindi. Ergash shartlarni bajarmasligini aytdi. Perfilev barcha 12ta zambarakdan Qo’qon aholisi ustiga o’t ochishni, shu jumladan, yondiradigan snaryadlardan foydalanishni buyurdi.Tinch aholini to’pga tutish kunduzsoat 1dan boshlanib shomgacha shaharni vayron etib tashladi. Ammo shunga qaramay, muxtoriyatchilar taslim bo’lmay, har bir binoni, har bir do’konni, har bir karvonsaroyni mardlarcha himoya qildilar. Ertasi kuni 20-fevral tongida vayron etilgan shaharga piyoda qo’shinlar va Dashnoq (Dashnoq -1890 yilda Tiorlisdga tuzilgan “Dashnoqsutyun”(“Ittifoq”) arman milliy inqilobiy partiyasi a’zosi. Dashnoqlar 1915-yildagi turk-arman qirg’inidan qochib, Turkistonda panoh topganlarining jangovar qismlari kirdi. Ular eski shaharga bostirib kirib, o’g’irlik va musulmon ahliga zo’ravonlik bilan shug’ullandi. Birinchi navbatda, ma’lumki, shaharlik beva – bechoralarga, 42

shuningdek, Qo’qondagi behisob hunarmand va mayda savdogarlarga shikast yetkazildi. Eski shahardan qishloqlar sari talpingan qochoqlar olomoni Farg’ona viloyatining qo’shni uyezdlaridagi g’ulg’ulani kuchaytirib yubordi.O’sha kunlarda qamoqqa olishlar ham boshlandi. Bunda “Muvaqqat hukumat”ga biron-bir aloqasi borlarni qamoqqa olishdi va qal’aga jo’natildi. Order (ruxsatnoma) bilan va ordersiz qamoqqa olindi. Ayrim qamoqqa olinganlarni sud va tergovsiz otib tashlandi. Turkiston muxtoriyati hukumati 18-fevralda ag’darildi, biroq shaharni talash davom etdi.Mavjud bo’lgan uzuq-yuluq ma’lumotlardan shu narsa anglandiki, muxtoriyat hukumati a’zolaridan Hidoyatbek Nurali Agayev, Mirodil Mirmahmudovlarni qatl etilgan, Tasodifan omon qolganlari qamoqqa olingan.Mustafo Cho’qayev olovli xalqadan chiqishga muvaffaq bo’ldi. U, avvalo, qo’zg’olonchilar turgan joyga , so’ngra yolg’izlikda tog’li qirg’iz tumanlari orqali o’sha yillarda mustaqil bo’lgan Gruziyaga yetib oladi va darhol Kavkaz xalqlarining demokratik harakatiga qo’shildi.Nosirxonto’ra bolsheviklar tomonidan Namanganda, S.Gersfild Samarqandda, Obidjon Mahmudov Buxoroda qo’lga olindi. Uvaydullo Xo’jayev, Abduhamid Sulaymin (Cho’lpon) Qo’qondagi voqealar haqida Ashxoboddan Samarqandga kelayotganda, yo’lda xabardor bo’lishadi. Ular o’zlari ham bolsheviklar qo’liga tushganlarning taqdiri kutayotganligini anglab, yo’lni o’zgartirishadi va Orenburgga Ahmad Zaki Validiy oldiga yo’l olishadi, u o’sha paytda Boshqirdiston avtokoloniyasining ichki va harbiy ishlari bilan qattiq band edi. Qo’qon aholisi vahimaga tushgan holda shaharni tark eta boshladi. Qo’qon uch kun mash’ala bo’lib yondi. Uylar gazlama omborlari non do’konlari kuyib kul bo’ldi. Eski shaharning uchdan biri to’liq vayron etildi. Qo’qonda dahshatli manzara hosil bo’ldi.Hamma yoqda o’liklar yotibdi. Ularning bir qismi kuyib ketgan. Ayrim ma’lumotlarga ko’ra shu fojeali voqealar oqibatida 10mingdan ziyod kishi halok bo’ldi.Shaharga 1918-yili kelgan ingliz kapitani A.Brun uni yarim bo’sh holida ko’rgan. Uning yozishich shaharni bosib olishda ishtirok etgan 43

nemis avstriyalik, vengr askarlaridan yollangan soldatlar 100 ming so’mdan ortiq pulni o’marishgan deyiladi. Sovet tuzumi bu vahshiylikni qo’rqitish uchun amalga oshirdi, u markazning roziligisiz “Muxtoriyat”ni Turkistonda hech kim va hech qachon o’zboshimchalik bilan barpo etmasligi kerak degan maqsadni ko’zda tutdi. Shu o’rinda aytib o’tish kerakki, Turkiston Muxtoriyati tor-mor etilgach, 1917-yil dekabrda qozoq milliy demokratlari tomonidan Orenburgda tashkil etilgan.Alam O’rda avtonomiyasi hukumatning taqdiri ham 1920-yil mart oyida shunday bo’ldi. Turkiston Muxtoriyati hukumatining ag’darilishi Turkistonliklar tarafidan Rossiyaning o’lkaga Nisbatan tajovuzkorona rejalari borligining yangi dalili sifatida qabul qilindi va ular o’z vatanlarini bosqinchilardan himoya qilish uchun qo’lda qurol bilan ko’tarildilar. Shundan keyin bu yong’in bu olovlar qa’ridan xalq qahru- g’azabi, bosqinchilarga nafrati ko’ngilga tugilgan tugun sifatida sovet tarixida bosmachilik deb atalgan harakat qaqnus qush kabi yorib chiqdi.Turkistonda ommaviy antisovet harakati boshlandi.Milliy-ozodlik kurashi an’analarini davomini o’zida namoyon etgan mazkur harakatning xususiyati o’sha davrdagi “Turkistonning Rossiyadan ozodligi uchun!”, “Zolimlarsiz Turkiston uchun!”, “Turkiston- turkistonliklar uchun” kabi siyosiy talablarida yorqin namoyon bo’ldi. Turkiston Muxtoriyati (Turkiston Avtonom Respublikasining) 1918-yil fevralida harbiy kuch orqali tugatilishi milliy masalalarda ziddiyatning chigal tugunini yuzaga keltirdi. U bolsheviklarning mahalliy aholi bilan aloqasi yo’qligini ochiq ko’rsatdi va ayni paytda, mintaqadagi milliy ozodlik harakatining yetukligini namoyon etdi. 1918-yilning fojeali fevral voqealaridan so’ng ozodlik harakati izchil ravishda aniq qurolli qarshilik shaklini ola boshladi. O’lkaning tub aholisi va ularning siyosiy yo’lboshchilari bolsheviklarning hukumat tuzilmalari hatti- harakatida milliy mentalitetga yot bo’lgan davlatchilikni joriy qilish oshkora intilishni yaqqol ko’rgach, milliy masalani tinch yo’l bilan hal etish imkoniyati tugadi.Faqat qurol kuchi bilan mustaqillik va ozodlik haqidagi asriy orzuni amalga oshirish mumkin degan fikrga keldilar. 44

Milliy o’z taqdirini o’zi belgilash uchun harakatning muddatli tarzda kengayishi, yillar davomida yetilib borgan g’ayri rusiy kayfiyatlar va Rossiyadan ajralib chiqish uchun harakatlanish kuchli istagi mamlakat va o’lka rahbariyati oldida milliy davlatchilikqurilishi, sovet amaliyotini keskin tuzatish zarurati masalasini ko’ndalang qilib qo’ydi. Yuzaki qaraganda, bu borada o’zgarishlar yuz bergandek tuyuldi. Hukumat qisqa muddatda murakkab etnik ahvolni yumshatish, milliy ozodlik kurashining kuchayib ketgan olovni o’chirish uchun yangi hokimiyatning milliy negizini bir qadar kengaytirish, Turkistonga milliy mustaqillik xususiyatlarini berishga urindi.Biroq, milliy davlatchilik muammosiga yondashishida hal qiluvchi o’zgarishlar ro’y bermadi.Asosiy rejalar tuzishda bolsheviklar rahbariyati ilgarigidek muammoga yondashishda “yuqori”dan “milliy davlatchilikda o’z taqdirini o’zi belgilash”, partiya sovet tuzilmalarining qattiqqo’llik bilan nazorat etish qoidalaridan kelib chiqdi. Taktik jihatdan qaraganda Moskvadagi bolsheviklarning milliy masala bo’yicha qarashlari “proletariat diktaturasi davlat”ni qutishning markscha qoidalariga asoslangan qo’pol darajadagi buyuk davlatchilik mohiyatini saqlab qoldi. Turkiston muxtoriyati tor – mor etilganidan so’ng, Turkiston bolsheviklari markaziy hokimiyat ta’sirida Turkistonni Rossiya bilan mustahkam bog’lashning yagona vositasi o’lka avtonomiyasi joriy etish ekanligini anglay boshladilar milliy o’z taqdirini o’zi belgilashning sovet modeli milliy demokratlarning avtonomiyasi talablaridan tubdan farq qilsada, qarshilik davom etdi. Mahalliy bolshevik rahbarlari Turkiston avtoniomiyasi haqidagi masalani u garchi partiya organlarida bir necha bor muhokama qilingan bo’lsa ham,har tomonlama cho’zilib ketdi. “Milliy o’z taqdirini o’zi belgilash” muammosi ayniqsa, Qo’qon voqealari kunlarida dolzarb xususiyat kasb etdi. U 1918 yil 20-26-yanvarda bo’lib o’tgan o’lka sovetlari IV – syezdining diqqat markazida turdi. Syezdda bolsheviklarning dasturiy munosabatini I.O.Tobolin bayon qildi.Mahalliy bolsheviklar yo’lboshchisi avtonomiya g’oyasi yaqin bo’lgan baynalmilalchilar nomidan so’zlagan G.A.Pavshochenko nutqida ham ochiq – oydin ko’rindi.U mahalliy 45

kishi (“tuzemets”) aytgan “mamlakat xo’jayini” tushunchasiga keskin norozilik bildirdi. Milliy harakat ko’pgina yo’lboshchilarning siyosiy tafakkurida bo’linmaslik ruhi hukmronlik qilar edi.Ular oktabr to’ntarishidan keyingi dastlabki bosqichda markaziy hukumat musulmon madaniyati, dini, siyosiy an’analari, ezilgan xalqning milliy avtonomiya haqidagi orzu – umidlarini tan olishiga hali ham ishonardi.Faqat bolsheviklar hokimiyatining siyosiy uslublari, ko’p va’dali chaqiriqlari bilan amaliy ishlar o’rtasida uzilish ro’y berganidan so’ng imperiyaning ruhiy va siyosiy bo’linish boshlandi.Shuni ham hisobga olish lozimki, sovetlarning o’lka syezdi Turkiston muxtoriyati haqidagi masalani muhokama qilayotgan paytda hali “ikkihokimiyatchilik” saqlanib turgan edi.Bolsheviklashgan X K S bilan birgalikda Qo’qonda demokratik asosda saylangan milliy muxtor hukumat ham amalda edi.O’sha paytda ikkihokimiyat o’rtasida yuzaga kelgan ziddiyatlarni kelishib hal etish imkoniyati saqlanib turar edi.Ayni paytda, keng musulmon ommasidan tashqari Turkiston Muxtoriyatini mehshevik va eserlar ham qo’llab-quvvatlar edi. Muxtoriyatning milliy siyosati tom ma’nodagi baynalmilal ruh bilan sug’orilgan edi.Unda o’lkadagi millati va dinidan qat’iy nazar barcha xalqlarning millati va dinidan qat’iy nazar, barcha xalqlarning erkimligi va tengligini, davlat boshqaruvida qatnashish huquqi o’z ifidasini topdi.Bunday adolatli siyosatni bolsheviklatga qarshi turgan kuchlarni, hatto rus aholisining ma’lum qismini Muxtoriyatni qo’llab-quvvatlashga olib keldi. Afsuski, Muxtoriyat obyektiv va subyektiv sabablarga ko’ra uzoq yashamadi.U moliyaviy jihatdan juda zaif bo’lib, tezlikda milliy qo’shinning mahoratini oshirish va yetarli darajada qurol-aslaha bilan ta’minlashni iloji bo’lmadi.Ayniqsa, hukumat a’zolari orasidagi o’zaro kurash, ma’muriy boshqarishdagi tajribasizlik va malakali Rahbar xodimlarning yetishmasligi hokimiyatni mustahkamlashga yo’l bermadi.Ko’rsatilgan kamchiliklarni bartaraf qilish uchun kamida bir-ikki yil va undan ortiq vaqt kerak edi.Bolsheviklar buni yaxshi anglab Muxtoriyatni imkoni boricha tezroq yo’qotishni rejalashtirdilar.Ular harbiy mahorat va texnika bo’yicha muxtoriyatchilardan ancha kuchli va uyushgan 46

edi.Ular “Do’ppini ol desa, boshini oladi”gan gazandalar bo’lib vahshiylikda nom chiqargan edilar. Muxtoriyat bor – yo’g’i 72 kun yashadi xolos. Mana shu o’ta qisqa vaqtda nima ham qilish mumkin edi.Bolsheviklar hali o’zini anglab va nafasini rostlab olmagan Muxtoriyatni “chaqaloqligidayoq” bo’g’ib o’ldirdilar. Muxtoroyatning 15ta rahbari – M.Mirahmedov, A.O’razayev, M.Chanishev, Qushbegiyev va boshqalar otib tashlandi. Hukumatning yirik vakillaridan biri Mustafo Cho’qayev qochishga erishdi. Afsuski, Muxtoriyatga chetdan yetarli darajada yordam beraolmay, asosan, o’zining kuchiga tayangan holda kurashdi.Bolsheviklar esa Toshkent va boshqa joylardan harbiy yordam olib g’alabani qo’lga kiritdilar. Muxtoriyatning o’ziga xos xususiyati va tarixiy ahamiyati shundaki, o’lkaning ko’p asrlik tarixi mobaynida ilk bor demokratiyaga asoslangan milliy davlat tuzildi.Odatda bo’lganidek, uni qandaydir bir hukmron sulolsning vakili emas, balki, xalqning orasidan yetishib chiqqan jadidlar yuzaga keltirdi. Shu bois,muxtoriyat tom ma’nodagi xalq hokimiyati sifatida shakllantirildi. Uning mohiyati va yo’nalishi mustamlakachilik va ulug’ millatchilik zanjirlarini parchalab erkinlik, tenglik va mustaqillik singari insoniy huquqlarni ta’minlashdan iborat edi.Shu bois sovet davrida muxtoriyatning feodal-klerikal davlat sifatida qoralanishi haqiqatga tamomila ziddir. XX asr boshlarida Rossiya va uning mustamlakalarida ikki marotaba davlat to’ntarilishi, xususan chorizmning ag’darilishi, burjua fevral-demokratik respublikasini bolsheviklar tomonidan tor- mor etilishidek, nihoyatda og’ir va xavfli sharoitda Muxtoriyatning tuzilishi vatanparvarlik, jasorat va qahramonlikning yorqin namunasidir. Bu muhim tarixiy voqea hech qachon unutilmaydi. 1 1 Ziyoyev Hamid.”O’zbekiston mustaqilligi uchun kurashlarning tarixi”. “Sharq”. Toshkent. 2001. 309 – bet. 47

2.3.Mustaqillik va milliy davlatchilik Mustaqillik tarixi milliy davlatchilik negizi, asosini, uning chuqur ildizlarini anglashimiz,o’rganishimiz hozirgi paytda nihoyatda zarur.Buyuk davlat barpo qilishni o’z oldimizga maqsad qilib qo’ygan ekanmiz, buning uchun jahon ayvonida siyosiy, iqtisodiy, ilmiy – texnikaviy, ma’naviy – madaniy o’ziga xos va mos imkoniyatlarimiz bilan bir qatorda o’tmishimiz tarixiy asosimiz ham bor. Prezidentimiz “Tarixiy xotirasiz kelajak yo’q” suhbat muloqotida, 2700 yillik buyuk davlatchilik o’tmishimiz bor, degan nihoyatda yangi fikrlarni o’rtaga tashladi. Xo’sh, aslida shundaymi! Amerikalik olim Rafael Pompeyning ikki jildli “Turklar” kitobida mustaqil mamlakatimiz O’zbekiston hududida 9ming yil ilgari dastlabki uch qabila massagetlar, xunnlar va saklar istiqomat qilishganligini ishonch bilan qayd qilgan. Demak, ular o’troq bo’lib bundan uch ming yil oldin davlatlar – Baqtriya, Parfiya, Parkana, So’g’diyona, Shosh, Eloqni vujudga keltirgan. Bu davlatlar harbiy jihatdan o’z chegaralarini qo’riqlagan, tanga va bayroqlarga ega bo’lishgan. El-ulus oqsoqollar tomonidan boshqarilgan. Xullas, mustaqil davlatmaqomini olgan, Milliy davlatchilik ildizlari ravnaq topgan. Shu o’rinda Abu Rayhon Beruniyning tarixiy ilmiy xulosasiga ko’ra, eramizdan oldingi IX-VI asrlarda o’troq xalqlar ko’proq Xorazm vohasida joylashganligi qayd qilinganligini ta’kidlagan holda, Prezidentimiz Islom Karimov o’zbek milliy davlatchilik xuddi shu yillardan boshlangan degan haqiqiy fikr- mulohazani o’rtaga tashlaydi. O’troq xalqning o’z madaniyati ayniqsa, dehqonchiligi rivojlanayotganligi alohida masala ekanligi qayd qilingan. Eramizning dastlabki asrlaridagi Kushon, oq xunnlar,milliy davlati ham o’zining mustaqilligi va qudrati bilan ajralib turgan. Sharqni G’arb bilan bog’lagan Buyuk Ipak yo’li markazida joylashgan Turonzamin ( VII asrdan Movaraunnahr deb atalgan)da o’zga mamlakatlarning savdo vakillari nafaqat savdo-sotiq bilan,balki ilm – ma’rifat durdonalari va davlatchilik asoslarini 48

o’rganish bilan shug’ullanishgan. Turk hoqonligi davrida (VI asr o’rtalaridan VIII asr boshlari) hududimizdagi davlatlar faoliyati ozod va erkin davom etdi. Hokimiyatni mustaqil boshqarish yuqori cho’qqiga yetdi. Bobokalonimiz Kultegin 731-yilda shunday deb ta’kidlagan edi :”Turk xalqining sizning davlat tutishingizni shu yerga toshga o’yib yozdim”. U davrda aajdopd;larimiz boshqaruvni selen nomidagi Kengash hukmi ila amalga oshirishgan ( bu kengashni rimliklar o’zlashtirib, o’z parlamentini shu asosda tuzganlar ) Hoqonlik boshqaruvida mamlakatimizning bugungi kundagi Oliy Majlisga qiyoslanadigan darajadagi Qurultoti mavjud bo’lgan. Davlat tomonidan (hoqonlik) har bir urug’, el va shaxsning tengligi himoya qilingan. Hozirgi Markaziy Osiyo mintaqasida mard va jasoratli elatlar, qavmlar, urug’lar birlashib, xalqlar tengligiga erishgan. Shu davrda turk atamasi paydo bo’lib, turkiy xalqlar deb yuritilgan. Lekin o’zbek xalqining dastlabki urug’ aymog’I turk atamasi bilan bog’lanmasligini tarixiy manbalar, hujjatlar asoslab turibdi. Yurtboshimizning “turkiy tilli xalq bor”, deb qayd qilishlarini nazarda tutib va ayni paytda o’zimiz, o’zbekligimiz haqida aniq tushunchaga ega bo’lishimiz bu yerda o’troq xalq sharoitida yashaganimizni aslo unutmasligimiz kerak. Demak, o’zbek o’zining uch ming yillik tarixga ega ekanligini qayd etish lozim. Hozirgi davrda planetamizda 24 ta rivojlangan mustaqil turkiy tilli davlatlar mavjud bo’lib, ularda 200 milliondan ortiq kishi yashaydi. Turk, o’zbek, qozoq, qirg’iz, turkman, oltoy, yoqut, uyg’ur, tatar, boshqird va boshqa xalqlar shular jumlasidandir.Bu o’lkalarda davlat boshqaruvi o’ziga xos bo’lib, o’z yo’l-yo’riqlari, tamoyillari bilan qudratlidir. Sohibqiron Amir Temur o’z davrida (XIV-XVI asrlar) dunyoga mashhur buyuk imperiya markazlashgan milliy davlat tuzumini tuzdi. Yigirma yettita davlatni birlashtirgan imperiya ma’naviy madaniyatning yangi sahifalarini ochdi. Ayni paytda, u ba’zi mamlakatlarni mustamlakachilik asorati va qo’rquvidan ham xalos etdi.Chunonchi, mo’g’ul xoni To’xtamishxonni tor-mor qilish, Rossiya xalqiga knyazliklarga ozodlik, mustaqillikolib kelgan bo’lsa ; turk sultoni Yildirim Boyazidni mag’lub etish – sharqiy Yevropani titratib turgan turk hamlasidan 49

qutqardi. Bu voqea Yevropa mamlakatlari va Rossiya davlatining rivojlanishi uchun olamshumul tarixiy ahamiyatga ega bo’ldi. Amir Temur vafot etgach shahzodalarning toj-taxt uchun talashishi oqibatida Movaraunnahr va Xurosonda milliy davlatchilik birligiga putur yetdi.Sohibqiron boshqargan buyuk davlat vorislarining boshi qovushmay keyinchalik davlat boshqaruvi amirlik va xonliklar tasarrufiga o’tdi. Bizda tarixdan ma’lumki, Amir Temutgacha va undan keyingi davrda hududlarimizni mustaqil davlat tarzida qovushtiradigan shaxs paydo bo’lmadi….. Faqat 1990 – yillarda davlatimiz milliy tamoyillari asosida o’z yo’liga ega bo’ldi. Uni barpo qilgan shaxs – Islom Karimov maydonga keldi.Jahon matbuotida bu yo’lni Karimov yoki O’zbekiston yo’li deb yoqlashmoqda. Chunki, prezident O’zbekiston nomidan jahonga chiqadi, uni ulug’laydi, ta’rifini keltiradi. Dunyo tamaddunidagi eng ilg’or tajribalarga tayangan holda mamlakatimizda bozor iqtisodiyotiga xos yangi moliya, bank-kredit, tijorat tuzumlari barpo etilyapti, iqtisodiy islohotlar muvaffaqiyatli ravishda amalga oshirilyapti. Mustaqillik va davlatchilikning asl negizi sanoat, uning qaymog’I bo’lmish og’ir sanoatni o’ziga xos taraqqiy qilishidid. Prezidentimiz O’zbekiston milliy davlatini jahonda rivojlangan davlatlar qatoriga olib chiqish borasidagi taklif qilgan besh tamoyil Respublikamiz ahli va dunyodagi ilg’or fikrli kishilarga ma’qul bo’ldi. Ayniqsa iqtisodiy yo’nalishga jiddiy e’tibor bergan. Va, yana muhimi, eski tuzumning ma’qul jihatlari o’zlashtirilib yangilanayotgan O’zbekiston o’z milliy davlat tuzumini yaratdi. Tabiiyki, endi zo’ravonlik, buyruqbozlik, to’rachilik zamoniga qaytilmaydi.Oqibatda huquqiy demokratik davlat vujudga kelmoqda.Bugungi istiqboli porloq davlatimizni Sharqu – Garb tan olmoqda.Bir yuz saksonga yaqin davlatlar milliy davlatimiz bilan iqtisodiy, siyosiy, diplomatik va ma’naviy- madaniy aloqalarni o’rnatdi.Yetmishdan ortiq mamlakat esa O’zbekistonda xalq xo’jaliklari mahsulotlari ishlab chiqaradigan qo’shma korxonalar ochdi. Islom Karimov “O’zlikni anglash tarixni bilishdan boshlanadi” deganlaridek, O’zbekiston sarhadidagi qadimgi davlatlar milliy tafakkurida 50

“nujum ilmi” taraqqiy topganligi va milliy bayrog’imizdan tasvirlar o’zbek xalqi madaniyati uch ming yillik davrga egaligi bilan ham ogohlanadi. Zero, mustaqil O’zbekiston davlatining ramziy belgilari - bayrog’imiz,gerbimiz, hamda madhiyamiz uning jahonda o’z yo’li o’zligi, yurtboshimiz qayd qilganidek, bo’y-basti dadil namoyon bo’layotganligiga tarixiy dalil.Darvoqe buyuk mamlakat andozasini olayotgan O’zbekiston ajdodlarining ibrat va namunali yo’l-yo’riqlari asosida jahonning rivojlangan davlatlari qatoridan o’rin olmoqda.Demak, davlatimiz buyukligini o’tmishimiz ma’naviyatimiz iymonimiz tiklanayotganida, qonunlarimizning ustuvorligida, huquiy ong va madaniyatimiz tobora yuksalayotganida ko’rish mumkin. O’zbekistonning bosh qomusida ham bu qarashlar qayd etiladi: o’zbek xalqining munosib turmushi, huquqlari va erkinliklari kafolatlangan, milliy qadriyatlarimiz va madaniyatimizni qayta tiklash mezonlari, insoniyat ma’naviy ahloqiy barkamolligi asoslari o’z ifodasini topdi. Milliy davlatchiligimizga uning ravnaq topishiga katta va ravon yo’l ochildi.Bu mustaqillik in’om qilgan buyuk ne’mat.Uning asliyati tariximizga, o’tmishimizga borib taqaladi.Shu bois ham davlatimiz millatimizning haqqoniy ilmiy tarixini yaratish keng jamoatchiligimiz uchun g’oyat muhim va dolzarb masalaga aylanishi lozim”, degan yurtboshimizning so’zlari bugun nihoyatda asoslidir.Mamlakatimiz mustaqillik yillari o’z xususiyatlari va boy tajribasiga tayangan holda milliy davlatchigini ravnaq toptirdi hamda o’ziga xos va o’ziga mos davom etaverdi.Biron-bir mamlakat o’z qobig’iga o’ralgan holda jahon mezonlari talablari darajasiga taraqqiyotga erisha olmaydi.Qo’shni uzoq-yaqin davlatlar bilan iqtisodiy munosabatga kirishish aniq hisob-kitoblar asosida quriladi. O’zbekiston mustaqil davlatchiligining jahon andozalariga to’la mos keladigan eng ilg’or tajribalar asosida vujudga kelgan zamonaviy usullari joriy qilina boshlandi.Inson huquqlari va erkinliklari ustuvorligini ta’minlashning huquqiy asoslarini yaratishga kirishildi, hamda ularga bag’ishlangan 300dan ortiq qonun va parlamentning qonunga tenglashtirilgan qarorlari tizimi vujudga keldi. 51

O’zligimizni anglash jarayonini nimalarda ko’rish mumkin. Birinchidan, milliy qadriyatimizni tiklana boshlashi, ma’naviy-madaniy merosimizni o’rganishga keng yo’lochildi.Tarix haqiqatdan ham hayot haqiqatiga aylana boshladi. Ikkinchidan, yangi tarixiy sharoitda milliy o’zbek davlatchiligiga asos solinmoqda.Qadimiy sharq davlatchiligi an’analari bilan ilg’or jahon tajribalari uyg’unlashgan, sintezlashgan holda yangi davlatchilik va boshqaruv asoslari yaratilayotir. Uchinchidan, O’zbekiston milliy demokratiyaning o’ziga xos va mos tamoyillarini ishlab chiqdi.Uni o’z tajribalari bilan boyitmoqda. Bu bilan jahon demokratik jarayonini chuqurlashtirmoqda. To’rtinchidan, iqtisodiy islohotlarning o’ziga xos ideali yaratildiki, uning asosida xalqimiz tushunchalari, ongi va tafakkuri tubdan o’zgarib bormoqda. Beshinchidan, O’zbekistonning xalqaro siyosat maydonida o’ziga xos yo’li o’z o’rni va nufuzi bor. Biz fikrlashga o’rgansak, voqelikka ongli munosabatda bo’lsak, yuz berayotgan ijtimoiy – siyosiy jarayonlarni qanchalik to’g’ri baholay bilsak, o’z taqdirimizni va kelajagimizni aniq ko’ramiz. Ana shunday ma’rifatli hayot ongli turmush tarafdorimiz.Yakka – yakka shaxslarning ma’naviy qiyofasida jamiyat ma’naviy qiyofasini ko’ramiz. Milliy mustaqillik va uning negizini davlatimiz osonlik bilan qo’lga kiritmadi.Kurashlar va iztiroblar, turmushimizdagi qator qiyinchiliklar va muammolar bilan birga qorishib ketdi.O’tgan yillar davrida xalqimiz ko’p narsani o’rgandi. Endi u o’z istiqboliga va istiqloliga qat’iy ishonadi. Bu borada O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining 1998-yil 28- avgustda o’tgan XII-sessiyasi xalqimiz jipsligi, demokratiya rivoji va milliy davlatchilik jarayonlarini chuqurlashtirish tamoyillarini ko’rsatdi. Birinchidan, jamiyatni tubdan yangilash va turmushimizning barcha sohalarida tub islohotlarni amalga oshirish shu asosda demokratik va huquqiy tamoyillarni turmush tarziga aylantirish uzoq davom etadigan uzluksiz jarayon ekanligi qayd qilindi. 52

Ikkinchidan, jamiyatni demokratlashtirish bevosita iqtisodiy islohotlardan tortib, huquqiy, siyosiy va ma’naviy yangilanishlarga tayangan holda tafakkurni shakllantirish ta’kidlandi. Uchinchidan, qonun ustuvorligiga erishish, qonun oldida barchaning tengligini ta’minlash lozim.Eng avvalo, huquq tartibot ishlari qonunlar va boshqa me’yoriy hujjatlarni xalqaro mezonlar andozalariga moslashtirish zarur.Ma’lumki, ayni paytda jahonda mazkur masalaga doir yetmish xil masala mavjud.Ularning hammasi jahon hamjamiyatida tan olingan tamoyillar hisoblanadi. O’zbekiston ana shu andozalardan bir qanchasiga qo’shilgani uning juda qisqa muddatda milliy davlatchilik rivojlanib, demokratiya tuzumi tarziga va uni jonli hodisaga aylantirish borasida amalga oshiriladigan katta yutuqdir.Tartib intizomning chegarasi bor, ehtiyojlar nihoyasizdir. Ana shu holatning o’zi qonunlarni doimo takomillashtirib qo’shimchalar bilan boyitib borishni taqozo etadi. Prezident Islom Karimov “Biz rasmiy hokimiyat bilan g’oyaviy, amaliy jihatdan raqobatlasha oladigan, amaliy takliflar kiritila biladigan jamiyatimizning turli siyosiy qatlamlari manfaatlarining ifodachisi tariqasida maydonga chiqa oladigan ko’rishni istaymiz”-deydi. O’tmish davrida jamiyat boshqaruvini takomillashtirishga, uning barqarorligini ta’minlashga fuqaro va jamiyat o’rtasidagi o’zaro bog’liqlikni chuqurlashtirishga zamin yaratadi. Demak, eng muhimi milliy davlatimiz ravnaq topaveradi.O’zbekiston davlati o’ziga xos va o’ziga mosligi bilan jahon hamjamiyatida munosib o’rin olmoqda. 53

X U L O S A Shunday qilib, Turkiston muxtoriyatining amaliy jipslashishi uchun kurashning asosiy yakunlarini baholab, shuni ta’kidlash lozimki, Oktaybr to’ntarishidan so’ng milliy o’z taqdirini o’zi belgilash vazifasini hal etishda quyidan va yuqoridan ikki yo’l ikki xil yondashuv belgilandi. Birinchidan: Tub aholining ommaviy harakatini o’zida ifoda etdi va suverenlik huquqlarini amalda ta’minlash mustamlaka zulmini tugatish uchun maydonga chiqishi. Ikkinchidan: Mahalliy turkistonliklar manfaatlarining g’oyaviy ishtirokchisi sifatida, milliy musulmon siyosiy partiyalari tashkilotchilari qatnashdilar. Milliy demokratlar, demokratiya tamoyillarga va tub aholining tarixiy ehtiyojlarini hisobga oluvchi Rossiya davlati doirasida suveren milliy davlatchilik qurilishining aniq dasturini ishlab chiqdilar. U bolsheviklarning Toshkent ijroq’mi va o’lka shovinistik hatti-harakatlariga javob tariqasida shakllangan Turkiston muxtoriyatining barpo etilishida o’z ifodasini topganligi yoritib berildi. Uchinchidan: Bolsheviklar hokimiyatining tor sinfiy intilishlarini aks ettirib, u milliy ijtimoiy taraqqiyot ehtiyojlariga begona bo’lgan sotsialistik davlatchilikni barpo etishni ko’zlaganligi ochib berildi.. To’rtinchidan: Turkiston muxtoriyati millatlarni o’z taqdirini o’zi belgilash g’oyasini demokratik yo’l bilan hal etishga bel bog’lagan xalq irodasi va ilg’or ziyolilarning ko’tarinki hatti-harakat zaminida vujudga keldi. Bu harakatning boshida turgan ilg’or hur fikrli ziyolilar, fidoyi insonlar esa uzoq yillargacha “xalq dushmani” degan soxta nom bilan badnom etib kelinganligi manba va adabiyotlar asosida ochib berildi. Beshinchidan: O’lkadagi muxtoriyatchilik harakati ishtirokchilarining vatanparvarlik jasorati hozirgi avlodlar uchun ahamiyatli ekanligi qayd etildi. Oltinchidan: Xalqimizning qadriyatlari, tiklanayotgan boy va mazmundor tarixi to’g’ri yoritilayotgan bugungi kunlarda milliy mustaqillik uchun kurashning yorqin va ayni chog’da fojeali sahifasi bo’lgan Turkiston Muxtoriyati 54

haqida bor haqiqatni aytish va undan saboqlar chiqarish bugungi kun vazifasi ekanligi yoritib berildi.. Xulosa qilib aytadigan bo’lsak, O’zbekiston mustaqilligi uchun kurash olib borgan ajdodlarimiz istiqlolga erishish borasida bir-birlaridan farq qiluvchi uch yo’ldan bordilar: 1.Rossiyaga tobelikdan zo’rlik yo’li bilan qutulish, kuch bilan istiqlol olish (1916-yil voqealari, “bosmachilik” kabi). 2 . Murosa yo’li. Ruslar yordamida ma’rifatga erishish. Ma’rifat masalasida haq-huquq olish, milliy xususiyatlarini tiklash (Ismoilbek Gaspirali, Mahmudxo’ja Behbudiy). 3 . Hamkorlik yo’li. Chor ma’murlari, so’ngra esa sho’ro hukumati bilan birga ularning programmalarida qatnashish va imkon bo’lishi bilan mustaqillikni qo’lga olish. Buning uchun ma’lum tayyorgarlik ko’rib borish. (Munavvar Qori, Hamza, Avloniy). “Turkiston Muxtoriyati hukumati atigi 72 kun umr ko’rgan bo’lsa ham, u erksevar xalqimizni milliy mustaqillik va istiqlol uchun kurashga da’vat etdi. Bu hukumatning ag’darilishi turkistonliklar tomonidan sovet Rossiyasining Turkistonga nisbatan tajovuzkor rejalari mavjudligining yana bir dalili sifatida qabul qilindi.Turkistonliklar tinch yo’l (parlament) bilan milliy davlatchilikni qayta tiklash mumkin emasligini tushunib, 1918-yil fevral oyining oxirida qo’llariga qurol olgan holatda Turkistonda sovet rejimi va bolsheviklarga qarshi qurolli harakatni boshlab yubordilar. Sovet tuzumi davrida Turkiston Muxtoriyatining mohiyati soxtalashtirilib, u tor ma’nodagi Qo’qon Muxtoriyati bilan almashtirildi.” 1 Mustaqillik sharofati bilan vatanimiz tarixini chuqur va aslini o’rganishga keng imkon berildiki, ushbu bitiruv malakaviy ishida Turkiston Muxtoriyati tarixini o’rganishga va uning faoliyatini baholashga harakat qilindi. 1 O’zbekiston Milliy Ensiklopediyasi.Davlat Ilmiy Nashriyoti. Toshkent. 2004-y. 8-tom. 651- bet. 55

Tavsiyalar 1 . Bugungi ma’naviyatimizning asosiy bir qismi istiqlolchilik qarashlari asosida shakllanaverar ekan , mamlakat mustaqilligi uchun kurashgan buyuk zotlarning tarixnavisligi haqida katta ilmiy izlanishlar olib bor ishni targ'ib qilish. 2. Bu sohada tarixchi olimlarning kuch va g‘ayratlarini bir joyga yig‘ib olib kun tartibiga yechimini topilishi mumkin bo‘lgan Muxtoriyatchilik va istiqlolchilik mavzusidagi monografik asarlar bilan boyitish. 3. Turkiston muxtoriyati, tarix mavzularida, ularning tarixnavisligi haqida keng jamoatchilikka, ilmiy xodimlarga mo‘ljallangan bir qancha konferensiyalar o‘tkazishni tashkillashtirish. 4. Viloyat, tuman, shahar ko‘ptirajli gazetalari,Turkiston muxtoriyati mavzusida gazetaning alohida bir rubrikasi tashkil qilish. 5. Hujjatli xronikal filmlar yaratuvchi kinostudiyalarda tarix va tarixnavislar mavzularida filmlar yaratish, o‘z yurtimizda, o‘zga xorij yurtlarida, kinofestivallarda namoyish etish. 6. Oliy va o’rta maxsus o’quv yurtlarida mavzuga bag’ishlangan ko’rgazmali burchaklar tashkil etish. 56

ADABIYOTLAR RO’YXATI 1. Karimov. I.A.”O’zbekiston mustaqillikka erishish ostonasida” Toshkent. “O’zbekiston”N.M.I.U. 2011. 2. Karimov. I. A. “Yuksak ma’naviyat engilmas kuch” Toshkent. ”Ma’naviyat” 2008. 3. Karimov. I.A.”O’zbekistonning o’z istiqlol va tarqqiyot yo’li” Toshkent.”O;zbekiston” 1992. 4. Karimov I.A. “Ozbekiston kelajagi buyuk davlat” Toshkent. “O’zbekiston”.1992. 5. Karimov. I.A. “O’zbekiston iqtisodiy siyosatining ustuvor yo’nalishlari” Toshkent.1993. 6. Karimov. I.A.”Vatan sajdagoh kabi muqaddasdir” Toshkent. ”O’zbekiston”.1996. 7. Karimov. I.A. “Tarixiy xotirasiz kelajak yo’q” Toshkent. “O’zbekiston”.1998. 8. Karimov.I.A. “Barkamol avlod O’zbekiston taraqqiyotining poydevori”Toshkent. “O’zbekiston”.1997. 9. Karimov.I.A.” O'zbekiston qtisodiy islohotlarni chuqurlashtirish yo'lida”. Toshkent. “O’zbekiston”1995. 10. Abdulloh Rajab Boysun. “Turkiston Milliy Harakatlar” Istambul 1994 11. Abulg’oziy Bahodurxon. “Shajarayi turk”Toshkent.”Cho’lpon”1992. 12. A’zamxo’jayev .”Turkiston Muxtoriyati: milliy demokratik davlatchilik qurilishi tajribasi” Toshkent. “Ma’naviyat” 2000. 13. Azamat Ziyo. “O’zbek davlatchiligi tarixi” Toshkent. “Matbaa konserni bosh tahririyati”2000. 14. Alimova, Rashidova. “Mahmudxo’ja Behbudiy va uning tarixiy tafakkuri” Toshkent. “ Akademiya” 1999. 15. Bakirov.F. “Chor Turkistonda sud, Shariat va odat”Toshkent. 1967. 16. Boboyev, Normatov. “Milliy davlatchilik haqida” Toshkent. “ “Yozuvchi” 1999. 57

17. “Vatan tarixi”.Toshkent. “O’qituvchi”.1997. 18. Jalilov Sh. “Mahalla yangilanish davrida” Toshkent. “Mehnat” 1995. 19. Ziyoyev.H. “O’zbekiston mustaqilligi uchun kurashlarning tarixi”. Toshkent. “Sharq” 2001. 20. Mustafo Cho’qayev. “Istiqlol jallodlari” Toshkent. 1993. 21. “Mustaqil O’zbekistonning izohli lug’ati”Toshkent.1999. 22. “Mustaqil O’zbekiston” Toshkent. “Fan”.2000. 23. Shamsiddinov.R. “Jadidchilik haqiqat va uydirma” “Muloqot”1991. 24. Shamsiddinov R, Rasulov B.”Istiqlol uchun kurash fidoyilari” Andijon. “Meros”.1993. 25. “O’zbekiston tarixi”. Toshkent.”O’zbekiston” 1999. 26. O’zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi. Toshkent. “Ozbekiston” 2010. 27. “Ozbekiston Milliy Ensiklopediyasi” Toshkent. Davlat ilmiy nashriyoti” 8-tom. 2004. 28. “O’zbekistonning yangi tarixi” (I-II-jildlar) Toshkent “Sharq” 2000. 29. O’zbekiston tarixini o’qitish va o’rganishning yagona konsepsiyasi” Toshkent.”O’zbekiston”.1997. 30. Qosimov.”Jadid ch ilik”. “Yoshlik” 1990-yil. 7-son. 31. www.ziyonet.uz 32. www.ref.uz 33. www.google.ru 58

ILOVA Mahmudxo`ja Behbudiy 59

Похожие

Milliy davlatchilik tarixida Turkiston muxtoriyatining o`rni

Amir Nasrullohxon davrida Buxoro amirligining ichki va tashqi siyosati

Jahon tarixida Amir Temur va Temuriylar davlatining tutgan o‘rni

O`zbek xonliklaridagi davlat boshqaruv tizimi

Turkistonning chorizm tomonidan bosib olinishi tarixshunosligi