Turk xoqonligi taraxini o‘rganishda O‘rxun-Enasoy bitiglarining o‘rni - История - Дипломные работы

Turk xoqonligi taraxini o‘rganishda O‘rxun-Enasoy bitiglarining o‘rni

Загружено в:

30.09.2019

Скачано:

0

Размер:

178.5 KB

Turk xoqonligi taraxini o‘rganishda O‘rxun-Enasoy bitiglarining o‘rni Reja: Kirish: 1. Ishning mavzusi va dolzarbligi 2. Mavzuning o‘rganilish darajasi 3. Ishning maqsad va vazifalari I bob. 1.1. VI – VIII asrlardagi siyosiy vaziyat. 1.2. Turk xoqonligini vujudga kelishidagi ijtimoiy – siyosiy vaziyat va undagi ichki munosabatlar. 1.3. Turk xoqonligi davrida Turkistondagi shaharlar haqida ma’lumot. II. bob. O‘rxun – Enasoy bitiklari Turk xoqonligi tarixini o‘rganuvchi muhim manba. 2.1. O‘rxun – Enasoy yozuvlarining kashf etilishi va uning yoyilgan hududlari. 2.2 O‘rxun – Enasoy bitiklarida ijtimoiy – siyosiy hayotning aks ettirilishi 2.3 O‘rxun – Enasoy bitiklarida madaniy hayotning aks ettirilishi. Xulosa. Adabiyotlar ro‘yxati.

Kirish. Mavzuning dolzarbligi. O‘zbekiston mustaqillikka erishgach, ining davlatchilik an’analari va madaniyati, etnik tarixi, umuman, uzoq o‘tmishini to‘laqonli va xaqqoniy yoritish imkoniyati tug‘ildi. Xalqimizning o‘z tarixi va milliy qadriyatlarini o‘rganishga bo‘lgan ehtiyojidan kelib chiqib, davlatimiz rahbariyati ajdodlarimizdan meros bo‘lib qolgan turli moddiy – ma’naviy yodgorliklarni tadqiq etish ishlarini qo‘llab – quvvatlamoqda. Jumladan, prizedent I. A. Karimov bu borada tashabbuskorlik ko‘rsatib, tarixchilar, arxeologlar va sharqshunoslar oldiga xalqimizning qadim tarixini qaytadan haqqoniy ravishda yaratish masalasini qo‘ydi. Zero, prizedentimiz, asosli ravishda takidlaganidek odamzod borki avlod – ajdodi kimligini nasl – nasabini, o‘zi tug‘ilib voyaga yetgan qishloq, shahar, xullaski, vatanining tarixini bilishini istaydi. Shu kabi sabablardan kelib chiqib O‘zbekiston Vazirlar Mahkamasining 1998 yil 27 iyulda “ O‘z RFA Tarix institute faoliyatini takomillashtirish to‘g‘risida” qarori e’lon qilindi. 3 Shu munosabat bilan 1998 yil 11 avgustda bo‘lib o‘tgan akademik Yaxyo G‘ulomov nomidagi “ O‘zbekiston davlatchiligi tarixini o‘rganish” Respublika ilmiy seminarining birinchi tashkiliy majlisidа 4 “ O‘zbek xalqi davlatchiligi” 6 Tarixi kiritilgan loyixasi tayyorlanadi. 5 Mazku kontsepsiyada ilk o‘rta asrlar; shu jumladan, Turk xoqonligi davri va unda yuz bergan etnik jarayonlarga alohida diqqat qilingan 6 . Xalqimiz tarixini to‘laqonli yoritish masalasi Markaziy Osiyo mintaqasida taalluqli turli tillardagi manbalarni chuqur o‘rganishni dolzarb qilib qo‘y,oqda. Ular orasida Markaziy Osiyo tarixiga doir muhim ma’lumotlarni o‘z ichiga olgan qadimgi turkiy yodgorliklar, ya’ni O‘rxun – Enasoy bitiklari alohida o‘rin tutadi. Qadimgi o‘tmishi, madaniyati, tili, dini mushtarak bo‘lgan Markaziy Osiyo xalqlari – o‘zbek, turkman, qozoq, qirg‘iz, uyg‘ur va qoraqalpoqlarning etnik 6 1 Karimov I. A. “ Tarixiy xotirasiz kelajak yo‘q”. T. 1998 – B. 29-30 2 Karimov I.A. Tarixiy xotirasiz kelajak yo‘q. T. 1998. B. 3. 3 O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining qarori; O‘zbekiston Respublikasi Fanlar Akademiyasi Tarix instituti faoliyatini takomillashtirish to‘g‘risida, “O‘zbekiston taxriri” 1999, 1son B.15 -17. 4 Tarix fani taraqqiyotida muhim bosqich “O‘zbekiston taxriri” 1999.1-son. B. 18 – 30

shakllanish tarixi ham birdir. Shuningdek, qardosh tojik xalqining o‘tmishi ham ushbu xalqlar tarixi bilan chambarchas bog‘liq. Mazkur markaziy osiyolik xalqlarning etnik shakllanishi uzoq o‘tmishga ega bo‘lib, uning ichida ilk o‘rta asrlarda ro‘y bergan turli jarayonlar muhim o‘rin tutadi. Ayniqsa, ushbu jarayonlar muhim ahamiyat kasb etadiki, ularni chuqur o‘rganish asosida etnogenezini yoritish mumkin bo‘ladi. Xususan, bu davrda Ko‘k turk va Uyg‘ur xoqonligi kabi Markaziy Osiyo tarixida yirik o‘zgarishlar yasagan turkiy davlatlar mavjud bo‘lgan. Ular hukmronligi mobaynida mintaqada yuz bergan siyosiy va etnik jarayonlarni O‘rxun – Enasoy yozuvidagi manbalar asosida o‘rganish mazkur masalalarni hal etishga Katta yordam beradi. Shu jihatdan mazkur davrni tadqiq qilish muhim ahamiyatga molik. Mavzuning o‘rganilish darajasi. Markaziy osiyoda VI – VIII asrlar mobaynida yuz bergan etnik jarayonlarni o‘rganishimiz uchun asosiy manba vazifasini bajargan. O‘rxun – Enasoy bitiktoshlari ilk bora 1893 yilning oxirlarida doniyalik olim V. Tomsen va 1894 yilning boshlarida rossiyalik turkolog V. Radlov tomonidan o‘qib chiqiladi. V. Tomsen 1896 – yili bitikdoshlardagi ma’lumotlar asosida turkiylarning tarixi to‘g‘risida o‘z nuqtai nazarlarini aks ettirgan tadqiqot asarini nashr qildiradi 7 V. Radlov esa qadimgi turkiy yodgorliklardan Ko‘l Tegin bitiktoshini 1894 yilda nemis tiliga o‘giradi. Bu ikki yirik turkolog olimning kashfiyotidan keyin o‘tgan bir asrdan ko‘p davr mobaynida Markaziy Osiyo xududidan ko‘plab qadimgi turk yozuvidagi bitiktoshlar topildi va ular ko‘plab dunyo turkologlari tomonidan turli tillarga tarjima qilinib, yirik tadqiqot ishlari amalga oshirildi. Jumladan, I. Markvart, X.Vamberi, P. Melioranskiy, V, Bong, F. Xirt, A. Fon Taben, D. Ross. T. Ramstedt, S.E.Malov, A.M. sherbak, A.N. Berishtam, N. Asim, O‘. N. Tuna, H.N. O‘rqun, R. Rajabov, G‘. Abdurahmonov, A. Rustamov, Nasimxon Rahmon va boshqalar qadimgi turk yozuvi yodgorliklari bo‘yicha tadqiqot olib bordilar. Mazkur turkologlarning ko‘pchiligi ularni asosan tilshunoslik nuqtai mazaridan tadqiq qilganlar. Bitiktoshlarni Markaziy Osiyo xalqlari, jumladan Turkiy xalqlar tarixi manbasi sifatida o‘rgangan. Dastlabki olimlardan biri nemis tarixchisi I. Markvarit hisoblanadi. O‘z tadqiqotlarida u bitikdoshlarda keltirilgan hukmdorlarni boshqaruv yillari va tarixiy voqealiklarni sanalarini xitoy manbalaridagi ma’lumotlar bilan solishtirib, aniqlik kiritadi hamda

turli etnonim va toponimlarga izohlar beradi. Faqat olimning tadqiqotlarida bir qator kamchiliklar va munozarali tahlillar uchraydi. Bitiktoshlardagi ma’lumotlarni xitoy yilnomalari bilan solishtirib, tadqiq qilgan xitoyshunos olimlardan biri fransuz olimi E. Shavann edi. U o‘z tadqiqotlarida Ko‘k Turk xoqonligining g‘arbiy hududlari bo‘lmish Turkistonning o‘troq xo‘jalik hukmron o‘lkalari tarixiga oid xitoy yilnomalaridagi ma’lumotlarni qadimgi turk, yunon, arman va arab – fors manbalari bilan taqqoslagan. E. Shavannga qadar fanga ma’lum bo‘lmagan arxeologik materiallar hamda qadimgi turkey va sug‘diy manbalarning yuzaga chiqishi mazkur mavzuni yanada chuqurroq o‘rganishni talab etadi. Bitiktoshlarni tarixiy jihatdan keng tadqiq qilgan tarixchilardan biri. A.N Berishtam hisoblanadi. U o‘z asarlarida turk xoqonlarining ijtimoiy – iqtisodiy hayoti, ularda mavjud bo‘lgan turli unvonlar va boshqaruv tizimini bitiktoshlardagi ma’lumotlar asosida tahlil qilgan. Uning tadqiqotlari ko‘proq ijtimoiy- siyosiy masalalarni qamragan bo‘lib, unda etnik jihatlarga ham to‘xtab o‘tilgan. XX asrning ikkinchi yarmiga kelib, taniqli turkolog, tarixchi S. T. Klyashtorniy o‘r davrigacha topilgan bitiktoshlarning tarixiy jihatlarini o‘rganib, 1964 yilda “ Qadimgi turkey rukik yodgorliklari O‘rta Osiyo tarixi uchun manba sifatida” nomli asarini nashr qildirdi. Ushbu tadqiqot Bitiktoshlarning tarixiy jihatdan o‘rganishga bag‘ishlangan ilmiy ishlar orasida eng mukammali bo‘lib, unda S. T. Klyashtorniy o‘z davrigacha, ya’ni 1960 – yillargacha olib borilgan ishlarni chuqur tahlil qilgan va bitiktoshlardagi munozarali masalalarni muvaffaqiyatli hal eta olgan. Biroq, mazkur tadqiqotdan keyin o‘tgan qirq yilga yaqin vaqt mobaynida ko‘plab yangi bitiktoshlarning topilishi bu borada izlanishlar olib borishni zaruriy qilib qo‘ymoqda. Turkiy xalqlarning qadimiy tarixiga doir bir necha tadqiqot nashr ettirgan L.N Tumilev ham 1967 – yilda o‘zining “ Qadimgi turkiylar” nomli yirik asarini e’lon qildi. Ushbu asar juda keng qamrovli bo‘lib, unga turli tillardagi manbalar, jumladan, turkey bitiktoshlar ham jalb qilingan. Asarda asosiy diqqat – e’tibor Ko‘k Turk xoqonligining O‘rxun va Oltoy mintaqalari tarixiga qaratilgan bo‘lib, unda xoqonlikning Amudaryo va Sirdaryo oralig‘i hamda unga tutash o‘lkalardagi faoliyatiga kam e’tibor berilgan.

Turkiyalik tadqiqotchi S. Tumech 1990 – yillargacha topilgan bitiktoshlarni tarixiy jihatdan o‘rganib, bir necha tadqiqot asarlar chop ettirdi. S. Tumech o‘z tadqiqotlarida bitiktoshlardagi ma’lumotlarning ijtimoiy – siyosiy va etnik jihatlarini tahlil qilgan. Faqat uning tadqiqotlarida bitiktoshlardagi ma’lumotlar asosan xitoy yilnomalari hamda qismahn yunon manbalaridagi ma’lumotlar bilan solishtirgan. Tadqiqotlarlarida bitiktoshlaridagi barcha etnonimlar tahlil etilgan bo‘lsa ham, ular kamchiliklardan holi emas. Shuningdek, Turk xoqonliklari tarixini yoritishda turli tillardagi manbalarga murojaat qilinmagan. Bundan tashqari, uning ishlarida K’ok Turk xoqonligining Amudaryo va Sirdaryo oralig‘i hududlariga kam e’tibor berilgan. Mamlakatimizda esa bitiktoshlarni tarixiy jihatdan tadqiq qilish ancha kech boshlangan. Bu borada tadqiqotchi Nasimxon Rahmonning ishlarini ko‘rsatib o‘tish mumkin. Olim bitiktoshlarning bir qismini madaniyatimiz manbasi sifatida va tilshunoslik jihatidan o‘rganib, shu asosda 1993 – yili “ Turk xoqonligi” nomli asar nashr ettirdi7. Tadqiqotchi mazkur ishga xoqonlikning asosan ijtimoiy – madaniy tarixini yoritadi. O‘rxun Enasoy bitiktoshlarini manba sifatida tanlab olib amalgam oshirilgan Markaziy Osiyoning VI – VIII asrlardagi siyosiy etnik tarixiga oid tadqiqotlarning deyarli barchasida asosiy diqqat e’tibor mintaqaning Oltoy – O‘rxun o‘lkalariga qaratilgan bo‘lib, ularda Amudaryo va Sirdaryo oralig‘i va unga tutash hududlarga ham to‘xtab o‘tilgan. Shu sababli ikki daryo oralig‘idagi o‘lkalarning o‘sha davrdagi siyosiy – etnik tarixini yoritish muhim masalalardan biri bo‘lib qolmoqda. Shuning uchun biz mazkur dissertatsion ishimizda yuqorida keltirib o‘tilgan tadqiqotlardan farqli o‘laroq mazkur kam o‘rganilgan hududga ko‘proq diqqat qaratdik. Tadqiqotning maqsad va vazifalari. Ishning bosh maqsadini O‘rxun – Enasoy bitiktoshlaridagi ma’lumotlarga asosiy manba tariqasida tayanib, VI – VIII asrlarda ro‘y bergan Markaziy Osiyodagi yuz bergan ijtimoiy – siyosiy jarayonlarni va turkiy qabilalar hamda ularning boshqa xalqlar bilan aloqalari, ular orasida yuz bergan siyosiy – etnik jarayonlarni tadqiq etish tashkil qiladi.

VI asr ikkinchi yarimdan VIII asr ikkinchi yarmigacha bo‘lgan davr mobaynida Ko‘k Turk xoqonligi davrida Markaziy Osiyoda ro‘y bergan siyosiy – etnik jarayonlarning bitiktoshlarda aks etilishini yoritish; Ko‘k turk xoqonligi ( 552 – 745 ) davrida Turkistonning Shosh, Farg‘ona, Ustrushona, Sug‘d, Buxora, To‘xoriston va Xorazam kabi tarixiy viloyat va shaharlarning boshqaruv tizimi va o‘sha paytda bu yerda mavjud bo‘lgan sulolalarning kelib chiqish qanday bo‘lganini aniqlash; Tadqiqot nazariy – uslubiy asosini bilishning dialektik usuli, tafakkurning umumbashariy tamoyillari, ilmiy mustaqillik g‘oyasi, shuningdek, O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 1996 – yil 16 – dekabrdagi “ O‘zbekistonning yangi tarixini yoritish haqida” gi va 1998 – yil 23 – iyundagi “O‘.R. FA. Tarix instituti faoliyatini takomillashtirish to‘g‘risida”gi qarorlarida bayon qilingan tarixiy haqiqatni yoritishda xolislik va haqqoniylik kabi tamoyillar tashkil etadi. Tadqiqotning nazariy – uslubiy asosi va kontsepsiyasini ishlab chiqarishda O‘zbekiston Respublikasi prezidentimiz I. A. Karimov asarlarida bayon qilingan qoidalar, g‘oya va xulosalar alohida ahamiyatga ega bo‘ladi. I.bob VI - VIII asrlardagi siyosiy vaziyat. 1.1 Turk xoqonligini vujudga kelishidagi ijtimoiy siyosiy vaziyat va undagi ichki munosabatlar. Tarixdan ma’lumki, VI asr o‘rtalariga kelib Oltoy va Markaziy Osiyodagi turli qabilalar va xalqlar birlashib “ Turk xoqonligi” davlatini tashkil qildilar. Ammo joizki to VI asrga qadar turkey xalqlar va ularning davlat bo‘lib ulashuvi 10 jarayoni bo‘lmagan degan xulosaga kelmaslik kerak. Chunonchi, Narshaxiy, Mahmudov Q,I.Bichurin, N/Tumilev va boshqa turkshunos olimlarining bergan ma’lumotlariga ko‘ra, eng qadimgi turkiyzabon xalq, xitoy salnomalarida miloddan avvalgi 1756 – yildan boshlab tilga olinadi. Bu xalqlar “Turk” nomi bilan emas balki

“Xun”, “ Xunlar” nomi bilan atalgan. Xunlar turkey xalqlarning ajdodlari bo‘lib, juda boy va qadimiy tarixga egadir. Xunlar markaziy Osiyo Kaspiy dengizi bo‘ylari hamda Shimoliy Kavkaz va G‘arbiy Ovro‘pa yerlarigacha cho‘zilgan hududlarida yashaganlar. Turk so‘zini birinchi marta tilga olinishi 542 – yilga to‘g‘ri keladi11. yozma manbalarda u turlicha atalgan: xitoy manbalarida “ Tustdus”, forsiy tildagi manbalarda “ Turk”, bitiktoshlarda saqlanib qolgan yozuvlarga qaraganda bu xalq o‘zini turk deb atagan 12 . 7 “ Turk atamasi” ( kuchli, baquvvat) dastlab etnik ma’noga emas, ijtimoiy ma’noga ega bo‘lgan. N.Rahmon o‘zining “ Turk xoqonligi ” kitobida, “ Ashina urug‘i” unga bo‘ysungan va yaqin qarindosh bo‘lgan hamda yangi davlat birlashmasining o‘zagini tashkil etgan qabilalarning harbiy zadagonlari shunday atolar edi. Keyinchalik, ulkan qabilalar ittifoqini unga itoat qilgan xalqlarni turk deb atay boshlaganlar. Qabilaning eski nomi ashina hukmronlik qiluvchi sulola nomi bo‘lib qolgan deb ko‘rsatilgan. Turk qabilasi haqidagi dastlabki, ma’lumotlar xitoylarning Chjou Shu, Bey Tsi Shu, Bey Shu sulolalarining yilnomalarida uchraydi. Ularda mazkur qabilalarning ilk tarixiga oid sof tarixiy ma’lumotlar bilan bir qatorda bilan bir qatorda turklarning o‘zlarining tilidan yozib olingan ikkita genealogic afsona ham keltirilgan. Birinchi afsonaga muvofiq turning chekkasida ( Bey Shu va Suy Shu ma’lumotlariga ko‘ra” G‘arbiy dengizning o‘ng qirg‘og‘ida) yashagan ota – bobolari qo‘shni qabila askarlari tomonidan qirib tashlangan. Faqat ona bo‘ri tomonidan qutqarilgan o‘n yashar bola tirik qolgan. Dushmanlardan yashirinib u ( bo‘ri ) Gaochanga qaraganda shimolroqda joylashgan tog‘larga (turfon voxasi) qolgan. U yerda ona bo‘ri 10 ta o‘gil tuqqan va ular keyinchalik. Taochanli qizlarga o‘ylangan va har biri bir urug‘ni tashkil etgan; Ona bo‘rining o‘g‘illaridan birining oti Ashina edi va bu ism ham uning urug‘ining nomi bo‘lib qolgan. 7 O‘zbekiston davlatchiligi tarixi. Betlari T. 2001. yil 44 bet 11 Karimov Sh. Shamsutdinov R, “Vatan tarixi” T, 1997 u 118 bet 12 N. Rahmon “ Turk xoqonligi” T. 1993 – yil 43 – bet.

Ashina qabila boshlig‘i bo‘lib, undagi urug‘lar soni bir necha yuztaga yetgan edi. Ashinaning vorislaridan biri Asenshod ona bo‘ri avlodlarini Gaochandan olib chiqib, Oltoy hududida joylashtirgan va ular Juan – Juanlar ( avarlar ) qo‘l ostida yashab, ular uchun temir qazib chiqarganlar va unga ishlov berganlar. Oltoyga kelgandan so‘ng qabila turk nomini olgan va u afsonaga ko‘ra Oltoy tog‘larining mahalliy nomi bilan bog‘liqdir. Ikkinchi afsonaga ko‘ra, turk qabilasining ajdodlari SO viloyatidan kelib chiqqan, N.A.Aristov bu viloyatni Oltoyning shimoliy yon bag‘irlarida joylashgan deb hisoblaydi13. Qabila boshlig‘i Abanbuning o‘n yetti og‘a – inisi bo‘lib, ulardan birini “ bo‘ri o‘g‘li” deb ataganlar. So davlati dushmanlar tomonidan yo‘q qilingan, qutilib qolgan urug‘lar esa har tomonga tarqalib ketganlar. “ Ona bo‘ri o‘g‘li” ning g‘ayri – tabiiy qobiliyatlari tufayli uning urug‘i eng qulay sharoitlarga tushib qoldi. Afsonalarga kel;tirilgan ma’lumotlar asosida S. T. Klyashtorniy tomonidan turning ilk tarixi tiklandi. Jumladan, Ashina qabilasi Tan’suga gukklar va ularga qaram bo‘lgan markaziy Osiyo va Janubit Sibirdagi qabilalarning Buyuk Xitoy devori ortiga ommaviy ko‘chish davrida, 256 yildan so‘ng ko‘chib kelgan. Unga qadar qabila Sixay rayonida ( Edzin – gol daryosining quyi oqimi) da yashagan bo‘lishi mumkin. Tan’suda yashab turgan davrida ashina qabilasi o‘z tarkibiga yangi etnik komponenti – mamlakatning xitoy va gukk bo‘lmagan avtoxtan aholisini qabul qilgan. Bu yerda ular shimoliy Lyan davlatini 8 tuzganlar, mazkur davlat tor – mor qilingandan keyin 439 yilda Taochanga qochib borib u yerda 460 yildan so‘ng Juan – Juanlar hukmronligi ostida yashaganlar va Oltoyning janubiy tizimlariga ko‘chirib yuborilgan. Faqat shundan so‘ng qabila turk nomini qabul qilgan, ining eski nomi Ashina eski qabilaga asos solgan kishi onasining oti sifatida hukmron sulolaning nomiga aylangan deydi. Ashina qabilasining Xitoy devorining janubidagi rayoniga ko‘chib kelishga qarar Oltoy va Sibir bilan bo‘lishi mumkin bo‘lgan aloqalarini inkor etmagan holda, S. T Klyashtorniy shuni takidlab o‘tadiki, faqat 460 yildan keyin Janubiy Oltoy tog’I etaklarida Ashina qabilasi boshliqlari rahbarligidagi qabilalar guruhi tashkil topdi va bu guruh 552 – 555 yillarda juan – juan xoqonligiga juda 8 O‘zbek davlatchiligi tarixi. Betlari. T. 2001 45 – бет.

qattiq zarba berdi 14 . Xullas shu yuqoridagi ma’lumotlarga asoslangan holda Turk xoqonligini paydo bo‘lishini 552 yilga to‘g‘ri keladi deb aytsak haqiqatga to‘g‘ri keladi. Chunonchi mazkur yilda turklar Ashina urug‘idan Bumin rahbarligida juan – juanlarni to – moq keltirgan edilar. Mana shu paytdan boshlab turk hukmdorlari o‘zlarini juan – juanlar egalik qilgan yerlarning va ularning ilgarigi kuch – quvvatining vorislari sifatida tasdiqlab xoqon ( qog‘on ) unvonini qabul qilganlar birinchi hukmdor Bumin bo‘lib, u taxtga Ili qog‘on unvoni bilan o‘tirgan. Uning o‘gli va merosxo‘ri Kolo (qora – qog‘on) davrida juan – juanlar yana bir marta mag‘lubiyatga uchraydi. (533) Qora qog‘onning ukasi Muhon qog‘on 555 yilda ularni uzil – kesil tor – mor qildi. Juan – juanlarning katta qismi g‘arb tomonga qochdi va ular u yerda avarlar degan nom bilan ataldi. Muxan huknronlik qilgan davrda (553 - 527) xoqonlik Markaziy Osiyoda siyosiy chechemon bo‘lib qoldi. Janubiy g‘arbiy Manjuriyada kidanlar, yenisiy bo‘yida qirg‘izlar va boshqa qabilalar bo‘ysundirildi. Shimoliy Xitoy davlatlari turklarga o‘lpon to‘lay boshladilar. Aynan shu davrda turklarning g‘arbga juan – juanlarga va eftalitlarga qarshi faol xarbiy harakatlari boshlandi. Ushbu holatni qozoq tarixchisi Zuev A.YU quyidagicha ifodalaydi. Hali 552 – 555 yillardayoq Истали “ ўн тўлган qo‘shinining” sarkardasi sifatida Buminning yurishlaridan birida u bilan birga ishtirok etgan va mazkur yurish natijasida Yettisuv turklarini oltoy hududiga yashovchi eftalitlarni bo‘ysundirib o‘zini “ O‘n qabilasi” deb atab, xoqon deb e’lon qilgan edi. Oltoy va yettisuv turklarining 552 yildagi harbiy yurishining g‘arbdagi eng chekka nuqtasi bo‘ldi, deydi. G‘arbga qilingan navbatdagi yurish 555 yilga amalgam oshirildi. Manbalardagi to‘liq bo‘lmagan ma’lumotlarga ko‘ra turk qo‘shinlari harakatining g‘arbiy chegarasini shartli ravishda Sirdaryoning o‘rta oqimidan (Toshkent vohasining shimolidan) Orol dengizigacha deb, belgilash mumkin. Yozma yodgorliklarda Istali boshliq turk qo‘shinlari kirib brogan yerlarning oxirgi chegarasi sifatida Temur qatig‘ ko‘rsatilgan – bu Sug‘ddan Toxaristonga o‘tadigan davonning o‘rta asrlardagi nomi bo‘lib, davonning o‘zi boysun tog‘larida joylashgan. O‘rta Osiyo turklar tomonidan zabt etilishi Vasr oxirida Peroz qo‘shinlari eftalitlar tomonidan mag‘lubiyatga uchratilgandan so‘ng eftalitlarga katta o‘lpon to‘lashga

majbur bo‘lgan. Sasoniylar hukmronligidagi Eronning diplomatic qo‘llab quvvatlashi bilan amalga oshirildi. Xusrav I Anushervon hukmronlik qilgan davrda Eron uning faol islohatchilik faoliayti tufayli birlashdi va shunday harbiy qudratga erishdiki, eftalitlarga o‘lpon to‘lashdan bosh tortdi. Xusrav, Anushervon Eftalitlarga zarba berish uchun turklar bilan ittifoq tuzdi. Dikovariyning ma’lumotlariga ko‘ra voqealar quyidagi tarzda kechgan : “Xusrav I eftalitlarga qarshi qo‘shin yubordi va Toxariston, zabuliston, Qobuliston, Chag‘aniyonni zabt etdi. Shu vaqtda turk xoqoni o‘z elini yig‘ib Xurosonga qarshi yurdi. Chochni Farg‘ona, Samarqandni, Keshni, Nasafni egalladi va Buxoragacha yetib keldi, deydi”. Firdavsiyning “ shohnoma” asarida va B. G‘afurovning “ Tojiklar” asaridakeltirilgan ma’lumotlarga ko‘ra eftalitlarning turklar tomonidan tor – mor keltirilishi. 560 – 567 yillar o‘rtasida bo‘lib o‘tgan15, deydi. Xarbiy to‘qnashuvlar natijasida en avval aholi jabr ko‘rganini – “ Chochda” Terekda (yani Parakda). Samarqand va Sug‘dda ko‘p yerlar vayron qilindi. Chag‘aniyon, Bamiyon, Xuttalon va Balx aholisining barhasi uchun achchiq, qora kunlar boshlandi 16 , деб ma’lumot bergan edilar. Efatalitlar davlati tor – mor etilgandan keyin bosib olingan hududlar bevosita g‘oliblarning oily hokimiyatiga bo‘ysundirilar, shartnoma bo‘yicha Amudar ёнинг shimolidagi yerlar 9 Turklar qo‘l ostiga o‘tdi. Biroq turklar bir necha bor chegarani buzi o‘tganligi haqidagi ma’lumotla manbalard uchraydi. Arab tarixchilarining bergan ma’lumotlariga ko‘ra 588 yilda Amudaryodan kechi o‘tib, butun Toxaristonni egallaydilar va g‘arbga yurib, Hirotgacha bordilar. Garchi, Eron sarkardasi Smbat Bagratuki g‘alaba qozongan bo‘lsada, mazkur viloyatlar endi Eronga bo‘ysunmay qo‘ydilar, tez orada eroniylar quvib yuborildi va turklar uzil – kesil Toxariston mustahkamlanib oldilar 17 , - deb tasdiqlagan edi. Eftalitlar tor –mor keltirilgandan so‘ng ittifoqchilar o‘rtasida ularning iqtisodiy, manfaatlarining qarama – qarshiligi, xususan, O‘rta Osiyo orqali Xitoy va Vizantiyaga boruvchi qadimdan mavjud bo‘lgan savdo yo‘llarini o‘z nazoratiga olish borasidagi ziddiyatlar tufayli nizolar kelib chiqdi. Turk xoqonligi va Eron o‘rtasida 9 O‘zbek davlatchiligi tarixi. Betlari T. 2001. 47 bet 15 G‘afurov B.T. “ Tojiki”. Dushanbe 1989 y. 274 bet 16 A. Firdavsiy “ Shohnoma ” Dushanbe 1966y 214

ittifoqchilik munosabatlari mavjud bo‘lgan davrda sug‘dmeklarningtashabbusi bilan Eronga uning hududi orqali Vizantiyaga ipakni tranzet o‘tkazish borasida shartnoma tuzish maqsadida elchilar jo‘natishga qaror qilingan edi. Elchilar sug‘dning savdogarlarga boshchilik qildi. Biroq elchilik butkul muvaffaqiyatsizlikka uchradi sotib olib kelingan ipak elchilarning ko‘z oldida yoqib yuborildi. Bu narsa o‘z navbatida Eron bilan turklar o‘rtasidagi bo‘lg‘usi to‘qnashuvlarni vujudga kelishini taqazo qildi. Shunda xoqonlik Eronning raqibi bo‘lgan Vizantiya imperiyasi bilan siyosat aloqalar o‘rnatishiga qaror qildi. 10 588–yilda Manuah boshchiligidagi elchilar Kaspiyning shimoliy qirg‘og‘i bo‘ylab yo‘lga chiqdi va Kavkaz orqali Vizantiyaga bordi. Natijada harbiy ahamiyatga ega bo‘lgan va Eronga qaratilgan shartnoma imzolandi. Ana shu paytdan boshlab Turk – Eron munosabatlari yomonlashuvi, Turk – Vizantiya munosabatlari doimiy bo‘lib qoldi 18 . Shunday qilib, VI asrning ikkinchi yarmidan boshlab Turk xoqonligi Markaziy Osiyoda siyosiy gegemon bo‘lib qoldi. Manjuriyada kidonlar Yettisuvga qirg‘izlar, O‘rta Osiyoda Eftalitlar tor – mor qilindi. 576 – yilda turklar Kimmeriy Bosporiki egallab oldilar. Sharqda Koreys kurfasidan g‘arbga Kaspiy dengizigacha janubda Tobi cho‘lidan shimoldagi Bayhal ko‘ligacha bo‘lgan hududda ulkan ko‘chmanchilar imperiyasi yaratildi. Xoqonlik o‘sha davrning eng yirik davlatlari – Vizantiya sosoniylar Eroni, Xitoyning siyosiy va iqtisodiy munosabatlari tuzimiga qo‘shildi va Buyuk Ipak yo‘li ustidan nazorat o‘rnatish uchun kurasha boshladi. 1 7 Turk xoqonligining butun tarixi uzluksiz urushlar va o‘zaro ichki kurashlar bilan to‘lgan edi. Buning natijasida 581 – 607 yillar orasida ikkita qismga: Sharqiy va G‘arbiy Turk xoqonligiga bo‘linib ketgan edi degan taniqli sharqshunosolim B. G‘afurov19. sharqiy Turkiston va O‘rta Osiyoning o‘troq dehqonchilik vohalari hududiy o‘zagi yettisuvda joylashgan G‘arbiy Turk xoqonligi 10 17. Usmon Turon Turkiy xalqlar mafkurasi. T. 1995 yil 44 – bet. 18. Karimov Sh. Shamsiddinov R. “ Vatan tarixi” T. 1997 yil 123 bet 1

hukmronligi ostida edi. Ushbu holatdan keyin tez orada 630 – 632 yllarda zaiflashgan Turk xoqonligi Xitoy imperiyasi 11 Tomonidan mag‘lubiyatga uchratildi va amalda mavjud bo‘lmay qoldi. Bu paytda G‘arbiy Turk xoqonligi o‘zining gullagan davrini o‘z boshidan kechirmoqda edi. Tardushxon hukmronligi davrida turklar O‘rta Osiyoda o‘z hukmronligini mustahkamlab oldilar va Sharqda Tele va sen’yato qabilalariga qarshi faol harbiy harakatlar olib bordilar. Ushbu qabilalar, keyinroq 615 – 619 yillarda G‘arbiy turk xoqonligi tomonidan butunlay bo‘ysundirildi. Yana bir narsani esdan chiqarmasligimiz kerakki, 630 – 651 yillar xoqonlik ichida o‘zaro kurashlar bo‘lganligi bilan harakterlanadi. Shunga ko‘ra 651 yilda G‘arbiy turklarning Ashina Xelu boshchiligidagi asosiy kuchlari Xitoy qo‘shini tomonidan tor – mor keltirildi. Xitoyning G‘arbiy turk xoqonligiyerlariga kelishini taqazo qildi va turklardan bo‘lgan xitoy amaldorlari boshchiligidagi okrug‘larga bo‘lib tashladi. Ammo, aytish joizki, bu hokimliklarning xitoyga qaramligi komichagina edi. Buning chetiga VII asrning 70 – yillarida kuchayib ketgan Tibet amalda xitoyni O‘rta Osiyodan ajratib qo‘ydi. Natijada g‘arbiy turk xoqonligi o‘rnida Turgon xoqonligi (702 – 756) paydo bo‘ldi. 20 . biroq turk qabilalari o‘z mustaqillik mavqeilarini saqlab qolish uchun bir qator yirik qo‘zg‘alonlar qildi va Ashina urg‘idan bo‘lgan Eltarish xoqon ( Xitoy manbalarida Tuduli boshchiligidagi ikinchi turk xoqonligi paydo bo‘ldi. Eltarishning ukasi Mochko (turk bitiklarida Qapog‘on xoqon) hukmronlik qilgan davrda turklar va mug‘ilistonda yashovchi tele qabilalari 12 Tan imperiyasi hukmronligidan ozod qilindi. Ikkinchi xoqonlikning asosiy hududlari Tobi cho‘llarining shimolida joylashgan yerlar bo‘lib, xoqonning o‘rdasi orxon daryosi rayonidagi O‘tukep degan tog‘li o‘rmonli joy edi. Janubiy chegarasi shimoliy Mu’gilistondan o‘tar Oltoy va Tuva xoqonligining shimoliy chekkalarini tashkil etar edi. O‘rta Osiyoga qilingan yangi yurishlar Qopag‘on xoqonning nomi bilan bog‘liq. U 711 yilda Yettisuvdagi turgashlarga qarshi yurish qildi, ularni tor – mor keltirib 712 yilda arablar tomonidan qamal qilingan Samarqandga yordamga keldi, biroq mag‘lubiyatga uchrab qaytib 11 19. G’afurov B. Tojiki. Dushanbe 1989 yil 271 bet 12 20 O‘zbek davlatchiligi tarixi T. 2001 yil 49 bet

ketdi. Qopag‘on xoqon halok bo‘lganidan so‘ng, uning vorisi Bilga ( Mug‘ilon) hukmronligidan keyin ikkinchi turk xoqonligining zaiflashuviga va oxir – oqibatda 744 yilda uning halokatiga olib keluvchi nizolar paydo bo‘ldi. Turklarning O‘rta Osiyo hukmdorlari bilan o‘zaro aloqalari qanday amalga oshirilganligi tushunish uchun qadimgi turk davlati birlashmalari ichidagi hokimiyatni tashkil etish prinsiplariniko‘rib chiqish zarur. Davlatni boshqarishda xoqonga uning qarindoshlari, eng avvalo, hukmron sulola a’zolari va ular tomonidan yaratilgan boshqaruv apparati yordam berar edi. Turklardagi bu holatki Tumilev L. N. o‘zining “ Древние трюки ” asarida Qadimgi turkey bitiklarga ko‘ra u to‘rtga bo‘linganligi; qarindoshlar xoqonga ittifoqdosh bo‘lgan qabila va xalqlar, xoqonning o‘ng tomonida o‘tiruvchi amaldorlar va ma’muriy xodimlar. Xoqonning qarindoshlari – o‘g‘illari, amakisi, jiyanlari va og‘a – inilariga tegin unvoni berilgan. Xitoy manbalarining ma’lumot berishicha, qadimgiturk davlatidagi mansablarining asosiy 28 ta bo‘lgan ularning faqat beshtasi oily mansabdor hisoblangan. Exu ( yabg‘u), she (shod), dele (teginlar)silida (ektabarlar) va tutunda (tudunlar), qolgan 23 tasi kichik amaldorlardan iborat bo‘lgan. Barcha mansabdorlar meros qilib qoldirar edi 21 deb, xabar beradi. Tudunlarning mansabi turklarga bo‘ysinuvchi xalqlarni boshqarish bilan bog‘liq edi, Xitoy manbalarida takidlanganidan bo‘ysundirilganlar ustidan nazorat qilish va soliqlar yig‘ish ularning vazifalariga kirar edi22 deyiladi. Turk qo‘shinlarining tashkil etilishi haqida yozma manbalarda ma’lumotlar kam. Bu haqda Tumelev L. N. bunday deydi: “ Turklarning o‘rdasi qo‘shni sifatida o‘ng va chap qanotlargabo‘lingan 23 ”. Tadqiqotchi Y.S Xudekov “ Turklarda hali va qo‘shin bo‘linishda o‘nlik” “ osiyocha” ttizimi mavjud bo‘lgan deydi. Ular orasida shaxsiy soqchilar xoqonlarning zirxli gvardiyasi ajralib turgan. 10. 20. va 40 kishilik alohida yirik qo‘shilmalar modlar yoki yabg‘u qo‘monligida bo‘lgan. 13 13 21 Tumelev L.N. Drevniye tryuki M. 1967 yil 60 bet. 22. N. rahmon Turk xoqonlik 1993 yil 59 bet 23. Tumelev L. N. Drevniye tryuki M. 1967 yil 58 bet 24. O‘zbek davlatchiligi tarixi T. 2001 yil 158 bet.

O‘zlarining kuch qudratga to‘lgan davrlarida birinchi turk xoqonlik davrlarida birinchi turk xoqonlik davrida ham turklar, odatda 100ming kishilik qo‘shin to‘play olganlar. Qo‘shinda xizmat qilish majburiy edi. Lekin tartibi qanday bo‘lganligi aniq emas 24 . Turk jamiyati shaxsiy ozod kishilar – boshliq va qullar – kulkunga bo‘lingan. Manbalar qullar mehnatidan foydalanish haqida amalda hech qanday ma’lumot berilmaydi. Ammo S. T. Klyashtorniy ko‘proq ayollar mehnatidan foydalanganligi qayd qiladi va qullar asosan, uy ishlari bilan shug‘ullanganligini ta’kidlaydi 25 . Turklarning jamiyatida chorva mollari, qullar va boshqa buyumlarga xususiy mulkchilik hukmron edi. Chorva mollariga egalik belgisi – tamg‘a bilan tamg‘alanadi. Bu holat hozirgi kunimizgacha ham saqlanib kelmoqda desak adashmaymiz. Y. A. Zuevning takidlanishicha, ko‘chmanchi turklarda mulkchilik differensiyatsiyasi zaif bo‘lgan, ayrim shaxsga qarashli mulk mavjud bo‘lmagan oilaviy mulk esa urug‘ mulki sifatida idrok etilgan sharoitlarda ularning mulklarining asosiy to‘riga egalik qilishlarini ko‘rsatuvchi vosita urug‘ tamg‘alari bilan tamg‘alanishi edi 26 . Turk davlati yetarli darajada to‘liq ishlab chiqarilgan jinoiy qonunchilikka ega edi. Jazoning asosiy turlari qatl qilish, kompazetsiv va talabi hisoblanar edi. O‘lim jazosi davlatga qarshi jinoyatlar uchun ( isyon ko‘tarish, sotqinlik) hamda odam o‘ldirilganligi uchun qatl qilish talabi edi. Buzuqlik qilgan kishini jinsiy a’zosini, ya’ni jinoyat qaysi a’zo yordamida sodir etilgan bo‘lsa, o‘sha a’zosini kesib tashlash talabi edi. Shaxsga qarshi qaratilgan boshqa jinoyatlar kompozitsiyasi, ya’ni yetkazilgan zararni o‘n barobar qilib to‘lash jarahat yetkazgani yoki mayib qilgani uchun mol – mulk tarzida tovon to‘lash Tsitsi, xotinini qullikka berish, suyagini sindirganligi uchun esa ot berish yo‘li bilan jazolanardi 26 . Turk xoqonligi mafkuraviy asosi shomonlik ajdodlarga osmonga (tangri) va yer suvga sig‘inish bo‘lib, ular davlat kultlari hisoblangan. 14 Shuningdek, jangchilarning va bolalarning homiysi – Umay xudosiga sig‘inish ham keng tarqalgan edi. Biroq turk jamiyatining yuqori tabaqasi budduzm bilan ham tanish bo‘lgan. 14 25. Klyashtoriy S. T. Robq i rabqki v drevnetyurkskoy oshine M. 1985 g 26. Toletov S. P. Qadimgi Xorazm madaniyatini izlab T. 1948 y 188 – bet.

Masalan xitoy ma’lumotlariga ko‘ra ( Suy - shu) Tsi davlatidan bo‘lgan va turklar qo‘lida yashagan, monaxlarga xos xuey Lin ismi bilan atalgan birshamon Tobo xoqoni buddizmga targ‘ib qilgan hamda muvaffaqiyatga erishgan. Xoqon budda ibodatxonasi – pagodani aylanib, buddani marosimini bajo keltirgan va ro‘za tutgan. Bu voqealar 574 – 584 yillarda yuz bergan. Mazkur davrda Osiyo dinlarining eng avvalo mazdakiylik va buddizmning ta’siri kuchli bo‘lganligi qayt etilgan. Masalan, sug‘d tilida yozilgan Bug‘ut bitigida “ yangi katta sanchxa tavsiya etilganligi haqida xabar qilishadi 27 ”. Su Shuning turklar “yozuvga ega emas, ishga biz xujjatlar daraxtlarga kesma belgilar qo‘yish yordamida tuziladi” deb ma’lumot berishga qaramay sug‘d yozuvining turklaridan biri asosida rivojlangan qadimgi turkey runik yozuvining yodgorliklari bizga ma’lumdir. Sug‘d alifbosining turk tiliga moslashtirilishi S. T. JKlyashtoriyning fikricha IV – V asrlardan oldin Sharqiy Turkiston vohalarida amalgam oshirilgan turkey runiy yozuvining bu turi uncha rivojlanmagan va ibtidoiy bo‘lib, garchi birinchi turk xoqonligida davlat tomonidan qo‘llab quvvatlanmagan bo‘lsada, markaziy Osiyoning g‘arbiy qismida yashovchi turkey tili aholi o‘rtasida bir muncha vaqt qo‘llanilgan. Keyinchalik VII asrdan oldinroq eski runiy yozuvi sug‘d alifbosi ta’siri ostida tubdan isloh qilindi va shundan so‘ng ikkinchi Turk xoqonligining me’yoriy davlat yozuvi bo‘lib qoldi. Turk xoqonligi davridagi ichki savdo haqidagi ma’lumotlar asosan Xitoy va keyingi davrga oid musulmon manbalarida lonlangan Suan Tszen (629) ning so‘zlariga qaraganda mamlakat aholisining yarmini dehqonchilik bilan, yarimi esa savdo bilan shug‘ullangan. 15 Sug‘dning asosiy shahri Samarqand ayni paytda uning savdo – sanoat markazi bo‘lgan va karvon yo‘lidagi muhim yirik punkt sifatida katta rol o‘ynagan. Chet ellardan keltirilgan tovarlarning katta miqdori, mahalliy hunarmandchilik mahsulotlarining asosiy qismi shu yerda jam bo‘lgan. Poykent, Ishtixon va Arbidjon ham eng yirik savdo shaharlari, Tavavis va zandana savdo – hunarmandchilik qishloqlari edilar. Buxoro o‘zining zargarlik buyumlari bilan mashhur bo‘lgan. Mahalliy afsonaga ko‘ra, Buxoroning Samarqandga hiroji orasida har yili mahalliy hunarmandlar tomonidan kumushdan yasalgan ohular jo‘natilar edi. 15 27 . Usmon Turon. Turkiy xalqlar mafkurasi. T. 1998 y 13 - bet.

Ta’rifi yozma manbalar orqali ma’lum bo‘lgan mahalliy bozorlar hamda ilk o‘rta asrlarda Sug‘dda pul muomalasining keng yoyilganligi ichki savdoning aholi qanday bo‘lganini yaqqol ko‘rsatadi. O‘rta Osiyoning ayrim uluslarida VIII asr boshlarida kelib chiqishi turkiy bo‘lgan hukmdorlar tomonidan chiqarilgan tangalarning zarb etilishi ham an’analar ta’siri ostida yur bergan edi. Tangalarda turkiy unvonlarni bildiruvchi sug‘d tilidagi yozuvlar mavjud. Yettisuvdan tashqari, qadimgi turkiy tangalar Sug‘d, Chor va Farg‘onaning ayrim uluslarida zarb etilgan, biroq ularning miqdori va hududining cheklanganligiga qarab fikr yuritadigan bo‘lsak, mazkur tangalar faqat ma’lum bir joylardagina muomalada bo‘lgan. 1.2. Turk xoqonligi davrida Turkistondagi shaharlar haqida ma’lumot. Markaziy Osiyoning Amudaryo va Sirdaryo oralig‘i va unga tutash hududlaridagi qadimdan o‘troq xo‘jalik tarziga ega bo‘lgan tarixiy – geografik viloyatlari Shosh, Farg‘ona, Ustrushona, Sug‘d, Buxoro, To‘xoriston va Xorazmning o‘sha davrdagi ya’ni VI asrning ikkinchi yarmi va VIII asrning ikkinchi yarmi yarmida siyosiy – ma’muriy holati ularda hukm surgan sulolalarning kelib chiqishi, shajarasi ( genizisi) hukmdorlarning boshqaruv yillari qadimgi turk , xitoy, sug‘d, arab, fors, yunon, arman, yozma manbalaridagi ma’lumotlar asosida tadqiq qilindi. Shuningdek ushbu masalalarni yoritishda o‘lkamizdan topilgan ilk o‘rta asrlarga taalluqli arxeologik (asosan kumizmatik va epikrafik), materiallardan keng foydalanildi. Arxeologik ma’lumotlarga qaraganda miloddan oldingi VII asrda Kenggaros davlati bo‘lib, bu davlat milodiy V asrigacha yashab, Samarqand, Kesh, Kushon, Toshkent, Buxoro va Xorazmni o‘z ichiga olgan edi. Ko‘k tangri va turkiy yozuv amalda bo‘lgan Kenggaros davlati qangli, kenggaros, qipchoq, urug‘laridan iborat edi. Bundan tashqari boshqa tarixiy – antropologik manbamateriallaridan keng foydalanildi. Ko‘k turk xoqonligi VI asrning 60 – yillarida Eftalitlar davlatiga barham bergach, xoqonlikning hududi Amudaryo havzalarigacha bo‘lgan yerlarni qamrab oladi va bu yerlarning boshqaruvi bevosita xoqonlik bilan bog‘liq bo‘lib qoladi. Ko‘k Turk xoqonligining Turkistonning Amudaryo va Sirdaryo oralig‘idagi qismini boshqaruvi haqida tarixchilar orasida asosan biryoqlama fikr

mavjud. YA’ni tadqiqotchilarning aksariyati hoqonlik mazkur o‘lkaning viloyat va shaharlari boshqaruviga aralashmasdan, bu yerdagi mavjud mahalliy, asosan eroniy sulolalardan o‘lpon olib turishbilan cheklangan, deb hisoblaydilar. Bitiruv ishda ushbu masala keng tadqiq qilinib, o‘sha davrgacha taalluqli turli manbalardagi ma’lumotlardagi ma’lumotlar taqqoslanildi va bu borada yangicha fikrlar bayon etildi. Ma’lum bo‘lishicha , xoqonlikning bu yerni boshqaruvi dastlab VI asr oxiri – VII asr bioshlarigacha bu yerda hukmron sulola, xitoy yilnomalarida Chjaovu ( musulmon manbalarida Jamuk) shaklida qayd etilgan xonadon vositasida olib borilgan. Chjaovu xonadoniga mansub sulolalar boshqaruvining arablar istilosi arafasida ham mavjud bo‘lganligini ayrim tadqiqotchilar takidlasalarda, ularning hukmronligi Tan – shu yilnomasidagi ma’lumotlardan ayon bo‘lishicha, ba’zi viloyatlarda VII asr boshlarida Ko‘k Turk xoqonligi tomonidan ba’zi viloyatlarda sulolalar tomonidan tugatilgan. Ko‘k turk xoqonligi Turkistondagi Chjaovuxonadoni boshqaruvini tugatgach, bu yerdagi viloyat va shaharning bir qanchasida kelib chiqishi xoqonlikning hukmdor sulolasi Ashina xonadoniga borib taqaladigan sulolalar vujudga keladi; Shosh : Ko‘k Turk xoqonligi tarkibiga kirgan dastlabki yillarda bu yerga kelib chiqishi Chjaovu xonadoniga taqaluvchi mahalliy sulola mavjud edi. Ushbu sulola 605 yilda Istami xoqonning chevarasi SHechuyxon ( 610 - 618) tomonidan ag‘darilib, boshqaruvga Dele tyanchi ( Tegin Tyanji) tayinlanadi. VII asr boshlaridan to VIII asr o‘rtalarigacha hukm surgan Shoshdagi turkiy sulola hukmdorlarining unvoni xitoy, sug‘diy, arab – fors manbalaridagi ma’lumotlardan ayon bo‘lishicha, “tudun chachinak” ( Chor tuduni ) iboralari uchrashi ham tasdiqlaydi. Xitoy manbalaridan ma’lum bo‘lishicha, bu davrda Shoshni Tegin Tenchji ( 605 - 620), tan tutun ( To‘n tudun; 640 - 660), Mohedu tutun ( Bahodir tudun; 640 – 660), Mohedu tutun ( Bahodir tudun; 713 - 740 ), Inay tutun kyum ( Inay tudun Ko‘l; 741), Dele ( Tegin; 743) singari hukmdorlar boshqarganlar.

Ko‘k Turk xoqonligi davrida Shosh vohasida turkiy tudun va sug‘diy xvabu unvonlaridan boshqa turkiy tegin, tarxon, tutiq unvonlari ham mavjud bo‘lganligi xitoy, sug‘diy va arab, fors manbalaridan ma’lum bo‘ladi. VII – VIII asrlarda Shosh vohasida bir necha hokimliklar mavjud bo‘lib, ular tomonidan olti xil tipdagi alohida tangalar zarb qilingan. Tadqiqotchilar ularning aksariyatini vohaning turkiy sulolalari bostirgan, deb hisoblaydilar. Xususan, ushbu tangalar orasida “ xoqon” unvoni bilan chiqarilgan tangalar uchraydiki, ehtimol ular Ko‘k Turk xoqonlari bilan bog‘liq bo‘lishi mumkin28. Farg‘ona: xitoy yilnomalariga ko‘ra, VI asrning so‘ngi choragida bu yerda qadimiy Kyuy – Seu sulolasi mavjud bo‘lib, hukmdorlari Chjaovu unvoniga ega edilar. Bundan Farg‘ona hukmdorlarining kelib chiqishini Chjaovularga bog‘lash mumkin.VI asr oxirlariga kelganda esa ushbu sulola o‘rnini boshqasi olganligini ko‘ramiz. Xususan. Tan – shu yilnomasida keltirilishicha,VII asr ikkinchi choragida g‘arbiy turklardan Tan Moxedu (Tun Bahodir) Farg‘onanaing Kibi ismli hukmdorini o‘ldirgach, hokimiyatni xoqonlik lashkarboshlaridan biri Ashina Shuni qo‘lga kiritadi. 630 – yillarda ashina Shunining vafotidan keyin uning o‘rnini egallagan o‘g‘li Isbochji xitoy manbalarida ko‘rsatilishicha, qarorgohini sirdaryoning shimolidagi Tesaet ( Koson), shahrida ma’sis qilib, Farg‘ona hukmdori kibining Alyaotsan ( Aluchin) ismli amakivachchasini Xumin (Quva) shahrida noib qilib tayinlaydi. Yebochjining hokimiyati 658 yilgacha mavjud bo‘ladi. Shu sanadan boshlab esa Alyoatsan Tesoit ( Koson) shahriga ko‘chib, faoliayt yurita boshlaydi. Ehtimol, VIII asr boshlarida Farg‘onada mavjud bo‘lgan sulola ushbu Alyaotsanning avlodlari bo‘lgan. Chunonchi,Tabariy,712–723yillar voqealar baxsida Farg‘ona hukmdorining ismi Altar (xitAlyoada) ekanligini qayt etadi. O. I. Smirnova fikricha, sug‘diy hujjatlarda uchraydigan O‘t – tegin Nidan ( yoki Nilan) bilan Tabariy asarida Farg‘ona hukmdori Altarning jiayni va vorisi sifatida tilga olingan Isfara hokimi Nilan (722) bir shaxs bo‘lgan. Tadqiqotchi, O‘ttegin Nidan hamda uning o‘g‘li Altucho‘r (Farg‘ona hukmdori) ismlaridan ham aniq bo‘lishicha, ularning kelib chiqishi turkiylarga taqaladi, deb yozadi. Bundan

ko‘rinadiki, mazkur Aluchin, Altar, O‘t- tegin Nidan, Altusurlar bitta sulolaga mansub turkiy hukmdorlar bo‘lishgan. VII – VIII asrlarda hukm surgan Farg‘ona hukmdorlari ixined unvonidan tashqari tegin, tutuq, cho‘r, tarxon kabi turkiy unvonlarga ega bo‘lganliklari sug‘diy, arab – fors manbalaridan ma’lum bo‘ladi. Bu davrda Farg‘onada ixinedlar boshqaruvidan tashqari “ tutuqlar” boshqargan hokimiyat ham mavjud bo‘lgan. Sug‘diy hujjat va tangalarda tutuq unvoni uchrashi bunga misol bo‘la oladi. Xitoy sayyohi Xoy Chao ( 726 ) g‘arbga qilgan safarida Chjenchju ( Sirdaryo ) daryosining shimolida turkiylarning, janubida esa arablarning hokimiyati mavjudligiga guvoh bo‘ladi. Bu paytda vodiyni Asilan degan ( Arslon tarxon) ismli turkiy hukmdor boshqalar edi. U turkiy tarxon unvoniga ega bo‘lgan. Axsikent va Quva shahar harabalarida arxeologik qazilmalarda topilgan VII - VIII asrlarda taalluqli tangalarda aks etgan hukmdor tasvirlarining turkiy qiyofada bo‘lishi ham Ko‘k Turk xoqonligi davrida vodiyning turkiy sulolalar tomonidan boshqarilganidan dalolat beradi. Xususan, Quva tangalarida sug‘diy yozuvda xoqon so‘zi aks etganligi diqqatni jalb qiladi. Ayniqsa, yaqinda Quvadan qadimgi turk – runic yozuvli bir dona nodir tanga topilganligi diqqatga sazovardir. Farg‘ona vodiysidan topilgan 30 ga yaqin ro‘zg‘or buyumi va turli asbob – uskunalarda qadimgi turk yozuvidagi bitiklar uchrashi ham bu yerda mavjud turkiy sulolalar hamda Ko‘k Turk xoqonligi boshqaruvi bilan aloqani bo‘lib, ularning anchagina qismi vodiyning o‘sha davrdagi ma’muriy markazlari bo‘lmish Quva, isfara shaharlari hududidan topilgan29. Sug‘d: vohada dastlab, Kesh ( Shahrisabz) keyinchalik Samarqand shahri markaz bo‘lib, ularning hukmdorlari Zarafshon va Qashqadaryo daryolari bo‘ylaridagi Kushoniya, Fay, Maymurg‘ Kubadan, Ishtixon, Panjikent, Naxshab kabi viloyat va shaharlar hokimlari ustidan nazorat qilardi. Xitoy yilnomalarida Kan (Sug‘d) hukmdorlarining kelib chiqishi Chjaovu sulolasiga taqalishi qayd etiladi. 16 16 29 Melioranskiy Ryu Pamyatniki 6 kultigena M 1996

Xitoy yilnomalarida VI asr so‘ngi choragidan VII asr uchinchi choragigacha Samarqandni Shifubi (Tayshebi, hukmronlik yillari. VI asr so‘ngi choragi), Kyuemuchji (600– 620) To‘nga(645)singari hukmdorlar boshqargani ma’lum bo‘ladi. Tan – shu yilnomasidagi ma’lumotlarga ko‘ra, VII asrning ikkinchi yarmida Samarqandda sulola almashuvi ro‘y beradi. 650 – yillarda Fuhuman ( Sug‘d. Avarhumon. 650 - 670) ismli lashkarboshi hokimiyati egallaydi. L. Al’baumning fikricha, VII asrning 40 – yillarida vohada hukmronligini o‘rnatgan “ O‘n O‘q” hoqonlaridan Yuquq Dulujon ( Elbilga Turk xoqon: 638 - 642) shu asrning 40 – 50 yillarida To‘xoristonda qochishi paytida uning tarafdorlaridan biri, ehtimol turkiy dulu urug‘iga mansub bo‘lgan Avarxuman Samarqandda hokimiyatni egallab, o‘zini bu yerning yakka hukmdori e’lon qilgan va butun Sug‘d vohasiustidan hukmronlikni qonuniylashtirishiga erishgan. Xitoy yilnomalarida yozilishicha, u dudu (tutuq) unvoniga ega bo‘lgan. Shu asrning so‘ngi choragida Samarqanddagi hokimiyatni lashkarboshilardan biri Dusoboti ( Sug‘d. Tukaspadak; 690 - yillar) qo‘lga kiritadi. Uning o‘g‘li Nineshimi (698 - 700) hukmronligidan keyin yana sulola o‘zgaruvi ro‘y beradi. Xitoy yilnomalarida takidlanishicha, Samarqand xalqi Tuxun ( Tarxun; 700 – 710 ) ismli bir kishini hukmdor qilib tayinlaydi. Tarxunning o‘rniga taxtga o‘tirgan, xitoy yilnomalarida Ulega (Ug‘rak – G‘urak) sifatida zikr etiluvchi birodari 710 – yildan to 738 yilgacha hukm suradi. Ushbu sulolaning kelib chiqishi haqida manbalarda aniq ma’lumot uchramasada Abu Xafs Umar ibn Muhammad an – Nafasiyning “ al – Qand fi zikri ulamo Samarqand” nomli asarida berilgan shajaradan ularning turkiy sulola vakillari bo‘lgani ayon bo‘ladi. An – Nafasiy G‘urakning avlodlaridan biri hadis roviysi bo‘lganligi haqida xabar berib, uning shajarasini quyidagi tartibda keltiradi : Abu Xusayn Ubaydulloh ibn al – Marzubon ibn Turkash Baqi ibn Kasir ibn Tarxun ibn Banicho‘r ibn, G‘urak al Bobdastoniy. Tadqiqotchilar fikricha, ushbu shajaradagi Banicho‘r, Tarxon, Turkash, Baqi kabilar turkiy ismlardir. G‘urakning nasabi xususida to‘xtalgan 3 B. Tug‘on, mazkur shajaraga tayanib, uni turkiy turgash urug‘iga mansub bo‘lgan, deb hisoblaydi. Tan – shu yilnomasida Uelga ( G‘urak) Doge ismli o‘g‘lini Tsao ( Ishtixon) shahriga, Mochjo ismli ikkinchi o‘g‘lini Mi ( Maymurug‘) shahriga

hokim etib tayinlaydi, degan ma’lumot bor. Mazkur yilnomada Doge otasining o‘limidan keyin 738 – 750 yillarda Samarqand hukmdori bo‘lgani aytiladi. O. I. Smirnova tangalarda uning ismi Turg‘ar tarzida yozilgani hamda eroniy ism bo‘lmay, asli turkiy ism ekanini izohlash bilan birgalikda, G‘urakning ikkinchi o‘g‘li Mojno ismining hanuzgacha arab – fors manbalarida uchramasligini yozadi. Ko‘k turk xoqonligi davrida Sug‘d vohasida turkiy tarxon unvoni ham qo‘llanilganiga yunon, arab – for a va sug‘diy manbalardagi ma’lumotlar guvohlik beradi. Kesh (shahrisabz) viloyatida ham VI – VIII asrlarda ham turkiy sulola hukm yuritgan. Kesh VII asrning birinchi yarmida turkiy sulolaga mansub Duchje ( 600 – 640 ), Shashebi ( Sug‘d. Shulupiv; 640 - 660) singari hukmdorlar davrida Sug‘d vohasining yetakchi hokimiyat markazi bo‘lgan. Shuningdek ilk o‘rta asrlarga taaluqli Kesh tangalari ham bu yerda turkiy sulola bo‘lganini tasdiqlaydi. Naxshab viloyatida VII – VIII asrlarda zarb qilingan tangalarda ot tasviri va S – shaklli belgi mavjud bo‘lib, ularda aks ettirilgan hukmdor qiyofasi turkiy tipdadir. Bunga asoslanib, Ko‘k Turk xoqonligi davrida Naxshabni turkiy sulola boshqargan , deb, aytish mumkin. Buxoro : xitoy manbalarda keltirilishicha, bu yerning hukmdorlari Kan ( Sug‘d)dagi Chjaovu sulolasi bilan bitta tarmoqdan edi. Abu – Bakr an – Narshoxiyning “ Tarixi Buharo” asaridagi ma’lumotlardan esa Buhoro hukmdorlarining kelib chiqishi “ Jamuk” xonadoniga taqalishini payqash mumkin. Binobarin, xitoy manbalarida Buhorada hukmdorlik qilgan (SHeli) (609), Xelintsze (649) Sha (655- 660) singari shaxslarning Chjaovu sulolasidan ekanligi qayd qilinsada boshqalar uchun, bu ibora ishlatilmaydi. Demak, VII asrning ikkinchi yarmida bu yerda sulola almashinuvi ro‘y bergan deb taxmin qilish mumkin. Narshaxiyning “Buxoro tarixi” va Firdavsiy “ Shohnomasi”dagi ma’lumotlarga tayanib, Buxoro vohasida kelib chiqishi Ko‘k Turk xonligiga borib taqaladigan sulola mavjud bo‘lganligi fikrini o‘rtaga qo‘yish mumkin. Jumladan, Buxoroda Abro‘y ismli hukmdor va unga qarshi turk xoqoni Qorachurin tomonidan sheri Kishvar ismli o‘g‘li boshchiligidagi yuborilgan qo‘shin hamda SHeri

Kishvarning 587 yilda Abro‘yni o‘ldirib bu yerda hukmronlik o‘rnatganligi haqida bahs yuritadi. U Ko‘k Turk xoqonligi Eftalitlar qo‘shinidan Buxoroni olgach, bu yerda tayinlangan noiblardan biri bo‘lishi kerak. Narshaxiy, 673 yilda arablar Buxoro vohasiga yurish qilganlarida bu yerning hukmdori Budun buxorxudot bo‘lganini qayd qiladi. Budunning nasli tadqiqotchi Sh. Odilovga ko‘ra, SHeri Kishvarga borib taqaladi. Tabariy, 680 – yillar atrofida Budun o‘ldirilgach o‘rniga ayoli Xotun o‘tirganini zikr etadi. Arab – fors manbalarida qayd qilinishicha, Xotun 695 – yilgacha Buxoroni boshqargach, uning o‘rnini o‘g‘li Tug‘shoda 726 – yilda Asilan (Arslon) Dafodan Fali ismli birodarini Xitoyga elchi qilib yuborganini yilnomalarda qayd qilinadi. Bu davrda Buxoro hukmdorlari Narshaxiy asaridan ma’lum bo‘lishicha, sug‘diy xudot unvonini qo‘llaganlar. Shuningdek vohaning Ko‘k Turk xoqonlariga taqaladigan hukmdorlari tegin, shod xotun singari unvonlarga ham ega bo‘lganligi ko‘rinadi. To‘xoriston: Termiz, Chag‘aniyon, Shuman Axarun, Vashgird, Rashd, Kmed, Pomir, Xutton, Vaxsh Qubodiyon, Karron, Shug‘non, Vahon, Badaxshon, G‘uganon, G‘archiston kabi viloyat va tumanlardan tarkib topgan To‘xoriston o‘lkasi VII – VIII asrlarda yebg‘ular vositasida boshqarilgan. Xitoy rohibi Syuan Tszan 629 – 645 yillardagi sayohati davonida To‘xaristonda 27 viloyat mavjudligi hamda ularning barchasi mukyue (Ko‘k Turk)lar tasarrufida bo‘lganliga guvoh bo‘ladi. VI – VIII asrlarga taalluqli To‘xoriston tangalaridan ham ma’lum bo‘lishicha, bu yerdagi shahar va viloyatlar hokimlarining aksariyati turkiylar bo‘lgan. Tan – shu yilnomasidagi ma’lumotga ko‘ra, To‘xoriston yabg‘ulari ashina qabilasidan bo‘lgan. Ular Istami xoqonga borib taqalgan, deb aytish uchun yetarli asos bor. Yani Istamining o‘g‘li Tardu xoqon VI asr oxirgi choragida Dele (tegin) unvonli o‘g‘lini bu yerni idora qilishga mas’ul qilgandi. Termizda ham turkiy sulola bo‘lgan. Syuan Tszan, 630 yilda Ta – mi ( Termiz)dagi hokimiyat turklarga tegishli ekanligini qayd qiladi. Termizda zarb qilingan ilk o‘rta asrlarga oid tangalarda turkiy qiyofali hukmdor tasviri va urug‘ tamg‘asi aks ettirilishi ham bu yerni turkiy sulola boshqarganini tasdiqlaydi.

Balx viloyati hukmdorlari ham Syuan Tszanning ma’lumotiga ko‘ra, turklardan bo‘lgan. Shuningdek, arab manbalaridagi ba’zi ma’lumotlar ham Balxda turkiy sulola bo‘lganligiga guvohlik beradi. Masalan, Ibn Vozih YA’qubiy (IX asr) “Kitob al - buldon” asarida Balx viloyatining hukmdorini tarxon sifatida zikr qiladiki, bundan bu yerni tarxon unvonli hukmdor boshqargani aniq bo‘ladi. Xuttal viloyatida ham turkiy sulola hukm surgan. Xitoy va musulmon manbalariga ko‘ra, bu viloyatni si’chin (erkin) unvonli ash – Shabal (Ishbara; 699 - 727) simifa ( eltabar) unvonli ibn as – Saijiy (727 - 737), Tudun tarxon (737) Alijinish yabg‘u (750 - 752) kabi shahslar boshqarganlar. Xitoy sayyohi Xoy Chao (726) Ku – tu ( Xuttol) aholisining yarmi turkiylardan tashkil topganligi va viloyatni turkiy hukmdor boshqarilishini qayd qiladi. Qumed viloyatini Tan – shu yilnomasidan ma’lum bo‘lishicha, 642 – 643 yillarda Yanto (tardush) turklarga mansub hokim boshqargan. Yilnomada qayd etilishicha , 719 yilda bu yerni Naloyan ismli turkiy hukmdor boshqargan. 742 – 745 yillarda esa bu yerda Ishlon – Si’gin (Arelon, erkin) hukm yuritgan. Arab – fors manbalarida ilk o‘rta asrlarda Qumed viloyatining aholisining ko‘pchiligini turkiy qabila kumejiylar tashkil etishi zikr qilinadi. Vohon viloyatida ham turkiy sulola bo‘lgan. Viloyatni 656 – 660 yillarda Shabalo si’lifa (Ishbara Ektabar), 720-730 yillarda Tudulu Depele Moxedu Mosor (Qutlug‘ Bahodur) ismli hokimlar boshqargan. Shumon va Axarun viloyatlarini ham turkiy sulola boshqargan. Syuan Tszan Shuman viloyatining hukmdori turkiy xu – su qabilasiga mansubligini qayd etadi. Shuningdek, u Xo – ru – mo (Axarun) viloyatining hukmdori ham turkiy xu – su qabilasidan ekanini yozadi. Vaxsh viloyatini ham turkiy hukmdorlar boshqarganini kumizmatik ma’lumotlar tasdiqlaydi. Tadqiqotchilarning fikricha, arxeologik qazilmalar natijasida eski Xalovard (Kofirqal’a) shahri xarobalaridan turkiy yebg‘u,shad, tarxon, erkin eltabar, tegin, bo‘g‘ra unvonlariga ega hukmdor va ma’murlar faoliyat ko‘rsatganlar. Xorazm: aksariyat tarixchilar Ko‘k Turk xoqonligi Xorazm vohasini Turkistonning bosha viloyatlaridan avvalroq qo‘lga kiritganini takidlasalarda,

xoqonlik bu yerning boshqaruvida qay darajada ishtirok etganligi kabi masalalar ochiq qolgan. Z. V. To‘g‘onga ko‘ra o‘zlarini eroniy sulolaga taqaluvchi islomdan avvalgi davrlarda hukm surgan Xorazmshohlar sulolasining kelib chiqishi aslida Abdallar (Eftalitlar) dan bo‘lgan. Xitoy manbalaridan faqat Tan – shu yilnomasida Xosyun ( Xorazm) viloyatining boshqaruvchilari Chjaovu sulolasidan ekanligi qayd qilinadi. Garchi, Abu Rayxon Beruniy Xorazmning 22 hukmdori ro‘yxatini keltirib ularning nasli Eron shohlaridan Kayxusravning o‘g‘li Siyovushga tutashishini takidlasa- da ayrim tadqiqotchilar ushbu ro‘yxatdagi hukmdorlarning barchasi bitta sulolaga mansub bo‘lmagan, degan xulosaga kelishgan. Jumladan, Beruniy ro‘yxatidagi ikki nafar hukmdor ismi Aska Jamuk tarzida beriladiki, ularning Chjaovu xonadonidan bo‘lganini tahlil qilsa bo‘ladi. Shuningdek, S. Tolstov, ushbu ro‘yxatdagi Turkasabos ismli hukmdorni 567 yilda Ko‘k Turk xoqonligining g‘arbiy o‘lkalari (Orol)da hukm yuritgan xoqonlik hukmdor xonadoni a’zolaridan biri, yunon manbalarida Turksanf tariqasida uchraydigan. Ba’zi tadqiqotchilar ushbu Turksanfning asl ismi turkiy Turk Shad bo‘lib, Istami xoqonning o‘g‘lidir deb, fikr bildiradilar. Ehtimol, Beruniy ro‘yxatida keltirilgan Xangiri, Bag‘ra, Buzgar, Shovushsingari ismlar ham asli turkiy bo‘lishi mumkin. Bular qatoriga Xorazm tangalaridagi Tutuxas (Tutuq), Kanik kabi turkiy xarakterli hukmdorlar ismlarini ham qo‘shsa bo‘ladi.

II. Bob. O‘rxun-Enasoy bitiklari Turk xoqonligi tarixini o‘rganuvchi muhim manba. 2.1 O‘rxun-Enasoy yozuvlarining kashf etilishi va uning yoyilgan hududlari. Barcha turkey xalqlar mushtarak yozuv bo‘lgan O‘rxun-Enasoy yozuvlarining kashf qilinishi tariximiz uchun, Markaziy Osiyo xalqlari tarixi uchun, qolaversa jahon tarixi uchun muhim ahamiyat kasb etadi. Bu yozuvning fan olamiga tanitiluvi 18 asrning boshlariga to‘g‘ri keladi. Asosan, eramizning 7-9 asrlarida yozilgan O‘rxun- Enasoy bitiklari qariyb ming yil davomida fan olamiga no‘malum bo‘lib qolaverdi. Ming yillar davomida ajdodlarimiz qullab kelgan bu yozuv 9 asrda uyg‘ur turklarining money dinini qabul qilib, sug‘d yozuviga asoslangan o‘z alifbolarini joriy etishi, shuningdek 7-8 asrlarda Markaziy Osiyoning arablar tomonidan bosib olinib, arab alifbosining joriy etilishi natijasida tanazzulga yuz tutdi. O‘rxun-Enasoy yozuvlarining topilishi shved ofitseri F.I.Stranenberg faoliyati bilan bog‘liq. 1709 yilda Rossiya-Shvetsiya o‘rtasidagi Poltova jangida ruslar quliga asir tushgan Stralenburg Sibirga surgun qilindi. U 13 yil davomida janubiy Sibir hududlaridagi xalqlar hayoti bilan tanishdi va tadqiqot ishlari olib bordi. Stralenburg Enasoy daryosi bo‘yidagi noma’lum yozuvda bitilgan yodgorliklardan nusxalar

ko‘chirdi. 1722 yilda vataniga qaytgach, u Pyotr, tarafidan Sibirga ekspeditsiya qilib yuborilgan fransiyalik olim Messermidt bilan birgalikda 1730 yilda janubiy Sibir xalqlari hayoti, etnografiyasi va u erdagi nama’lum bitiglar haqida mashhur “Evropa va Osiyoning sharqiy va shimoliy qismining tarixiy hamda jug‘rofiy tasviri” asarini nashr qildirdi. Bu asar bilan tanishgach G‘arbiy Yevropa olimlari orasida Sibirdagi no‘malum yozuvga qiziqish kuchaydi. Bu no‘malum yozuv Yevropaga run yozuvi deb atala boshladi. Uning run deb atalishiga sabab got(qadimgi german) yozuviga tashqi jihatdan o‘xshashligidir. Runa-sir ma’nosini bildiradi. Qadimgi germanlarning bu yozuvi Reyn va Dunay daryolari bo‘ylarida ko‘p tarqalgan edi. Mutaxasislarning ta’kidlashicha, eramizning II-III asrlarida german-run yozuvi kelib chiqqan. Qadimgi turkiy yozuvning kelib chiqishi va taraqqiyoti esa, undan olis davrlarga borib tarqaladi. Turkiy xalqlar yozuvi g‘arbdagi german-run yozuvlari paydo bo‘lgunga qadar mavjud edi. Stadenburg va Meyesershmidtning asari bosilib chiqqach, bu yangi yozuv haqida munozaralar boshlandi. Bu yozuvning shakliga qarab slavyanlarga, goh kelt va greklarga nisbat berdilar. Ayniqsa, slavyan nazaryasi hukmron bo‘lib qoldi/ bu nazariya tarafdorlarining fikricha, turkiylar Sibirining turg‘un aholisi emas, shuning uchun yozuvlarning turkey xalqlarga tegishli ekanligi haqida gap ham bo‘lishi mumkin emas. XIX asrning yarmida slavyan nazariyasi unitila boshlandi. Endi yangi Yevropa run nazariyasi paydo bo‘ldi. Bu davrga kelib, Sibiryo hududini har tomonlama o‘rganish ancha olg‘a siljiydi, arxeologik topilmalar to‘plandi, yangi bitigtoshlar namunalari nashr qilindi. Bu yillarda qadimshunoslar Enasoy, Abaxan daryosi qirg‘oqlaridan, Oltinkul yaqinidan, Buluk daryosi bo‘ylaridan ko‘plab toshga yozilgan bitiglarni topdilar. Lekin bu yozuvlarining taqdiri ham avvalgi yozuvlarning taqdiriga o‘xshab noma’lumligicha qolaverdi. Yozuvlarning yangi Sibir noma’lum bitiglarning turkey xalqlariga tegishli ekanligini birinchi bo‘lib rus olimi N.M.Yandinstev isbotlab berdi. U topilgan yozuvlarning taxminan 2000 yillar ilgari yaratilganligini, turkey xalqlarning skif va gotlarga qo‘shni bo‘lganligini, bu yozuvlar turkey xalqlarga taalluqli ekanligini aniqladi. Lekin bu bitiktoshlarda nimalar ifodalangani noma’lumligicha qolaverdi.

N.M.Yandinstev boshliq ekspeditsiyaning Urxun va Tola daryolariga qilgan safari bitiglarni butun dunyoga ma’lum va mashhur qildi. U topgan “tangachali” bitigtoshlar ko‘pchilik tarixchilarning diqqatini o‘ziga tortdi. U topgan Kul Tegin bitigtoshida xitoycha yozuv matnlari ham bor edi. Bu matnlardan ma’lum bo‘lishicha bitigtoshlarning biri Turk xoqoni va biri uning ukasi Kul Tegin sharafiga bitilgan ekan. Avvalgi Enasoy daryosi qirg‘oqlaridan topilgan Enasoy yozuvlari N.M.Yandinstev topilmasidan so‘ng O‘rxun-Enasoy yozuvlari deb nomlandi. Bu yozuvlarning Yevropa run yozuvlariga o‘xshashligini nazarda tutib uni Turkiy-run yozuvlari deb atayverdilar. Oradan ko‘p o‘tmay bu bitiklarning fanlarga mansub ekanligini isbotlash maqsadida fin olimi Xeykem boshlik ilmiy safar Mug‘ilistonga jo‘nadi. Ular ham ilmiy safar materiallarini bir necha bor nashr qildilar. 1891 yilda B.B.Radlov boshliq ilmiy safar a’zolari Rossiya Fanlar Akademiyasining kursatmasiga binoan, bitigtoshlar topilgan toshga Shimoliy Mug‘ulistonga kelib qadimshunoslik tadqiqotlari olib bordilar. 1891 yili N.M.Yandinstev Ungen daryosi bo‘yida yana bir bitigtosh topdi/ u fanda Ungin bitigtoshi deb yuritiladi. Oradan sal vaqt o‘tgach Yettisuvdan bitigtoshlar topilda. Ular shakl jihatidan O‘rxun yozuvidan ozgina farq qiladi. Yozuvlarni o‘qish daniyalik olim Velgelm Tomsen va rossiyalik V.V.Radlovlar zimmasiga tushdi. Nihoyat 1893 yil 25 noyabrda Tomsen O‘rxun daryosi qirg‘oqlaridan topilgan yozuvlarni o‘qiganligi haqida Daniya Qirolligi Fanlar Akademiyasi yig‘ilishida axborot berdi. V.Tomsen no‘malum yozuvlarni o‘qish bo‘yicha yirik mutaxasis, etnograf, tengi yo‘q tarixchi olim edi. Uning boshqa xalqlar yozuvini deshfirovka qilish o‘qishda qo‘llagan tajribasi O‘rxun yozuvlarining kalitini ochishda ham qo‘l keldi. U yozuvlardagi turli xil belgilarning qanday tovush ifodalanishini bilib olgach, unga tayangan holda Urxun yozuvlaridagi butun alifboni aniqladi va birinchi marta “tangri” va “turk” so‘zlarini o‘qidi bitigtoshlarning turkiy xalqlarga tegishli ekanligini aniq isbot topdi. Tomsendan keyin Radlov ham 1894 yil 19 yanvar kuni Rossiya F.A. yig‘ilishida Kul Teginga bag‘ishlangan bitigtoshni o‘qiganligi haqida ma’lumot berdi. V.Tomsen o‘qigunga qadar V.V.Radlov 1893 yil kuzigacha bu bitigtoshlardagi 15 harfni aniqlab bo‘lgan edi. Shunday qilib bu

bitigtoshlarning run, yani sir emasligi isbotlandi. Ko‘chmanchi qabilalar haqidagi tarixiy ma’lumotlar avval Xitoy yilnomalaridan aniqlangan bo‘lsa, endi tarix uchun yangi manbalar paydo bo‘ldi. V.Radlov Turk shaxzodasi Kultegin (8 asr) xotirasiga yozilgan ulkan toshdagi matining transliterasiya va transkrepsiyasini tuzib nemis tiliga tarjima qildi. Bu material qadimgi turkiy til qurilishi, fonetikasi, morfologiyasi va leksikasi yuzasidan dastlabki tasavvurni yuzaga keltiradi. Shundan boshlab qadimgi turkiy tillarni o‘rganish tilshunoslikning alohida tarmog‘iga aylandi. O‘rxun Enasoy yozuvi o‘ngdan chapga qarab yoziladi va o‘qiladi. Ba’zi hollarda yuqoridan pastga qarab ham yozilgan. Harflar bir-biriga ulanmay yakka- yakka turadi. So‘zlar orasi ikki nuqta (:) bilan ajratilgan. O‘rxun-Enasoy yozuvlari 38 harfdan iborat bo‘lib, unli va undosh harflardan tashkil topgan. Bu yozuvning bu qadar ko‘p harflardan tashkil topishining sabablari qadimgi turk tilining o‘ziga xos xususiyatlariga ega ekanligidir. Har bir tovush mustaqil harf bilan ifodalangan bu alifbo sistemasida ayrim undosh tovushlar 2-3 ta harfdan iborat bo‘lishi, ushbu undoshning qadimgi turk tilida qalin, o‘rtaga yoki ingichka variantlari mavjud ekanligi bilan izohlanadi. Atoqli sharqshunos olim. E.Polivanov ushbu yozuvning ajdodlarimiz qo‘llagan qadimgi turk tangalari asosida turkiy ideogrammadan kelib chiqqanligini isbotladi. Turkiy xalqlar qanchalik katta hududni egallangan bo‘lsalar, ular yaratgan yodnomalar shunchalik katta hududga yoyilgan. Bu yodnomalar O‘rxun daryosi bo‘ylaridan Dunaygacha Yoqutistondan Tobu cho‘ligacha, hatto Sharqiy Yevropagacha, janubda Amudaryo bo‘ylari Afg‘onistongacha tarqalgan. Bitiglar qadimgi turkiy qabilalar birlashmasining madaniy-siyosiy markazlariga va iqlim belgilariga qarab guruhlanadi, ular quyidagicha: 1. Shimoliy Mug‘iliston bitiglari: guruhga yirik bitiglar-Bilga xoqon, Tunyuquq, Kul tegin, Kuli Chur, Selenga, Qorabolg‘asun bitigtoshlari, shuningdek Xayto Tomirdan topilgan o‘nta yodnoma, Ixe-asxetidan topilgan ikkita yodnoma, Xangay va Tobidan topilgan mayday yodnomalar kiradi. Turkshunoslikda bu guruh O‘rxun bitiglari deb yuritiladi.

2. Enasoy bitiglari: bunga toshga, qoyaga, oltin va kumush idishlarga tangalarga yozilgan 70 dan ortiq bitiglar kiradi. 3.Lena-Baykal bo‘yi bitiglari: bunga 40 ga yaqin o‘qilishi qiyin bo‘lgan matnlar kiradi. 4. Oltoy bitiglari: bular unchalik ko‘p emas, bitta holga yozilgan yodnoma va qabrdan topilgan bir necha kumush idishdagi yozuvlar kiradi. 5. Sharqiy Turkiston bitiglari: bunga Turfondan topilgan va toshga bitilgan Dunxuan va Mirondan topilgan qog‘ozdagi yozuvlar, Irq bitigi kiradi. 6. O‘rta Osiyo guruhi bitiglari Yettisuv va Farg‘ona guruhidan tashkil topgan. Yettisuv guruhiga Tolasdan topilgan yodnomalar (tangalar,uy-ro‘zg‘or buyumlari, yog‘ochlarga bitilgan yozuvlar), Farg‘ona guruhiga keramika va metallga bitilgan yozuvlar mansub. Bu guruhga uchinchi guruh sifatida O‘zbekistonning janubidan topilgan (Qashqadaryo, Surxondaryo) bitiglarini, Afg‘onistonning shimoli va Amudaryo bo‘yidan topilgan bitiglarni ham qo‘shishimiz lozim. 7. Sharqiy Yevropa bitiglari: Donesk va Dunay guruhlariga bo‘linadi. Birinchi guruhga Novocherkassdan, Mayas shahridan, Sariqkuldan topilgan yozuvlar, ikkinchi guruhga Vengriyadan topilgan lekin, Nad-Sen-Miklosh topilmalari, kumush idishdagi yozuv va metallarga bitilgan yodgorliklar kiradi. Turkiy xalqlar jahon yozuv madaniyatiga ulkan hissa qushib kelganlar. Hozirgi kunda turkiy xalqlar alifboli yozuvi bundan 2500 yillar avval yaratilgan degan fikr toboro qa’tiyroq asoslanmoqda. Vaholanki, yaqin o‘tmishda bu yozuv 6-7 asrlarda Buyuk Turk xoqonligi davrida yaratilgan deb hisoblanardi. Chindan ham bizgacha etib kelgan bitiglar asosan 7-8 asrlarga oid edi. Bitiglarning ko‘pchiligi Enasoy daryosi oqimi havzasidan ko‘pchiligi Enasoy daryosi vodiysida topilgani uchun O‘rxun Enasay bitiglari deb qilinadi. Qadimgi turkiy yozuv obidalari Markaziy Osiyo va sharqiy Yevropa bo‘ylab, hatto Dunay havzasigacha chizilgan keng hududda hozirgi kunda ham topilmoqda. Shuning uchun bu yozuvga shartki ravishda O‘rxun-Enasay termini ishlatilmoqda. Bu yozuvning namunalari hozirgi kunda O‘zbekistonda ham ko‘plab topilmoqda. Farg‘onaning Quva tumanida joylashgan ilik o‘rta asr shahri Kubo xarobalaridan qadimgi turkiy bitiglari topilgan. Bulardan tashqari O‘zbekistonning Qashqadaryo

Andijon viloyatlaridan, Don, Kuban daryolari havzasidan, Kavkaz tog‘ining shimoliy yon bag‘irlaridan ham topilmoqda. O‘rxun-enasoy bitiklarida ijtimoiy-siyosiy hayotning aks ettirilishi. O‘rxun-enasoy bitiklari bizga ota-bobolarimizdan meros bo‘lib qolgan madaniy va ma’naviy yodgorliklar sifatidagina emas, balki 6-8 asrlardagi tarimizni yorituvchi muhim manba sifatida ham qadrlidir. Biz bu bitiglar orqali o‘yga davr ijtimoiy hayoti bilan tanishish imkoniyatiga ega bo‘lamiz. Bu bitiglarning aksariyati 6-8 asrlarda Markaziy Osiyoda hukm surgan Turk xoqonligi davrida yozilgan bo‘lib, o‘nga davr ijtimoiy hayoti; siyosati, iqtisodi, sotsial turmushi madaniyati haqida ma’lumot beradi. O‘rxun-enasoy bitiklari turk xoqonligining qurilishi, gullab-yashnashi qulashi haqida, shuningdek Uyg‘ur xoqonligining qurilishi yillari haqida hikoya qiladi. Bitiglar ichida Tunyuquq bitigtoshi, bilga xoqon bitigtosh, Kul Tegin bitigtoshi, Ungin bitigtoshi, Suriya bitigtoshi, Shine-Usu bitigtoshi, Ixe-Xushuti bitigtoshi va Qorabolg‘asun bitigtoshlari o‘nga davr ijtimoiy-siyosiy hayoti uchun muhim manba hisoblanadi. Turk xoqonligining tashkil topishi davri haqida O‘rxun-enasoy bitiklarida ma’lumotlar bor, ammo oz. chunki bitiklarning aksariyati xoqonlik qurilgandan 100- 150 yil keyin yozilgandir. Turk xoqonligining tashkil toppish davrini Xitoy manbalardan foydalanib yoritish mumkin. Kul-tegin bitigtoshida Turk xoqonligining tashkil topishi to‘g‘risida quyidagi: “ Yuqorida osmon, pastda qora yer yaratilganda, ikkisining o‘rtasida inson bola yaratilgan. Inson bolalari ustidan ota-bobom Bo‘min Xoqon, Istami Xoqon, xoqon bo‘lib o‘tirganlar. Ular taxtga o‘rnashib turk xalqining davlatini, qonun-qoidalarini tutib turganlar pioya qilib turganlar. To‘rt taraf butunlay dushman ekan. Qo‘shin tortib to‘rt tarafdagi xalqni butunlay tobe qilganlar. Boshlini boshini egdirgan, tizzalini chukkalatgan” 30 Bu satrlardan ko‘rinib turibdiki,Turk xoqonligining asoschisi Bumin va Istamilardir. Bumin turklarning Ashina (bo‘ri-xitoychada ashina ) urug‘idan edi. Ashina urug‘i VI asrning birinchi yarmida Oltoy tog‘larining Sharqiy etaglarida va

madan qazib chiqariladigan yerlarda yani Qoshg‘ar, Yorkent, Ko‘cha vohalariga yaqin atroflarda yashar edilar. Turk xoqonligi tashkil topgach, unga Markaziy Osiyoda yashovchi turkiy qabilalar: o‘g‘uzlar uyg‘urlar, xumislar, qarluqlar, qirg‘izlar, turgashlar qo‘shildilar. Bu vaqtda Xitoy bilan diplomatic munosabatlar qurayotgan Bumin hoqon davlatning poydevorini qurilishidan biroz so‘ng, 557 yilning oxirlarida vafot etdi. Bitiglarda Bumin xoqonning nima sababdan va qanday tarzda vafot etgani haqida ma’lumot batafsil berilmagan. Bumin xoqonning o‘limi va janoza marosimi haqida Kul Tegin bitigtoshida shunday deyiladi: “Davlatni tutib, qonun qodalarni yaratgan, o‘zi shu tarzda yashab vafot qilgan. Azachi, yig‘ichilar sharqdan-kunchiqardan Bukli chulilik (hozirgi koreyaliklarning ajdodlari) xalq, Tabg‘ach (Xitoyning turkiycha nomi), Tibet, Avar ( Kavkazdagi turkiy qabilalar), Purun (Rum, Vizantiya imperiyasining turkiycha atalishi ), Uch Kurikan, Uttiz Tatar, Kitayn, Tatabishuncha xalq kelib yig‘lagan, aza tutgan shunday mashhur xoqon ekan ” 3 1 Bumin xoqonning janoza marosimiga o‘sha davrda xoqonlik bilan aloqa o‘rnatgan davlatlar o‘z elchilarini yuborganlar. Bu esa Turk xoqonligining qudratli davlat ekanligining dalolati edi. Xoqonlikning poytaxti O‘tukan bo‘lgan. Bitiklarda quyidagicha tasvirlangan: “Turk xalqi porokanda bo‘lmasligi uchun O‘tukan yeriga o‘rnashishi kerak. O‘tukan bu-turkiylar davlatining poytaxti, xalq ana shu markazga birlashuvlari, boshboshdoqlik, porokandalikka chek qo‘ymoqlari lozim. Shunda elning hech qanday tashvishi bo‘lmaydi, deyilgan yodnomada O‘tukan nafaqt davlat markazi, balki yerning markazi hamdir. Olamning bir uchi huddi shu O‘tukandan boshlangan. Turkiylarning tasavvuri shunday. Ana shu yerning markazi mustahkam bo‘lsa, turkiylar vatani ham abadiy. Mamlakatni abadiy saqlab qolish uchun O‘tukan yeriga karvon yuborib turishi kerak. Keyin elda hech qanday tashvish bo‘lmaydi. O‘tukan yilni manzil qilsang, ey turk xalqi mangu davlatni saqlab ko‘rajaksan ” (K.T.8,8) Turk xoqonligining buyuk davlatga aylangan bu davri bitiglarda shu tarzda anglatiladi: Sharqda Kadirkan yishga (Xingan tog‘lari) g‘arbga Temir konuggacha 3 1 N.Raxmon. “Turk xoqonligi” T. 1993.y.75 bet.

(Temir darvoza, Samarqand-Balx yo‘lida Shahrisabzdan 90 km janubda Boysun tog‘idagi Buzgola guzari) o‘rnashganlar. Kadirxan bilan Temir Konuginning orasida xo‘jayinsiz, tanobsiz (cheklanmagan yerga ega bo‘lib) asl Turk shu tarzda yashar ekanlar. 32 Turk xoqonligining qudrati oshayotganidan tashvishga tushgan Xitoy xoqonlikni zaiflatish rejalarini qullay boshladi. Xoqonlikning ikkala qismiga ham o‘z ayg‘oqchilarini yubordi. Bunda Turk xoqonlariga kelin bo‘lib tushgan Xitoy malakalaridan foydalanildi. VII asrning birinchi choragi taxt talashuvlar va ichki nizolarga to‘la davr bo‘ldi. Bu davr haqida Kul-Tegin bitigtoshida shunday deyiladi.: “Shundan keyin inisi xoqon bo‘lgan ekan, o‘g‘illari xoqon bo‘lgan ekan. Undan keyin inisi og‘asiday ish tutmagan ekan, taxtga johil xoqon o‘tirgan ekan, badfel xoqon o‘tirgan ekan. Vazirlari ham bilimsiz ekan, yomon ekan ” 3 3 630 yildan boshlab Turk xoqonligining ikkalsi ham Xitoyga qaram bo‘lib qoldi. Davlatni Xitoy saroui tarafidan tayinlangan turkiy amaldorlar, “qo‘g‘irchoq xoqonlar” boshqardi. Turk xoqonligining qo‘shinlari Xitiy manfaatlarini himoya qiladigan qo‘shimcha yordamchi kuchga aylandi. O‘rxun-Enasay bitiglarida xalqning boshiga tushgan bu falokatlarning sababi alohida tilga olingandir: “Taxtga johil xoqonlar o‘tirgan ekan. Beklari, amaldorlari insofsiz bo‘lgani uchun, tabgach(xitoy) xalqi xiylakor bo‘lgani uchun, firibgar bo‘lgani uchun beklari va xalqini bir-biriga qayragani uchun turk xalqi ellashgan davlatini qo‘ldan chiqarib yuborgan. Xoqonlik qilib turgan xoqonini yo‘qotib yuborgan. Tabg‘ach xalqiga bek bo‘ladigan o‘g‘il bolasi bilan qo‘l bo‘ldi, suluv qiz bolasi bilan cho‘ri bo‘ldi. Turk beklari turkcha otini tashladi. Tabg‘ach beklarining tabg‘achcha otini qabul qilib, tabg‘ach xoqoniga qaram bo‘ldi. 3 4 Bundan keyingi bitiklarda turkiylarning mustaqilliklarini yo‘qotib Xitoyga qaram bo‘lib qolgach, Turk xoqonligi qo‘shinlari va xalqini Xitoy imperatoriga ko‘rsatgan xizmat va faoliyatlari haqida bahs yuritadi. Kul-Tegin bitigtoshida bu quyidagicha tasvirlanadi: “Tabg‘ach xoqoniga qaram bo‘ldi. 50 yil mehnatini, 3 3 Tabariy “Tarix ar-rasul val mulk” T. 1997 y. 39 bet. 3 4 N.Raxmon. “Turk xoqonligi” T. 1993.y.53-54 bet.

kuchini sarf qilibdi. Sharqda-kun chiqarda Bukli (Koreya) o‘lkasi xoqoniga qadar qo‘shin tortib boribdi, g‘arbda Temir konugga qadar qo‘shin tortib boribdi. Tabg‘ach xoqoniga turklarning davlatini, xukumatini olib beribdi. ” 3 5 Turkiylarning mustaqillik uchun kurashlarining Xitoy tarafidan shavqatsizlarcha bostirilishi qaramlikning davom etishi Kul-tegin bitigtoshida qo‘yidagicha bayon qilinadi. “Turk fuqarosi barcha xalq shunday debdi: davlatli xalq edim, davlatim endi qani? Kimga davlatni endi egallab beraenman?- der ekan, xoqonli xalq edim, xoqonim endi qani?.Qaysi xoqonga mehnatimni, kuchimni sarf qilayapman? –der ekan. Shunday deb Xitoy xoqoniga qarshi bo‘libdi. Qarshi bo‘lib oralarida tatib intizom saqlay olmaganidan yana qayta taslim bo‘libdi. 3 6 Xitoy turkiylarining itiqlol tuyg‘usini singdirishi uchun “xitoylashtirilish” siyosatini olib bordi. Turkiy qabilalarni boshqarishni xitoy saroyida xitoyparastlik ruhida xitoy saroyida tarbiyalangan turkiy amaldorlardan foydalana boshlandi. Turkiy qabilalar itoatda mahkam saqlab turilishi uchun Xitoy imperatori tomonidan Xitoyning shimoliy viloyatlariga turkiy majburan ko‘chirib keltirila boshlandi. Xitoyning olib borgan bu siyosatiga buysunmagan ayrim kishilar yo‘qotila bordi. Xitoyning bu siyosati Kul-Tegin bitigtoshida shu tarzda bayon qilainadi: “Shuncha mehnatini, kuchini sarf qilganini andisha qilmay Xitoy xoqoni Turk xalqini o‘dirayin, urug‘ini qoldirmayin-der ekan va yo‘qotib borayotgan ekan .” 630-680 yillar orasidagi Xitoyga tobelik turkiylarning irodasini bukka olmadi. 680 yilda kutarilgan istiqlol harakati mustaqillik kurashining eng yuqori chuqqisi bo‘ldi. Bu harakatga ashina urug‘idan chiqqan Eltarish shad va urug‘idan chiqqan Tunyuquq boshchilik qildi. Bu paytda ashina urug‘i Xitoyning Chuchay Kuz (Hozirgi Mug‘ilistonning Inshan vohasi) va Qoraqum (inshanning shimoli )da utirar edi. Bu ikki yo‘lboshchining rahbarligida: Turk xoqonligi qaytadan mutaqil davlat sifatida tiklanishi. Kul-Tegin bitigtoshida batafsil bayon qilingan: “Otam xoqon on yeti yer bilan chetga chiqib ketgan. Chetda yuribdi-degan ovozasini eshitib shahardagilar toqqa chiqibdi, yig‘ilib yetmish jangchi bo‘libdi, tangri kuch bergani uchun otam xoqonning qo‘shini bo‘riday ekan, dushmani qo‘yday ekan. Hammasi bo‘lib yeti yuz 3 5 N.Raxmon. “Turk xoqonligi” T. 1993.y.54 bet. 3 6 N.Raxmon. “Turk xoqonligi” T. 1993.y.54 bet. KTU 9-10

jangchi bo‘libdi, davlatini yuqotgan xalqni … turk hukmronligini boy bergan xalqni ota-bobolarim qonun qoidalari bo‘yicha boshqaribdi. Tulus va tardush xalqini ham tartibga keltiribdi, ebg‘u va shadni o‘shanda tayinlabdi.” 3 7 681 yildan boshlab o‘zlarining mustaqil davlatiga erishdi. Eltarish Turk xoqonligining hukmdori bo‘ldi. Tunyuquq bosh vazir “ayguchi” bo‘ldi. Tulen va tardush qabila urug‘iga Eltarishning ukasi Kopag‘on shad, yana bir ukasi Tusibek ebg‘u etib tayinlandi. Xoqonlikning bosh qo‘mondonligini ham Tunyuquq o‘z zimmasiga oldi. Davlatda boshqaruv tizimi tashkil qilingach, o‘sha vaqtda xoqonlik uchun katta taxlika bo‘lib turgan, Tabg‘ach, Kitaiy va O‘guzlar bilan jangu jadallar olib borildi. Bu jangler haqida Tunyuquq bitigtoshida shu tarzda hikoya qilinadi: “Dono Tunyuquq bo‘yla baga Tarxon bilan Eltarish xoqon birga bo‘lib, janubda Tabg‘achni, sharqda Kitaiyni, shimolda O‘g‘uzni qo‘plab o‘ldirdi.” 3 8 Eltarish xoqonlikning faoliyatiga Tunyuquq bitigtoshida quyidagicha baho beriladi: “Eltarish xoqon dono bulgani uchun, mard bo‘lgani uchun Tabg‘achga (Xitoy) qarshi o‘n yeti marta urush qildi. O‘guzga qarshi besh marta urush qildi.” Eltarish xoqon hukmdorligi davrida Turk xoqonligi tarkibiga shimolda Kugman (hozirgi Sayan ) tog‘lari, sharqda Kurelen va Onon daryolari oralig‘i, g‘arbda Oltoy tog‘i etaklari kiritiladi. Bu keng hududlarda yashaydigan turkiy qabilalar va xorijiy qabilalar Turk xoqonligiga bo‘ysundirildi. Eltarish xoqonning vafotidan so‘ng, o‘gillari Bilga va ukasi Qopag‘on taxtga chiqdi. Qopag‘on xoqonning Xitoyga qarshi yurishida Tunyuquqning katta hissasi bor. Tunyuquq bitigtoshida bu haqda shunday deyiladi: “Turk xalqi yaratilgandan beri, turk xoqoni taxtga o‘tirgandan beri Shantung shahriga, dengiz, daryoga yetishmagan edi. … Yigirma uch shahar mag‘lub bo‘ldi.” 3 9 Qatag‘on xoqonning rejalaridan biri, Amudaryo va Sirdaryo oralig‘idagi yerlarni xoqonligiga qo‘shib olish edi. Chunki buo‘lka o‘sha davrda ham o‘zining geografik mavqei, iqlimi, unumdor tuproqlari bilan barchaga ma’lum edi. Tunyuquq 3 7 N.Raxmon. “Turk xoqonligi” T. 1993.y.56 bet. 3 8 N.Raxmon. “Turk xoqonligi” T. 1993.y.87 bet. 3 9 Boboyorov. G‘.B. Markaziy Osiyoda VI-VIII asrlardagi siyosiy jarayonlar. T. 2003 y 96 bet T.F-i il. dor yamon uchun yozil: qis-ya.

janubga yo‘l oldi. Turk xoqonligi qo‘shinlari Zarafshon vohasidan o‘tib Boysun tog‘igacha yetib keldi. Shu atrofdagi sug‘d xalqi tobe qilinib, xoqonlik qo‘shinlari katta o‘lja bilan qaytdi. Tunyuquq bitigtoshida bu yurish haqida quyidagicha ma’lumotlar uchraydi: “Inju ukizni kechib, Tinsi o‘g‘li etagidan Banglichak (Zarafshon) tog‘iga yetishtirdim . Temir konuggacha bordik. O‘sha yerdan qaytardik Inal xoqoniga tazik(arab) va Tuxorlar hujum qildi. O‘shanda ajraladigan choki bor dubulg‘a keygan sug‘dan xalqi hammasi keldi, buysundi. Turk xalqi Temir qonunga Tinsi o‘g‘li yetadigan toqqa yetdi. ” 40 Temir Konug (Boysun tog‘dag‘i guzar) Turk xoqonligining janubi-g‘arbidagi eng chekka chegarasi bo‘lib qoldi. Bu yerlarga qilingan safar munosabati bilan O‘rxun-Enasoy bitiglarida ilk bor musulmon arablar (tajik ) zikr etilgandir. Bu yurish davomida Kesh (Shahrisabz) shahrida qarotgoh qurgan arab qo‘mondoni, Xuroson vodiysi Mukallab turk qo‘shinlariga qarshi kela olmadi. Qirg‘izlar bilan bo‘lib o‘tgan janglarda Turk xoqonligi g‘alaba qozondi. Qirg‘iz xoqoni o‘ldilib, xalqi itoat ettirildi. Navbat 710 yilda turgashlarga keldi. Turgash xoqoni ittifoqchilarni qo‘llab-quvvatlab, Turk xoqonligiga qarshi jangga tayyorlana boshlagandi. Bu haqda turgashlarga yuborilgan ayg‘oqchilarning keltirgan ma’lumotlari muhim bo‘ldi. O‘sha davrlarda jang qilishdan oldin, raqib tomonning sirini bilib olish, axborot olib turish maqsadida ayg‘oqchilik (kurig) dank eng foydanilar edi. Qirg‘iz safaridan endigina qaytgan qo‘shinlar yana jangga tayyorlana boshladi. Bu vaqtda Qapag‘on xoqonning xotini vafot etgandi. Uning motom marosimini o‘tkazish maqsadida xoqon o‘z qarorgohida qoldi. Va qo‘shinga Tunyuquqni rahbar qilib tayinladi. Bu safar haqida tunyuquq bitigtoshida keng ma’lumot berilgandir. “Qirg‘izdan qaytganimizdan so‘ng Turgash xoqonidan quruq keldi. Tani shunday: Sharqdan Turk xoqoniga qo‘shin yuboraylik debdi, qo‘shin tortmasak u bizni yuq qiladi. Xoqoni bahodir emish, maslahatchisi alloma emish. Qachon bir nima bo‘lsa, u bizni yo‘q qiladi debdi. Turgash xoqoni yo‘lga chiqdi. Tabg‘ach qoshini ham bor ekan. O‘sha gapni eshitib, xoqonim: Men uyga tushayin dedi. Xotuni vafot etgan edi. Uning marosimini o‘tkazayin dedi. Oltun yimga o‘rnashing dedi. Lashkar boshi Inal

xoqon Tardush shad borsin dedi. Dono Tunyuquqga, menga aytdi: Bu qo‘shinni olib bor, dedi.” 4 1 Tunyuquq Xitoy yilnomalarida Yuanjen degan nom bilan yuritilgan, uning qahramonliklari haqida Tunyuquq bitigtoshida hikoya qilinadi. Jumladan “Tunyuquqning xalq oldidagi xizmatlari, Tunyuquqning Tabg‘ach (Xitoy) elida tarbiya topganini va turkiy qabilalarning Tabg‘achlarga qaram bo‘lganini qilish bilan boshlanadi: Bilga Tunyuquq men o‘zim Tabg‘ach davlatida tarbiyalandim, Turk xalqi Tabg‘achga qarar edi.” Tunyuquqning ushbu xabari ostida qo‘yidagicha tarixiy voqea yotadi, Tunyuquq turk zodagonlarining Tabg‘ach imperatori saroyida garov sifatida o‘nlab tug‘ilgan o‘g‘illaridan biri edi. Bunday kishilarga ular xitoycha nom berar, xitoycha o‘qitar va xitoyparastlik ruhida tarbiya qilar edi. Tunyuquq nufuzi jihatdan Ashin urug‘idan keyin ikkinchi o‘rinda turadigan Ashida urug‘idan edi. Tunyuquq yodnomasida faqat Tunyuquqning o‘zi bilan bog‘liq voqealarni qayd qilib quay qolmaydi. Bitigtoshda falsafiy tushunchalar ham keng o‘rin olgan. Jumladan : Vatan tushunchasi, vatanparvarlik va erk g‘oyalari asosiy o‘rin tutadi. Zotan erk g‘oyasi butun turk xalqining eng muqaddas tuyg‘usi edi. Tunyuquq dono odamlar xoqonlar bilan yonma-yon turib, xalqni erk sari etaklaydi. Yodnomada tunyuquqning shaxsiyati yorqin ko‘rinib turadi. U uch xoqonning- ikkinchi turk xoqonligining asoschisi Eltarish undan keyin hokimyatga o‘tirgach, Qopag‘on va Bilga xoqonning maslahatchisi, ayni paytda sarkardalik lavozimini farovon, erkin yashashi uchun kurashdir. Erksizlik xalqni og‘ir darajalarga, butunlay yo‘qlikka yuz tutishiga olib kelishini dono maslahatchisi Tunyuquq o‘sha paytdanoq aytgan edi. “Xoningni qo‘yib taslim bo‘lding. Taslim bo‘lgani uchun, tangri “ul” degan shekilli, turk xalqi o‘ldi, tugadi, yo‘q bo‘ldi. Turk xalqi yerida biror urug‘ qolmadi. Chapalak orasida qolgani to‘planib yeti yuz nafar bo‘ldi.. O‘z xonini qo‘yib Tabg‘ach xoqoniga sajda qilgani tangriga ham xush kelmadi. Ularni tarqatib yubordi. 4 1 Boboyorov. G‘.B. Markaziy Osiyoda VI-VIII asrlardagi siyosiy jarayonlar.(Tarix fanlar nomzodi ilmiy darajasini olish uchun yozilgan dessirtatsiya. T. 2003 yil. 64-bet)

Tunyuquq yodnomasining yana bir joyida uni vatanparvar shaxs ekanligini, uning insoniy fazilatlarini, takrorlanmas insonparvar shaxs ekanligi qayd qilingan” … Men qo‘shinni to‘pladim va ularga qarshi joyga otlandim. Ular ustidan g‘alaba qildim, bosib oldim. Bu kagucha yetib borib, kechasi-quyosh botganda jangga kirdi. O‘sha yerning o‘zida tor-mor qildim. Yorug‘ bo‘lganda qochadilar, qorong‘u tushushi bilan yana yig‘iladilar. Bu kaguda birorta ham sakkiz o‘g‘iz, to‘qqiz tatar qolmadi. Ikkinchi sanada, kun chiqqanda jangga kirdim. Qullarim churilarim xalqimni osmon, yer qo‘lladi, ularni o‘sha yerda sanchdim. Aybdor nomdor yo‘lboshchilarni tangri mening qo‘limga berdi. Qora oddiy xalqni yo‘q qilmadim, uyini, binolarini yilqisini tortib olmadim. Nomdor boshliqlarni jazoladim, ilgarigiday yashayversin, dedim. Siz mening xalqimsiz, dedim. Mening orqamdan yuring. Ularni qo‘yib o‘zim ketdim, ular kelmadi! Men ularni ta’qib qildim. Burg‘u degan joyda yetib keldim. To‘rtinchi oyning to‘qqizinchi kunida jang qildim, sanchdim, yilqisini mollarini, qiz-xotinlarini oldim keldim. Beshinchi oyda ular mening orqamdan keldi, sakkiz o‘g‘iz, to‘qqiz tatar ham bitta qolmay keldi. Bitigtoshlarda keltirilishicha Tunyuquq zukko bilimdon dunyoqarashi keng taffakkur ummoni juda chuqur edi. Chunonchi, agar xalq uyushgan, yaktan bo‘lsa, uni hech qanday kuch yiqita ololmaydi, aksincha bo‘lsa, ular parokanda bo‘lishi hech gap emas, deydi. Yupqa yig‘in tor-mor qilishga oson emish, ingichka yig‘in uzishga oson emish, yupqa qalin bo‘lsa, tor-mor qiladigan bahodir emish. Ingichka yug‘on bo‘lsa, uzadigan bahodir emish. Shuni ta’kidlash lozimki O‘rxun-Enasoy bitiklarida arab istilosi batafsil bayon qilingan. Sug‘d safari paytida turgashlar Turk xoqonligining arablar bilan jangda kuchsizlanganligidan foydalanib xoqonlikdan ajralib chiqish uchun yana isyon ko‘tardi. 710-711 yillarda Sug‘d o‘lkasini tartibga solib qaytib kelayotgan Turk xoqonligi qo‘shinlarining bir qismi Kul Tegin rahbarligida isyonni bostirish uchun yuborildi. Toshkent vohasidagi Kengeres (Kangli) da turgashlarga duch kelindi. Turgashlarning Turk xoqonligidan ajralib chiqish uchun qilgan harakatining bostirilishi shu tarzda bayon qilingan: “Undan keyin qora turgash xalqi dushman

bo‘lgan Kengeres tarafga bordim. Bizning qoshinlarimizning oti oriq, ozig’I yo‘q edi. Alp El bizga hujum qilgan edi. O‘shanday paytda xafa bo‘lib, Kul Teginni ozgina kishi bilan yubordik. Katta jang qilibdi. Alp Shalchining oq otini minib hujum qilibdi. Qora turgash xalqini o‘shanda o‘ldiribdi.”42 715 yili eng katta isyon o‘g‘uz qabilasi tarafidan ko‘tarildi. O‘g‘uzlar u xoqonlik uchun katta xavf bo‘lib, unga qarshi bir necha bor Xitoy bilan ittifoq tuzgandi. Eltarish xoqon davrida Turk xoqonligiga qo‘shib olingan o‘g‘uzlar Qopag‘on xoqonning siyosatidan norozi bo‘lib isyon ko‘tardi. Turk xoqonligi bilan o‘g‘uzlar orasida bir yil ichida besh marta jang bo‘lib o‘tdi. Bu jangler haqida Kul Tegin bitigtoshida shunday ma’lumotlar berilgam: To‘qqiz o‘g‘iz xalqi o‘z xalqim edi, osmon, yer fitiolik bo‘lgani uchun dushman bo‘ldi. Bir yilda besh marta jang qildik. Eng avval Tugu baliq (Tola daryosining qirg‘og‘dagi shahar) da jang qildik. Ikkinchi marta Kushlagakda aqiz bilan jang qildik. Adiz xalqi (o‘g‘izlarning bir shaxobchasi) o‘sha yerda o‘ldi. Uchinchi marta O‘g‘uz bilan jang qildik. Davlatini o‘shanda qo‘lga kiritdik. To‘rtinchi marta Chum boshida jang qildik. Beshinchi marta Azganji Kadazda O‘g‘uz bilan jang qildik. O‘g‘uzning qo‘shini o‘shanda o‘ldi” 43 O‘g‘uzlar bilan yuz bergan jang Bilga xoqon bitigtoshida batafsil bayon qilingan: “ Amga qurganda qishlaganimizda yut bo‘ldi. Bahorda O‘guz tomonga qo‘shin tortdim. Qo‘shinning bir qismi yo‘lga chiqqan edi, ikkinchi qo‘shin uyda (yurt ) qolgan edi. Uch o‘g‘uz qo‘shinini bostirib kelindi. YAyov nochor bo‘ldi deb olgani keldi. Qo‘shinning yarmi uyni, hovlini olganini ketdi, yarim qoshini jang qilgani keldi. Biz oz edik, qiyin ahvolda edik. O‘g‘uzni Tangri (bel kuch bergani uchun sanchdim. Tangri yorlaqani uchun, men muvaffaqiyat qozonganim uchun turk xalqi g‘alaba qozondi: 44Bu jang davom etayotganda o‘g‘uz qo‘shinlarining bir qismi xoqonlik oila-a’zolari joylashgan qarorgohga hujum boshlagan edi. Kul Tegin rahbarligidagi mudofachilar qo‘rg‘onni mudofaa qilishda katta jasorat ko‘rsatadilar. Qarorgoh dushman tarafidan ishg‘ol etilishiga oz qolganligi Kul Tegin bitigtoshida qo‘yidagicha bayon etiladi” “Kul Tegin oila-a’zolarimizni boshlab o‘rdaga ketdi. O‘g‘uz dushman o‘rdani bosdi. Kul Tegin O‘gsiz degan otiga minib 9 jangchini o‘ldirdi, o‘rdani bermadi. Onam xotun, keyingi onalarim, opalarim, kelinlarim,

tiringiz cho‘ri bo‘lar edi. O‘ligingiz cho‘li-biyobonda yetib qolar edingiz. Kul Tegin bo‘lmasa butunlay ular edingiz.”(K.T.b.SH.8-10) Bitiglardan ma’lum bo‘lishicha, o‘g‘uzlar mag‘lub etilmasdan butunlay bo‘ysunmadi. Bu jangdan ko‘p o‘tmay ular yana qo‘zg‘alib, to‘qqiz tatarlar bilshan ittifoq tuzib Agu (Mug‘ilistondagi Chilka daryosi bo‘yidagi joy)da Turk xoqonligi qo‘shinlari bilan yuzma-yuz keldi. Sodir bo‘lgan jangda ittifoqchilar mag‘lub etildi. O‘g‘uzlar bu bilan ham tinchimaydi. 716 yilda ularning bir qismi vatanini tark etib Xitoyga sig‘indi. Bilga xoqon bitigtoshida bu voqea shu tarzda anglatiladi. “To‘qqiz O‘g‘uz xalqi yerini, suvini tashlab Tabg‘achga bordi.” Bilga xoqon taxtga chiqqan paytda qiyin ahvolda qolgan, tinimsiz janglardan tinkasi qurigan, osoyishtalikka muhtoj xalq uning taxtga chiqqanini eshitib, juda xursand bo‘lganini Bilga xoqon bitigtoshida shu tarzda bayon qilinadi: “ Uzra xoqon bo‘lib, o‘tirishingiz orzumand turk beklari, xalqi atrofimga yig‘ilib, sevinib, to‘xtatish(harakatsiz) kuzlari yugurib boqdi. (yani o‘ynab). Taxtga o‘zim o‘tirib, buncha og‘ir hukumatni, to‘rt jihatdagi xalqni epga keltirdim.” 45(BXBSh.1-2) Bu vaqtda xoqonlikdagi ahvol juda achinarli edi. Tinimsiz jangu-jadallar tufayli iqtisodiy yupun xolga kelgan mamlakatni oyoqqa turg‘azish Bilga xoqon uchun muhim vazifa bo‘lib, turardi. Chunki, Turk to‘rasiga ko‘ra xoqonning vazifalari ichida xalqni to‘q qilish yani iqtisodiy jihatdan ham ta’minlash majburiy edi. U qo‘l ostidagi xalqni yetarli yaylov va suv bilan ta’minlashi kerak edi. Xoqonlikdagi ahvol Bilga xoqon tarafidan Kul Tegin bitigtoshida shu tarzda anglatiladi: “Mol-yilqilik xalqqa xoqon bo‘lib o‘rnashmadim. Ichi oshsiz, toshi kiyimsiz och-yalang‘och yovuz xalq uzra o‘rnashdim. Inim Kul Tegin bilan so‘zlashdik:. Otamiz, amakimiz qozongan xalqning eti dongi yo‘q bo‘lmasin deb, turk xalqi uchun, kecha uxlamadim, kunduz o‘tirmadim. Inim Kul Tegin bilan, ikki shad bilan, o‘lib, tirilib muvaffaqiyat qozondim. Shu xilda qozonib birlashgan xalqni bir-biriga o‘t-suv (dushman) qilmadim. Men o‘zim xoqon bo‘lib o‘rnashganimga har tomonga ketgan xalq o‘lib, tirilib yayov, yalang‘och qaytib keldi.” 4 6 Bilganing xoqon bo‘lganini eshitib, isyon ko‘targan ko‘pgina turkiy urug‘lar Turk xoqonning qaytadan qo‘shildi. Bularning ichida tardushlar, tulislar bor edi. 4 6 Maxmudov. Turkiy xoqonliklar. “Turon tarixi to‘plami” 33 bet.

Chunki Bilganing nufuzi ko‘p yillardan biri turkiy urug‘lar orasida, hatto xitoyda ham kuchli edi. Bilga va Kul Tegin taxtni olgan vaqtlarda Turk xoqonligidagi tartibsizliklar hali butunlay tugamagan edi. Bu yillar ichida Turkiy xoqonligi iqtisodiy tomondan yuksaldi. Xitoy bilan sovda sotiq aloqalari rivojlandi. Xalqning moddiy farovonligi oshdi. Xalqlar o‘rtasida munosabatlar tuzatib, aloqalar mustahkamlandi. Bu haqda Kul Tegin bitigtoshida Bilga xoqon tarafidan quyidagicha ma’lumot berilgandir: “Tangri yorlaqagani, baxtim bor uchun o‘layotgan xalqni tiriltirib tarbiya qildim, yalang‘och xalqni kiyimlik qildim, kambag‘al xalqni boy qildim, oz xalqni ko‘p qildim. To‘rt tarafdan xalqni butunlay tobe qildim, dushmansiz qildim, butunlay menga tobe bo‘ldi.” 4 7 Bitigtoshlarda 730 yildan keyin zikr etilgan birinchi voqea Kul Tegin-ning o‘limi haqidadir: “Inisi Kul Tegin quy yili o‘n yettinchi kuni o‘ldi”48uning yo‘g‘ (motam marosimi) 731 yil dekabr oyida o‘tkazildi. Kul Teginning shon-shuhrati, qahramonliklari Markaziy Osiyoda yashovchi barcha turkiy qabilalar orasida shuningdek, xoqonlik bilan qo‘shni davlatlarda ham mashhur edi. Uning motam marosimiga Xitoy, Tibet, Kitaiy, Tatabi, Sug‘d, Buxoro, Fors o‘lkalaridan elchilik hayatlari keldi. 732 yilda Bilga xoqon 50 yoshda ekan. Tatabilar Turk xoqonligiga qarshi isyon ko‘tardi. Tushkes(hozirgi Yablokoy) tog‘i atrofida bo‘lib o‘tgan jangda Ku Sangun boshchilik qilayotgan tatabilar jangchilari 40 ming kishidan iborat edi. Bu jangda Ku Sangun va tatabi askarlaridan 30 ming o‘ldirildi. Tunyuquq dono maslahatchisidan, Kul Tegindek jasur lashkarboshisidan ayrilgan, taxt vorisi bo‘lishi to‘ng‘ich o‘g‘lidan judo bo‘lgan. Bilga xoqon 734 yil iyun oyida vafot rtdi. Uning vafoti haqida Bilga xoqon bitigtoshida shu tarzda ma’lumotlar berildi: “Shuncha muvaffaqiyat qozonib otam xoqon it yili o‘ninchi oyda yigirma oltinchisida vafot etdi. To‘ng‘ich yili beshinchi oy yigirma yettinchisida matom 4 7 N.Raxmon. “Turk xoqonligi” T. 1993.y.71 bet.

marosimini o‘tkazdim. Bilga xoqon janozasida Xitoydan Li Sun Tay Sangun boshchiligida besh yuz kishilik elchilik hayati keldi. Bilga xoqon o‘lgandan keyin o‘rnatilgan bitigtoshda uning faoliyati shu tarzda bayon etiladi: “Men o‘n to‘qqiz yil shad, o‘n to‘qqiz yil xoqon bo‘lib o‘tirdim. Turkim uchun, xalqim uchun yaxshilikni shu tarzda qozonib berdim.” 4 9 Bilga xoqonligi davrida 716-734 yillarda Turk xoqonligi sharqda Xuanxe daryosigacha, g‘arbga Sirdaryogacha, shimolda Sibir va janubda Qorashaxr (Sharqiy Turkiston) gacha bo‘lgan hududlarni o‘z ichiga olgan edi. Bilganing o‘limidan keyin Turk xoqonligini tanazzulga yuz tuta boshladi. Undan keyin taxtga o‘tirgan o‘gillari davlat boshqaruvida muvaffaqiyat qozona olmadi. Turk xoqonligini mag‘lubiyatga uchratilishi Shine-Usu bitigtoshida quyidagicha ta’riflanadi: Qoraqumni oshgan, Kugirda, Kumirtog‘da, Yar daryosi (Xuanxe daryosi bo‘ylaridagi Xitoy yerlari)da Uch o‘g‘li turk xalqini yettinchi oyning o‘n to‘rtinchisida yengdim, xonini asir oldim. O‘sha yerda yo‘q bo‘ldi. Turk xalqini o‘sha yerga itoatda oldim.” Mag‘lubiyatga uchragan Turk xoqoni qo‘shinlari O‘zmish Tegin atrofida birlashib, uni 742 yilda xoqon e’lon qildi. Bu xabarni eshitgan Muyin Chur qo‘shinlari bilan 743 yilda xoqonlik ustiga yurish qildim. O‘zmish Tegin o‘ldirilgan bu jang Shine-Usu bitigtoshida ushbu tarzda bayon etiladi: “O‘zmish Tegin xon bo‘libdi. Quy yilida yurish qildim. Ikkinchi jangni ilk oyning o‘n oltinchi kunida qildim, tutdim. Xotinini o‘sha yerda qo‘lga oldim. Turk xalqi o‘sha ondan e’tiboran yo‘q bo‘ldi.” Bu mag‘lubiyatdan keyin O‘zmish Teginning ukasi Peymey Tegin deb xoqon deb e’lon qilindi. Unga qarshi ittifoqchilar 745 yilda harakarga kechib, Turk xoqonligi qo‘shinlarini butunlay tor-mor qildi. Shundan keyin yiqilgan turk xoqonligi taxti uchun turkiy qarluq, uyg‘ur va basmellar orasida o‘zaro kurashlar kuchayib ketdi. 746 yilda uyg‘urlar g‘olib chiqib, xoqonlik hududlarida hokimyatini mustahkamlashga kirishdilar. 552 yildan 745 yilgacha Markaziy Osiyoda qariyb ikki yuz yil hukm surgan. Turk xoqonligi o‘zaro kelishmovchiliklar, gina-qudratlar, 4 9 Boboyorov. G‘.B. Markaziy Osiyoda VI-VIII asrlardagi siyosiy-yetnik jarayonlar. T. 2003 yil. 72- bet.

ishonchsizliklar oqibatida tarix sahnasining ortida qolib ketdi. Turk xoqonligi o‘rniga yana turkiy urug‘ Uyg‘ur xoqonligi vujudga keldi.

II.3 O‘rxun-Enasoy bitiklarida madaniy hayotning aks ettirilishi. O‘rxun-Enasoy bitiglari, avvalo turkiylar tarixi uchun muhim manba, shuningdek yozma adabiyotining ilk namunalaridir. Shu bilan birga, u etnografiyaga oid muhim ma’lumotlar beradi. Topilgan ashyolar qadimgi turkiylarning urf-odatlari, turmush tarsi, ishonch sistemasiga oid ma’lumotlarni birmuncha to‘ldiradi. Turkiylar qabr toshlari, yani bitigtoshlar yoniga odamlarning tosh haykalchalarini qo‘yilgan. Ular balballar deyiladi. Balballar ma’lum hisob-kitob bilan o‘rnatiladi. Xoqon, lashkarboshi yoki amaldor jang paytida qancha dushman o‘ldirsa yoxud nechta yoki bola kasal bo‘lib o‘lsa, tosh haykalchalar shuncha o‘natilgan. Masalan, Bilga xoqon o‘zining sharafiga bitilgan yodnomada ta’kidlashicha, amakasi Qopag‘on xoqonning sharafiga atab o‘ldirilgan qirg‘iz xoqonning balbalini tikkan. Yana mazkur yodnomada to‘ng‘ich bolasi nobud bo‘lishiga atab Ku Sangunni balbal qilib qo‘yganini hikoya qiladi. Balbal tikish odati ma’lum. Ishonch, e’tiqodlar natijasidir. Turkiylar ruh ko‘chib yurishiga ishonganlar. Balballar ehtimol o‘lgan odamning ruhiga bag‘ishlangan qurbonlikdir. Shamanlik odatiga ko‘ra balballarning boshi kesib tashlangan. O‘sha davrda shaman dini Markaziy Osiyo va Sibirda asosiy din bo‘lib, ruhga topinishni anglatadi. Fin olimi Xeykel boshliq ekspedisiya a’zolari Kul Tegin bitigtoshini o‘rganayotganda undan 40 metr uzoqlikda qabr toshi topdilar. Bu yerda ulkan inshoat ham topildi. Inshoatda 7 tahaykal chiqdi. Haykallarning boshi yo‘q edi. Bitigtoshning atrofida 2 ta pachoqlangan hayvon haykalini ham topdilar. Shuningdek, atrofda boshi kesilmagan balballar ham bor edi. Har balbal sharq tomonga qaratib, qo‘yilgan edi. Boshi kesilgan balbal haykallar o‘ldirilgan dushmanlarni tasvirlaydi. Boshi kesilmagan balballar esa vafot etgan qabiladoshlarga atab o‘rnatilgan. Balballarning old tomoni sharqqa qaratilganining sababi bor. Sharq kun chiqishi bildiradi. Turkiylar quyoshni muqaddas deb bilishgan. Vafot etgan marhumlar ham xuddi turkiylarday quyoshga sajda qiladi deb tasavvur qilganlar. Qabr inshoatiga kirish joyidagi boshi pachoqlangan hayvon haykalining biri bo‘rini eslatadi. Bo‘ri totem sifatida turkiylarda katta yer tutgan. Turk xoqonligining asoschisi Ashina xonadoni ham xonadon nomini bo‘ri deb atashgan. Bo‘ri kallasi tasviri turkiylarning kundalik turmushida ham muhim rol o‘ynagan. Ular qaerga kelib

o‘rnashsalar darvozaga bo‘rining kallasi tasvirini osib qo‘yganlar, o‘zlarining bo‘ridan kelib chiqqanligini doimo eslatib turganlar. Odam vafot etganda jasad chodirda saqlangan. Marhumning qarindosh urug‘lari ot va qo‘yni rosa yugurtirib, so‘ng chodir oldiga olib kelib, marhumga atab qurbonlik qilganlar. Bu marosimga ayollar ham erkaklar ham ishtirok etaverganlar. Qurbonlik keltirilgach, chodirning atrofini zotdor otlarda yeti marta aylanadilar. Marhumni dafn qilish uchun biror kun belgilangan. O‘sha kuni ular marhum xayrlashish uchun chodirga kiradilar. Chodirga kirishdan oldin yuzlarini o‘tkir narsa bilan tilib yig‘landilar. Bu haqda Bilga xoqon bitigtoshida shu tarzda ma’lumot bor: “Tung‘ich yili beshinchi oyning yigirma yettisida Li Sun Tay Sangun boshchiligida besh yuz odam keldi. Marosim shamlarini keltirib o‘rnatib berdi. Shuncha xalq sochini, qulog‘ini, yanog‘ini kesdi.” Qadimgi turkiylarda ruhining mavjudligi va abadiyligiga ishonganlar. O‘rxun- Enasoy bitiglarida “o‘ldi”, “o‘lmoq” fe’li o‘rnida “ucha bordi”, “uchdi”, “kerak bo‘ldi” terminlarni mavjud bo‘lib, u ruhga ishoradir. Ajdodlar ruhiga yilning ma’lum vaqtlarida, asosan bahor oyining boshlarida qurbonlik qilinar edi. Qurbonlikka ot va qo‘y bag‘ishlanar edi. O‘rxun-Enasoy bitiglarida turkiylar dini, diniy urf-odatlari haqida ham birmuncha ma’lumotlar uchraydi. Turkiylar ishonch sistemasida Tangri eng borliq sifatida e’tiqodning asosini tashkil etar edi. Qadimgi turklarda Tangri yaratuvchi, haqiqiy iqtidor sohibi, inson taqdirini belgilovchi va inson hayotini hal qiluvchi sifatida tushunilardi. Shuningdek , Tangri samoviy mohiyatda bo‘lib, “Ko‘k Tangri ” deb yuritilar edi. Ko‘k Tangrining mug‘aviy ma’nosi “osmon xudosi” demakdir. Ko‘k Tangri dini tuyrkiylarda keng yoyilgan din bo‘lib, u monoteistik xarakterga ega edi. Bitiglarda Ko‘k Tangri so‘zi ko‘p uchraydi. Tangri qadimgi turklarda koinotning ilk sababi, yer va osmonni paydo qilgan yani borliqni yaratuvchisi sifatida e’tirof etilar edi. Kul Tegin bitigtoshida bu haqda quyidagicha ma’lumot uchraydi: “Yuqorida Ko‘k osmon, pastda qora yer yaratilganda ikkisining o‘rtasida inson bolalari paydo bo‘lgan.” Shuningdek, bitiglarda ma’lum bo‘lishicha, Tangri yaratuvchi qismatni belgilovchi, baxt(qut) beruvchi, irodasiga bo‘ysunmaganlarni jazolovchi, jon

beruvchi va jon oluvchi, insonlarning hayotiga ta’sir etuvchi, mavjudodlarga va o‘simliklarga, hayot baxt etuvchi sifatida bilinear edi. O‘rxun-Enasoy bitiglarida Tangrining yuqorida sanab o‘tgan sifatlari bilan birga quyidagi terminlar ham faqat Tangriga oid sifatlarni aks ettirmoqdadir: “Urushlarda Tangrining irodasi tufayli g‘alabaga erishiladi. Tangri xoqonlikka o‘tkazadi. Ulug‘ Tangri shafaqni cho‘ktiradi, o‘simlikni jonlantiradi. Tangri yarlaqagani uchun muvaffaqiyat qozoniladi. Tangri singanlarni tiklaydi, uzilganlarni ulaydi. Tangriga yolvorsa: baxt istas beradi, otlar kupayadi, insonning umri uzun bo‘ladi. Zamonni Tangri tuzadi, belgilaydi. Inson bolalari o‘ladigan qilib yaratiladi. ” Bitiglarda Tangri ba’zan: “Turk Tangrisi” shaklida ham kechadi. Bu esa Ko‘k Tangri dinining milliy din xarakteriga ham bo‘lganini ko‘rsatadi. Kul Tegin bitigtoshida kechgan ushbu satr bunga misol bo‘la oladi: “Yuqorida Turk Tangrisi, Turkning muqaddas yer-suvi (vatan )ni shu-shaklda tartibga solibdi. Turk xalqi yo‘q bo‘lmasin deya, xalq bo‘lsin deya, otam Eltarish xoqonni, onam El Bilga xotunni Tangri o‘z martabasida tutib, yuqori kutargan ekan.” O‘rxun-Enasoy bitiglarida Umay degan ilohaning ham nomi uchraydi. Umay ona-qadimgi turkiylarda onalik sifatiga ega bo‘lgan bolalarni himoya qiluvchi iloha hisoblangan. Tunyuquq bitigtoshida ham Kul Tegin bitigtoshida ham Umay nomi zikr etilgan bo‘lib, u onalik, mehribonlik timsolida gavdalanadi. Qadimgi turkiylarda vaqt va zamonning hisoblanishi ham dasht(step) madaniyatining izlarini tanilmoqda edi. Bitiglardan ma’lum bo‘lishicha qadimgi turk taqvimi (kalendari) zar biri, biror hayvon nomi bilan atalgan (o‘n ikki yillik ) davrga) davra asosiga bo‘linar edi. Yillarning nomi shunday: atalardi: 1-chi yil sichqon, 2- nchi yil –ud (sigir), 3-nchi yil – bars(yulbars), 4 -nchi yil –tabishqan (quyon), 5- nchi yil –Lu (ajdarxo), 6- nchi yil –yilon (ilon ), 7- nchi yil –yunt (ot), 8- nchi yil –qo‘y, 9- nchi yil –bichin (maymun), 10- nchi yil –takigu (tovuq), 11- nchi yil –it, 12- nchi yil –tung‘ich. Turk taqvimida 1 yil 12 oydan tashkil topgan bo‘lib, birinchi oy, ikkinchi oy va xakazo yuritilardi. Kul Tegin bitigtoshida keltirilgan quyidagi satrlar Turk xoqonligi davridagi vaqt hisobi haqida atroflicha ma’lumot beradi: “Kul Tegin qo‘y yilida, o‘n yettinchi (oyning) kuni vafot etdi. To‘qqizinchi oyning oyning azasini o‘tkazdik. Binosini,

naqshini, bitigtoshini bichin yilida yettinchi oyning yigirma yettinchisida butunlay tugatdik.” O‘rzun-Enasay bitiglari qadimgi turk adabiyotining ilk yozuvli namunasi bo‘lib kelmoqda. Bitiglarning ichida Irq bitigi adabiy janrga yozilganligi bilan ajralib turadi.VIII-IX asrlarda yozilgan Irq bitigi qadimgi turkiy adabiyotning bir namunasi sifatida katta ahamiyatga ega. Irq bitigi qadimgi turk mifologiyasi urf-odatlari zaminida shakllangan adabiy asardir. XIX asrning oxirida ingliz olimi Arnoled Steyn tarafidan Xitoyning Dunxuan shahrida qulyozma shaklida topilgan. Irq bitigi ingliz, rus va o‘zbek tillariga tarjima qilingan. O‘zbekistonda ushbu asar yuzasidan. A. Qayumov. Amalga oshirgan ish diqqatga sazovordir. Irq bitigining lug‘aviy ma’nosi fol kitobi demakdir. Ammo asar diniy kitob yoki asar emas. Asarning maqsadi xalqni ezgulikka chorlash. Shuning uchun Irq bitigini pandnasihat tipidagi asar deb qarash mumkin. Asarda davlat manfaatlari bosh o‘rin tutmaydi. Shuningdek, asarda folklore motivlarini, kosmologik va calendar mifni, lirik kayfiyatni, tabiatning jonli tasvirini kuzatamiz. Irq bitigi tush ko‘rish va uni ta’birlash shaklida yozilgan. Irq bitigidagi yaxshilik va yomonlik o‘rtasidagi goyaning farqlanishi, va g‘oyalarni keng xalq ommasiga etkazish (uchun) uning negizini tashkil qiladi. Irq bitigini ochishda xalqimizning etnografiyasi muhim rol o‘ynaydi. Masalan, ilonga bag‘ishlangan narsa jumbog‘li, bu narsani izohlashda o‘zbek xalqining tasavvurlariga tayanamiz, narsa shu tarzdadir: Men-oltin boshli ilonman, Oltin qarnimni qilich bilan kesganda Menga yo‘l indandir. Boshimga yo‘l uydandir”. Der. Shunday bilinglar: yomondir bu. (Irq bitigi B) Parchaning ostida shunday mazmun etadi: Agar uyda ilon paydo bo‘lsa, uni uch kungacha o‘ldirish kerak emas, to‘rtinchi kun o‘ldirish mumkin. Agar ilon uch kun ichida uydan ketsa, uy egasiga daromad, boylik keladi. Aks holda, baxtsizlik ro‘y berishi mumkin.

Demak yuqoridagi epizodda ilon uch kun ichida o‘ldirilgani uchun yomonlik belgisi deb belgilanmoqda. O‘zbeklarda ham hozirga qadar agar odam ilonni o‘ldirsa, ilonning avlodlari o‘ch oladi” degan aqida saqlanib qolgan. Irq bitigi VII-IX asrlardagi turkiy xalqlarning totemezn haqida ham keng ma’lumot beradi. Totemizm turkiylarda faqat diniy qarashlarining mazmun emas, balki ularning dunyoqarashi, jamiyatning ijtimoiy tuzilishini gavdalantiradi. Asarda totemlarning 2 xil talqin qilinganligini ko‘ramiz. Odam o‘zini hayvonlarga qarindosh deb biladi. Bunda ma’lum hayvonlardan biror urug‘ kelib chiqqan degan ishonch bor. Bo‘ri, qush, yo‘lbars, burgut kabi. Hayvonga nisbatan hurmat munosabati ifodalanadi. Ot oqqush, ayiq-shu guruhga mansubdir. Turkiy xalqlar jumladan o‘zbek xalqi ertaklari va dostonlaridagi ayrim parchalar bilan Irq bitigidagi parchalarning umumiy xamohangligi ularning qadimiy aloqasi xususida ayrim xulosalar chiqarishga imkon beradi. Irq bitigida shunday parcha bor: Bir odam urushga bordi, yo‘lda oti xastalanib qoldi. Odam oqqushga duch keldi, oqqush uni qanotiga mindirib osmonga ko‘tarildi va jo‘nadi. Ota-onasiga yetkazdi. Ota-onasi xursand bo‘lar deb, shunday bilinglar: yaxshidir bu.” (Irq bitigi 35) O‘zbek xalqi ertaklarida ham qahramonlarning taqdiri ko‘pincha uning otiga yoki qushlarga bog‘liq bo‘ladi. Yuqorida keltirilgan ma’lumotlarga tayanib, biz to‘liq ravishda turk avlodlarining orzu-umidlari, yorug‘ kunga ishonchi bizgacha yetib kelganligini hozirgi turkiy xalqlarning ertaklarida, masallarida, va folklorida ko‘ramiz.

Xulosa. Markaziy Osiyoda VI asrning ikkinchi yarmida yuz bergan siyosiy etnik jarayonlar natijasida tashkil topgan. Ko‘k Turk xoqonligi tez orada ushbu mintaqaning katta qismini o‘z ichiga olgan davlatga aylandi va VIII asrning ikkinchi yarmigacha mavjud bo‘ldi. Xoqonlikning tarixiy asarlari bo‘lmish bitiktoshlarda bu haqda keng ma’lumotlar bayon qilingan. Tariximiz uchun muhim manbalardan biri bo‘lmish O‘rxun-Enasay bitiglarini tadqiq qilish natijasida shuning guvohi bo‘amizki, bu manbalar faqatgina o‘z davri hayotini yoritgan, o‘z davri ijtimoiy hayotini aks ettirgan manbalar emasdir. Bu

bitiglarda ajdodlarimiz o‘zlarining qimmatli o‘gitlari va nasihatlari bilan kelajak avlodlarga, ya’ni bizga ham o‘rnak bo‘ladigan qimmatli so‘zlarini toshlarga, qoyalarga bitib qoldirganlar. Bu bilan ular o‘z kelajak nasillari uchun qayg‘urganlar. Bitiglarda aks etgan ajdodlarimizning vatan tuyg‘usi shu qadar kuchliki, ularning bu xislati bugungi kunda ham yoshlarimizga o‘rnak bo‘ladigan darajada. Ushbu bitiglardan (tashqari) ma’lum bo‘ladiki, istiqlol berilmaydi balki tinimsiz kurashlar tufayli qo‘lga kiritiladi. Vatan mustaqilligini asrash, avaylash kerak bo‘ladi, buning uchun vatanparvarlik tuyg‘usi yuksak bo‘lishi lozim. Xalq va xokimiyat birdan va hamjihat bo‘lgandagina vatan hur bo‘ladi deyiladi bitiglarda. Shu paytgacha turkologi fanida tilshunoslik manbasi sifatidagi o‘rganilib kelingan. O‘rxun-Enasay bitiklari faqat o‘zining ushbu jihati bilangina muhim emasligi, Tunyuquq bitigtoshi, Kul Tegin bitigtoshi, Bilga xoqon bitigtoshlarini diqqat bilan ko‘zdan kechirganda ma’lum va ravshan bo‘ladi. O‘rxun-Enasay bitiklari nafaqat tariximizni, Markaziy Osiyo tarixini yoritishda muhim manba sifatida qadrli, balki ushbu bitiklarning vorislari bo‘lishi biz o‘zbeklar uchun, mustaqilligini qo‘lga kiritgan barcha turkiy davlatlar uchun istiqlolini mustahkamlashda muhim dastur bo‘lib xizmat qiladi. Shuningdek, bu bitiglar barcha turkiy xalqlarning jumladan biz o‘zbeklar milliy tilining ilk ildizlari hisoblanmish O‘rxun-Enasay bitiklarining tili atroflicha, chuqur o‘rganilishi tadqiq qilishni talab qiladi. Chunki tilning sofligi uchun qayg‘urayotgan hozirgi davrda bu juda muhimdir. Hozirgi turkiy tillarning ko‘pchiligi jumladan o‘zbek tili ham 25-30 foizi ajnabiy so‘zlardan tashkil topgan bo‘lib, bu qardosh bir-birini tushinishda ma’lum qiyinchiliklarga duch kelmoqdalar. O‘rxun-Enasay bitiklarining tili bo‘lmish qadimgi turkiy til o‘z sofligini saqlagan bo‘lib, o‘zining leksik boyligi bilan hozirgi turkiy tillar uchun manba vazifasini o‘tay oladi. Hozircha biz tilimizda qo‘llaydigan forscha, arabcha so‘zlarni ifodalay oladigan so‘zlar O‘rxun-Enasay bitiklarida anchagina. Shu bilan birgalikda bitiglar hozirda qo‘llanilayotgan atamalarning lug‘aviy ma’nosini ochishda, toponimlarni, xalq og‘zaki ijodini folklorni o‘rganishda qadimgi ota-bobolarimiz turmush tarsi, dunyoqarashi va tasavvurlarini aniqlashda muhim manba bo‘la oladi. O‘rxun-Enasay bitiklari qadimgi madaniyatimizning ilk kurtaglari bo‘lgani uchun ham qadrlidir.

Chunki bu bitiglar o‘z milliy yozuvimizda yozilgandir. Zero, bu yozuvni ota- bobolarimiz o‘z taffakkurlari natijasida kashf etgandirlar. O‘rxun-Enasay bitiklarida aks etgan tarix yani 200 yillik davr voqea va hodisalarga boyligi bilan ham alohida ahamiyat kasb etadi. Asosan Turk xoqonligi tarixi aks ettirilgan bu bitiglar, tarixchilar uchun muhim ma’lumotlar beradi. Bitiglar nafaqat Turk xoqonligi tarixi, shuningdek turli turkiy qabilalar o‘g‘uzlar, qarluqlar, qirg‘izlar, uyg‘urlar, basmillar, turgashlar va boshqalar tarixi ham aks ettirilgan. Mazkur qabilalar bugungi Markaziy Osiyo qardosh xalqlari, qozoqlar, o‘zbeklar, qirg‘izlar, uyg‘urlar va turkmanlarning etnik shakllanishida muhim rol o‘ynaganlar. Ma’lumki, O‘rxun-Enasay bitiklarida ifodalangan tarix bizning mamlakatimiz O‘zbekiton tashqarida asosan Mug‘uliston,Qozog‘iston,Qirg‘iziston, Sibir va Sharqiy Turkiston hududlarida ro‘y bergandir. Lekin, bu bilan ushbu tarix biz o‘zbeklar uchun begona bo‘lib qolmaydi. Chunki O‘zbeklarning asosini tashkil qiladigan, etnik shakllanishida muhim rol o‘ynagan turkiy qabilalar qarluqlar, uyg‘urlar, basmillar va yuqorida sanab o‘tilgan hududlarda O‘rxun-Enasay bitiklarining asosiy qismi yaratilgan hududlarda yashaganlar. Demak, ularning tarixi bizning ham tariximizdir. Shuningdek, O‘zbekiston hududlariga oid ma’lumotlar bitiglarda uchraydi. Shuni ta’kidlash joizki, ma’lum bir xalqning etnik shakllanishi faqat bir geografik hududda ilk shakllanishi faqat bir geografik xududda ro‘y bermaydi. Xalq tarixi geografik xududlar bilan chegaralanmaydi. O‘zbek xalqi tarixini, qardosh Markaziy Osiyo xalqlari tarixidan ajratib o‘rganib bo‘lmaydi. Chunki, uning ajralmas bir bo‘lagidir. Tariximizda ajnabiy bosqinchilarga qarshi kurashda, vatan ozodligi uchun bitilgan qahramonlik va jasoratlar ko‘rsatgan mashhur ajdodlarimiz: Afrosiyob, Tumaris, Shiroq, Spitamen, Muqanna, Jaloliddin Manguberdi, Temur Malik, Mahmud tarobiy, Amir Temur, Dukchi Eshon , Qurbonjon Dodxo va boshqalar qatoriga Bumin, Istami, Eltarish, Bilga va Kul Teginlarni bemalol qo‘shib aytishimiz lozim. Chunki ular tariximizning unitilmas bir sahifasi bo‘lgan. Turk xoqonligining asoschilari va himoyachilari, turkiylarni Xitoy asoratidan qutqargan, istiqlol xarakatiga bosh bo‘lgan davlatni yuksaltirish uchun ulkan xizmatlari singan buyuk shaxslardir.

Adabiyotlar ro‘yhati. 1. Karimov I.A. O‘zbekiston: milliy istiqlol, iqtisod, siyosat, mafkura. T. “O‘zbekiston” 1996 yil. 2. Karimov I.A. Bizdan ozod va obod Vatan qolsin. T , 1996 yil 3. Karimov I.A. Bunyodkorlik yo‘lidan. T. 1996. 4. Karimov I.A. O‘zbekiston XXI asr bo‘sag‘asida. Xavfsizlikka tahdid, barqarorlik shartlari va taraqqiyot kafolatlari. T. 1997 5. Karimov I.A. Tarixiy xotirasiz kelajak yo‘q. T. 1997 yil. 6. Tabariy “Tarix al-rasul val-mulk”. T. 1997 yil. 7. Azamat Ziyo O‘zbek davlatchiligi tarixi .T. 2000 yil. 8. O‘zbek davlatchiligi tarixi ocherklari. T. 2001 yil. 9. Nasimxon Raxmon “Turk xoqonligi.” T. 1993 yil. 10. Klyashtorniy S. T. Problema ranney istorii plement turk M.1965 yil. 11. Sh. Karimov R. Shamsuddinov “Vatan tarixi” T. 1997 yil. 12. Usmon Turon Turkiy xalqlar mafkurasi T. 1995 yil. 13. G‘afurov B.T. Todjiki. Dushanbe. 1989 yil. 14. Firdavsiy Abulqosim “Shohnoma” Dushanbe. 1966 yil. 15.Gumilev A. N. Drevnie tyurki. M. 1967 yil. 16. Zuev A.Y. Istoriya Kazaxsnoy SSR. Alma-ata 1977 yil. 17. Tolstov S. P Qadimgi Xorazm madaniyatini izlab. T. 1948 yil. 18. Baratova L. S. Drevietyurskie moneti Sredniy Azii Xi-X b. T. 1995 yil. 19. Boboyorov G‘. B. Markaziy Osiyoda VI-VIII asrlardagi siyosiy jarayonlar. T. 2003 yil. 20. Mahmudov N. Turkiy xoqonliklar “Turon tarixi” to‘plam. T. 1992 yil. 21. Isoqov M. Sug‘diyona tarix chorrahasida T. 1990 yil. 22. Isoqov M Unitilgan podsholiklardan xatlar. T. 992 yil. 23. Abu Bakr an –Narshaxiy Buxoro tarixi T. 1966 yil. 24. O‘zbekiston tarixi jurnali 1999 yi №1

25. Abduxoliq Abdurasul o‘g‘li Turkiy xalqlar tarixiga oid bir tibetcha hujjatlar. O‘zbekistonda ijtimoiy fondlar № 6 1997 yil.

Похожие

O‘rta Osiyoning antik davr tarixi yozma manbalarda

Jahon sivilizasiyasida Nasaf allomalari ilmiy merosining tutgan o’rni

Jahon tarixida Amir Temur va Temuriylar davlatining tutgan o‘rni

O‘rta Osiyo ko’chmanchi jamoalari madaniyati

Xitoy, Markaziy Osiyo va Yevropadan o‘tgan savdo yo‘llari tarixi