Талабалар ўқув фаолияти ва унинг ўзига хос хусусиятлари - Психология - Дипломные работы

Талабалар ўқув фаолияти ва унинг ўзига хос хусусиятлари

Загружено в:

30.09.2019

Скачано:

0

Размер:

243.5 KB

Талабалар ўқув фаолияти ва унинг ўзига хос хусусиятлари 1

М У Н Д А Р И Ж А Кириш........................................................................................................... I-Боб. Олий таълим тизимида талабалар ўқув фаолияти.................. 1.1. Муаммонинг ўрганилганлик даражаси............................................... 1.2. Олий таълим тизимида талабалар ўқув фаолияти шакллари......... II-Боб. Талабалар ўқув фаолиятининг ўзига хос хусусиятлари...... 2.1. Талабалар ўқув фаолиятининг мазмун ва моҳиятини психологик таҳлил этиш............................................................................................................... 2.2. Талабаларнинг мус тақил таълим фаолияти............................................. Хулоса................................................................................................................ Фойдаланилган адабиётлар рўйхати........................................................... 2

Кириш Мавзунинг долзарблиги. Ўзбекистоннинг ижтимоий иқтисодий ривожланишининг ҳозирги босқичида янги ижтимоий муносабатларга эркин кириша оладиган умуминсоний қадриятларни эътироф этадиган маънавий қадриятларга ҳурмат билан қарайдиган ижтимоий фаол ёшларни тарбиялаш долзарб муаммоларидан саналади. “Мақсадларимизга эришиш – дейди Ўзбекистон Республикаси Президенти И.А.Каримов – янги демократик жамиятни қуриш ислоҳатларнинг тақдири қандай интеллектуал кучларга эгалигимизга, ёшларимиз қандай идеалларга маънавий жиҳатдан қанчалик бойишига боғлиқдир. Шу боис аҳолининг маълумот олиш имконияти ошириш миллий тикланиш ғоясини амалга оширишга қодир янги авлодни тарбиялаш энг муҳим вазифаларимиздан биридир”.(3) Ушбу вазифани амалга оширишда миллий истиқлол ғоясини “Кадрлар тайёрлаш миллий дастури” мазмуни билан уйғун ҳолда ёш авлод онгига сингдириш эътиқоди мустахкам ватанпарвар, истиқлол ва демократик ғояларига содиқ миллий истиқлол ғояси, миллий мафкура рухидаги тарбияланган, маънавий – маърифий жиҳатдан юксак қуролланган ўқитувчиларни етиштириш педагогика олий ўқув юртларининг асосий вазифаси санлади. Ёшлар онгига миллий истиқлол ғоясини сингдириш, уларда ушбу ғоялар моҳияти хусусидаги назарий билимларни етказиб бериш маънавий сифатлар ҳамда ғоявий иммунитетни ҳосил қилишга йўналтирилган педагогик фаолиятни ташкил этиш жараёнида олий ўқув ютрларида ўқитиладиган педагогика турли фанлар катта имкониятларга эга ҳисобланади. Зеро, илм – фан, техника ва технологияларнинг ривожи ахборот алмашинув жараёнининг тезлашуви, ижтимоий муносабатлар мазмунининг чуқурлашуви ва мафкуравий жараённинг глабаллашуви шароитида миллий истиқлол мафкурасининг ғоявий кучи ҳамда 3

педагогика ва психология фанларининг асрий анъаналари имкониятларининг ўзаро мувофиқлашуви ёш авлод тарбиясида юзага келадиган муаммоларнинг ҳал этилишини таъминлайди. А) талабаларга миллий истиқлол мафкураси хусусида назарий билимларнинг берилиши, уларда фикр, ўз нуқтаи – назарини илгари суриш, мулохазаларини асалашга уриниш, шахсий мулохазаларни атрофдагиларга етказиб бериш борасидаги лаёқат. - ижтимоий онгни шакллантиради. Б) талабаларга милий истиқлол мафкураси ғаялари тўғрисидаги амалий мазмунга эга билимларнинг берилиши, уларга ахлоқий – иродавий сифатлар, вазият мазмунини таҳлил эта олиш, уни баҳолаш, ижтимоий воқеа – ҳодисаларга нисбатан оқилона, тўғри муносабатда бўлиш борасидаги амалий фаолият кўникма ва малакаларнинг шаклланишига замин ҳозирлайди. В) мутахассис фанлари ўқитувчилари томонидан ташкил этилган машғулотлар жараёнини кузатиши, талабаларнинг фаолиятлари, шунингдек, ўқув – меъёрий ҳужжатлар мазмуни билан танишиш педагогик билимлар ва миллий истиқлол мафкураси ғояларининг ўзаро уйғунлиги асосида талабалар маънавиятини шаклантириш йўлида қаътий ва самарали чора тадбирларнинг белгиланиши муҳим эканлигини кўрсатади. Битирув малакавий ишининг мақсади. Олий таълим муассасаларда талабаларни ўқув фаолиятини ўрганиб ўзига хос хусусиятларни аниқлаш. Битирув малакавий ишининг вазифаси. 1.Талабалар ўқув фаолиятининг мазмун моҳиятини илмий психологик жиҳатдан асослаш. 2. Талабалар ўқув фаолиятининг ўзига хос томонларини аниқлаш, фанларни ўқитиш мазмуни шакли, усул ва мақсадларини белгилаш. Битирув малакавий ишининг предмети. Фанларни ўқитиш жараёнида талабаларни ўқув фаолияти. 4

Битирув малакавий ишининг объекти: Олий педагогик таълим тизимида талабаларнинг ўқув фаолияти. Битирув малакавий ишининг методологик асослари. Ўзбекистон Республикасининг Конистетуцияси, Ўзбекистон Республикаси Президенти И.А.Каримов асарларида баён этилган шахс маънавиятини шакллантиришга доир назарий ғоялар, шарқ мутафаккирларининг баркамол инсон тарбиясига оид қарашлари, баркамол шахсни маънавий шакллантиришга қаратилган фалсафий психологик маълумотлар ҳамда мавзуга оид илмий педагогик фалсафий, методик манбаалар, шунингдек, “таълим тўғрисида”ги қонун ва “Кадрлар тайёрлаш миллий дастури”, “Миллий истиқлол ғояси” асосий тушунча ва тамоиллар рисоласи таълим ислохатларига доир Республика хукумати томонидан қабул қилинган меъёрий ҳужжатлар ташкил этади. Битирув малакавий иши тадқиқот мавзусига оид фалсафий психологик, педагогик, методик адабиётлар ва таълим мазмунини ёритувчи меъёрий хужжатларни ўрганиш, таҳлил қилиш. Педагогик кузатув, суҳбат педагогик тажриба – синов, илғор педагогик тажрибаларни ўргиниш ва умумлаштириш, математик статика. Битирув малакавий иши олий педагогика таълим тизимида педагогика туркум фанларининг ўқитилиш жараёнига миллий истиқлол ғояларини сингдириш асосида талабалар маънавиятини шакллантиришнинг ижтимоий педагогик хусусиятлари очиб берилди. Миллий истиқлол ғоялари асосида талабалар маънавиятини шакллантиришнинг ижтимоий педагогик хусусиятлари очиб берилди. Миллий истиқлол ғоялари асосида талабалар маънавиятини шакллантиришнинг педагогик моҳияти ёритилди. Педагогик туркум фанларини ўқитишда талабалар онгига миллий истиқлол ғояларини сингдириш асосида улар маънавиятини шакллантириш мезонлари ва андозаси ишлаб чиқилди. Тадқиқот 5

муаммосига доир ташкилий – методик йўналишлар бир тизим сифатида тақдим этилди. Битирув малакавий ишининг аҳамияти. Битирув малакавий ишида назарий ва амалий ғоялардан педагогика фанлари бўйича маърузалар тайёрлаш, қўлланмалар яратиш, педагогика туркум фанлари “Миллий истиқлол ғояси ва маънавият асослари” фанини ўқитиш, таълим муассасаларида педагогик фаолиятни ташкил этиш ва тарбиявий тадбирларни ўтказиш жараёнида самарали фойдаланиш мумкин. Ишлаб чиқилган илмий методик тавсиялар шахс маънавиятини шакллантириш жараёнининг самарадорлигини таъминлашга хизмат қилади. Битирув малакавий ишининг тузилиши ва ҳажми. Битирув малакавий иши кириш икки боб, тўртта параграф, хулоса ва фойдаланилган адабиётлар рўйхатидан иборат бўлиб, ҳажми ---- бетни ташкил этади. 6

I-Боб. Олий таълим тизимида талабалар ўқув фаолияти. 1.1. Муаммонинг ўрганилганлик даражаси. “Бир одамнинг саботи, буюк бир жамиятни ислоҳ этишга қодир” (А.Фурқат) Жамият тараққиётининг барча босқичларида ҳам давр талабига муносиб бўладиган ёш авлодга таълим бериш ва уларни комил инсон қилиб тарбиялаш муаммоси ҳамиша долзарб аҳамиятга молик бўлиб келган Олий таълим тизимида. Талаба – ёшлар таълимнинг самарадор усулларини эгаллаш ва ундан оқилона фойдалана олиш кўникма, малакаларини шикллантириш орқали шахсни ривожлантириш даражаси 1997 йилда қабул қилинган “Таълим тўғрисида”ги қонун ва “Кадрлар тайёрлаш миллий дастури”да шахс камолоти асосий масала сифатида эътироф этилган. Муҳтарам президентимиз И.А.Каримов “иқтисодий ва сиёсий соҳалардаги барча ислоҳатларимизнинг пировард мақсади юртимизда яшаётган барча фуқаролар учун муносиб ҳаёт шароитларини ташкил қилиб беришидан иборатдир. Айнан шунинг учун ҳам маънавий жиҳатдан мукаммал ривожланган инсонни тарбиялаш, таълим ва маорифни юксалтириш, миллий уйғониш ғоясини рўёбга чиқарадиган янги муҳим вазифалардан бири бўлиб қолади” – деган эдилар. Олий таълим тизими – жамиятнинг ижтимоий олий таълим ва тарбия даргоҳларидан биридир. Олий тизимдаги талабаларнинг ўқув фаолияти – жамиятнинг бугунги эмас. Балки шахснинг умри давомида келажакка йўналтирилган ривожини белгилайди. Олий таълим тизимида ўқув фаолиятнинг мақсади талабаларда таълим ва тарбия беришдан иборат. Шахснинг ҳаётий тажрибаларини билимлар, кўникмалар ва малакалар тариқасида ўзлаштиришга алоқадор бўлган бир неча тушунчалар мавжуд. Бу олий таълим тизимида ўқув фаолияти, таълим, ўқиш ва ўрганишдир. 7

Ўқув фаолияти – инсон янги билим, кўникмалар ва малакалар эгаллайдиган ёки мавжудларини ўзгартирадиган, ўз қобилиятларини ривожлантирадиган, такомиллаштирадиган жараёндир. Олий таълим тизимидаги талабаларнинг ўқув фаолияти – шундай фаолиятки, унда шахснинг психик жараёнлари шаклланади ва ривожланади, унинг асосида янги фаолиятларюзага келади. Ўқув фаолияти инсоннинг бутун ҳаёти давомиданамоён бўлувчи узликсиз жараёндир. Олий таълим бу – ўқитувчи ва талабаларнинг биргаликдаги ўқув фаолиятидан иборат бўлиб, билим, кўникма ва малакаларни узатиш жараёнидир, ҳаётий тажрибани ўқитувчидан талабага етказишдир. Олий таълим тизими ҳақида гапирилганда ўқитувчини таълим жараёнидаги махсус функцияларга эътибор қаратилади. Ўқиш ҳам ўқув фаолиятига таалуқли бўлиб, лекин кўпроқ бу тушунчага ишлатиладиган ўқув фаолиятида талабага тегишли фаолият назарда тутилади. Ўқиш – бунда билим, кўникма ва малакаларни эгаллаш учун қобилиятларни ривожлантиришга қаратилган талаба ёшлар томонидан амалга ошириладиган ўқув харакатлари назарда тутилади. Юқорида кўриб ўтилган уч тушунчага ҳам Олий таълим тизимида ўқув фаолияти муаммосига таалуқлидир. Ўқитишнинг натижаси ҳақида гапирилганда ўрганиш даражасидан фойдаланилади. Ўрганиш – шахсни ўқув фаолияти натижасида янги психологик сифат ва хусусиятларни ўзлаштириганлигини билдиради. Олий таълим тизимида ўқитувчи ва талабанинг ўзаро таъсирига асосланган ўқув – билиш жараёни сифати турли томондан тавсифланганда, биз тўрт тушунчадан ҳам фойдаланамиз, ўқитувчи ва талаба таъсирининг қайси жиҳати назарда тутилаётганлигига боғлиқ равишда, муаммони ўрганиш даражасига урғу берамиз. Жамият тараққиётининг барча босқичларида ҳам, давр талабига мос бўлган ёш авлодга таълим бериш ва тарбиялаш муаммоси ҳамиша 8

долзарб аҳамиятга эга бўлиб келган. Дастлаб, муаммонинг ўрганиш даражаси ҳақидаги масалага тўҳталамиз. Ўрганиш деб аталадиган барча жараёнлар етилишга умуман боғлиқ эмас деб бўлмайди. Бу борада олимлар томонидан тан олинган ўрганиш муаммоси доимо маълум даражада организмнинг биологик етишишига таянади. Масалан: болага бош миядаги нутқ учун жавоб берадиган бўлимлар етилмагунча гапиришни ўргатиб бўлмайди. Бунинг жараён ўртасида тескари алоқа ҳам мавжуд. Таълим ва ўқиш организмнинг етилишига ҳам маълум маънода таъсир кўрсатади. Инсонда бир неча ўрганиш турлари мавжуд. Улардан биринчиси – импринтит механизм бўйича ўрганиш, яъни тез, автоматик равишда ўрганишдир. Ўрганишнинг бу тури марказий нерв системаси ривожланган ҳайвонларда ҳам мавжуд. Масалан, ўрдаклар туғилиши билан она ўрдакнинг юришини кўриб орқасидан эргашиб юра бошлайдилар. Чақалоқларда сўриш рефлекислари мавжуд бўлади. И.П.Павлов давридан бери хулқ – атворнинг бундай шакллари шартсиз рефлекслар деб аталган, яъни “инстинкт”лар деб аталади. Ўрганишнинг иккинчи тури – шартли рефлектор ўрганиш. Бу борада ҳам Павлов олиб борган тадқиқотлар орқали ўрганилган. Ўрганишнинг бу тури, дастлабки пайтлар қўзғатувчига шартли рефлектор реакциялари сифатида хулқ – атворнинг янги шакллари вужудга келишини назарда тутади, яъни организмнинг шартли рефлектор реакцияларини туғдирадиган стимирлар қабул қилиниши лозим. Масалан, “лимон” сўзини эшитишимиз билан кўз олдимизга сариқ рангли, нордон таъмли мева келади. Ўрганишнинг учинчи тури – “оператив” ўрганишдир. Бундай ўрганиш турида билим, кўникма ва малакалар “синаб кўриш ва ҳато қилиш” усуллари орқали ўрганилади. Индивид дуч келадиган вазиятлар унда турли инстинктив, шартсиз, шартли реакцияларни вужудга келтиради. 9

Организм кетма – кет амалда масалани ечиш учун ҳар бирини синаб кўради ва бунда автоматик равишда эришилган натижани баҳолайди. Энг яхши натижага олиб келган вазиятда организмнинг қулай мослашишини таъминлагани бошқалардан ажралиб чиқади ва тажриба мустахкамланади. Мана шу “синаб кўриш ва ҳато қилиш” методи орқалиўрганиш дейилади. Юқорида тавсифланган ўрганиш турлари ҳайвонларда ҳам, инсонларда ҳам учрайди. Лекин инсонларда ўрганишнинг махсус, олий турлари мавжуд. 1. “Винар” ўрганиш тури, унда шахс бошқа одамлар хулқ – атворини тўғридан – тўғри кузатиш орқали ўрганилади ва унда шахс кузатилаётган хулқ – атвор шаклларини ўзлаштиради. 2. “Вербал” ўрганиш – яъни шахснинг тажрибасини тил орқали ўзлаштиришидир. Бундай ўрганиш натижасида шахс нутқини эгаллаган бошқа инсонларга билим, кўникма ва малакаларни узатиши мумкин. Ўрганиш ва таълим орасидаги икки муҳим ўрганиш даражаларини ва уларга фарқларни таъкидлаб ўтамиз. Таълим – ўрганишдан фарқли равишда режали ва онгли бошқариладиган ташкилий жараёндир. Ўрганиш даражаларида эса стихияли равишда рўй беради. Олий таълим тизимида ўқиш эса, ўқув фаолиятининг таркибий қисми ҳисобланиб, талабаларнинг фаолияти билан боғлиқ равишдаги ташкилий жараён сифатида намоён бўлади. Биринчи ҳолда ўқиш таълимнинг бир томони ҳисобланади, иккинчи ҳолда ижтимоийлашувнинг натижаси ҳисобланади. Олий таълим тизимида талаба ёшларнинг ўрганиш даражаси ҳар қандай фаолиятнинг натижаси бўлиши мумкин. Таълим ва ўқиш тушунчалари эса махсус ўқув фаолияти билан боғлиқдир. Олий таълим тизимида талабалар ўқув фаолиятининг асосий мотиви сифати билимга қизиқиши ёки талабанинг психологик тараққиёти назарда тутилса, ўқув фаолияти ҳақида гапирилади. Агар мотив шахснинг у ёки бу 10

эҳтиёжларини қондиришга қаратилган бўлса, бундай муаммоли ҳолатда “ўрганиш” тушунчасидан фойдаланилади. Бундай йўл – йўлакай ўрганишга мисол сифатида маълумотларни ихтиёрсиз равишда эслаб қолиш, ўқув мақсадларини кўзда тутмаган ҳаракатларни мисол келтиришимиз мумкин. Таълим ва ўқиш ҳар доим онгли жараёнлардир, ўрганиш эса онгсиз даражада ҳам рўй бериши мумкин. Таълим, ўқиш ва ўрганиш даражалари олий таълим тизимида талабаларда ўқув фаолиятида эса, билим, кўникма ва малакаларни ўзлаштириш ва ўрганиш даражалари, онгли ва аниқ бир мақсадга йўналтирилган қобилият сифатида намоён бўлиб баради ва шаклланиб боради. Олий таълим тизимида талабаларнинг ўрганиш даражаси ва жараёнлари фаолият сифатида қуйидаги ўқув – интеллектуал механизмлар ҳисобига амалга ошади. 1. Ассоциацияларнинг шаклланиши – бу механизм алоҳида билмлар асосида ёки тажриба қисмлари ўртасида вақтинчалик боғланишлар ўрнатиш асосида ёки тажриба қисмлари ўрнатиш асосида ётади. 2. Тақлид қилиш – кўникма ва малакалар шаклланиши учун асос бўлади. 3.Фарқлаш ва умумлаштириш – тушунчалар шаклланиши билан боғлиқ. 4.Инсайт (тахмин) – шахс томонидан қандайдир янги информацияни қараб чиқиш, ўтмиш тажрибадан маълум нарсада номаълумни кўришдир. Инсайт боланинг интеллекти ривожланиши учун когнитив база ҳисобланади. 5. Ижод – янги билим, кўникма ва малакаларни яратиш учун асос ҳисобланади. Олий таълим тизимида талабаларнинг ўрганиш даражасининг муваффақияти турли хил омилларга боғлиқ, улар ичида қуйидаги психологик омиллар эса талабалар учун ҳисобланади: ўқув фаолияти 11

мотивацияси, билим жараёнлари – идрок, диққат, хаёл, хотира, тафаккур ва нутқнинг ихтиёрийлиги, талабаларда иродавий ва бошқа шахс хислатлари; маъсулиятли, тиришқоқлик, мақсадга интилувчанлик, интизомлилик, онглилик, тартиблилик ва бошқаларнинг мавжудлиги. Ўқув фаолияти самарадорлигининг психологик омилларига ҳамкорлик фаолиятидаги шахслар – ўқитувчи – домлалар ва талаба – курсдошлар билан ўзаро таъсир қила олиш кўникмаси интеллектуал ривожланганлик ва бошқалар киради. Ўқув фаолиятидаги билимларни ўзлаштириш жараёнида ўрганишга бўлган тайёрганлик (установка) муҳим ҳисобланади, яъни бунда ўқув вазифаларининг ўқитувчи томонидан қўйилиши, талаба томонидан қабул қилиниши муҳим бўлиб, бунда ўқитувчи ўргатади, талаба ўрганади. Рус психологи А.Н.Леонтьев инсон фаолиятининг психик ва амалий шакллари мавжудлигини, бола онги айнан ўқув фаолиятида ўсишини таъкидлайди. Д.Б.Эльконин эса ўқув фаолиятининг хусусиятларини кўрсатиб, уни моҳиятига мазмунига ва ўзини намоён этиш шаклига кўра ижтимоийлигини таъкидлайди. Олий таълим тизимида талабалар ўқув фаолияти ҳам шундай фаолиятга кирадики, унинг натижасида аввало талаба ўзгаришлар юз беради. Унинг маҳсули турли мотивлар асосида қурилган бўлади, бу мотивлар бевосита талаба шахсининг ўсиши, ўрганиши ва ривожланиши билан боғлиқ бўлиши керак. Олий таълим тизимида талабаларнинг ўқув фаолияти - таълим, ўқиш ва ўрганиш деган тушунчалар билан бевосита боғлиқдир. Ўқув фаолияти таълим жараёнининг беш элементи мавжуд. 1. Талимнинг мақсади – нима учун ўқитиш керак. 2.Таълимнинг мазмуни – нимага ўқитиш керак. 3. Таълимнинг методлари, усуллари ва педагогик мулоқот йўллари. 4. Таълим берувчи. 5.Талаба. 12

Олий таълим тизимида таълим жараёнини ташкил қилиш. - идеал ва амалий фаолиятнинг у ёки бу турини мувоффақиятли ташкил этиш учун зарур бўлган ташқи омилларнинг муҳим аҳамиятли хоссалари хусусида ахборотнинг ўзлаштирилиши. - ўқув фаолиятининг барча турлари таркиб топган усуллари ва жараёнларнинг ўзлаштирилишига; - мақсадга мувофиқ келадиган усуллар ва жарёнларни тўғри танлаш ва фойдаланишга боғлиқ. Олий таълим тизимида таълим жараёни мувоффақиятли бўлиши учун ўқув фаолияти қуйидаги талабларга жавоб бериши лозим: 1. Мотивация, яъни ўқитувчи яхшироқ ўқитишга, талаба эса яхшироқ ўқитишга, талаба эса яхшироқ ўқишга ҳаракат қилиши; 2. Таълимнинг ривожланган ва эгилувчан тизимига эгалиги; 3. таъмнинг турли шаклларда амалга оширилиши. Ўқитувчига ўз ижодий педагогик имкониятларини тўлиқ амалга ошириши, ўқувчиларга билим, кўникма ва малакаларни ўзлаштириш учун ўз индивидуал хусусиятлари ва имкониятларидан фойдаланиш учун фаолиятни турли шакларда амалга оширилиши. 4. Таълимнинг замонавий техник воситалар ёрдамида бажарилиши. Таълим маҳсулдорлиги оширишдаги дастлабки вазифа уни чуқур ва кўп мотивацияли жарёнга айлантиришдир. Олий таълим тизимида ўқитувчи талабаларни ўқитиши ва ўргатиш жараёнида ўз ҳаётининг асосий мазмуни ва мақсадини кўра бошлаганида таълим самарали бўлади. Таълим ва ривожланиш муаммосига доир қатор назариялар ишлаб чиқилган бўлиб, улардан бири: Ақлий ҳатти – ҳаракатлар, билим, кўникма ва малакаларни босқичма – босқич ривожлантириш назарияси (П.Я.Гальперин). П.Я.Гальперин назарияси бўйича билимларни ўзлаштириш жараёни олти босқични бошидан кечириб, уларга: 13

1. Мотиивация; 2. Тушунтириш; 3. Моддий формадаги ҳатти – ҳаракатларни бажариш; 4. Баланд овозда ҳатти – ҳаракатларни ва вазифаларни бажариш; 5. Бажариладиган ҳатти – ҳаракатларни ички режада овоз чиқармай бажариш; 6. Фаолиятни фикран бажариш киради. Ушбу назария таълимнинг учта асосий тури ажратилади: В.В.Давидов назарияси бўйича, кичик мактаб ёшидаги ўқувчиларнинг илмий тушунчаларни ўзлаштиришни ўргатади, яъни таълим жараёнида ўқувчилар томонидан назарий тушунчалар тизими ўзлаштирилиши лозим бўлиб, бу ўз ўрнида хусусийдан умумий билимларга ўтишини таъминлайди. Олий таълим тизимида, талабаларнинг ўқув фаолияти жараёнида бу назариялар муаммоли таълим билан боғлиқ бўлиб, В.В.Давидов ва А.М.Матюшин томонидан олиб борилган илмий ўрганишлар муаммоли дарсларни ташкил этишга қаратилгандир. Олий таълим тизимида, таълимнинг психологик асослари муаммоси кўпгина масалаларни ўрганишга доир муаммоларни қамраб олади. Таълимнинг мувоффақияти қатор психологик муаммоларга боғлиқ бўлади. Ўрганиш даражасининг асосий омилларидан бири талаба ёшларнинг ўқишга бўлган муносабатидир. Бу муносабат талабанинг диққати, ҳис – туйғулари, қизиқишлари ва иродасида, шунингдек, шахснинг тутган йўлида намоён бўлади. Таълим жараёни аввало ўқувчиларни диққатини ривожлантиришни талаб этади. Дарсларда кўргазмали қуроллардан ахборот технология воситаларидан фойдаланиш таълим олувчи талабалар диққатини ривожлантирувчи омил ҳисобланади. Олий таълим тизимида, таълим жараёнида таълим берувчининг вазифаси дарсда талабаларнинг фаоллиги юзага келтирилгандагина эмас, 14

балки талабаларда дарсда ўтиладиган материалларни идрок этишга тайёр туришларини кузатиш ҳамдир. Дарс жараёнида талабаларнинг диққати ўзгариб туради. Ўзганиш жараёнида бу қонуниятларни назарда тутиш, ўқувчилар дунёқарашини материалларнинг асосий жиҳатларига ҳамда ўзлаштирилган материални такрорлашга жалб этиши керак. Ўрганиш даражасининг эмоционаллиги таълимнинг мувоффақиятлилигини таъминловчи омиллардан биридир. Таълим бериш жараёни эмоционал жарёндир. Агар талабаларга ўргатилаётган ахборотлар уларда ҳеч қандай ҳис – туйғу уйғотмаса, бундай маълумотни талабалар яхшилаб эсда олиб қолмайдилар. Талабаларнинг ижобий психик ҳолатлари, яъни уларнинг муайян бир пайтдаги кечинмаларни ҳисобга олиш керак, албатта. Уларнинг қувончли, онтимистик кайфият ўқув фаолиятини жуда самарали қилади. Талабалар эмоционал руҳдаги материални яхшироқ ўзлаштириб оладилар.Жамиятимиздаги меҳнат – ҳақиқий ижод, қувонч манбаига айланишига кўмаклашиш керак. Қадимда греклар жуда ажобий иборани қўллаганлар; “Талаба – тўлдирилиб турилишикерак бўлган идиш эмас, балки ёқиб турилиши керак бўлган машъаладир”. Бу фикрни тагида чуқур маъно бор. Таълим жараёнининг бугунги кундаги асосий талабаларидан бири эркин фикрловчи, мустақил тафаккурга эга бўлган шахсни шакллантириш бўлиб, юқорида айтиб ўтилган усуллардан фойдаланиш учун улардан катта машъаллар пайдо бўлишини таъминлаб беради. Олий таълим тизимида ўрганишга доир бўлган тадқиқотлар шуни кўрсатадики, турли индивидуал типологик хусусиятларга эга бўлган талабалар учун таълимнинг ягона қулай, оптимал шароитларини тўлиқ яратиши мумкин эмас. Аммо ўрганиш даражасининг самарадорлигини амалга оширишда муаммоли таълим, ноанъанавий таълим усулларини қўллаш ва уни амалга ошириш муҳим аҳамиятга эгадир. 15

1.2. Олий таълим тизимида талабалар ўқув фаолияти шакллари. Олий таълим тизимида талабаларнинг ўқув фаолияти шакллари, ўз – ўзини бошқаришнинг таркибий қисми бўлиб, ўқувчиларни мустақил билим олиш, ижодиу фикрлаш сари олға етаклайди. Ўқув фаолиятини шакллантиришнинг таркибий қисмлари режалаштириш, ўзини назорат қилиш, билимга қизиқишлардан иборат бўлиб, ўзаро жинс бир – бири билан алоқада ҳукм суради. Ўқув фаолият шаклларининг таркиблари умумлашган таълимий усуллари ёрдами билан талабалар томонидан ўзлаштирилади. Талабалар ўзига хос хусусиятлари, фаоллиги, кўлами, самарадорлиги, суръати билан тафовутланишига қарамай, бир – бирларини тақозо қилади. Олий таълим тизимида талабалар ўқув фаолият шаклари – бу шундай йўналтирувчи кучки, у инсонлардаги ижодий нотенциал имкониятларни оладиган шароитларни юзага чиқаришни мақсад қилиб қиляди. Шундай экан, ўқитувчининг таълим – тарбия жараёнини тўғри ва оқилона бошқара олиши, талаба шахси камолоти шаклланишида ниҳоятда катта аҳамиятга эга. Фаолиятдан кутиладиган натижа психологияда мақсад дейилади. Ўқув жарёнининг бошқарилиши иккита асосий мақсадини кўзда тутади. Улардан биринчиси, ўқув жарёнини тўғри ташкил эта олиш, иккинчиси эса талабаларнинг шахсий қизиқиш ва эҳтиёжларини қондиришдир. Ана шу мақсадлар ўқув фаолияти шаклларининг фазифаларини белгилаб беради. Демак, Олий таълим тизимида талабалар ўқув фаолияти шаклларининг: биринчи вазифаси ташкилий бўлиб, талабаларнинг таълим ва тарбияси бўйича ижтимоий буютмаларни қондириш; иккинчи вазифаси – бевосита талабаларнинг қизиқиши ва талабларини қондиришга йўналтирилган ҳолатдаги ижтимоий вазифадир. Шунингдек, бу вазифа талабаларни кўтаринкилик, яхши кайфият ва ўқув фаолияти давомида ишчанликни юзага келтиришни ҳам ўз ичига олади. 16

Олий таълим тизимида ўқув фаолияти шакллантиришнинг иккинчи вазифаси бу ижтимоий психологиядир. Бу вазифа талабаларда самарали фаолияти учун зарур бўлган ижтимоий психологик ҳолат ва хусусиятларни ривожлантиришга қаратилгандир. Бу ҳолат ва хусусиятлар талабаларни ўзаро жипслантиради ва шакллантиради, назорат, ўз – ўзини бошқариш, шунингдек мустақил таълим олишларини ривожлантиришдан иборатдир. Республикамизда ўқув фаолиятини шакллари ва бошқариш муаммоси Э.Ғ.Ғозиев ва унинг шогирдлари Х.Рухиева, Ш.В.Азизовалар томонидан чуқур ўрганилган. Бу муаллифларнинг фикрича, ўқув фаолиятини шакллантириш ва бошқариш таркибларини эгаллаш муайян босқичма – босқич амалга ошади, турли хусусиятли материалларни ўзлаштириш негизига қурилади. Эгалланган усуллар ва тажрибаларни янги вазиятга кўчириш бошқариш жараёни вужудга келганлигини билдиради. Талабаларда дунёқарашни шакллантириш учун уларни илмий билимлар билан қуроллантириш, уларда ғоявий эътиқодни ривожлантириш жамиятга, табиатга, шахсга меҳнат фаолиятига илмий қарашларни шакллантириш, жамиятнинг ривожланиш қонуниятларини тушуниш, давлат сиёсатини амалга оширишда ўз ролини англаш, келажакка ишонч, дунёқараш билан тарбиялаш зарур. Илмий дунёқарашни шакллантириш бу хулосалари фан асосларидаги билимларга таяниши, замонавий таълим нуқтаи назаридан асосланган шахсий хулосаларга айланиши зарур. Бир гурухдаги талабаларнинг дунёқараши ҳар хил бўлади. Баъзиларда улар қарама-қарши бўлиб мақсадга йўналтирилгандир. Уларнинг илмий қарашлари ҳаётнй тушунчалар ва теварак атроф ҳақидаги тасаввурлар билан қўшилиб кетган бўлади. Баъзан диний ақидапарастликлар шахснинг ривожланишига салбий таъсир кўрсатади. Дунёқарашнинг муҳим қисми эътиқоддир. Эътиқод - бирор ғояга қаттиқ ишонч бўлиб, кишининг фаолияти, хулқи ва шахс сифатида 17

ривожланишига ҳал қилувчи таъсир ўтказади. Эьтиқод жуда қудратли куч, эътиқодли одамни у танлаган йўлдан қайтариш амри маҳол. Шу маънода эътиқодни кишининг ҳаёт йўлини, унинг хулқи ва хатти-ҳаракатларини белгилайдиган, пухта ўйлаб, англаб олинган, қалбидан чуқур жой олган мавкуравий, ахлоқий эстетик ғояларнинг бирикмаси дейиш мумкин. Эътиқод бу шахснинг мураккаб ақлий-ҳисий кечинмалари ва ҳаёт тажрибаси асосида ҳосил бўлади. Бу жараёнда орттирилган билим кишининг қалбига чуқур ўрнашади, унинг хатти-ҳаракатлари учун туртки сабаб бўлади, ирода кучига айланади. Эътиқод - бу киши пухта ўйлаб олган, унинг ҳис-туйгусига таъсир этадиган руҳий-маънавий куч бўлиб, киши ҳар қандай шароитда ҳам ундан воз кечмайди. Эътиқоднинг мезонлари куйидагилар: қатъийлик, маслакни ўз ичига оладиган билимларнинг чуқур англанганлиги ва умумлашганлиги, уларнинг тў ғр лигига ишониш, ўз фикрини, эътиқодини ҳимоялаш зарур бўлганда кучли ҳисларни намо ё н қилиш, ҳар қандай ҳолатда уларни ўзгаргирмаслик, эътиқодни ҳаётда мустақил қўллаш кўникмаси, иш ва сўз бирлиги . Дунёқарашнинг белгиларидан бири идеалдир. Идеал бу энг юксак камолотни англаш ва унинг олийжаноб мақсадга, энг юксак орзу ва тилакка, яшашдан мақсадга айланишидир. Талабаларнинг дунёқараши ҳақидаги билимларни мустақил ўрганиш ва фойдаланиш эътиқодни шакллантиришнинг муҳим шартидир. Шундай килиб, дунёқараш талабалар фаолияти ва руҳиятида муҳим ўрин эгаллайди. Илмий дунёқараш ҳосил қилишнинг замини билимларни чуқур ва пухта англашдир. Талабаларда илмий дунёқарашни тарбиялаш учун илмий ҳақикат, қарашлар ва эътиқоднинг ўзаро бо ғ лиқлиги асос қилиб олиниши зарур. Демак, билим дунё қарашнинг негизини ташкил этади. Оламда, теварак-атрофда содир бўлаётган ҳодисаларга муносабатни билдириш учун киши, аввало бу ҳодиса нималигини билиши, у ҳақда атрофлича ва 18

тўғри тушунчаларга, билимларга эга бўлиши лозим . Шу боисдан талабаларда дунёқарашни шакллантириш жараёнида аввало, уларга фан асосларини, илмий билимларни чуқур ва пухта ўргатиш зарур. Кишининг билими пухта, кучли бўлса, у фактларни, ҳодиса л арни чукур таҳлил эта олади. Талаба илмий тушунчалар, қонуниятлар ва ғояларнинг моҳиятини чуқур англаган бўлса, ўз ну қ таи назари ва эътиқоди н и ҳосил қилиши учун кенг тарбиявий имконият яратилади. Талабаларнинг билими саёз чала- чулпа, режасиз бўлса, дунёқарашни ўстиришга, салбий таъсир этади. Ўрта ва олий мактабларда б е рилаётган билимлар уларнинг қараши, эъ тиқоди ва мақсадига айланиши учун таълим-тарбия ишларини ташкил эт ишда қуйидагиларга эътибор бериш зарур: -талабаларда дунёқаршни шакллантиришга имкон яратадиган назарий хулосалар, актларнинг барчаси илмий жиҳатдан исботланган, манти қ ан ишонарли бўлиши, бири иккинчисини рад этмаслиги лозим. Бунинг учун бирор ўқув материалини баён этаётганда аниқ, ишончли фактларга асосланиш ва уни чуқур таҳлил қилиш керак; -ишлаб чиқаришнинг ўсиши билан ижтимоий тараққиёт ўртасидаги ўзаро алоқадорликни очиб бериш ҳам дунёқарашни шакллантириш учун муҳимдир; - шаклланаётган шахс ўзида дунёқараш ҳосил қилиши учун ўрганилаётган ҳодиса, жараёнларнинг, сабаб-о қ ибат бо ғ ланишлари ҳақидаги турли назарияларни холисона, илмий тўғри баён этиш зарур; - таълим-тарбия жараёнида ўрганилаётган материал, ҳодисага қизиқишни уй ғ отиш лозим. Талаба саволлар бериб, табиат ва жамиятда содир бўлаётган воқеаларни чуқурроқ англаб, билиб олишга интилсин. Жамиятда, ҳаётда учрайдиган айрим хатоларнинг сабабларини чуқур таҳлил этиш, ёшлар билан очиқ-ойдин мунозара қилиш, улар иккиланаётган, шубҳаланаётган саволларга бирлашиб жавоб изл а ш 19

таълим-тарбия жараёнининг муҳим қисми бўлиб, талабаларда дунёқарашнинг шаклланишига кучли таъсир этади. Олий таълим тизимида талабалар ўқув фаолияти шаклланиш хусусида юксак тафаккур намоёндаларининг, хусусан файласуфларнинг рисолаларида ҳамда бадиий адабиётнинг йирик вакиллари асарларида ҳам ижтимоий – психологик ва ахлоқий таълимотларга айниқса билим ва малакага кенг ўрин берилган. Шуни алоҳида таъкидлаш лозимки, психологик ва ахлоқшунослик соҳасида ижод қилиб, ҳозирдаги мана шу фанлар тарққиётига кенг ва салмоқли ҳисса қўшган мутафаккирларимиз талайгина. Мана шундай буюк мутафаккирларимиздан бири Абу Наср Фаробийдир. Абу Наср Фаробий ёшларни илимла, ахлоқли, фикрли ва назокатли қилиб тарбиялашда мусиқа билимларни аҳамияти ҳақида шундай дейди: “Бу фан шу маънода фойдалики, кимнинг феъл – атвори мувозанатни йўқотган бўлса, у тартибга келтиради, камол топмаганларни камолга етказади, илмга эгамасларни эса, илм чўққисига олиб боради ва уни узоқ муддатга сақлайди”. Мусиқа инсон руҳини тозалайди, унинг созларнинг таъсири билан руҳий қувватлар ўз субстакциясига уйғунлаштиради ва тартибга, мувозанатга келади. Фаробий ўзининг “Исо – ал улум” китобининг охирги бўлимида: “Инсон ақли фақат билим билан чекланмайди, балки одат ва қарашларни ўзининг мақсадларига бўйсўндира олиши ва йўналтириши ҳам мумкин”, - деб ёзади. Унинг фикрича, ҳар бир шахс ўз ўқув фаолияти жараёнида олган билимларини яхши эгалламоғи, энг яхши фазилатларга эга бўлмоғи керак. Фаробийнинг фикрича, кишидаги туб ғоя – саодатдир. Таълим – тарбия воситаси билан болаларда ҳосил қилинадиган барча инсоний, ахлоқий, илмий фазилатлар шунга қаратилмоғи керак, деб уқтиради. Олий таълим тизимида талабаларнинг ўқув фаолияти, бўлғуси педагог ўқув фаолияти 20

каби, инсон фаолиятининг бошқа жабҳалари каби тавсифланади. Бу энг аввало талаба фаолиятининг бир мақсадга йўналишидир. И.В.Кузьмина таърифига кўра бўлажак педагог ўқув фаолиятининг муҳим жиҳати – бу талаба фаолиятининг маҳсулидир. Педагогик фаолият маҳсулдорлигининг 5 та даражаси ажратиб кўрсатилади: 1. (минимал) репродуктив: “Бўлажак педагог ўзи билган нарсаларни бошқаларга етказа бера олиши”. 2. (қуйи) мослашган: “Бўлажак педагог ўз фикрларини аудиторияга ўзига хос жиҳитлар билан маълум қила олади”. 3. (локал) моделлаштириш: “Ўқитувчи фаннинг маълум бир бўлими бўйича талабаларда билам, кўникма ва малакаларни шакллантириши”. 4.(юқори) талабалар билимини системали моделлаштириш: “Ўқитувчи талабаларда фан малакаларни шакллантиришнинг йўл – йўриқларини билади”. 5. (энг юқори) моделлаштирилган тизимли фаолият ва талабаларнинг хулқ – атвори: “Бунда ўқитувчи ўз фанини ўргатишдаги йўл – йўриқларини шундай эгаллайдики, натижада у талаба эҳтиёжларида ўз – ўзини тарбиялаш, ўз –ўзига таълим бериш, ўз – ўзини ривожлантириш воситаси сифатида ҳизмат қилади”. Талабаларнинг ўқув фаолияти борасида сўз юритилганда маҳсулдорлик тушунчаси асосий ўринни эгаллайди. Олий таълим тизимида талабаларнинг ўқув фаолият турлари каби ўз мотивайияси, усуллари, маҳсули ванатижасини акс эттирувчи психологик мазмунни ифодалайди. Талабаларнинг ўқув фаолиятининг шаклланиши сифатида илмий (назарий ва эмперик) билимларни кўриш мумкин. Ёрдамга, воситаларга эса техник, компьютер, график воситаларни киритиш мумкин. Олий таълим тизимда ўқитувчи фаолиятидаги ижтимоий – маданий малакани етказиш, тушунтириш, кўрсатиш, дарсил машқларини тахсил олувчилар 21

билан бирга ишлаш, таҳсил олувчи талабани бевосита амалиёти, лабаратория ва тренинглардан иборатдир. Талабанинг психологик, эмоционал – мазмуний предметли баҳолаш мезонларини акс эттирувчи индивидуал малакасини шаклланганлиги, олий таълим тизимида педагогик фаолиятнинг маҳсули ҳисобланади. Олий таълим тизимида педагогик фаолиятнинг натижаси, асосий мақсаддан келиб чиққан ҳолда, талабаларнинг шахсий, интелектуал ривожланиши, уларни ўқув фаолиятининг субъекти ва шахс сифатида шаклланиши ҳисобланади. Ўқув фаолиятнинг муҳим тарбиявий қисмларидан бири бу мотивациядир. Педагогик фаолиятда ҳам ўқув фаолиятдаги каби мотивация соҳаси ажратиб кўрсатилади. Бу ташқи ва ички мотивлардир. Ташқи мотив сифатида биро бир нарсага эришиш истагини, ички мотив сифатида эса ўз фаолиятининг жараёни ва натижасига эътибор беришни мисол қилиш мумкин. олий таълим тизимида талабалларнинг ўқув фаолияти, педагогик вазиятдаги турли – туман ҳатти – ҳаракатларнинг умумлашмасидан иборат: прецептив, коммуникатив, изланувчанлик, назорат қилиш, баҳолаш ва ҳ.к. Ушбу турли туман фаолиятларнинг жамланмаси бир қанча психологик – педагогик функцияларни белгилаб беради. П.Ф.Кантеров Ўқитувчиларга хос бўлган объектив ва субъектив хусусиятларни кўрсатиб ўтади. Умумий кўринишда у қуйидагича акс этади. Ўзаро муносабат доирасида, хусусан, ўқув фаолиятида таълим ва тарбия билан фаолиятнинг йўналиши бўйича ўқитувчи ва талаба ўртасидаги таъсирлашувнинг эмоционал даражасини тадқиқот предмети тарзида қўйилиши кам учрайди. Бу масалага оид ишлар жимласига Г.С.Абрамова, А.А.Бекназаров, Б.Бернс,И.Б.Шуванов ва бошқаларнинг тадқиқотларини киритиш мумкин. Айнан, Ўзбек педагог олимларида ушбу муаммога бағишланган илмий изланишлар ниҳоят даражада камчиликни 22

ташкил этади. Бу соҳада ўзбек психолог олимларимиздан А.А.Бекназаров,Ф.С.исмоилова. Э.Ғ.Ғозиевларнинг ишларини намуна сифатида санаб ўтиш жоиз. Олий таълим тизимида талабаларнинг ўқув фаолияти шакларини боган сари бир мунча ортиб боришини ҳисобга олган ҳолда, ўқитувчи фаолиятининг қуйидаги ҳислатлариникўрсатиб бериш лозим; 1. Ўқитувчининг шахсий хислатлари; - болаларни яхши кўриш, уларни севиш; - ақл – фаросатлилик, меҳнатсеварлик, жамият ишларида фаоллик, камтарлилик, оддийлик, дилкашлик, уддабуронлик, ўз билимини оширишга интилиш; 2. Касбга хос билимлар; -талабанинг ўқув фаолияти давомида таълим – тарбия жараёни моҳияти билан унинг мақсад ва вазифаларини тушуниш. -психология асосларини, айниқса ёш психологияси ва педагогик психология асосларини билиши, этнопсихологик билимларни эгаллаш. -ҳозирги замон педагогикасини асосларини билиш. -ҳозирги замон педагогикасини методологик асосларини эгаллаганлиги. -ўз фанини ўқитиш методикасини билиши. -ўзгаларга тарбиявий таъсир этишнинг самарадорлигини билиши. -ота – оналар ва жамоатчилик билан олиб бориладиган таълим ва тарбиявий ишларнинг мазмунини билиши. 3.Талабалар ўқув фаолияти давомида ўз касбига хос хусусиятлари; - талабанинг кузатувчанлиги. - ўз диққат эътиборини таққослай олиши. -таланинг ўз касбига нисбатан фантазиянинг (хаёлнинг) ривожлантириб бориши. - талабанинг ўзига танқидий бўлиши. 23

- ўзини қўлга ола билиши, ўзини тута олиши. - нутқнинг эмоционал ифодаланиши, педагогик такт. 4. Шахсий уддабуронлик; - талабаларнинг дарс машғулотлари учун зарур материалларни танлай билиши; - талабанинг ўз билим фаолиятини бошқара олиш. - таълим ва тарбия жараёнида талабаларнинг ўз билимини ўсишини истиқболли равишда режалаштира олиши. - ўзига берилган педагогик маъсулиятларни шакллантириш ҳамда таълим ва тарбиявий ишларни ривожлантирилиши. - ишга борган жамоасига раҳбарлик қилишда ўз фаолиятини режалаштиришни билиши. - ўқув фаолияти мақсадларини шакллантира олиши. -ўзининг таълим – тарбия ишларига тайёрланиш тизимини режалаштира олиши. 5. Ташкилотчилик малакалари; - бўлғуси ёш педагог, болалар жамоасини уюштирилиши. - турли шароитларда болалар жамоасини бошқара олиши. - болаларни нима биландир қизиқтириб фаоллаштира олиши. - амалий масалаларни ҳал этишда ёш мутахассис ўзининг билим ва тажрибаларини усталик билан тез қўллай билиши. 6. Гностик малакалари; - талаба, ўз атрофидагиларнинг асаб психик тараққиёти даражасини аниқлай олиши; - ўзининг тажрибаси ва ўқув фаолияти натижаларини танқидий таҳлил қила олиши; - ўқув фаолияти жараёнида устозларнинг тажрибаларини ўрганиб, ундан (назарий ва амалий томонидан) тўғри хулоса чиқара олиши. - психологик – педагогик адабиётлардан фойдаланишни билиши. 24

- ён – атрофдагиларни тўғри тушуниб, уларнинг хулқ – атвори сабабларини тушунтира билиши. Шундай қилиб, кўрсатиб ўтилган моделнинг асосий тузилиши тариқасида қуйидагилар келтирилади; 1. Талабаларнинг жамоатчилик ва касбий йўналиши. 2. Педагогик маҳорат ва қобилияти. 3. Характернинг психологик хусусиятлари. 4. Билим фаолияти 5. Ўқитувчи шахсининг талабаларни касбга тайёрлаш ишлари даражасидаги умумий тараққиёти. Олий таълим тизимида талабаларнинг касбга хос равишда ўқитишни ташкил қилишда, таълимнинг самарадорлиги ва унинг мувоффақияти қандай билим ва кўникмаларга, айниқса, шахснинг қандай қобилияти ва шахсий хусусиятларга боғлиқ эканлигини албатта кўрсатиб бериш зарурдир. Ю.А.Самарин фикрича, ўқув фаолияти самарадорлигининг кўрсатишича, олий таълим талабаларида тафаккурнинг тизимлиги билан динамиклигининг кенгайишидан иборатдир. Шундай экан, Олий таълим тизими педагоглари доимо таълим жараёнини ташкил этиш ва бошқаришда ўқув фаолиятининг бу жиҳатларини ташкил этишни эътиборга олиши лозим. Д.Б.Эльконин - бошланғич синф ўқувчиларининг ўқув фаолиятини бошқаришга оид ўз назариясини ишлаб чиққан бўлиб, унинг фикрича, ўқув фаолиятини бошқариш учун қуйидаги таркибий қисмларни ўқувчилар эгаллаб олишлари зарур; 1. Берган ўқув топшириғини ечиш учун воситалар танлаш; 2. Топшириқларни ечиш жараёнида ўз – ўзини назорат қилиш; 3. Ўзлаштирилган билимлар, кўникмалар сифатини баҳолаш; 4. Ўз – ўзини ва топшириқ ечимини текшириш; 25

5. Саволлар билан предметнинг ички муносабатлари мавжудлигини тушуниш кабилар. И.Д.Мевитов ҳам ўқитувчи томонидан ўқув фаолиятини бошқариш имконияти ва унинг мезонлари тўғрисида муҳим фикрларини илгари суради. Талабалар ўқув фаолиятини ифода қилиш учун қуйидаги жабҳалар иштирок этиши шарт; 1. Тафаккурнинг мкстақиллиги; 2. Ўқув мотивларининг тез ва пухта ўзлаштириш; 3. Талабаларнинг айлий топқирлик; 4. Таълим жараёнида вужудга келтирилган муаммоли вазият моҳиятига чуқур кириб бориш, яъни муҳим аломатни номуҳимдан ажрата билиш; 5. Ўқув фаолияти жараёнида, фикрлашда танқийдийлик, ижодийлик ва бошқалар. Буларнинг муайян тизим шаклига намоёнлиги, олий таълим тизимида талабаларнинг ўқув фаолиятида таълим ва тарбиянинг оптималлаштиришнинг аниқ ва пухта негизини ҳамда шарт – шароитини яратади. Ҳозирги замон олий таълим тизимида талабаларнинг келгуси шахси ва касбий фаолияти учун зарур бўлган сифат ва вазилатларни эгаллаган, янгича фикрлайдиган, ижтимоий фаол педагогларни талаб қилмоқда. Шунга биноан мамлакатимиз таълим соҳасида амалга оширилаётган ислоҳатларнинг устивор йўналишларидан бир ҳам кадрлар тайёрлаш сифатини жаҳан талаблари даражасига етказишдир. Эндиликда олий таълим муассасалари олдида фақатгина ўқимишли инсонни эмас, балки воқеаларни олдидан кўра биладиган, тўғри қарор қиладиган, ўзини – ўзи ривожлантириш заруриятини тушуниб етадиган оқил, бир эмас, бар нечта давлат тилини, айниқса инглиз ва рус тилини мукаммал талафуз қила оладиган баркамол шахсни тарбиялаш қўйилмоқда. Олий таълим тизимида 26

ўқитувчиларнинг шахсий ва касбий тайёргарлик даражаси қанчалик юқори бўлса, талабалар билан таълим – тарбия муносабатларини шунча яхши йўлга қўя олади. Олий таълим тизимида ўқитувчиларнинг шахсий ва касбий тайёргарлик даражаси қанчалик юқори бўлса, шахсий намунаси ва обрў – эътибори таълим – тарбия жараёнида талаба ўқув фаолиятини шакллантиришда асосий рол ўйнайди. Канадалик психолог олим Джеймис Марта йигит – қизларнинг касбий тайёргарлик даврини тўрт босқичга ажратади: 1. Ёшларда касб ҳақида тасаввур ва билимларнинг ноаниқлик босқичи: бу босқич ҳали шахсий эътиқодлари аниқ эмаслиги, касбини шакланганлиги билан тавсифланади. 2. Муддатидан олдин айнан ўхшашлигини топиш босқичи: шахс ўз кучи, хоҳиши билан эмас, балки бошқанинг фикри билан, бошқа кишига эргашиб, тегишли муносабатлар тизимига қўйилиши билан характерланади. 3. Моратория босқичи – шахс ўзилигини аниқлашнинг кризис жараёнидаги – ривожланишнинг кўп вариантлари фаолдан ўзи учун энг мақбулини танлаши билан тавсифланади. 4. Эришилган ютуқларнинг айнанлиги босқичи: танлаш можароси ҳам эшитилганлиги, шахс ўзлигини намоён этишга амлда киришилганлиги билан белгиланади Олий таълим тизимида ўқитувчи аввало, ўқув – тарбия жараёнида талабалар фаоллигини оширишни эсдан чиқармаслиги, юзага келган муаммоларни мустақил кечишга ўргатиши талабанинг ташаббускорлиги ва ижодкорлиги асосида, ўзининг кимлигини намоён этишга ёрдамлашиши зарур. Бунинг учун ўқитувчи бутун эътиборини дарснинг барча мавзу моҳиятини талабаларга сингдиришга қаратиб, талабалар кечинмаларини ва ўзлаштириш имкониятларнинг алоҳида эътиборга олади. Олий таълим тизимида ўқитувчи шахсига хос бўлмаган билимдонлик, ижодкорлик, мустақиллик ҳамда маъсулият ва 27

жавабгарликничуқур ҳис этиш талаба ўқув фаолияти шакланишини таъминлашнинг энг муҳим омилларидир. Олий таълим тизимида талабалар касбини эгаллашнинг шаклланиши, уларда мажбурият ва жавобгарлик ҳиссини таркиб топиши билан боғлиқдир. Талабаларда ана шундай сифат ва кечинмалар тўла шаклланган бўлса, ўқув фаолияти жараёнида билимларни эгаллаш ёки касбий камолоти учун ҳеч нарса тўсиқ бўла олмайди, чунки халқимизнинг келажаги Мустақил Ўзбекистоннинг истиқболи кўп жиҳатдан олий таълим тизимида ўқув фаолиятига, унинг савиясига, ёшбаркамол авлодни ўқитиш ва тарбиялашга ишига бўлган муносабати боғлиқ. 28

II-Боб. Талабалар ўқув фаолиятининг ўзига хос хусусиятлари 2.1. Талабалар ўқув фаолиятининг мазмун ва моҳиятини психологик таҳлил этиш Муҳим давлат вазифасини “Кадрлар тайёрлаш миллий дастури”ни амалга ошираётган замонавий олий таълим тизими талабасининг ўзига хос хусусиятлари, уларнинг ўқув фаолияти ХХI – асрда шаклланиб, асосанамалий ишда ҳамда ўқув фаолияти даврда эгаллаган тажриба ва малакалар жараёнида ўсиб, ривожлана боради. Ҳозирги жамиятимизда олий таълим тизимида талабаларнинг мустақил равишда билимларни эгаллаб, ўз билим ва малакасини ошириб бориши бир томондан талабалар ўқув фаолиятининг борган сари нақадар мувоффақиятли бораётганлигини кўўрсатса, иккинчи томондан ўқув фаолиятининг мазмун ва моҳиятини психологик таҳлил этиш муҳим вазифа эканлигидан далолат беради. Чунки бу кечиктириб бўлмас жараён талабалар ўқув фаолиятини интеллектуал қашшоқликдан қутқариб қолади. Психологик нуқтаи – назардан талабалар ўқув фаолиятини мазмуни доимий равишда ўз билим ва малакаларини ошириш билан шуғулланиши зарурлиги билан ифодаланади. Чунки талабалар ўқув фаолияти даврининг асосий хусусияти ҳам шудир. Талабалар ўқув фаолияти давомида ҳар доим дўстлари орасида бўларкан, у энг аввало, ўз атровидагиларни кўпдан бери қизиқтириб келаётган ҳақиқатни ўз қарашлари бўйича тўғри тушунтириб беришга ҳаракат қилади. Талабалардаги бу тариқа қарашлар, талабалик ва ўқувчилик йиллари давомидаги олган билим ва малакалар ўқув фаолияти жараёнида тоборо чуқурроқ шаклланади. Иккинчидан, талабанинг ўзи ахборотлар олиши учун нисбатан чекланган ва унинг имконияига эга бўладилар. Учинчидан, талабалар айрим ҳолатларда ўқув фаолияти давомида ўз атрофида ўта тор доирадаги тенгқурлар билан мулоқотда бўлиш имкониятига эга бўлиб, кўпинча ўз касбига хос қизиқишлари билан чекланиб қоладилар.Олий таълим тизимида, талабалар ўқув фаолияти 29

даврида таълимнинг барча кўрсатгичлари З.И.Калменованинг таъкидлашича, англаш тезлиги, янги вазифалар ҳал қилинишига эришиши уни бевосита ҳал қилишдаги босқичларини, натижасига эришишга ёрдам берувчи маълумотлар миқдори, шунингдек, олдига қўйилган мақсад ва масалани ҳал қилиш учун сарфланган вақт миқдори, ўз – ўзининг билимини ошириш қобилияти, тиришқоқлиги, ишчанлиги ва чиниққанлик даражасига боғлиқ. Бу ўринда А.П.Маркова таклиф этган билим эгаллаш кўрсатгичлари ҳам талабалар ўқув фаолиятининг мазмун ва моҳиятини психологик таҳлил этишда муҳим аҳамиятга молик ҳисобланади. - талабанинг ўқув фаолиятидаги янги шароитга мослашишдаги фаоллик - талабанинг янги шароитда зарур бўлмаган вазиятларини танлаш ташаббуси, талаба ўз ихтиёри билан янада оғирроқ масалаларга киришиши. Д.Б.Богоявленская фикрича талабанинг ўқув фаолиятидаги ушбу кўрсатгичлар ижодий фаолликнинг интеллектуал ташаббус бирлиги сифатида қаралиши мумкин. - талабалар ўқув фаолияти давомида қўйиладиган мақсадга эришишидаги қатъийлилик ва чалғитувчи омиларга чидамлилик, ҳаракат берувчи омиларда ишлай олиш қобилияти. - талабалар ўқув фаолиятида қабул қила олиш, бошқа кишининг ёрдамига тайёр туришлик, қаршиликнинг йўқлиги. Талабалар ўқув фаолиятининг мазмун ва моҳиятини психологик таҳлил қилишда, бу кўрсатгичлар асосида ўзлаштирилишни аниқлаш услубидан кенг фойдаланилади. З.И.Калмонованинг фикрича, унинг психологик асосини қуйидагилар ташкил этади. - диогностик комплекс амалга оширилиб, бунда талабалар ўқув фаолияти жараёнида “аналитик” эмас, балки “синтетик” йўлга суяниш лозим. 30

- диогностика услубларини таблий ўқитиш тажрибасида қўлланилаётганўқув материалларига таянаши, ижобий хусусиятлари, лобаратория тажрибалари билан қатъий боғланиши лозим, айниқса, синов натижаларини қайд қилишда, миқдор ва сифат таҳлилларини жараён вақтидабелгилаб боришда, ечиш усуллари ва кўрсатилаётган ёрдамни ёзиб боришда қатъий аниқлик талаб қилинади. - муаммоли ўқув жараёнида иложи борича қолган барча шартларни тенглаштириш ҳолатида таълим диогностика қилинади. - диогностик тажриба вақти уни қайд қилиш талаб қилинганда чегараланмаслиги лозим. - индивидуал ва жамовий диогностик жараёнларни биргаликда кўриб чиқиш, талабалар ўқув фаолиятида таълим жараёнини тўлиқ ва аниқ кўрсатиб бера олади. Талабанинг мустақил билим эгаллаши деганда, унинг ўз билимларини доимий равишда касбий ва умуммаданий ахборотлар билан тўлдириб, ўзининг индивидуал ижтимоий тажрибасини кенг мақсади доимо янгиланиб бориши тушунилади. Олий таълим тизимида талабалар ўқув фаолияти давомида асосан мустақил билим эгаллаш зарурлигини тушуниб етган ҳолда, ундан мувоффақиятли фойдаланишга ҳаракат қилади. Бунинг моҳиятини одатда, ўқув фаолияти жараёнида талаба олдида юзага келадиган муаммоларни англаб олишлари натижасида шаклланади. Кўп ҳолларда бундай ўзига хос хусусиятлар “талабаларни қандай ўқитиб ва қандай тарбиялаш керак” деган хоҳиш истаклар тариқасида фаннинг охирги ютуқлари, ўзининг талабалик фаолияти мазмун ва моҳиятини такомиллаштириш эҳтиёжи туғилиши муносабати билан шакллана бошлайди. Талабалар гуруҳининг маълум қисми мустақил изланишда бўлиб, ўз билим савиясини ошириш билан фаол шуғулланмайди, билим ва малакасини оширишга интилмайди, баъзи талабалар эса муайян билимлар соҳасида тараққиётдан бутунлай 31

ортга қолмоқдалар. Бундай талабалар, Мустақил юртимиз келажагига ҳамда таълим - тарбия тараққиётига ва ўз касбига жиддий зарар етказадилар. Шайх Нажмиддин Кубро “Эй мўмин, ҳақиқий комиллик юзага келганга қадар бир ғайрат ва ҳикмат билан сайри сулук қилиш лозим. Бундан паришонлик, ялқовлик ва танбалликни кўтармайди, зохир бирлик ва бутунликни талаб қилади. Сайирларга яхшилабқара паришон ва сустлашганлар йўлда илгарилай олмайдилар. Бу йўл муҳаббат ахлидан ғайратли, елиб югурувчи ва узлуксиз ҳаракатда бўлганларнинг ривожланишидир” деб кўрсатган. Шайх Нажмиддин Кубронинг тасаввур назариясини бойитишга қаратилган ушбу нурмаъно фикрлар айни пайтда ўзининг ижтимоий педагогик қиймати билан ҳам ажралиб туради. Ғайратли, ҳикматли инсон ижтимоий фаол, жамият ривожига ўз улушини қўша оладиган шахс сифатида тан олинган бўлса, ялқов, танбал, паришон инсонлар халқ назаридан четда қолиб кетганлиги билан бугунги кунда ҳам ўзининг баҳосини олмоқдалар. Бу борада Ҳазрати Баҳоуддин Нақшбанд “Чақмоқтош қўлимизга берилган, фақат харакат қилиш керак, тош натижаси ҳосил бўлсин” деб таъкидлаганлар. Бу фикр билан у ижтимоий тарбиянинг ўрнига ишора қилади, тўғри тарбиянинг моҳиятини, унинг самарасини аниқ ўхшатишлари билан асослаб беради. Талабалар ўқув фаолиятининг мазмун ва моҳиятини психологик таҳлил этар эканмиз, ҳозирги замон илм – фан тараққиётини буюк алломалар яратган бир неча қимматли асарларисиз тасаввур қилиб бўлмаслигини кўз олдимизга келтирамиз. Бу нодир асарлар бир неча асрлар илгари яратилган бўлсада, ўз мазмун моҳиятини ҳозиргача ҳам йўқотган эмас. Психологларнинг маълумотларига кўра, биргина фаолиятнинг ўзида шахснинг ҳар хил ўзига хос хусусиятлари ва сифати таркиб топиши мумкин. Масалан, биз 32

талабаларни ёки бошқаларни ўқув фаолияти жараёнида очиқдан – очиқ ва дадил танқид қилишга ўргатамиз. Ана шундай қилиш билан талаба ёки ўсмирларда жасурлик, софдиллик, танқидий кўз билан қараш каби фазилатлар таркиб топади деб ҳисоблаймиз, аммо биз ҳамиша ҳам ўзимиз кўзлаган мақсадга эришавермаймиз. Чунки хулқ – атворнинг ана шу тўғри шакли негизида талабалар амал қиладиган мотивлар ётади. Бу хулқ – атвор шахсан талабаларнинг ўзи учун қандай маънога эга бўлишига қараб, унда ҳар хил ўзига хос хусусиятлар ва сифатлар бўлиши мумкин. Талабанинг касбий шаклланиш жараёнида унинг имкониятларини босқичма-босқич кашф қилиниши ва унинг алоҳида таркибий қисмлари ҳамда структураси ўзгаришининг муҳим манбаси бўлиб аниқ фаолиятнинг моҳиятини очиш динамикасидаги мақсадга йўналганлик ҳисобланади. Психологик тузилиш билан мувофиқ адекват фаолликни талаб қилувчи мақсадлар тизимини аниқлаш, танлаш, унга эришиш ва алоҳида фаолият таркибий қисмларининг мазмуни ҳамда кўзланган натижага эришиш учун психик зўриққанликнинг мувофиқлик даражаси ҳам талабанинг психик тараққиёти манбаси бўлиб ҳисобланади. Тараққиётнинг бу механизми предметли фаолият мотивларининг шаклланиш ва аниқлаштирилиш жараёни, унинг меҳнат жараёнининг ҳар бир босқичида ўзгаришларни аниқ бир фазасини босиб ўтувчи, мазмун жиҳатдан бойиб борувчи ва фаолиятнинг йўналганлигига, психик ва касбий тараққиётни ҳаракатлантирувчи омилларга айланадиган мотивацион-эҳтиёжларни бошқариш билан бевосита боғлиқдир. Талабанинг касбий шаклланиши, шахснинг мутахассисга айланиш жараёни фаолиятнинг операционал томонини эгаллаш қобилиятини қидириш ва яратиш, фаолиятнинг психологик тизими компонентларининг ўзаро алоқаси ва мазмунини ўзлаштиришни ўз ичига қамраб олади. Бу жараённи бошқаришнинг асосий механизмларидан бири ўзи ҳақидаги тасаввурларнинг, «Мен-мутахассис» образи ва мутахассис 33

моделининг намунасини шаклланиши, қолаверса, бу тасаввурларнинг мувофиқлиги, улар орасидаги қарама-қаршиликларни аниқлаш ва таҳлил қилиш ҳисобланади. Кўрсатиб ўтилган субъектив моделларнинг роли қатор тадқиқотларда ўз аксини топган бўлиб, улар: «стереотиплашган касбий намуналар шахс тажрибасининг тўлиқ интеграциясига йўл қўймайди, бу вазиятда касбий шаклланиш шахс тараққиёти учун тўсиқ бўлиб хизмат қилиши ҳам мумкин», деган ғояни тасдиқлайдилар. Фақатгина индивидуаллаштирилган, қолаверса, шахснинг индивидуал хусусиятларини инобатга олган ҳолда яратилган касбий намунагина шахс тараққиёти учун хизмат қилиши мумкин, чунки улар муайян бир шахснинг ўзига хос хусусиятлари билан мувофиқ бўлади. Талабанинг психик соҳасини ўрганиш натижалари мутахассис шахси шаклланишини бошқариш жараёни билан психик функцияларнинг ривожланиш ҳолатини алоқадорлигини тушунишда муҳим аҳамият касб этиб, меҳнат фаолиятининг шахсга таъсири характерини акс эттирувчи меҳнат ютуқлари даражасини аниқлаб беради. Талабанинг касбий шаклланиши, ўзининг ҳаётий позициясига, мақсади ва ҳаракатлар дастурига, фаолият жараёни ва натижаларига нисбатан муносабатга ҳамда шу каби қатор махсус хусусиятларга эга бўлган мутахассис шахсининг шаклланиши субъектнинг шахс тараққиёти қонуниятларини енгиб ўтиши, фаолият детерминантлари таъсирида унинг ҳаётга психологик қарашларининг ўзгариши натижаси ҳисобланади. Мутахассис шахсининг шаклланишини ўзига хос хусусиятлари талабанинг касбий шаклланишига нисбатан профессиогенетик ёндашувнинг асосий хусусиятларини ани қ лаб беради. Бу ёндашув талабанинг бўлажак касбий фаолияти давомида ижтимоий ва психологик ривожланиши қонуниятларини ўрганиш асосига қурилган. Бунда касбий тараққиёт жараёнини фаол бошқариш имкониятлари ва шахснинг меҳнат фаолиятига 34

яроқлилиги кўриб чиқилади. У фа қа тгина шахс тараққиёти хусусиятларини ва мутахассис шаклланишини ўрганишга қаратилган бўлмай, балки мавжуд фаолият турларини, фаолиятга мослашиш жараёнини психик бошқ а риш механизмлари ва шахснинг мавжуд имкониятлари ҳамда касбий талаблар орасидаги мувофиқликни психологик таҳлил қилади, қолаверса, обрўли касб ва фаолият турларининг психологик хусусиятларини прогнозлайди. Оммавий ва обрўли касбий фаолият турларини психологик таҳлил қилишнинг самарадорлиги фаолиятни режалаштиришдаги техник ва технологик қарорлар ва шу билан бир қаторда, шахсга нисбатан касбий талаблар ҳарактери ҳамда фаолиятнинг психологик назарияларини аҳволи ҳақидаги м аъ лумотлир ёрд а мида аниқланди. 35

2.2. Табаларнинг илмий тадқиқот фаолияти. Тедагогик психологияда умумий ва ёш психологияда фойдаланилган тадқиқот методлар қўланилади. Улар кузатиш ёзма ва оғзаки саволномалар, эксперимент ва бошқалар. Лекин улар болаларнинг ёши, психологик ва педагогик муаммоларга бағлиқ равишда тадқиқот қилиниб борилди. Умумий тадқиқотлардан ташқари, педагогик – психологиянинг махсус тадқиқот методлари ҳам мавжуд. Масалан, уларгапедагогик – психология эксперимент, махсуспедагогик – психология тестлар киради. Педагогик – психология эксперимент болага у ёки бу педагогик таъсирнинг махсулдорлик даражасини аниқлаш учун махсус ривожлантирувчи мақсадни кўзлаб ўтказилади. Педагогик – психология эксперимент уч босқичдан иборат: 1. Аниқловчи эксперимент; 2. Шакллантирувчи эксперимент; 3. Назорат экспериментлари. Рус психологи Б.Г.Ананьев илмий тадқиқот методлари 4 гуруҳга бўлинади: 1. Ташкилий методлар: таққослаш, лонгитюд ва комплекс методлари киради. Таққослаш – умумий психология, ижтимоий психология, патопсихология ва деффектологияда кенг қўлланилади. Ёш ва педагогик – психолоияда ўрганилаётган психик жараёнларнинг динамикасини аниқлаш учун қўлланилади. Лонгитюд – (узликсиз) узоқ вақт давомида айни бир хил кишилар ўрганилади. Комплекс – психологик тадқиқотлар бошқа фанлар илмий методлари иштирокида ўтказилади. (шахснинг жисмоний, физологик, психик ва ижтимоий тараққиёти аниқланади). 2.Эмпирек методлар: кузатиш ва ўз – ўзини кузатиш, экспериментал психодиогностика методлари (тест, анкета, суҳбат, социометрия, интервью): илмий фаолият натижаларини таҳлил қилиш; биография методлари: 36

3.Маълумотларни қайта ишлаш методлари: Миқдорий ва психологик ёки сифатли таҳлил турларига бўлинади. 4. Шархлаш методлари: генетик ва доналаш методлари. Генетик ва доналаш илмий тадқиқот методлари. Генетик методда тараққиётдаги босқич, поғоналар, инқироз ҳолатлари ажратиб кўрсатилади. Доналаш илмий тадқиқот методлари эса, шахснинг барча характеристикалари ўртасидаги “горизантал” алоқалар аниқланади. Бу методлардан айримларини кўриб чиқамиз. Кузатиш – психик хусусиятларни узоқ вақт давомида, режали бирор мақсад асосида ўрганиш. Кузатиш – универсал метод бўлиб, турли вазиятларда ишлатилади. Илмий кузатиш ҳаётий кузатишдан тубдан фарқ қилади. Ҳаётий кузатиш – кундалик ҳаётда, режасиз амалга оширилиб, турли тавсияларга боғлиқ бўлади. Кузатиш илмий бўлиши, шу билан бир қаторда педагогик психологик кузатиш бўлиши учун бир қанча талабларга амал қилиши лозим: 1. Мақсадга йўналганлик. Умуман ўқувчанликни эмас, балки унинг шахсий сифатларини конкрет намоён бўлишини турли вазиятларга ва фаолиятнинг хар хил турида – ўйин, ўқиш, меҳнат. Мулоқот жараёнида кузатиш. 2. Режа. Кузатишни бошқалардан олдин муайян вазифалар белгилашни (нимани кузатиш), режа тузилиши (вақти ва воситалари) кўрсатгичлари аниқлаб олиши (нимани қайд этиш), бўлиши мумкин. Бўлган хатолар ва уларни олдини олиш йўллари, тахмин қилинаётган натижаларни ўйлаб олиши лозим. Бунда кузатилаётган хусусият аниқ белгиланган бўлиши лозим (улар кўп бўлмаслиги зарур). Кузатишдан мақсад хулқ – атвордаги топилган камчиликларни тўғирлаш йўлларини ишлаб чиқиш лозим. 37

3. Мустақиллик. Кузатишни йўл – йўлакай қилиниши лозим бўлган эмас. Балки мустақил равишда ўтказилиши керак бўлган вазифа бўлмоғи лозим. 4.Табиийлик. Педагогик – психологик кузатиш ўқувчилар учун табиий шартларда ўтказилиши лозим. У ўқитувчининг иштирокисиз ўтказилиши зарур, ўқувчи кузатаётганини сезмаслиги керак. 5. Тизимлилик. Кузатиш ўқитувчининг хоҳиши билан эмас, балки доимий равишда режа асосида, тизимли равишда ёки режалаштирилган маълум оралиқдан сўнг ўтказилиши зурур. 6.Объективлик. кузатиш жараёнида ўз тахминларини эмас, объектив факт, ҳаракат. Ўқувчилар хулқ – атворининг объектив хусусиятларини қайд этиши ва шу асосида хулоса чиқариши лозим. 7. Қайд этиш. Олинган барча маълумотлар маълум тизимда қайд этиш лозим. Олинган натижалар кузатиш жараёнида ёки уни ўтказилгандан сўнг дарҳол қайд қилиш керак. Бироқ илмий тадқиқот фаолияти натижасига кўра, кузатиш методининг камчиликлари ҳам мавжуд. Булар: 1.Текширувчининг пассив ҳолатни эгаллаганлиги; 2.Қайд этишдаги ҳолатлар; 3.Қайтарилиш имконини йўқлиги; 4. Натижаларни таҳлил қилишдаги субъективизм. Илмий тадқиқот фаолиятида кузатиш методларининг ижобий томони шундаки, эскпериментал равишда ўрганиш имкони бўлган фаолиятни анализ қилиш, ўқувчи хулқ – атворини табиий шароитларда ўрганиш имконияти мавжуд. Биографик маълумотлар одамларнинг ўзини ўзи тарбиялаши, на- зорат қилиши, идора этиши, ўзининг услубини яратиши, камолот чўққисига эришиши жараёнида намуна вазифасини ўтайди. Ёш психологиясида болаларнинг таржимаи ҳоли асосидаги илмий тадқиқотлар, масалан, Н.А.Менчинская, В.С.Мухина каби собиқ Иттифоқ 38

психологларининг кузатишлари «Она кундалиги» номи билан машҳурдир. Шундай тадқиқотлар узоқ чет эл психологиясида ҳам кенг тарқалган. Бадиий адабиётда яратилган талай асарлар, масалан, С.Айний, Ойбек, Абдулла Қаҳҳор ва бошқа қатор адибларнинг эсдаликлари таржимаи ҳол шаклида бўлиб, улар билан танишиш натижасида му- аллифларнинг ҳис-туйгуси, темпераменти, характери, қобилияти, истеъдоди, қизиқиши, интилиши, дунёқараши, эътиқоди, нафосати, ахлоқ ва одоби тўғрисида маълумотлар олиш мумкин. Анкета методи. Умумий психология фанида кенг қўлланиладиган методлардан биридир. Унингёрдамидатурли ёшдаги ва касбдаги одамларнинг психологик хусусиятлари, нарса ва ҳодисаларга муносабатлари ўрганилади. Анкета, одатда, уч хил тузилади. Уларнинг биринчи хили англашилган мотивларни аниқлашга мўлжалланган саволларни аниқлашга мўлжалланган саволлардан тузилади. Иккинчи хилида ҳар бир савол-нинг бир нечтадан тайёр жавоблари берилади. Учинчи хил анкетада синалувчига ёзилган тўғри жавобларни баллар билан баҳолаш тавсия этилади ва шкалали анкета деб аталади. Анкетадан турли ёшдаги ва касбдаги одамларнинг лаёқатларини, муайян соҳага қизиқишлари ва қобилиятларини, ўзига, тенгдошларига, ҳамкасбларига, катта ва кичикларга муносабатларини аниқлаш мақсадида кенг кўламда фойда- ланилади. Тарқатилган анкеталар йигиштирилади ва электрон ҳисоблаш машиналарида ҳисоблаб чиқилади, атрофлича миқдорий таҳлил қилинади, сўнгра тадқиқотга якун ясалиб, илмий ва амалий йўсинда хулосалар чиқарилади. Анкета методи инсон психикасини ўрганиш учун бой материгш тўплаш имконини беради. Лекин унда олинадиган маълумотлар доимо холисона хусусиятга эга бўлавермайди. Бу кам-чиликка йўл қўймаслик учун анкета ичидаги назорат вазифасини бажарувчи саволларни (контр саволларни) ишлаб чиқиш мақсадга му-вофиқдир. 39

Ўзини ўзи баҳолаш шкаласини касб танлашга йўналтиришни касбий лаёқатни аниқлашни, қизиқиш ва мотивацияни ўрганишда анкета методи қўлланилади. Социометрия методи. Бу метод кичик гуруҳ аъзолари ўртасидаги бевосита эмоционал муносабатларни ўрганиш ва уларнинг даражасини ўлчашда қўлланилади. Унга америкалик социолог Джон Морено асос солган. Мазкур метод ёрдамида муайян гуруҳдаги ҳар бир аъзонинг ўзаро муносабатларини аниклаш учун унинг қайси фаолиятида, ким билан қатнашиши сўралади. Олинган маълумотлар матрица, график, схема, жадвал шаклида ифодаланади. Улардаги миқдор кўрсаткичлари гурухдаги кишиларнинг шахслараро муносабатлари тўғрисида тасаввур ҳосил қилади. Бу маълумотлар гуруҳий муносабатларнинг ташқи кўринишини акс эттиради, холос. Шунинг учун XX асрнинг охирларида собиқ Иттифоқ психологлари Я.Л.Коломинский (Минск) ва И.П.Волков (Санкт- Петербург) томонидан социометриянинг ёш психологиясига (ижтимоий- педагогик психология соҳасига) мослаб ўзгартирилган турлари, модификациялари ишлаб чиқилган. Булар шахсларнинг бир-бирини танлаши мотивларини кенг ифодалаш имконини беради. Айниқса, социометриянинг Я.Л.Коломинский ишлаб чиққан ўзгартирилган тури болалар, ўқувчилар жамоасидаги шахслараро муносабатлар ҳақида тўлароқ ахборот беради. Одатда, ўқувчилардан қуйидаги саволларга жавоб бериш талаб қилинади: «Сен саёҳатга ким билан боришни хохлайсан?», «Ким билан қўшни бўлиб яшашни ёқтирасан?» Ҳар бир савол социометрик мезон (ўлчов) вазифасини бажаради ва турмуш воқелигидан олинган. Синалувчи ҳар бир саволнинг учта жавобидан биттасини «энг маъқул» деб танлаш лозим. Унга «Аввал ҳаммадан кўра кўпроқ ким билан бирга бўлишни хоҳласанг, ўшанинг фамилиясини ёз», «Агар сен истаган шахс тўғри келмаса, яна ким билан бирга бўлишни истасанг, шунинг фамилиясини 40

ёз», «Айтилган шартларга биноан учинчи шахснинг фамилиясини ёз», деб уқтириш жоиз. Гуруҳтабақаланишни кўрсатиш учун социограмма тўртта «майдон»- га ажратилади. Қизлар доирача билан, ўғил болалар эса учбурчаклар билан белгиланади. Доирача ва учбурчаклар сони фамилиялар сонига тўғри, мос келади. Гуруҳ аъзоларининг ўзаро муносабатлари доирача ва учбурчаклар стрелкалар билан боғланганида ўз ифодасини топади. Энг кўп муносабатга эга бўлган синалувчи доиранинг марказидан ўрин олади. У гуруҳ аъзоларининг энг ёқимтойи ҳисобланади, шахслар билан алоқа ўрнатмаган синалувчи доиранинг энг четидан жой олади. Оралиқдаги «майдон»ларга ўртача ва ундан камроқ танланган текширилувчилар жойлаштирилади. Текширишда, биринчидан, шахслараро муносабатнинг даражаси ва кўлами аникланади, иккинчидан, қизлар билан ўғил болалар ўртасидаги кўрсаткичлар тақ-қосланади. Кўрсаткичларга қараб гуруҳдаги муносабатлар ёки қизлар билан ўғил болалар ўртасидаги муносабатлар ва уларнинг ўзига хослиги, психологик механизмлари ҳақида хулоса чиқарилади. Шу билан бирга назарий аҳамиятга молик ғоялар олға сурилади, амалий кўрсатмалар берилади, тавсиялар билдирилади. Бу методда синалувчиларга бевосита саволлар берилади ва уларга кетма-кет жавоб қайтариш орқали гуруҳ аъзоларининг ўзаро танлаш жараёни вужудга келтирилади. Мактабгача муассасалар, мактаб синфлари, меҳнат ва дам олиш лагерлари, олий мактаблар, меҳнат жамоалари ва турли ташкилотларнинг хусусиятлари, динамикаси, шахслараро зиддият (низо)ларнинг сабаби шу метод ёрдамида ўрганилади. Турли эҳтиёж, мотив, қизиқиш, интилиш, ҳаракат ва ҳоказолар муайян тартиб ва қоидага биноан системалаштирилади, уларнинг ижтимоий-психологик ҳамда соф психологик илдизлари тўғрисида маълумотлар олинади. Шу билан бирга гуруҳдаги шахсларнинг яққол, аниқ нуқтаи назари, гуруҳбозлик, оғмачилик, қарама-қаршилик, ҳис-туйғунинг зўриқиши, гуруҳий жипслик, 41

мослик, муносабатнинг мотивлари ва унинг қурилиши, жинслар ўртасидаги мулоқотларнинг замини, муомаланинг мароми ҳамда сеҳри мана шу калит билан очилади ва барқарорлик хусусиятини касб этади. Умуман айтганда, социометрия методидан турли ёшдаги, касбдаги, жинсдаги, савияси ҳар хил кишилар гурухларидаги психологик қонуниятлар, механизмлар ва ендашувларни тадқиқ этишда унумли фойдаланса бўлади. 2. Яқин ва узоқ чет эл психологияси фанида инсон психикасини тадқиқот қилиш методларининг турлича классификацияси (таснифи) берилган. Умумий психология соҳаси бўйича хилма хил илмий асосга қурилган назариялар мавжуд бўлиб, уларнингҳар қайсиси тўкислик ва нуқсонли томонларига эга. Қуйида биз рус психологи Б.Г. Ананьев тавсия қилган классификацияга асосланган ҳолда методлар хусусиятини ёритиб берамиз. Б.Г. Ананьев психикани ўрганиш методларининг ташкилий, эмпирик (амалий), олинган натижаларни қайта ишлаш ёки статистик ҳамда натижаларни шарҳяаш деб номлаб, уларни тўртта катта туркумга, гуруҳга ажратган. Мазкур методлар гуруҳи ўз навбатида унинг мақсади ва вазифасига биноан яна бир нечта тоифа ҳамда турларга бўлинади. Навбатдаги фикрда ана шу методларнинг умумий, хусу-сий ва ўзига хос хусусиятларига ҳамда қиёсий тавсифига тўхталамиз. Тадқиқот методларининг биринчи гуруҳи ташкилий деб номланиб, у ўз ичига қиёслаш, лонгитюд (узлуксиз), комплекс (кўпёклама) деб аталадиган турларни қамраб олади. Қиёслаш методи умумий психология (турли гурухларни ўзаро солиштириш), социал психология (катта ёки кичик гуруҳпар ҳамда уларнинг ҳар хил тоифаларини ўзаро таққослаш), медицина психологияси (соғлом ва бемор кишиларнинг психик хусусиятларини қиёслаш), спорт психологияси (спортчилар ҳолати, 42

уларнинг уқувчанлиги ва ишчанлигини ўзаро чоғиштириш) каби фанларда учумли фойдаланилади. Умумий психология фанида қиёслаш методи турли ёшдаги одам- ларнингбилиш жараёнлари, шахс хусусиятлари, билимларини ўзлаш- тириш хоссалари, ақлий қобилияти, салоҳияти, тараққиёти динами-каси, шахс жинсий тафовутлари ва ўзига хослиги, индивидуал-типологик ҳолатларини ўрганишда татбиқ этилади. Кейинги йилларда халқ таълими ва олий таълим тизимида ҳамда ишлаб чиқаришда XX асрнинг 70- йилларидан эътиборан то ҳозирги давргача «инсон омили» муаммосининг муҳокамага қўйилиши, вақт тақчиллиги, ишчанлик имконияти, қобилияти, психологик мослик масалаларининг алоҳида аҳамият касб этиши мазкур методни кенг қўламда қўллашни тақозо этмоқда. Бундан ташқари, тажрибада олинган миқдорий маълумотлар ишончлилик даражасини ошириш учун ҳам қиёслаш методи ишлатилади. Айниқса, синалувчилардаги ўзгаришларни кўндаланг кесим ҳолатда олиб қараш, тадқиқот босқичини кесиб, яъни вақтинча тўхтатиб, алоҳида таҳлил қилиш ушбу методга борган сари диққат-эътибор тобора ортиб бораётганлигидан далолат беради. Масалан, тажрибанинг биринчи босқичининг турли ёшдаги ва жинсдаги одамларга таъсирини аниқлаш ва ҳоказолар шулар жумласидандир. Инсон фаолияти ва хулқининг муайян қонуниятларга асосланган ҳолда амалга ошиши ҳам объектив, ҳам субъектив шарт-шароитларга боғлиқ. Табиий омилларни келтириб чиқарувчи объектив (ташқи) шарт- шароитлар, яъни микро ва макро муҳит, моддий борлиқ, ёрдамчи воситаларнинг мавжудлиги, уларнинг юксак талабларга жавоб бера олиш имконияти, ташқи қўзғатувчиларнинг безарарлиги, вақт ва фазовий ўлчовларнинг мувофиқлиги, мутаносиблиги кабилардан таркиб топади. Хулқ ва фаолиятнинг намоён бўлиши учун табиий шарт-шароитлар тизими яхлит ҳолда иштирок этиши уларнинг муваффақиятини 43

таъминловчи омиллар мажмуаси тариқасида хизмат қилиши мумкин. Табиий шарт-шароитлардаги тўкисликдан ташқари айрим етишмовчиликлар ва узилишларнинг содир бўлиши нуқсонларни келтириб чиқаради, бунинг оқибатида руҳий кечинмалар фаоллиги, илдамлиги, мақсадга йўналганлиги бузилади. Талаба олий ўқув юртида турли фанларни ўрганиш натижасида унда касбий йўналганлик шаклланади, яъни ўз билим, тажриба ва қобилиятини танлаган касби соҳасида қўллаш учун шахсий интилиш пайдо бўлади. Шахснинг касбий йўналганлигини такомиллаштириш истаги, ўз касби соҳасида меҳнат қилиб, моддий ва маънавий эҳтиёжларни қондириш истагини ўз ичига олади. Касбий йўналганлик - касбий фаолият мақсад ва вазифаларини тушунишни ва қабул қилишни ўз ичига олади. Малакали кадрлар тайёрлаш тизимини узлуксиз равишда ривожлантириш эҳтиёжи ва турли ишлаб чиқариш соҳаларида катта иш стажи билан фаолият юритаётган шахснинг ўз имкониятларини тўлиқ амалга оширмаслиги шахсни ҳар томонлама касбий фаолиятда ўзини намоён қилиш муаммосини юзага келтирди. Бу муаммоларни ҳал қилмасдан туриб келгуси касбий фаолиятдаги муваффақиятни сифатли таълимни ва режалаштиришни амалга ошириш мумкин эмас. Бу муаммонинг амалий аҳамияти уни турли фан доиралар қаторида психология доирасида ҳам ўрганишнинг муҳимлигини кўрсатиб берди. Талабаларнинг касбий шаклланиш жараёнини ўрганишдаги қийинчиликлар қобилиятлар ва касбий қобилиятларнинг ишни бажаришнинг муайян бир усулига асосланган норматив фаолиятга йўналтарилганлигададир. Шунинг учун ҳам касбий етуклик даражаси ажратиб қўрсатилмайди, балки фақатгина ёш хусусияти ва мутахассис сифатида юритилаётган вақт инобатта олинади. Бизга маълумки, айнан талабалик давридан бошлаб шахснинг касбий шаклланиш, касбга йўналганлик шакллана бошлайди. Талабанинг касбий 44

шаклланиши ва йўналганлиги муаммоси кўпгина муаллифлар томонидан кўриб чиқилган. Психолог М.Г. Давлетшин касб танлашни уч босқичдан келиб чиққан ҳолда шахснинг касб-ҳунарга яроқлиги (лаёқати) нинг ички томонларини очишга ҳаракат килада. А) кадр танлаш даврида шахснинг умумий яроқлиги (лаёқати); Б) касб-ҳунар танлашда унинг қайси касб турига лойиқлиги; В)касбга ўргатишда шахс сифатларини шакллантириш имкониятининг мавжудлиги ҳақидаги саволларга жавоб олишга интилади. Муаллифнинг фикрича, ўспириннинг касбга яроқлилигини аниқланганда уч муҳим нарсага эътибор қилиш мақсадга мувофиқдир: касбга муносабат, қобилият, кўникма ва малакалардан иборатдир. Ёш, жинсий ва индивидуал типологик хусусиятлар сенсор, мнемик, вербал ва мантик психофизиологик функциялари динамикаси хамда органик -эхтиёжлар тузилишини аниклайди. Индивиднинг бу хусусиятларини иккиламчи деб атаб, уларнинг интеграцияси темпераментида ва тугма майлларда ифодаланилишини таъкидлаб ўтиш жоиз. Юкоридаги сифатлар ривожининг мухим шакли онтогенетик эволюциядан иборат бўлиб, улар филогенетик дастурга асосланиб хукм суради. Ёш ва индивидуал ўзгарувчанлик инсониятнинг ижтимоий- тарихий тараккиёти таъсири остида хар хил кўринишда намоён бўлади. Индивиднинг динамик хусусиятларига шахснинг ижтимоий сифатлари таъсир этиб, унинг индивидуал ўзгарувчанлиги омилини кучайтиради. Инсоннинг шахс сифатида тавсифлашнинг мухим лахзаси унинг динамик хусусиятлари хисобланиб, жамиятдаги статуси (иктисодий, сиёсий, хукукий, мафкуравий, яъни унинг жамиятда эгаллаган ўрни) оркали ифодаланади. Статус негизида доимий ўзаро алокалар тизими ётади. Ролнинг ижтимоий функцияси муайян максадларга ва кадриятларга йўналганлик шахсни фаоллаштиради. Статус, рол кадриятга йўналганлик шахс хусусиятларининг бирламчиларини ташкил этади ва унинг тузилишида асос бўлиб хизмат килади. Шахснинг таърифи хулк мотивацияси хусусияти ва ижтимоий феъл-атвор тузилишини белгилаб, унинг таркибидан иккиламчи аломатлар сифатитида жой эгаллайди. 45

Шахснинг бирламчи ва иккиламчи сифатларининг ўзаро таъсирини бирлаштирувчи юксак самара тарзида инсон характери ва майллари юзага келади. Инсоннинг шахс хислатларини ривожлантирувчи асосий шакл - унинг жамиятдаги хаёт йўли ва ижтимоий таржимаи холи хисобланади. Индивид, шахс ва субъект тараккиётининг тадкикотида куйидаги холатларга эътибор килиши зарур; - инсон ривожининг асоси хисобланган омиллар ва шарт-шароитлар (ижтимоий, иктисодий, сиесий, хукукий, мафкуравий, педагогик ва яшаш мухити омиллари); - инсонинг ўзига тааллукли, асосий тавсифлар, унинг ички конуниятлари, механизмлари, эволюция боскичи, баркарорлашуви ва инволюция; - инсон яхлит тузилишнинг асосий таркиблари, уларнинг ўзаро алокалари, шахснинг ташки таъсирларига жавоби ва муносабати, тараккиёт жараёнида уларнинг такомиллашуви кабилар. Уч хил хусусиятли тадкикот дастурининг таркибий кисмлари инсоннинг амалий ва назарий фаолиятининг мезонлари хисобланади. Чунки, фаолиятда яшаш мухити тарихий тажрибани эгаллашнинг интериоризация ва экетериоризация амалга ошади. Одамнинг максадга каратилган ижтимоий фойдали фаолияти процессида хаётий деб аталадиган механизмлари ва онгли фаолиятининг функционал системаси процесслари юзага келади. Ана шулар туфайли одам билимларни, кўникма ва малакаларни, кишининг социал тажрибаларини ўзлаштирибгина колмай г балки ўзининг идроки, тафаккури, хаёли, хиссиётлари ва иродасини бир сўз билан айтганда, вокеликка бўлган онгли муносабатини хамда ўз харакатлари ва хулк- атворининг мотивларини таркиб топтиради. Талабалик даври ўспиринлик даврининг ўзига хос мураккаб босқичларидан бири ҳисобланади, чунки айнан мана шу даврда шахсда касбий билим, кўникмалар билан бир қаторда муҳим касбий сифатлар ҳам таркиб топиб боради. Талабалик даврида касбий сифатларнинг шаклланиши муаммоси қатор тадқиқотлар доирасида ўрганилган. Кўпгина жаҳон ва хориж олимларининг таъкидлашича, бугунги кунда касбий 46

сифатларни шаклланиши ўзининг аҳамиятлилик даражасига кўра инсон эҳтиёжлари орасида биринчи ўринга кўтарилмоқда. Бу муаммо ижтимоий назария ва амалиётнинг муаммолари мажмуаси билан бо ғ лиқ бўлиб, психологиянинг марказий қисмидан жой олган. Талабалардаги касбий сифатларнинг иқтисодий, ижтимоий, ижтимоий-маданий шароитлар таъсирида ўзгарувчи алоҳида турлари тадқиқ қилинган. Инсон шахсининг таркиб топишида ташки ижтимоий мухитнинг роли хакида гап борара экан, шуни хам таъкидлаб ўтиш зарурки, айрим гайри табиий ходисалар инсон шахсининг таркиб топишида ташки мухит таъсирининг хал килувчи ахамиятга эга эканлигини тўла тасдиклайди. Биз айрим тасодифий холларда одам болаларининг ёввойи хайвонлар мухитига тушиб колиш ходисасини назарда тутаяпмиз. Хаётда бундай ходисалар жуда сийрак бўлса хам хар холда учраб туради. Масалан, Хиндистонли доктор Синг Калькутта якинидаги ўрмонзорда бўри болалари билан бирга иккита одам боласининг хам тўрт оёклаб югуриб юрганини кўриб колади. Кейин уларни пойлаб, кароргохларини топиб болаларни олиб кетади. Улардан бирига Амала, иккинчисига Камала деб ном куяди. Шу нарса характерлики, болалар ёшликдан бўри мухитига тушиб колганликлари туфайли, феъл-атворлари, хатти-харакатлари жихатидан бўрилардан фарк килмас эдилар. Нутк йўк, демак тафаккур хам нихоят даражада чекланган эди. Жуда катта кийинчиликлар билан кайта тарбияланилаётган бўри мухитидаги болалар шамоллаш натижасида ўлиб коладилар. Бу ходиса одамнинг шахс сифатида ривожланиши учун энг аввал инсоний мухит, яъни ижтимоий мухит бўлиши кераклигини тўла тасдиклайди. Шахс ва унинг психологиясига таъсир этувчи иккинчи омил -таълим - тарбиянинг таъсиридир. Маълумки, таълим-тарбия инсон онгини шакллантиради, уни дунёкараши, эътикоди, хаётта бўлган муносабатини таркиб топтиради. Агар болаларнинг рухий тараккиётлари ва шахсий хусусиятларининг таркиб топиши факат ташки ижтимоий мухит билан таълим тарбиянинг ўзигагина боглик булганда эди, ундай пайтда биз бир хилда сунъий ва айнан бир хил таълим тарбия системасини ташкил килиб, хар томондан баб -баравар тараккий этган ва деярли бир хил шахсий 47

хусусиятларга эга кишиларни етиштириб чикарар эдик. Бахоланки, бундай бўлиши мумкин эмас. Шуни айтиб ўтиш керакки, бола шахсининг таркиб топишига таълим-тарбиянинг таъсири деганда албатта биринчи навбатда тарбия муассасаларида, яъни богча, мактаб, интернат, лицей ва коллежларда бериладиган таълим тарбия тушунилади. Бирок бундан оилада болага бериладиган таълим-тарбия мутлако мустасно эмас! Оиладаги умумий ижтиммоий мухитдан ташкари оилада бериладиган таълим-тарбиянинг роли каттадир. Бола тарбияси билан системани шугулланадиган ва умуман шугулланмайдиган оилаларга мисоллар келтириш мумкин. Юкорида айтиб ўтилган иккита омилдан ташкари учинчи омил хам мавжуд - бу наслий хусусиятлардир. Одамга нималар наслий берилади? Одамга наслий йўл билан айрим анотомик ва биологик хусусиятлари берилади. Масалан, тана тузилиши, сочи ва кўзларини ранги, овози, гапириш услублари, айрим харкатлари тугма берилиши мумкин. Лекин шунр! хеч качон эсдан чикармаслик керакки, одамга хеч вакт унинг психик хусусиятлари, яъни унинг аклий томонлари билан боглик бўлган сифатлари наслий йўл билан, яъни тугма равишда берилмайди. Нихоятда нодир холларда айрим кобилиятлар, масалан, мусика, математик кобилиятларига наслий йўл билан берилиши мумкин. Одамнинг рухий иараккиёти ва шахсий хусусиятларининг таркиб топиши хакида гапирар эканмиз, яна бир мухим нарса устида тўхтаб ўтиш керак. Хозирги кунда тез-тез акселерация терминини ишлатаяпмиз. Хўш акселерация бу нима? Акселерация сўз бўлиб, тезлатиш деган маънони англатади. Хозирги кунда болаларни хам жисмоний, хам жисмоний, хам рухий жихатдан жуда жадаллик билан ривожланаётганликларининг гувохи бўлиб турибмиз. Хўш т бунинг сабаби нима? - Албатта бунга турли фикрлар бор. Айрим олимлар акцелерациянинг сабабини илмий- техника билан боглаб тушунтиришга интилмокдалар. Уларнинг фикрича, илмий-техниканинг жуда жадал темп билан ривожланиши инсониятнинг олдига мислсиз кўп информацияларни идрок килиш 48

ва фикрда кайта ишлаш талабларини кўйди. Бу талаб ўз навбатида инсонни хар томонлама, яъни хам жисмоний, хам психик жихатдан тез ривожланишига олиб келди. Юкорида айтиб ўтилган олимларнинг фикрича, акселерация - бу XX асрнинг иккинчи ярмига хос бўлган ходисадир. Замонавий тадқиқотларда талабалардаги касбий сифатлар шахс касбий тараққиётининг асосий мезони ва меҳнат субъектининг етакчи ҳарактери сифатида ажратиб кўрсатилмоқда. Ушбу нуқтаи назар жаҳон психологиясидаги мавжуд касбий тараққиёт мезонларини ҳодимнинг самарали фаолияти даражасидан мутахассиснинг характеристикаси даражасигача ривожланишини мантиқий ёритилиши деб ҳисобланади. Мутахассис меҳнат субъекти сифатида ходимдан фарқли равишда унинг ўзи фаолият мақсадини қўяди, унга эришиш йўли ва воситаларини аниқлайди, фаолият натижасига нисбатан маъсулиятни ўз зиммасига олади. У фаолиятни тўлиқ бошқаради, турли амалий вазиятлардан чиқиш йўлларини билади, фаолиятни ташкил қилиш, унинг ўзгариши ва тараққиётини олдиндан кўра билиш қобилиятига эгадир. Талабаларнинг касбий шаклланишида касбий сифатлар ва тараққиёт бир-бири билан чамбарчас бо ғ ликдир: касбий сифатлар бир томондан касбий тараққиёт жараёнида шаклланса, бошқа томондан шахснинг мутахассис сифатида намоён бўлишининг муҳим кўрсаткичи ҳисобланади. Амалий жиҳатдан бу қуйидагини англатади: янги ижтимоий-иқтисодий динамик шароитда ўз шаънига эга бўлиш учун, рақобатда синмаслик учун, фаровон келажакни таъминлаш учун бўлажак мутахассис, яъни талаба доимий ривожланишда бўлиши, қолаверса, ижтимоий ва меҳнат шароитида ўзининг мавқеини таҳлил қилиб бориши лозим. Шунинг учун касбий сифатларни тадқиқ қилишнинг замонавий йўналиши шахснинг ижтимоий ва касбий тараққиёти жараёни билан бо ғ лиқ жиҳатларни ўрганиш ҳисобланади. 49

Талабаларни тарбиялаш – бу кобилият, онглилик, бурч хисси, интизомлик, одамлар билан ишлаш, уз-узини танкид килиш каби шахс хислатлари ва хусусиятларини шакллантириш максадида уларнинг психикасига ва фаолиятига таъсир килишдир. У ёки бу хислатнинг тузилиши ва табиатни билган холда турли предметларнинг тарбявий имкониятларидан фойдаланиш мумкин: «Олий мактабда танланган касбга кизикиш ва танланган касбни ёктиришни тарбиялаш-талабаларда танланган касбнинг ижтимоий ахамиятини тугри тасаввур килиш, хар бир талаба уз касбига яроклиги хакида катиъ ишонч олий укув юрти режасида кузда тутилган барча фанларни эгаллаш зарурлигини тушуниш, иш фойдасига уз-узини тарбиялай олишга йуллаш уз билимларини доимо тулдириб бориш каби йуллар билан амалга оширилади. Катталардан фаркли равишда хаёт мактабидан утмаган буладилар. Уларда мехнат тажрибаси, катталарни хурматлаш, уларнинг энг яхши анъналари ва маънавий кадриятларни кадрлаш тажрибаси етишмайди. И.С.Коннинг фикрича, «ёшлик –бу рахбарликка мухтождир». Талабаларни тарбиялашнинг сунгги натижасига хусусий, хар кунги доимо узгарувчи тарбиявий вазифаларни хал килиш йули билан эришилади. Инсон шахснинг шаклланиши бутун хаёти давомида руй беради, лекин айнан олий укув юртида мутахассис хислатларининг асоси куйилади. Шахс хислатларини шакллантиришда, тарбия тамойиллари ва методлари кулланилади. Тарбия тамойиллари куйдагилар: Жамоада тарбиялаш, индивидуал ёндашув, максадга интилувчанлик, ижобий хислатларга суяниш ва бошкалардир. Тарбия методлари: ишонтириш машк килдириш, такдирлаш, намуна булиш ва бошкалар киради. Талабаларга таълим бериш бу уларни билимлар, куникмалар ва малакалар билан куроллантириш максадида улар фаолияти ва психикасига 50

таъсир килишдир. Таълим жараёнида унинг мохияти асосида талабалар психикасининг турли томонлари шаклланади. Таълим булгуси мутахассис шахснинг шаклланишда, илмий дунёкарашнинг такомиллашувида, аклий ва бошка хислатларнинг ривожланишида бевосита ахамиятга эга. Олий укув юртидаги таълим демократик жамият курилиш назариясининг яхши билишни уз ичига олади. Истиклолдан кейин таълим жараёнида кулланилиб келаётган сабок бериш ва тарбиялашнинг йул - йуриклари, восита ва услублари тизимига узбек халкининг узига хос хусусиятларидан туриб - олий мактабда укитиш самарадорлигини ошириш, шаркона тарбия назариясини талабалар онгига сингдириш мумкин эмаслиги дарров к ў зга ташланади. Жахон маданияти ва маорифнинг илгор гояларидан окилона ва унумли фойдаланиш билан бирга бир неча ун асрлик тарихга эга булган, хатто унутилиш даражасига бориб колган миллий туйгу, миллий хар актер, миллий киёфа, миллий дид ва хакозоларсиз иймон, эътикод, ватанпарварлик, софлик, виждонлилик, ростгуйлик, масъулият ва бурч хисларини таркиб топтириб булмайди. Миллий психологик хусусиятларни хисобга олган холда таълим-тарбия ишларини йулга куйиш, бунда тарбияга асосий эътиборни каратиш, унинг бирламчи эканлигини тан олдириш мухимдир. Замонавий олий таълимнинг мухим элементи бу методологик тайёргарлик. Психологик нуқтаи – назардан талабалар ўқув фаолиятини мазмуни доимий равишда ўз билим ва малакаларини ошириш билан шуғулланиши зарурлиги билан ифодаланади. Чунки талабалар ўқув фаолияти даврининг асосий хусусияти ҳам шудир. Талабалар ўқув фаолияти давомида ҳар доим дўстлари орасида бўларкан, у энг аввало, ўз атровидагиларни кўпдан бери қизиқтириб келаётган ҳақиқатни ўз қарашлари бўйича тўғри тушунтириб беришга ҳаракат қилади. Талабалардаги бу тариқа қарашлар, талабалик ва 51

ўқувчилик йиллари давомидаги олган билим ва малакалар ўқув фаолияти жараёнида тоборо чуқурроқ шаклланади. Иккинчидан, талабанинг ўзи ахборотлар олиши учун нисбатан чекланган ва унинг имконияига эга бўладилар. Учинчидан, талабалар айрим ҳолатларда ўқув фаолияти давомида ўз атрофида ўта тор доирадаги тенгқурлар билан мулоқотда бўлиш имкониятига эга бўлиб, кўпинча ўз касбига хос қизиқишлари билан чекланиб қоладилар.Олий таълим тизимида, талабалар ўқув фаолияти даврида таълимнинг барча кўрсатгичлари З.И.Калменованинг таъкидлашича, англаш тезлиги, янги вазифалар ҳал қилинишига эришиши уни бевосита ҳал қилишдаги босқичларини, натижасига эришишга ёрдам берувчи маълумотлар миқдори, шунингдек, олдига қўйилган мақсад ва масалани ҳал қилиш учун сарфланган вақт миқдори, ўз – ўзининг билимини ошириш қобилияти, тиришқоқлиги, ишчанлиги ва чиниққанлик даражасига боғлиқ. 52

Хулоса Ўзбекистон Республикаси мустақилликка эришгач халқ таълими тизимида янги вазифаларни ҳал қилиш юзага келди. Бугунги кунда Республикамизда қобилиятли, истеъдодли, ўз – ўзини тўлиқ англаган ва талабалар ўқув фаолиятини ривожлантиришга ва иродали ёшларни тарбиялашга эҳтиёж сезмоқда. Ўсиб келаётган ёш авлодни баркамол шахс қилиб тарбиялаш ҳар қандай ижтимоий тизимнинг асосий вазифасидир. Битирув малакавий ишимизни тайёрлашда мавзуга оид адабиётларни чуқур ўрганиб таҳлил қилиб, қуйидаги хулосаларга келдик: 1.Олий таълим тизимида юзага келган муаммонинг ўрганилганлик даражасини ўрганиб таҳлил қилинди. 2.Олий таълим тизимида талабалар ўқув фаолияти шакллари: - маъруза - семинар - амалий - лаборатория - мустақил таълим Бу машғулотларни янги педагогик технологиялар асосида амалга ошириш талабалар ўқув фаолиятининг самарали бўишини таъминлайди. 3. Талабалар ўқув фаолиятининг мазмунини касбий тайёргарлик, мутахассислик билимларни эгаллаш ташкил этади. 4. Талабанинг мустақил таълимини тўғри ташкил этиш, унинг ўз устида мустақил ишлаши ва мустақил фикр чиқаришига имкон беради. 5. Талабанинг илмий тадқиқот ишларига жалб этилиши унда ижодий қобилиятнинг шаклланишига ва профессонал мутахассис бўлиб етишишида муҳим аҳамият касб этади. 53

Фойдаланилган адабиётлар рўйҳати 1. Каримов И.А. «Ўзбекистон мустақилликка эришиш остонасида» Тошкент. Ўзбекистон. 2011 й – 439 б 2. Каримов И.А. Баркамол авлод-Ўзбекистон тараққиётининг пойдевори Т.: “Шарқ” 1998 й -64 б. 3. Каримов И.А. Ўзбекистон 21 асрга интилмоқда. Т.: Ўзбекистон 2000 й- 352 б. 4. Каримов И. Тарихий хотирасиз келажак йўқ. Т.: Шарқ, 1998. - 31б. 5. Каримов И.А. Баркамол авлод орзуси . Т.: Шарқ 1998 й-182 б. 6. Каримов И.А. Мамлакатимизни модернизация қилиш ва кучли фуқаролик жамияти барпо этиш-устувор мақсадимиздир. Т.: Ўзбекистон овози 28.01.2010 й 1-3 бетлар. 7. Ўзбекистон Республикасининг “Таълим тўғрисида”ги қонуни. Кадрлар тайёрлаш миллий дастури. Т.1997 8. Ўзбекистон Республикасида олий таълимнинг давлат таълим стандарти. Асосий қоидалар. 2002 йил 16 – августда тасдиқланган. 9. Ўзбекистон Республикаси олий таълим тизимини ислоҳ қилиш бўйича меъёрий ҳужжатлар. II – қисм, Тошкент. 1998; 2 – қисм, Тошкент, 1999. 10. Давлетшин М.Г. Жалилова С.Х. Олий мактабда таълим жараёнини самарадорлигининг психологик томонлари. – Т., 2001. – 10 б. 11. Давлетшин М.Г. ва бошқалар. “Ёш даврлар ва педагогик психология” Т.ТДПУ. 2009. 12. Каримова В.М. Аудиторияда бахс мунозарали дарсларни ташкил этишнинг психологик техникаси. Т. – 2000. – 166. 13. Каримова В.М. Суннатова Р.И., Тожибоева Р.Н. мустақил фикрлаш. – Т.: Шарқ. 2000. – 111 б. 14. Нишонова З.Т. Эргашев П.С. Олий мактаб психологияси.Тошкент 2012 й -67 б. 15. Петровеский А.В. Ёш психологияси ва педагогик психология. М. 1979. 16. Ғозиев Э.Ғ. Олий мактаб психологияи. Т.: Ўқитувчи, 1997. – 102 б. 54

Интернет сайтлари: www. Gov.uz. www. Iscs.uz www. Edu.uz. www. Ziyo net. Uz www.jahon.tiv.uz . www.press-uz.info . www.uzreport.com . 55

Похожие

Психологнинг ўрта ва ўрта махсус таълим тизимидаги фаолияти

“Психика ва онгнинг тараққиёти” мавзусини ўқитишда инновацион технологиялар

Коллеж ўқувчиларида муомала одобини шакллантиришнинг психологик хусусиятлари

Психология ва спорт психологияси фанидан спортчиларни техник тайёрлашнинг психологик асослари

«Темперамент» мавзусини ўқитишда инновацион технологиялардан фойдаланиш