Психология ва спорт психологияси фанидан спортчиларни техник тайёрлашнинг психологик асослари - Психология - Дипломные работы

Психология ва спорт психологияси фанидан спортчиларни техник тайёрлашнинг психологик асослари

Загружено в:

29.06.2021

Скачано:

0

Размер:

2842.5 KB

ВАХАБОВА ДИЛРАБО БАХТИЯРОВНА Психология ва спорт психологияси фанидан спортчиларни техник тайёрлашнинг психологик асослари 1

МУНДАРИЖА КИРИШ ..............................................................................................................3 I - БОБ. ПСИХОЛОГИЯ ВА СПОРТ ПСИХОЛОГИЯСИ ФАНИНИ ЎҚИТИШНИНГ НАЗАРИЙ МАСАЛАЛАРИ 1.1. Психология ва спорт психологияси фанини ўқитишда таълимнинг фанга йўналтирилган технологияларидан фойдаланиш тажрибасидан...................6 1.2. Спортчиларни техник жихатдан тайёрлашнинг психологик асослари мавзусини ўқитишда инновацион технологиялар............................................15 II-БОБ. ПСИХОЛОГИЯ ВА СПОРТ ПСИХОЛОГИЯ ФАНИДАН ЭЛЕКТРОН ЎҚУВ МОДУЛИ ИШЛАНМАСИ 2.1.Психология ва спорт психологияси фанининг ўқув дастури.....................22 2.2. Спортчиларни техник жихатдан тайёрлашнинг психологик асослари мавзуси бўйича маъруза матни............. ............................................................... 39 2.3. Спортчиларни техник жихатдан тайёрлашнинг психологик асослари мавзуси бўйича кейслар ........................ ............................................................. 60 2.4. Назорат топшириқлари бўйича саволлар ва тестлар....... ......................... 76 2.5. Спортчиларни техник тайёргарлигида “ПСИ-10” дастуриниг афзаллиги юзасидан тақдимот.......... ……………………………………………………… 85 Хулоса ва таклифлар...................................................................................... 102 2

К И Р И Ш Олий ўқув юртлари профессор-ўқитувчиларининг касб даражаси ва малакасини муттасил ошириб бориш, уларни замонавий талабларга мувофиқ мунтазам қайта тайёрлашнинг такомиллаштирилган тизимини жорий этиш асосида юқори малакали мутахассислар тайёрлаш сифатини тубдан ошириш мақсадида Ўзбекистон Республикаси Президентининг “Олий таълим муассасаларининг раҳбар ва педагог кадрларини қайта тайёрлаш ва малакасини ошириш тизимини янада такомиллаштириш чора-тадбирлари тўғрисида”ги 2015 йил 12 июндаги №4732 сонли Фармони қабул қилинди 1 . Мазкур фармонда: - олий ўқув юртлари профессор-ўқитувчиларининг педагогик ва касб даражасини мунтазам ошириш асосида уларнинг қонунчилик нормалари, назария, илмий ва амалий тадқиқотлар, технологик тараққиёт ва ўқитилаётган фанлар бўйича инновациялар, шунингдек, ўқув жараёнини ташкил этишнинг замонавий услублари соҳасидаги сўнгги ютуқларни чуқур ўрганиш; - юқори самарали замонавий таълим ва инновация технологиялари, илғор хорижий тажрибани кенг жорий этган ҳолда, олий ўқув юртларининг педагог кадрларини қайта тайёрлаш ва малакасини ошириш бўйича малака талаблари, ўқув режалари, дастур ва услубларини тубдан янгилаш; - олий ўқув юртлари ўқитувчиларининг глобал Интернет тармоғи, мультимедиа тизимлари ва масофадан ўқитиш усулларидан фойдаланган ҳолда, замонавий инновацион педагогика, ахборот-коммуникация технологияларини эгаллаши ва уларни ўқув жараёнига фаол татбиқ этиши; - олий ўқув юртлари педагог кадрларининг чет тилини амалий ўзлаштириш даражасини ошириш ва ундан ўз касб маҳорати, педагогик ва илмий фаолиятини муттасил ошириб бориши учун кенг фойдаланиши каби вазифалар белгилаб берилди. Ҳозирги даврда янги педагогик технология асосида ўқитиш ҳақида матбуотда турли-туман фикрлар билдирилмоқда. Таълимга янгича, технологик ёндашиш ҳақида фикр юритилиши тасодифий ҳол эмас. Янги педагогик технология асосида ўқитишни йўлга қўйиш, таълим жараёнини ўқувчилар учун тушунарли ва қизиқарли соҳаларини яратиш учун тинимсиз изланиш ўқитувчининг муҳим вазифаси бўлиб қолмоқда. Шундай қилиш керакки, ўқувчилар педагогик жараённинг фаол субектларига айлансинлар. Барча таълим турлари каби Спорт психологияси дарсларида ҳам педагогик технологияларни қўллаш муҳим аҳамиятга эгадир. Шундан келиб чиқиб биз тадқиқотимиз мавзусини “Психология ва спорт психологияси фанидан спортчиларни техник тайёрлашнинг психологик асослари деб номладик. 1 Ўзбекистон Республикаси Президенти И.Каримов . Тошкент шаҳри, 2015 йил 12 июнь . 3

Маълумки, ҳозирги кунда жамиятда психологик билимлар билан қ уролланган мутахассисларга нисбатан ижтимоий буюртманинг кўпайиши булғуси мутахасисларни ҳозирги замон талабига жавоб берадиган даражада тайёрлашни тақозо қилмоқда. Президент Ислом.Каримов асарларида, Ўзбекистон Республикасининг «Таълим тўғрисидаги қонун» ҳамда «Кадрлар тайёрлаш миллий дастури»да, «Миллий ғоя ва миллий истиқлол мафкураси» ҳужжатларида мутахассислар олдига улкан талаблар ва масъул вазифалар юкламоқда. Ана шу вазифаларни амалиётда ўз ифодасини топтиришда психология фани муҳим рол ўйнайди. Ҳеч бир жисмоний машқлар, жисмоний хатти-ҳаракатларни психиканинг психомотор, ақлий интеллектуал, когнитив, хиссий-иродавий соҳаларининг иштирокисиз амалга ошириб бўлмайди. Шунинг учун психология фани ҳам спортчилар фаолияти самарадорлигини оширишда бевосита ва бавосита ўрганадиган фанлар сирасига киради. Ўзбекистон давлат жисмоний тарбия институтида таҳсил олаётган талабалларга “Психология ва спорт психологияси” фани умумкасбий фанлар қаторида ўқитилади. Битирув лойиҳа ишининг мақсади: Психология ва спорт психологияси фанини ўқитишнинг назарий ва амалий масаларини тадқиқ этиш фан юзасидан электрон ўқув модули ишланмаси орқали спортчиларни ҳаракат малакаларини шакллантиришда “ПСИ-10” дастурини афзаллигини инновацион педагогик технологиялар асосида такомиллаштириш. Бизнинг тадқиқотимиз асосида ишлаб чиқилган концепцияси: Психология ва спорт психологияси фанини ўқитишнинг назарий ва амалий масаларини тадқиқ этиш, фан юзасидан электрон ўқув модули ишланмаси орқали спортчиларни ҳаракат малакаларини шакллантиришда “ПСИ-10” дастурини авзаллигини инновацион педагогик технологиялар асосида такомиллаштириш ва талабаларни спортга бўлган мотивасиясини ривожлантириш ва уларнинг фанни ўзлаштиришга қизиқиш ва эҳтиёжини тарбиялашдан иборатдир. Битирув лойиҳа ишининг вазифалари: - Ўзбекистон давлат жисмоний тарбия институтида ўқитиладиган Психология ва спорт психологияси фанининг назарий ва амалий маслаларини таҳлил этиш; - психология ва спорт психологияси фани дастурига мувофиқ ўқитиладиган Спортчиларни техник тайёрлашнинг психологик асослари мавзуси мисолида ўқитишнинг инновацион технологияларини қўллашнинг моҳиятини ёритиб бериш; - психология ва спорт психологияси фанидан электрон ўқув модули ишланмасининг схемасини яратиш; - психология ва спорт психологияси фани дастурига мувофиқ ўқитиладиган Спортчиларни техник тайёрлашнинг психологик асослари мавзусида “ПСИ-10” дастурини авзаллигини инновацион педагогик технологиялар асосида тақдимот ишлаб чиқиш. 4

Битирув лойиҳа ишининг предмети : Ўзбекистон давлат жисмоний тарбия институтида ўқитиладиган “Психология ва спорт психологияси” фанининг назарий ва амалий маслаларини таҳлили этиш. Битирув лойиҳа ишининг обекти : Ўзбекистон давлат жисмоний тарбия институтида ўқитиладиган “Психология ва спорт психологияси” фани ўқитиш жараёни. Битирув лойиҳа ишининг амалий аҳамияти шундан иборатки, Ўзбекистон давлат жисмоний тарбия институтида ўқитиладиган Психология ва спорт психологияси фани дастурига мувофиқ ўқитиладиган Спортчиларни техник тайёрлашнинг психологик асослари мавзусини ўқитишда инновацион технологияларини қўллашнинг моҳиятини ёритиб берилади ва мазкур мавзуда “ПСИ-10” дастурини афзаллигини инновацион педагогик технологиялар асосида ишлаб чиқилган тақдимот орқали дарс самарадорлигига эришиш мумкин. Битирув лойиҳа ишининг тузилиши ва ҳажми Битирув лойиҳа иши кириш, икки боб, еттита параграф, хулоса ва таклифлар ва фойдаланилган адабиётлар руйхатидан иборат. I - БОБ. ПСИХОЛОГИЯ ВА СПОРТ ПСИХОЛОГИЯСИ ФАНИНИ ЎҚИТИШНИНГ НАЗАРИЙ МАСАЛАЛАРИ 5

1.1. Психология ва спорт психологияси фанини ўқитишда таълимни фанга йўналтирилган технологияларидан фойдаланиш тажрибасидан Таълимнинг фанга йўналтирилган технологияларидан фойдаланиш технологик ҳужжатлар асосида амалга оширилади, бу ҳужжатларнинг асосий таркибий қисми эса технологик хариталар ҳисобланади. Педагогик технология доирасида таълимнинг фанга йўналтирилган технологияларидан фойдаланиш учун педагогик-технологик хариталар ишлаб чиқилади. Унинг асосида ўқитиш жараёнини бир неча марта ташкил этиш мумкин, яъни қайта такрорланадиган ўқитиш циклини рўёбга чиқариш мумкин. Педагогик технологик хариталар, педагогик технологияни кўп нусхада кўпайтиришга ва ўқув юртининг қаерда жойлашганлигидан қатъий назар кўзланган ўқитиш натижаларига эришишга имконият яратади. Педагогик технологик харита ҳар бир мавзу модул учун алоҳида тузилади. Уларнинг мажмуаси педагог технологик хариталар альбомини ташкил этади. Ижтимоий-иқтисодий ислоҳотлар даврида жамият ҳаётига янгиликларнинг кириб келиши, инсон меҳнатининг такомиллашиши, қулайликка эга бўлиши, янгиланиб боришига бўлган эҳтиёж таълим соҳасида ҳам бир қатор ўзгаришлар бўлишини тақозо этмоқда. Ҳозирги кунга келиб таълим соҳасида шу давргача эришилган ютуқларни асраб-авайлаган ҳолда маълум стереотиплардан воз кечиш вақти келди. Ўзбекистон Республикаси Кадрлар тайёрлаш Миллий дастурида “Таълим муассасаларининг моддий-техника ва ахборот базасини мустаҳкамлаш давом эттирилади, ўқув-тарбия жараёни юқори сифатли ўқув адабиётлари ва илғор педагогик технологиялар билан таъминланади”- дейилган 1 . Таълимда илғор педагогик технологияларни қўллаш учун технология тушунчасининг мазмунини чуқур англаш керак. Технология - юнонча сўз бўлиб, «теҳне»-маҳорат, санъат, «логос»- тушунча, таълимот маъноларини англатади. Технология тушунчаси - тайёр маҳсулот олиш учун ишлаб чиқариш жараёнларида қўлланиладиган усул ва методлар мажмуи, шундай усул ва методларни ишлаб чиқувчи ва такомиллаштирувчи фан сифатида таърифланади. Ишлаб чиқариш жараёнларининг таркибий қисми бўлган амаллар - материалларни қазиб олиш, ташиш, тартибга солиш, сақлаш ва бошқалар ҳам технология дейилади. Технологияга ишлаб чиқариш жараёнларини тасвирлаш, уларни бажариш бўйича қўлланмалар, техник қоидалар ва талаблар, графиклар ҳам киради 1 . 1 Kadrlar tayyorlash milliy dasturi. Barkamol avlod – O‘zbekiston taraqqiyotining poydevori. – T.: Sharq, 1998. 41-b. 1 Ochilov M. Yangi pedagogik texnologiyalar. – Qarshi: Nasaf. 2000. 7 - b. 6

Демак, технология - бу ишлаб чиқаришнинг маълум бир тармоғида, ишлаб чиқариш жараёнларининг мажмуи, шунингдек, ишлаб чиқариш усулларининг илмий тавсифланиши демакдир. Педагогика фани ва амалиётида қўлланилаётган “педагогик технология” атамаси инглизча “ан едуcатионал течнологй” сўзидан олинган бўлиб, айнан таржимаси “таълим технологияси” деган маънони билдиради . Педагогик технология ҳақида фикр юритишдан олдин у нимани англатишини билиши лозим. Технология юнонча сўз бўлиб, техне - маҳорат, санъат, логос - тушунча, таълимот маъноларини англатади. Технология тушунчаси - тайёр маҳсулот олиш учун ишлаб чиқариш жараёнларида қўлланиладиган усул ва методлар мажмуи; шундай усул ва методларни ишлаб чиқувчи ва такомиллаштирувчи фан сифатида таърифланади. Педагогик технология-бу таълим шаклларини оптималлаштириш мақсадида техник воситалар, инсон салоҳияти, ҳамда уларнинг ўзаро таъсирини инобатга олиб, ўқитиш ва билим ўзлаштиришнинг барча жараёнларини англаш, яратиш ва қўллашнинг тизимли методидир 2 . Бу таърифни Ю НЕСКО ташкилоти маъқуллаган. Кейинги йилларда педагогик технология ҳар хил муаллифлар турли хил таъриф бермоқдалар. Бу таърифлар ҳар бир муаллифнинг педагогик технологияга турлича ёндашувидан дарак беради. Улардан баъзилари: В.П.Беспалко: «ҳар қандай фаолият ёки технология, ёки санъат бўлиши мумкин. Санъат ички сезги (интуиция)га, технология еса фанга асосланади. ҳаммаси санъатдан бошланади ва технология билан тугайди ва яна қайтадан бошланади» - деган эди . М.Очилов “Педагогик технология – тизимли, технологик ёндашувлар асосида таълим шаклларини қулайлаштириш, натижасини кафолатлаш ва обектив баҳолаш учун инсон салоҳияти ҳамда техник воситаларнинг ўзаро таъсирини инобатга олиб, таълим мақсадларини ойдинлаштириб, ўқитиш ва билим ўзлаштириш жараёнларида қўлланиладиган усул ва методлар мажмуидир”, деган таърифни беради. Педагогик технологияга профессор Н.Саидаҳмедов: “Педагогик технология бу ўқитувчи (тарбиячи) томонидан ўқитиш (тарбия) воситалари ёрдамида талабаларга таъсир кўрсатиш ва бу фаолият маҳсули сифатида уларда олдиндан белгилаб олинган шахс сифатларини шакллантириш жараёни”-деган таърифни беради. Келтирилган таърифларни илмий-фалсафий нуқтаи назаридан таҳлил қиладиган бўлсак, узоқ ҳорижда берилган таърифлар билан МДҲ мамлакатлари олимлари берган таърифлари бир-бирига яқин келса-да, фарқи ҳам анчалигини кўрамиз. Жумладан, ЮНЕСКО таърифларида тизимли ёндашув тамойилларига алоҳида урғу берилган. 2 “ Progressivniye pedagogicheskiye texnologii”, Toshkent, 1999, 3 - bet. 7

Таълим технологияси – олдиндан белгиланган ўқув мақсадларига эришишни кафолатлайдиган, таълим жараёнида инсон ва техника ресусрларидан фойдаланишнинг лойихалаштирилган муайян тизими.( ХТВ “Мултимедия умумтаълим дастурларини ривожлантириш” маркази таърифи). Педагогик адабиётларда “педагогик технология”, “таълим технологияси”,“тарбия технологияси” каби атамаларга дуч келамиз. Таълим технологиясига педагогикада янги тушунча ёки таълим жараёнини ташкил этишнинг тамоман янги усули ҳам деб қарамаслик керак.Таълим технологияси мавжуд тажрибаларнинг илғор, талабалар учун қулай шаклларини сақлаган ва ижодий ривожлантирган ҳолда талабалардаги билим ва қобилиятларни ривожлантириш учун жуда қулай йўллар билан таълим функциясини амалга оширишдаги маҳорат, қобилият ва санъат тушунилади. Педагогик адабиётларни ўрганиш ва таҳлил этиш педагогик технологиянинг муҳим хусусиятлари, белгилари қаторида қуйидагиларни кўрсатишга имкон беради:  таълим жараёнини олдиндан лойиҳалаш ва синфда талабалар билан қайта ишлаб чиқиш;  тизимли ёндашув асосида талабанинг ўқув-билув фаолиятини тавсифлайдиган таълим жараёни лойиҳасини тузиш;  таълим мақсади реал, аниқ диагностик бўлиши ва талабанинг билим ўзлаштириш сифатини обектив баҳолаш;  таълим жараёнининг тузилиши ва мазмуни яхлитлиги, ўзаро боғлиқ ва бир-бирига ўзаро таъсир кўрсата олиши;  таълим шаклларини оптималлаштириш (қулайлаштириш);  таълим жараёнида техник воситалар ва инсон салоҳиятининг ўзаро таъсирини ҳисобга олиш;  талабаларнинг кузатиладиган, аниқланадиган ҳаракатлари сифатида таълим мақсадларини кўзлаган эталон асосида ойдинлаштириш;  ўқувчи нинг фаоллигига таяниб ўқитиш;  билимларни ўзлаштириш жараёнида йўл қўйилган хатоларни аниқлаб, тузатиб бориш;  шакллантирувчи ва жамловчи баҳолар;  белгиланган мезонларга биноан тест топшириқларини бажариш;  таълимнинг режалаштирилган натижасига эришиш кафолатланганлиги;  таълим самарадорлигининг юқорилиги. Ҳозирги даврда янги педагогик технология асосида ўқитиш ҳақида матбуотда турли-туман фикрлар билдирилмоқда. Таълимга янгича, технологик ёндашиш ҳақида фикр юритилиши тасодифий ҳол эмас. Янги педагогик технология асосида ўқитишни йўлга қўйиш, таълим жараёнини талабалар учун тушунарли ва қизиқарли соҳаларини яратиш учун тинимсиз 8

изланиш ўқитувчининг муҳим вазифаси бўлиб қолмоқда. Шундай қилиш керакки, талабалар педагогик жараённинг фаол субектларига айлансинлар Педагогик технологиянинг асоси ёки замини педагогик тизим ҳисобланади. Педагогик тизим - шахсда маълум сифатларни шакллантиришга қаратилган умумий мақсад асосида таъсир этишнинг метод, восита, жараёнларнинг ўзаро боғлиқ мажмуидир. Ҳар қандай жамиятда педагогик тизимнинг мақсади жамиятнинг шахсни шакллантиришга қўйган талаблари асосида белгиланади ва жамият талаблари асосида тизим ҳам ўзгариши мумкин. Жуда кўп тадқиқотларга асосланган ҳолда В.П. Беспалко педагогик тизимнинг ўзаро боғлиқ 6 та элементини кўрсатади.Булар: 1) талаба; 2) таълим - тарбиянинг мақсади; 3) мазмуни; 4) дидактик жараёни; 5) ўқитувчи ёки техник воситалар; 6) таълим - тарбиянинг ташкилий шакллари. Педагогик технология фан сифатида ҳам, шунингдек, таълим жараёнида қўлланиладиган принциплар, йўл ва усуллар сифатида ҳам шаклланиб келмоқда. Ҳозирда мавжуд бўлган педагогик технологияларни бир қанча белгиларига қараб турларга ажратилади. Бу белгилар ҳақида гапиришдан олдин шуни эслатиб ўтишимиз керакки, педагогик технология доимо комплекс характерга эга бўлиб, у фақат биттагина омилдан, методдан, тамойилдан фойдаланмайди, яъни қуйида келтириладиган турларгагина хос бўлган монотехнологиялар аслида мавжуд эмас. Лекин ҳар бир педагогик технологияда асосий эътибор таълим жараёнининг у ёки бу томонига қаратилиши натижасида уларни шу белгилар бўйича турларга ажратилади. Бу масалага турлича ёндашувлар мавжуд бўлиб, улардан айримларини кўрсатиб ўтамиз. Билиш фаолиятини бошқариш бўйича педагогик технологияларнинг қуйидаги турлари маълум: - классик (мумтоз) маъруза; - техника воситалари ёрдамида ўқитиш; - маслаҳатчилик тизими; - дарслик бўйича ўқитиш; - кичик гуруҳлар тизими; - компютер ёрдамида ўқитиш; - репетиторлик тизими; - дастурлаштирилган бошқарув. Таълим олувчига ёндашув тури бўйича педагогик технологичлар қуйидагича номланади: - авторитар; - дидактик йўналтирилган; 9

- ижтимоий йўналтирилган; - антропологик йўналтирилган; - педагогик йўналтирилган; - шахсга йўналтирилган; - инсонпарварликка ва шахсга йўналтирилган; - ҳамкорлик технологияларига йўналтирилган. Қўлланиладиган асосий метод бўйича педагогик технологиялар қуйидаги турларга ажратилади: - догматик, репродуктив метод; - тушунтириш, кўргазмали; - ривожлантирувчи таълим; - муаммоли изланиш; - ижодий метод; - дастурлаштирилган таълим методи; - диалогли метод; - ўйин методи; - ўз-ўзини ривожлантирувчи таълим методи. - Ахборотли (компютерли) таълим методи. Ташкилий шаклларига кўра педагогик технологиялар қуйидаги турларга ажратилади: - ҳозирги анъанавий таълим; - шахсга йўналтирилган педагогик жараён асосидаги педагогик технологиялар; - талабалар фаолиятини фаоллаштириш ва жадаллаштириш асосидаги педагогик технологиялар; - ўқув жараёнини бошқариш ва ташкил қилиш самарадорлиги асосидаги педагогик технологиялар; - материални дидактик такомиллаштириш ва реконструкциялаш асосидаги педагогик технологиялар - хусусий фанлар педагогик технологиялари; - алтернатив технологиялар; - табиатга мослаштирилган технологиялар; - ривожлантирувчи таълим технологиялари; - муаллифлик мактаби педагогик технологиялари. - технологияларни лойиҳалаш ва ўзлаштириш технологиялари. Педагогик технология ҳақида фикр юритганда уни учта аспектда кўриш мумкин. Назарий : Педагогик технология педагогика фанининг, таълимнинг мақсади, мазмуни ва методларини ишлаб чиқувчи, педагогик жараён лойиҳасини тузувчи қисми. Ҳаракатли жараён: Таълимнинг режалаштирилган натижасига эри- шиш учун унинг мақсади, мазмуни, метод ва воситаларига эриши жараёнини тасвирлаш ёки алгоритми. 10

Амалий жараён: Педагогик технологияни қўллаш жараёнида шахсга маълум сифатларнинг шаклланиши учун педагогик жараён воситаларини ишга солиш. Педагогик технологияни ўқув амалиётида узвий боғлиқ уч иерартик даражада кўрсатиш мумкин: 111 - daraja: Umumpedagogik, umumdidaktik daraja: umumpedagogik (Umumdidaktik, umumtarbiyaviy) texnologiya yaxlit ta’lim jarayonini xarakterlaydi. 2 - daraja : Xususiy metodik daraja: pedagogik texnologiyani xususiy metodikaning bir predmeti darajasida qo‘llaniladigan metod, vositalar jamlamasi. 3 - daraja: Lokal yoki modulli daraja: lokal texnologiyasi o‘quv-tarbiyaviy jarayonining alohida bo‘limlarini o‘z ichiga olgan xususiy didaktik va tarbiviy vazifalarni yechishdiр.01 02 03 0B 0D 1D 09 02 08 1B 22 0C 0A 02 08 17 13 13

Педагогик технология таркибига қуйидагилар киради : Педагогик технология 12Pedagogik texnologiya Konseptual asosiTa’limning mazmuni; - ta’lim maqsadi: umumiy va konkret. - o‘quv materiali mazmuni . Texnologik jarayon. - - ta’lim jarayonini tashkil etish. - - o‘quvchilarning o‘quv faoliyati shakllari va metodlari. - - o‘qutuvchi ishining metod va shakllari. - o‘quv materialining o‘zlashtirish sohasidagi o‘qituvchi boshqaruvi; - ta’lim jarayoni yoki diagnostikasi.

Педагогик технология қуйидагиларни таъминлайди: Педагогик технология Талабаларнинг ривожланиш, ижодий шу- ғулланишнинг метод, воси- таларини ўрганишини, тафаккур ривожини, қийинчилик- ларни енгишга ўргатади. Талабаларда ўқув материалини тушунишнинг муаммоли изланишнинг янги шакларини эгаллашга имкон беради Ўқув юртида ижодий таълимий шарт- шароитлар яратди. Ҳар-хил реал ижодий педагогик вазифаларни ечиш тажрибасини эгаллашга ёрдам беради. Билиш, изланиш жараёнини бошқаришни таъминлайди. Технология мезонлари: Педагогик технологиянинг қуйидаги асосий хусусиятларини кўрсатиш мумкин: - ўқув-тарбиявий жараёнда ўқув-техник воситалари обект ва усулларидан мақсадли фойдаланиш. - педагогик жараёнда мулоқот тизимини ташкил этишни мақсадли тизимлаш ва педагогик маълумотларни тақдим этиш. - талабаларнинг билим олиш жараёнини бошқариш тизими. (ўзлаштириш фолиятидаги бошқарув тизими). - белгиланган масалани ечиш мақсадида педагогик жараён услуб ва воситаларини конструксиялаш (шакллантириш, кўриш). ўқиш ва тарбия жараёнини режалаштириш - таълим мақсадига эришиш учун бир-бирига боғлиқ ғоялар , инсонлар фаолиятини ташкил этиш воситалари, ресурсларини ичига олган тизимли боғланишнинг комплекс интегратив жараёни. - Педагогик тизимни лойихалаш технологияси. - Таълим жараёнини режалаштириш, амалга ошириш ва баҳолаш методологияси. Ҳар қандай педагогик технология қуйидаги методологик талабларга жавоб бериши лозим. Консептуаллик: Ҳар бир педагогик технология ўз таркибида фалсафий, психологик, дидактик, ижтимоий педагогик асосни қамраб олган аниқ илмий консепсиага таяниши лозим. Тизимлилик : Педагогик технология ҳамма ўзаро боғлиқ қисмлардан иборат тизимнинг мантиқий жараёни белгиларига эга бўлиши ва яхлит бўлиши лозим: Жараённинг мазмун-моҳияти унинг қисмларининг узвий боғлиқлиги, яхлитлигидан иборат. Самарадорлик. 13

Замонавий педагогик технологиялар рақобатли шартлар асосида мавжуд бўлиб, натижалар бўйича самара бериши, оптимал харакатли бўлиши ва таълимнинг маълум бир стандартларини кафолатлаши шарт. Қўлланувчанлик. Педагогик технология бир хил таълим муассасаларида бошқа субектлар томонидан ҳам қўлланилиш имкониятини беради. Таълим мақсадлари ва кутилаётган натижалар. Таълим мақсадларини бошқача тарзда ўқув мақсадлари, деб ҳам аташади. Ўқув мақсадлари таълим жараёни охирида кутилаётган натижанинг ёзма тавсифидан иборат. Маълумки, жонли таълим жараёнида икки томон: таълим олувчи ва таълим берувчи иштирок этади. Ўқув мақсадлари таълим жараёнини иштирокчиларнинг қайси бири томонидан қаралишига қараб, ўрганиш ва ўргатиш мақсадларига ажратилади. Таълим жараёни натижасида, таълим берувчи, яъни, ўргатувчининг нимага эришгани муҳим бўлгани учун, келгусида ўқув мақсадлари деганда, ўрганиш мақсадларини тушунамиз. Ўқув мақсадлари – муайян таълим жараёни якунида таълим олувчи томонидан ўзгартирилиши, янги ҳосил қилиниши лозим бўлган билим, хатти-ҳаракат билан боғлиқ бўлган амалий топшириқни уддалай олиш маҳорати, шахсий фазилатлар ва хулқни белгилайди. 1.2. Спортчиларни техник жихатдан тайёрлашнинг психологик асослари мавзусини ўқитишда инновацион технологиялар Психология ва спорт психологияси фанини ўқитиш жараёнида замонавий инновацион технология имкониятларидан фойдаланиш мақсадида 14

биз Ўзбекстон давлат жисмоний тарбия институтида тайёрланадиган 5610500 – Спорт фаолияти (фаолият турлари бўйича ) 5111000 – Касб таълими Спорт фаолияти (фаолият турлари бўйича) бакалавриат таълим йўналиши бўйича ишлаб чиқилган давлат таълим стандартлари асосида психологиянинг бошланғич ва асосий тармоғи бўлган умумий психология ва спорт психологияси фанларини дитерминациясида юза келган “Психология ва спорт психологияси” фанининг намунавий ва ишчи ўқув дастуридан келиб чиқиб, Спортчиларни техник жихатдан тайёрлашнинг психологик асослари мавзусини ўқитишда инновацион технологиялар асосида очиб беришга ҳаракат қилдик. Маълумки, талабаларнинг танлови ўз навбатида, энг аввало, уларнинг шахсий тажрибаси билан шартланган, бироқ мазкур жараёнга авторитар ёндашув уларда хоҳишни ҳосил қилмайди. Ана шу сабабли биз машғулотларни эркин танлов асосида, талабаларнинг қизиқишларини ҳисобга олган ҳолда амалга оширдик. « Спортчиларни техник жиҳатдан тайёрлашнинг психологик асослари » мавзусини ўтиш жараёнида шахснинг шаклланишига таъсир этувчи омиллар ва шахснинг ривожланишига доир концепцияларни таҳлил этишда мултимедия орқали лавҳаларни кузатиш вазифаси талабларга топширилди. Ҳозирги даврда ўқитувчиларнинг юқори касбий тайёргарликка, педагогик маҳоратга, юксак маънавий-ахлоқий фазилатларга, мафкура борасида чуқур билимларга эга бўлиши, таълим-тарбия ишларида замонавий педагогик технологиялар, интерактив усуллардан самарали фойдаланиши давр талаби ҳисобланади. Ёш авлодни ҳар томонлама етук, билимли, юксак маънавиятли, баркамол, ватанпарвар шахслар бўлиб етишишини таъминлаш йўлида амалга оширилаётган улкан бунёдкорлик ишларининг энг асосий бўғини сифатида педагог ходимларнинг юқори илмий, методик билимларга ҳамда амалий ишлаш бўйича юксак маҳоратга эга бўлишларини таъминлаш юзасидан чора- тадбирларни амалга ошириш ҳисобланади. Бу масалага давлатимиз мустақилликнинг дастлабки йилларидан бошлаб жиддий эътибор келинмоқда. Буни юртбошимиз И.А.Каримовнинг қуйидаги фикрларида яққол ифода этилган: “Мактаб, таълим-тарбия масаласи давлат ва жамият назоратида бўлиши Асосий қонуниятимизда белгилаб қўйилган. Шу билан бирга, кенг жамоатчилик, бутун халқимизнинг иштироки ва қўллаб қувватлашини талаб қиладиган умумий масаладир”. 1 Ҳозирда ҳар бир мактабда таълим-тарбия самарадорлигини ошириш жиддий вазифа бўлиб турибди. Бунинг учун ҳар бир ўқитувчи ўз фанини ўқитишнинг энг самарали замонавий педагогик технологияларини пухта билиши ва бу соҳадаги янгиликларни узлуксиз ўрганиб бориши орқали ўз касбий маҳоратини мунтазам ошириб бориши талаб қилинади. 1 I.A.Karimov. Yuksak ma’naviyat – yengilmas kuch. - T.: “Ma’naviyat”, 2008, 61-bet. 15

Таълим-тарбия жараёни сифати ва самарадорлигини ошириш келгуси тараққиётимизнинг асоси эканлиги маълум. Бу ҳақда Президентимизнинг қуйидаги сўзлари ибратлидир: “Шуни унутмаслигимиз керакки, келажагимиз пойдевори билим даргоҳларида яратилади, бошқача айтганда, халқимизнинг эртанги куни қандай бўлиши фарзандларимизнинг бугун қандай таълим-тарбия олишига боғлиқ. Бунинг учун ҳар қайси ота-она, устоз ва мураббий ҳар бир бола тимсолида аввало шахсни кўриши зарур. Ана шу оддий талабдан келиб чиққан ҳолда фарзандларимизнинг мустақил ва кенг фикрлаш қобилиятига эга бўлган, онгли яшайдиган комил инсонлар этиб вояга етказиш – таълим тарбия соҳасининг асосий мақсади ва вазифаси бўлиши лозим, деб қабул қилишимиз керак. Бу эса таълим-тарбия ишини уйғун ҳолда олиб боришни талаб етади” 1 Юқорида айтганимиздек, таълим олдига қўйиладиган талаблар ниҳоятда улкан. Таълим жараёнига илғор замонавий технологияларни қўлламасдан туриб бу талабларни бажариш амри маҳол. Замонавий технологиялар деганда кўпчилик мактабда компютерларнинг йўқлигидан шикоят қиладилар. Шу билан таълимда замонавий технологиялардан фойдаланмаётганлари оқламоқчи бўладилар. Ваҳоланки, таълимда педагогик технологиялардан фойдаланишнинг 2 хил усули бор. Биринчиси компютер технологияларисиз дарсларни лойиҳалаштириб кафолатланган натижага эришиш бўлса, иккинчиси, компютерлар ёрдамида дарсларни ташкил этиш. Демак, компютерларсиз ҳам замонавий технологиялардан фойдаланиб дарсларни ташкил этиш мумкин. Дарснинг характерли томонлари, унинг жисмоний тарбиянинг бошқа шаклларидан фарқланиши қуйидагилардан иборат. Аниқ ифодаланган, дидактик йўлантирилганлиги, таълим вазифасининг ҳал этилиши билан шартланганлиги. Предметни ўргатиш ва ўқучиларни тарбиялашга йўналтирилган ўқитувчининг раҳбарлик роли. Талабалар фаолиятини ва юк меъёрларини қаътий ўрганиш ва белгилаш. Шуғулланувчиларнинг доимийлиги ва уларнинг ёшининг бир хиллиги. Бундай ўргатиш жараёни ташкил этиш замонавий жисмоний тарбия дарсига маълум талабларни қўяди. 1.Ўқитувчи ҳар бир дарсни юқори даражадаги ғоя билан таъминланиши шарт. Шунинг учун замонавий дарсни комплекс вазифалар билан режалаштириш зарур. Вазифалар аниқлаштирилган ва дфференциаллашган булиши керак. Булар алоҳида психик ва курсантлар 1 шу асарнинг 61-бети. 16

ривожланишининг жисмоний хусусиятлари билимлари асосида олиб борилмоғи зарур. 2.Ҳар бир дарс аввалги ва кейин ўтиладиган дарслар билан чамбарчас боғланган бўлиб, дарс тизимини ташкил этиши керак. Ўқитувчилар янги материални ўрганишда олдин ўтилган материални қайтариш ва мустахкамлаш ҳамда кейинги материални ўзлаштириб олишга тайёрлаш керак. Бундай системалар ўқув вазифаларни ҳал этилишини кетма-кетлигини таъминлайди. 3.Замонавий дарс талабалар фаолиятини яхши мустақил ташкил этилганлиги билан фарқланади. Ўқитувчи уларни ўқув ишларини билим малакалар билан кетма-кет қуроллантиради, мустақил билиш ва ўз-ўзини назорат қилиш, харакат маданиятини шаклланишга эришиш, шулар билан бирга мунтазам жисмоний машқлар машғулотига талабни тарбиялаб беради. 4.Булар ҳаммаси рангли иш интизоми асосида амалга оширилади. Ўқитувчи фойдаланадиган, шуғулланувчилар фаолиятини ташкил этилишини ҳар хиллиги, манбалар, методлар ва усуллар замонавий дарс кўрсатмалилиги ҳисобланади. Машғулотларни хеч қачон бир хил шаблонда ташкил этмаслик керак. 5.Ҳар бир дарсни бутун давомида ҳамма курсантларни харакат фаолиятига энг қулай равишда эришишлик самарадорлик шарти ҳисобланади. 6. Ўқитувчи ҳар бир дарсда, билимларни назорат қилиш тизими, талабалар билим ва малакаларини, дарсни ҳар бир қисмида белгилаши, ўргатиш жараёни якунида баҳолаш ва жисмоний сифатини ривожлантиришини мавжудлигиг таъминлаш зарур. 7. Дарсни ўтиш шартига кўп талаблар қўйилади: ўқув-материал, гигиеник, эстетик, ирода–писхологик ва бошқалар. Зикир э тилган талаблар жисмоний тарбияни умумий ва методик принципларидан келиб чиқади ва ҳамма синфларда дарс ўтилганда мажбурий ҳисобланади. Психология ва спорт психологияси дарсларида инновацион технологиялар ва и нтерфаол усуллар и қўллаш ҳозирги кунда таълим жараёнига инновацион технологиялар ва интерактив методларни қўллашга қизиқиш тобора кенг тус олмоқда. Бундай методларни қўллаш таълим самарадорлиги ва таъсирчанлигини оширади, талабаларнинг ўқиш мотивларини ўстиради. Инновация (инглизча инноватион) янгилик яратиш, янгиликдир. Демак анъанавий таълимдаги каби бир хил шаблонлар асосида эмас, балки янгиликлар асосида таълим жараёнининг таъсирчанлигини оширишга қаратилган иш шаклидан фойдаланиш инновация демакдир. Таълимда педагогик технологияларга асосланиш ва инновацияга интилиш, талабаларни фаоллаштиришга қаратилган турли интерактив методлардан фойдаланиш таълим мақсадини самарали амалга оширишга ёрдам беради. 17

Бу технологияда коммуникатив методлардан кенг фойдаланилади, уларнингн айрим асосий белгиларини кўриб чиқамиз. Ҳозирги интерфаол машғулотларни олиб боришда маълумки, асосан интерфаол усуллар қўлланилмоқда. Келгусида эса бу усуллар маълум даражада интерфаол технологиясига ўсиб ўтиши мақсадга мувофиқ. Бу интерфаол усул ҳамда технология тушунчаларининг ўзаро фарқини бизнингча, шундай таърифлаш мумкин. Интерфаол таълим усули – ҳар бир ўқитувчи томонидан мавжуд воситалар ва ўз имкониятлари даражасида амалга оширилади. Бунда ҳар бир талаба ўз мотивлари ва интеллектуал даражасига мувофиқ равишда турли даражада ўзлаштиради. Интерфаол таълим технологияси – ҳар бир ўқитувчи барча талабалар кўзда тутилгандек ўзлаштирадиган машғулот олиб боришни таъминлайди. Бунда ҳар бир талаба ўз мотивлари ва интеллектуал даражасига эга ҳолда машғулотни олдиндан кўзда тутилган даражада ўзлаштиради. Интерфаол машғулотларни амалда қўллаш бўйича айрим тажрибаларни ўрганиш асосида бу машғулотларнинг сифат ва самарадорлигини оширишга таъсир этувчи айрим омилларни кўрсатишимиз мумкин. Уларни шартли равишда ташкилий-педагогик, илмий-методик ҳамда ўқитувчига, талабаларга, таълим воситаларига боғлиқ омиллар деб аташ мумкин. Улар ўз моҳиятига кўра ижобий ёки салбий таъсир кўрсатишини назарда тутишимиз лозим. Ташкилий-педагогик омилларга қуйидагилар киради: ўқитувчилардан интерфаол машғулотлар олиб борувчи тренерлар гуруҳини тайёрлаш; - ўқитувчиларга интерфаол усулларни ўргатишни ташкил қилиш; - ўқув хонасида интерфаол машғулот учун зарур бўлган шароитларни яратиш; - маърузачининг ҳамда иштирокчиларнинг иш жойи қулай бўлишини таъминлаш; - санитария-гигиена меъёрлари бузилишининг олдини олиш; - хавфсизлик қоидаларига риоя қилишни таъминлаш; - давоматни ва интизомни сақлаш; - назорат олиб боришни ташкил қилиш ва бошқалар. Илмий-методик омилларга қуйидагилар киради: - ДТС талабларининг бажарилишини ҳамда дарсдан кўзда тутилган мақсадга тўлиқ эришишни таъминлаш учун мақсадга мувофиқ бўлган интерфаол усулларни тўғри танлаш; - интерфаол машғулот ишланмасини сифатли тайёрлаш; - интерфаол машғулотнинг ҳар бир элементи ўрганилаётган мавзу билан боғлиқ бўлишини таъминлаш; - машғулотлар мавзуси ва мазмунини сўнгги илмий-назарий маълумотлар асосида белгилаш; - замонавий юқори самарали методларни қўллаш; 18

- курсантларнинг тайёргарлик даражасини олдиндан аниқлаш ва шунга мос даражадаги интерфаол машғулотларни ўтказиш; - интерфаол машғулот учун етарлича вақт ажрата билиш ва бошқалар. Таълим жараёнини иннновацион методлардан фойдаланиб ташкил этиш учун аввало дарснинг режаси ва лойиҳаси аниқ ишлаб чиқилиши зарур. Дарс лойиҳасини тузишда ўқитувчи ўзининг иш шакллари ва талабаларнинг кўникмани эгаллаш жараёнидаги ишлари доирасини аниқ белгилаб олиши лозим. Шунингдек, у қандай ўқитиш методларидан фойдаланиши ҳам муҳим аҳамиятга эга. Метод танлашда кўпроқ интерактив методларга эътиборни қаратиш таълим самарадорлигини оширади. (Интерактив сўзи инглизча – интера c тион, яъни, интер – аро, ўзаро, а c т – ҳаракат маъносини англатади.) Интерактив усуллар – бу ўзаро ҳаракат, яъни ҳамкорлик асосида ўқитиш демакдир. Интерактив усулларнинг 4 асосий тури мавжуд. Булар: - когнитив усуллар; - ўйинлар, экспериментал фаолият; - ишбилармонлик ўйинлари, моделлаштириш; - амалиёт орқали ўқитиш, бевосита фаолият. Интерактив усулларнинг барчасида ҳам ўқитувчи ва талаба фаолияти ўртасидаги ҳамкорлик, талабанинг таълим жараёнидаги фаол ҳаракати кўзда тутилади. Масалан, бирор бир мавзуни ўргатишда уни моделлаштириш қисмида ўқитувчи талабаларга моделни намойиш қилиш олдида “Ақлий ҳужум ” методидан фойдаланиши мумкин. Аъни талабалар қўйилган муаммони қандай тушунишлари ва кўникмани қандай эгаллашлари мумкинлиги улардан сўралиб, уларнинг фикрлари умумлаштирилади. Бунда талабалар фикри мутлақо танқид қилинмайди. Амалий бошқарув қисмида ўқитувчи “ Ҳамроҳингга ўргат ” методидан фойдаланиши мумкин. Бу метод дарсни оптимал ташкил этишга имконият яратиб, талабаларнинг ўз фаолиятини танқидий назорат қилиш ва хатоларни бартараф этишга ўргатади. Уни қўллаш қуйидагича:  Синф биринчи ва иккинчи ҳамкор қисмларга бўлинади.  Дарсни ўтиш моделидан фойдаланиб биринчи ҳамкор иккинчисига, иккинчи ҳамкор э са биринчисига моделдаги қисмларни ўргатади.  Ўқитувчи хоҳловчиларга таълим методлари воситасида модел қисмларини аввал тушунтиради кейин кўрсатади. Т алабалар ўқитувчи айтган ва кўрсатганларини такрорлайдилар ва бажарадилар.  Ўқитувчи синфни назорат қилиш учун ўзига ихтиёрий 2 нафар ҳамкорни танлайди. Ўқитувчи ўз ҳамкорларига моделни босқичма-босқич бажартириб кўради. Тушунмаганларини тушуниб ўрганишларига ёрдам беради .  Ўқитувчи синфдаги ҳамкорларга биринчи қисмни бир - бирларига ўргатишлари ва бажаришларини айтади . Уларни ишларини назорат қилиб , 19

камчиликларни бартараф этишга ёрдамлашади . Шундан кейингина навбатдаги босқичга ўтилади . Ўқитувчининг ҳамкорлари эса синфни назорат қилишга ўқитувчига ёрдамлашадилар .  Бу иш усули моделнинг бошқа қисмларини ҳам бажаришда давом этади. Бу талабаларни бир-бирига ва ўзига талабчан бўлишга, хатоларни ўз вақтида бартараф этишга, ишни танқидий баҳолай билишга ўргатади. Тушунчаларни текширишда ўқитувчи турли интерактив методлар (“Бумеранг”, “Чархпалак”, “Ақл чархи” ва бошқалар)дан фойдаланиши мумкин. Масалан, “Чархпалак методи”. талабалар гуруҳларга бўлиниб, уларга топшириқлар ёзилган варақа тарқатилади. Талабалар топшириқни бажарганларидан кейин уларнинг ишлари гуруҳдаги бошқа талабаларга тарқатилди. Улар тегишли ўзгартишлар киритганларидан кейин яна бошқа талабаларга берилади ва шу тарзда талабаларнинг ҳар бирининг иши гуруҳдаги барча талабалар қўлидан ўтади ва охири ўзига қайтади. Ҳар бирлари ўзлари нуқтаи назаридан ишга ўзгартиришлар киритишлари мумкин. Кейин ўқитувчи тўғри жавобни кўрсатади. Бу усулда талабалар ижодий фикрлашга, ўз фикрларини эркин баён этишга ва ўз камчиликларини билиш имкониятига эга бўладилар. “Ақл чархи” усулида талабаларнинг мантиқий фикрлаш қобилиятлари ривожланади, нутқ равонлашади, тез ва тўғри жавоб бериш малакаси шаклланади. Бу ўйинда икки ёки учта талаба дан иборат гуруҳчалар иштирок этилади. Биринчи талаба мавзуга доир терминлардан бирини айтади. Иккинчи талаба биринчи талаба айтган терминни қайтаради ва ўзи ҳам битта термин айтади. Учинчи талаба аввалги иккита терминни қайтаради ва битта термин қўшиб айтади. Яна биринчи талаба га навбат келади, у ҳам аввалги учта терминни қайтаради ва ўзи битта термин қўшиб айтади. Қайси талаба адашиб кетса ёки айтилган терминлардан қайтариб ўйиндан чиқади. Шу тариқа талаба лар гуруҳи давом этади. Бу ўйинни ташкил этишда мақсад аниқ бўлиши ва талаба ларнинг қайси билим, кўникма ва малакаларни эгаллашларига эътибор қаратилиши муҳим. II-БОБ. ПСИХОЛОГИЯ ВА СПОРТ ПСИХОЛОГИЯСИ ФАНИДАН ЭЛЕКТРОН ЎҚУВ МОДУЛИ ИШЛАНМАСИ 2.1. Психология ва спорт психологияси фанининг ўқув дастури (Силлабус) 20

O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O’RTA MAXSUSTA’LIM VAZIRLIGI Ro’yhatga olindi: № _________________ 20 1 __y il ___________ Oliy va o’rta maxsus ta`lim v azir ligi ning 20 1 __ yil “ ___ ” _______ “ ___ ” - sonli buyrug’i bilan tasdiqlangan PSIXOLOGIYA VA SPORT PSIXOLOGIYASI FANINING O’QUV DASTURI Bilim sohasi: 100000 – Gumanitar 600 000 – Xizmatlar Ta’lim sohasi: 110000 – Pedagogika 610 000 – Xizmat ko’rsatish Ta’lim yo’nalishi: 5111000 – Kasb ta’limi (5610500Sport faoliyati (faoliyat turlari bo’yicha)) 5610500 – 5610500Sport faoliyati (faoliyat turlari bo’yicha) Toshkent – 201 5 Fanning o’quv dasturi Oliy va o’rta maxsus, kasb-hunar ta'limi yo’nalishlari bo’yicha O’quv-uslubiy birlashmalar faoliyatini Muvofiqlashtiruvchi kengashining 201__ yil “____” _________ dagi “____” -sonli majlis bayonnomasi bilan ma’qullangan. 21

Fanning o’quv dasturi O’zbekiston davlat jismoniy tarbiya institutida ishlab chiqildi. Tuzuvchilar: ArzikulovD.N. – O’zDJTI, Pedagogika va psixologiya kafedrasi mudiri, psixologiya fanlari nomzodi, dotsent Vaxabova D.B. –O’zDJTI, Pedagogika va psixologiya kafedrasi o’qituvchisi Xaitov A.U.– O’zDJTI, Pedagogika va psixologiya kafedrasi o’qituvchisi Sirliyev E.N . – O’zDJTI, Pedagogika va psixologiya kafedrasi o’qituvchisi Taqrizchilar: RasulovA.I. – O’zbekiston Milliy universiteti Psixologiya kafedrasi, dosenti, psixol.f. n., dosent GapparovZ.G. –O’zDJTI, Pedagogika va psixologiya kafedrasi professori, Pedagogika fanlari nomzodi, professor Fanning o’quv dasturi O’zbekiston davlat jismoniy tarbiya instituti Ilmiy-uslubiy Kengashida ko’rib chiqilgan va tavsiya qilingan (201__ yil “____” ___________ dagi “____” - sonli bayonnoma). Fanning qisqacha tavsifi OTMning nomi va joylashgan manzili: O’zbekiston davlat jismoniy tarbiya instituti Oqqo’rgon ko’chasi, 2-uy Kafedra: “Pedagogika va psixologiya” “Gimnastika va sport psixologoyasi” fakulteti tarkibida Ta’lim sohasi va yo‘nalishi: 110000 – Pedagogika 610 000 – Xizmat ko’rsatish 5111000 – Kasb ta’limi (5610500Sport faoliyati (faoliyat turlari bo’yicha)) 5610500 – 5610500Sport faoliyati 22

(faoliyat turlari bo’yicha) Fanni (kursni) olib boradigan o‘qituvchi to‘g‘risida ma’lumot: D.B. Vahabova katta o’qituvchi e - mail : Dars vaqti va joyi: Kursning davomiyligi: Individual grafik asosida ishlash vaqti: Fanga ajratilgan soatlar Auditoriya soatlari Mustaqi l ta’lim 50 Ma’ruza : 32 Amaliyo t Laboratoriy a 44 Fanning boshqa fanlar bilan bog‘liqligi (prerekvizitlari) : Umumkasbiy (umumiy psixologiya, psixologiya tarixi, boshqaruv psixologiyasi, ijtimoiy-psixologik trening, etnopsixologiya, yosh va pedagogik psixologiya). Ixtisoslik fanlar (sport psixologiyasi, ijtimoiy psixologiya, sport psixodiagnostikasi, konsultativ psixologiya va psixokorreksiya) Fanning mazmuni Fanning dolzarbligi va qisqacha mazmuni: “Psixologiya va sport psixologiyasi” fanining asosiy maqsad – talabalarning umumiy psixologik va maxsus psixologik bilimlar bilan qurollantirish, trener, jismoniy tarbiya o’qituvchisining kasb mahoratini oshirish. “Psixologiya va sport psixologiyasi” fani quyidagi asosiy vazifasi larni xal qiladi: Talaba shaxsining dunyoqarashini kengaytirish, onglilik va yuqori saviyalik xislatlarini o’stirish, egallagan kasbiga mas’uliyat hissini tarbiyalash; Talabalarni psixologik bilim nazariyasi bilan qurollantirish. Fan bo‘yicha talabalarning bilimiga, ko‘nikma va malakasiga qo‘yiladigan talablar “Psixologiya va sport psixologiyasi” fanini o`zlashtirish jara yo nida bakalavr: - shaxs psixologiyasi; sezgi va idrok; tasavvur va hayol; tafakkur, nutq; xotira va diqqat; emosiya va his-tuyg’ular; iroda va irodaviy harakatlar; temperament, xarakter, qobiliyat; - shaxs psixikasiga doir qonuniyatlar haqida bilimlarga ega bo’lishi; - sportchini psixologik jihatdan tayyorlashni; sportchini taktik jihatdan psixologik tayyorlashni; sportchini irodaviy jihatdan tayyorlashni; jismoniy tarbiya va sport jarayonida sportchi shaxsini 23

psixologik kuzatishni; ilmiy-tadqiqot ishlarini olib borishni bilishi va ulardan foydalana olish ko’nikmalariga ega bo’lishi; - jismoniy tarbiya o’qituvchisiga psixologik tavsif berish; sport murabbiyiga psixologik tavsif berish; sport musoboqasiga psixologik tavsif berish; sport faoliyati turlari bo’yicha kasbiy muammolarni hal qilish malakalariga ega bo’lishi kerak . Kompetensiyal ar. Kompetensiyalar – bu o‘qish jarayonida talabalar tomonidan egalllagan bilim, ko‘nikma va malakalarni amalda qo‘llanilishi. Huquqiy kompetensiyalar:  O‘zbekiston Respublikasining «Ta’lim to‘g‘risida»gi qonun va «Kadrlar tayyorlash Milliy dasturi».  Axborotlashtirishga bevosita ta’luqli asosiy maqolalar.  Elektron axborot resurslarining turlari.  Davlat axborot tizimlarida elektron axborot resurslarini qayta ishlash, saqlash va zahiralik nusha ko‘chirish vositalariga bo‘lgan majburiy talablar.  Axborot resurslari va axborot tizimlari davlat elektron registrida elektron axborot resurslari va axborot tizimlari ro‘yxatdan o‘tkazish.  Davlat axborot tizimlarida «Elektron hukumat» doirasida aloqa qilish tartibi.  Jismoniy va yuridik shaxslarning elektron axborot resurslari va ularni taqdim etish tartibiga kirish huquqlari.  Uzluksiz o‘qish va mustaqil ta’lim kompetensiyalari :  adabiyot bilan ishlash;  internet resurslar bilan ishlash;  elektron tashuvchilarda o‘quv va ilmiy materiallar bilan ishlash;  taqdimotlar va mavzuli referatlar tayyorlash;  ma’ruza va namoyish materiallarini tayyorlash . Kalendar tematik rejasi № 24M av zu Mashg’ulot turi soat 1 Psixologiyaning predmeti va vazifalari usullari ma’ruza 2 2 Shaxs psixologiyasi ma’ruza 2 3 Sezgi va idrok ma’ruza 2 4 Tasavvur va xayol ma’ruza 2 5 Tafakkur nutq ma’ruza 2 6 Xotira va diqqat ma’ruza 2 7 Emosiya va xis-tuyg’ular ma’ruza 2 8 Iroda va irodaviy xarakatlar ma’ruza 2 9 Temperament, xarakter, qobiliyat ma’ruza 2 10 Sport psixologiyasining predmeti va vazifalari . ma’ruza 2 11 Sport faoliyatiga psixologik xarakteristika. ma’ruza 2 12 Sport musoba q asining psixologiyasi . ma’ruza 2

TMI (konsultatsiyalar) o‘tkazish rejasi kun soat xona TMIlarni bajarish va vazifalarni topshirish jadvali “ Psixologiya va sport psixologiyasi ” fani bo’yicha talabaning mustaqil ta’limi shu fanni o’rganish jarayonining tarkibiy qismi bo’lib, uslubiy va axborot resurslari bilan to’la ta’minlangan. Talabalar auditoriya mashg’ulotlarida professor- o’qituvchilarning ma’ruzasini tinglaydilar, savol-javoblar qilib bilimini mustahkamlaydi. Auditoriyadan tashqarida talaba darslarga tayyorlanadi, adabiyotlarni konspekt qiladi, uy vazifa sifatida berilgan topshiriqlarga javoblarni topadilar. Bundan tashqari ayrim mavzularni kengroq o’rganish maqsadida qo’shimcha adabiyotlarni o’qib referatlar tayyorlaydi hamda mavzu bo’yicha testlar echadi. Mustaqil ta’lim natijalari reyting tizimi asosida baholanadi. Uyga vazifalarni bajarish, qo’shimcha darslik va adabiyotlardan yangi bilimlarni mustaqil o’rganish, kerakli ma’lumotlarni izlash va ularni topish yo’llarini aniqlash, internet tarmoqlaridan foydalanib ma’lumotlar to’plash va ilmiy izlanishlar olib borish, ilmiy to’garak doirasida yoki mustaqil ravishda ilmiy manbalardan foydalanib ilmiy maqola va ma’ruzalar tayyorlash kabilar talabalarning darsda olgan bilimlarini chuqurlashtiradi, ularning mustaqil fikrlash va ijodiy qobiliyatini rivojlantiradi. Shuning uchun ham mustaqil ta’limsiz o’quv faoliyati samarali bo’lishi mumkin emas. Uy vazifalarini tekshirish va baholash amaliy mashg’ulot olib boruvchi o’qituvchi tomonidan, laboratoriya ishlarini qabul qilish biriktirilgan o’qituvchilar tomonidan har bir laboratoriya darsida baholanadi, konspektlarni va mavzuni o’zlashtirish darajasini tekshirish va baholash esa ma’ruza darslarini olib boruvchi o’qituvchi tomonidan har darsda amalga oshiriladi. Mustaqil ishni bajarish tartibi 1. Masalani mazmuni bilan tanishish. 2. Masalani yechishga qo'l keladigan adabiyotlarni o'rganib chiqish. 3. Topshiriqni bajarish etaplarini belgilash.Ishni bajarishda optimal usullarni tanlash. 4. Topshiriqni bajarish. 5. Hisobot tayyorlash (referat tarzida yoki electron tarzida). 6. 25

“Psixologiya va sport psixologiyasi” fanidan t alabalar mustaqil ta’limining mazmuni va hajmi № Mavzu soat 1. Psixikaning nerv fiziologik asoslari 4 2. Psixika va ongning taraqqiyoti 4 3. Nutq 4 4. Emosiya va xis tuyg’ular 4 5. Shaxsning yo’nalishi. 4 6. Yosh va pedagogik psixologiya 10 7. Psixikaning nerv fiziologik asoslari 4 8. Sport psixologiyasida ilmiy tekshirish usullari. 6 9. Sportchi shaxs va sport kollektivining psixologiyasi 6 10. Jismoniy tarbiya o’qituvchisi, trener shaxsi faoliyatining psixologik xarakteristikasi 2 11. Sportchini jismoniy tayyorlashning psixologik asoslari. 2 12. Sportdagi tartiblanish (regulyasiya) 4 O’quv yili bo’yicha mustaqil ishlar jami: 50 Ma’ruza va amaliy mashg‘ulotlarning rejasi Ma’ruza mashg‘ulotlari Psixologiyaning predmeti, vazifasi va usullari Psixologiyaning ta’rifi, fanlar tizimida psixologiyaning tutgan o’rni. Psixologiya fanining tuzilishi. Psixika yuksak darajada tashkil topgan materiyaning xossasi ekanligi. Psixika faoliyatining reflektorlik tabiati. Psixik jarayonlar, psixik xususiyat, psixik holatlar tushunchasi. Psixologiyada ilmiy tekshirish usullari. Shaxs psixologiyasi Psixologiyada shaxs tushunchasi. Odam, individ, shaxs, individuallik. Shaxsning strukturasida biologik va ijtimoiy faktorlari. Shaxsning o’z-o’zini anglash, baholash va talabgorlik darajasi. O’z- o’zini boshqarish va tarbiyalash. Shaxsning shakllanishi. Shaxsning shakllanishida jismoniy tarbiya va sportning ahamiyati. Sezgi va idrok Sezgi haqida tushuncha. Inson hayoti va faoliyatida, sezgilarning roli. Analizatorlar faoliyati sezgilarning fiziologik asosidir. Sezgilarning klassifikasiyasi. Ko’rish, eshitish, xarakat, 26

muvozanat sezgilari va ularning sportdagi ahamiyati. Idrok haqida tushuncha va uning hayot faoliyatidagi ahamiyati. Idrokning xususiyatlari. Idrokning klassifikasiyasi. Idrokning turlari. Idrokning sportdagi roli. Kuzatish va kuzatuvchanlik. Ixtisoslashtirilgan idroklar haqida umumiy tushuncha va ularning sportdagi roli. Tasavvur va xayol Tasavvur haqida tushuncha. Tusavvurning nerv-fiziologik asoslari. Tasavvur turlari. Ideomotor aktlar. Sport faoliyatida tasavvurlarning roli. Hayol jarayoni haqida tushuncha. Hayolning turlari. Hayolning inson hayoti va ijodiy faoliyatida ahamiyati. Sport faoliyatida hayolning roli. Tafakkur va nutq Tafakkur to’g’risida tushuncha. Tafakkur bilish faoliyatining yuksak formasi ekani. Tafakkurning nerv-fiziologik asoslari. Tafakkur formalari.Tafakkurning turlari. Sport faoliyatida tafakkurning ahamiyati. Til va nutq haqida tushuncha. Nutqning ijtimoiy-sosial xarakteri. Nutqning funksiyalari. Nutqning turlari. Jismoniy tarbiya va sportda muloqot va nutqning ahamiyati. Xotira, diqqat. Xotirahaqida tushuncha va uning odam faoliyatidagi ahamiyati. Assosiasiyalarning turlari. Xotirap rosesslari. Xotiraning turlari. Xotiraning individual xususiyatlari. Xarakat malakalarini o’zlashtirishda xotiraning ahamiyati. Diqqat haqida tushuncha. Diqqatning xususiyatlari. Diqqatning turlari. Sport faoliyatida diqqatning ahamiyati va uning rivojlantirish yo’llari. Emotsiya va his - tuyg’ular Emotsiya va xis tuyg’ulari haqida tushuncha. Xissiyotning klassifikasiyasi. Stenik va astenik xislar. Yuksak xislar. Ma’naviy intellektual, estetik. Sport faoliyatida emosiya va xissiyotning ahamiyati. Iroda va irodaviy harakatlar Iroda va irodaviy xarakatlar haqida tushuncha. Irodaning nerv- fiziologik asoslari. Irodaviy xarakatlarning asosiy maxoratlari. Shaxsning irodaviy sifatlari. Sport faoliyatida irodaning ahamiyati. Temperament. Xarakter. Qobiliyat. Temperament haqida tushuncha va uning fiziologik asoslari. Temperament tiplari. Sport bilan shug’ullanishda temperament xususiyatlarining hisobga olinishi. Xarakter xaqida tushuncha. Xarakterning shakillanishida turmush sharoiti, ta’lim va tarbiya xamda faoliyatning roli. Xarakterning fiziologik asoslari. Sport bilan shugillanishda xarakter xislatlarining xisobga olinishi. Qobiliyatlar 27

haqida tushuncha. Qobiliyat va faoliyat, shu jumladan, sport faoliyati. Qobiliyatlarning turlari. Qobiliyatlarning rivojlanish darajasi. Talant va geniallik. Tug’ma layoqatlar. Iste’dod: umumiy va maxsus iste’dod. SPORT PSIXOLOGIYASI Sport psixologiyasining predmeti va vazifalari Sport psixologiyasi psixologiya fanining maxsus amaliy sohasi ekanligi. Sport psixologiyasining vujudga kelishi va tarixiy taraqqiyoti. Jismoniy tarbiya institutlarida sport psixologiyasining ixtisoslashtiruvchi fan sifatida tutgan o’rni va ahamiyati. Sport psixologiyasining vazifalari. Sport faoliyatiga psixologik xarakteristika Sport faoliyati haqida tushuncha. Sport faoliyatining g’oyaviy yo’nalishi va uning motivlari. Sport faoliyatining psixologik xususiyatlari. Reaksiyalar, ularning sport faoliyatidagi axamiyati. Reaksiya turlari. Sport musobaqasining psixologiyasi. Sport musobaqasining psixologik tasnifi. Musobaqa sharoitida sportchilar psixik holatining xilma-xilligi va dinamikasi. Startoldi holatlari. Sport kurashi emosiyalariga xarakteristika. Sportchini musobaqadan so’ng gipsixik holatlari. Sportchini texnik jixatdan tayyorlashning psixologik asoslari Sportchini texnik jixatdan tayyorlash haqida tushuncha. Malakalarining shakllanishi xarakatning texnikasini o’zlashtirish jarayoni ekani. Mashq egri chizig’I va uning psixologik taxlili. Malakalarining ko’chishi, interferensiya va deavtomatizasiyasi. Sportda ixtisoslashtirilgan idroklar. Har xil sport turlarida ixtisoslashtirilgan idroklarning xarakteristikasi. Sportchini taktik jixatdan tayyorlashning psixologik asoslari. Sportchini taktik jixatdan tayyorlash haqida tushuncha. Sportda taktik tafakkurning psixologik hususiyatlari. Taktik planni tuzish va uning sportchi harakati jarayonida amalga oshirishning psixologik xususiyatlari. Antisipasiya (oldindan payqay olish) uning mazmuni va harakatlarini bajarishdagi ahamiyati. Yakka guruh va komanda taktik harakatlarining psixologik xususiyatlari. Sportchini psixologik jixatdan tayyorlashning asoslari va bo’lajak musobaqaga psixologik tayyorlash. 28

Sportchini psixologik jixatdan tayyorlash xaqida umumiy tushuncha. O’quv-tarbiya jarayonida psixologik tayyorlashning maqsadi, vazifalari, o’rni va ahamiyati. Psixologik tayyorlashning turlari. Psixologik tayyorgarlikni tashkil etish. Sportchini umumiy psixologik tayyorlash, uning vazifasi va mazmuni. Sportchining bo’lajak musobaqaga tayyorgarlik sistemasi. Psixik tayyorgarlik holatining shakllanishi. Sportchining konkret musobaqaga psixologik tayyorlashning mazmuni. Sportchining musobaqaga psixik tayyorgarlik holati diagnostikasi. Sportchini irodaviy tayyorlash. Irodaviy tayyorlash –sportchini psixologik tayyorlashning muhim qismi sifatida. Irodaviy tayyorlashni asosiy vazifasi.Sportchining muhim irodaviy sifatlari. Sport turlari bo’yicha irodaviy sifatlarni tasnifi Irodaviy zo’rberishni turlari obyektiv va subyektiv qiyinchiliklar va ularni bartaraf etish Sportda irodaviy sifatlarni rivojlantirishning psixologik tamoyillari va metodik usullari. Mashg’ulot jarayonida irodaviy zo’r berishni tarbiyalash. Jismoniy tarbiya o’qituvchisi, trenerni psixologik tavsifi. Faoliyat xaqida tushuncha. Jismoniy tarbiya o’qituvchisi, trenerni faoliyat tuzilishi, faoliyat shakllari, funksiyalari. Jismoniy tarbiya o’qituvchisi, trenerni faoliyat uslublari. Faoliyat samaradorligini ko’rsatgichlari. Amaliy mashg’ulotlarni tashkil etish bo`yicha uslubiy ko`rsatmalar Fan bo`yicha amaliy mashg’ulotlar namunaviy o`quv rejada ko`zda tutilmagan. Labaratoriya ishlarini tashkil etish bo`yicha uslubiy ko`rsatmalar Laboratoriya mashg’ulotlari mavzulari bo’yicha tavsiya qilingan psixologik treninglarni maqsad va vazifalarini aniqlab ularni guruh a’zolarida qo’llaydilar. Talabalar mustaqil tayyorgarlik ko’rib, olib borgan izlanishlari bo’yicha bilim va ko’nikmalarini dars vaqtida himoya qiladi. Labaratoriya mаshg’ulоti mavzulаri: 1. Psixikaning nerv fiziologik asoslari va oliy nerv faoliyatining asosiy qonuniyatlari 2. Shaxsini diagnostika qilishning o’ziga xos jihatlari . 3. Ko’rish, eshitish, muskul-xarakat muvozanat sezgilari. Sezgirlik va sezgi chegaralari. 4. Fazoni,vaqtni va xarakatni idrok qilish . 5. Tassavvur va xayolning individual xususiyatlarini tekshirish . 29

6. Tafakkurni eksperemental o’rganish . 7. Xotira jarayonini individual xususiyatlarini tekshirish . 8. Diqqatni asosiy xususiyatlarini tekshirish . 9. Iroda va irodaviy harakatlar (sifatlar)ning o’rganish . 10. Xissiyot va emosiyani o’rganish . 11. Temperamentni diagnostika qilish . 12. Xarakter va qobiliyatni o’rganish . 13. Sport faoliyatining psixologik hususiyatlari . 14. Trener-sportchi munosatlarini o’rganishning psixologik omillar . 15. Reaksiya va uning sport faoliyatidagi ahamiyati . 16. Emosiyaning sportchi harakati maxsuldorligiga ta’siri . 17. Sportchi faoliyatiga stress omillarini ta’sirini o’rganish . 18. Xar xil sport turlarida xarakat malakalarining psixologik xususiyatlari . 19. Sportchining taktik tafakkuri . 20. Sportchini musobaqaga psixologik tayyorlash . 21. Irodaviy sifatlar rivojlanishinin psixologik tahlili . 22. Ayrim sport turlarini psixologik tavsifi . Talabalar uchun talablar - o ‘qituvchiga va guruhdoshlarga nisbatan hurmat bilan munosabatda bo‘lish; - universitet ichki tartib - intizom qoidalariga rioya qilish; - uyali telefonni dars davomida o‘chirish; - ma’ruzalarni to’liq yozib bo’rish; - berilgan uy vazifasi va mustaqil ish topshiriqlarini o‘z vaqtida va sifatli bajarish; - ko‘chirmachilik (plagiat) qat’iyan man etiladi; - darslarga qatnashish majburiy hisoblanadi, dars qoldirilgan holatda qoldirilgan darslar qayta o‘zlashtirilishi shart; - darslarga oldindan tayyorlanib kelish va faol ishtirok etish; - talaba o‘qituvchidan so‘ng, dars xonasiga - mashg‘ulotga kiritilmaydi; - talaba reyting ballidan norozi bo‘lsa e’lon qilingan vaqtdan boshlab 1 kun mobaynida apellyatsiya komissiyasiga murojat qilishi mumkin Elektron pochta orqali munosabatlar tartibi Professor-o‘qituvchi va talaba o‘rtasidagi aloqa elektron pochta orqali ham amalga oshirilishi mumkin, telefon orqali baho masalasi muhokama qilinmaydi, baholash faqatgina institut hududida, ajratilgan xonalarda va dars davomida amalga oshiriladi. Elektron pochtani ochish vaqti soat 15.00 dan 20.00 gacha Fan mavzulari va unga ajratilgan soatlar taqsimoti: “Psixologiya va sport psixologiyasi” fanidan mashg‘ulotlarning mavzular va soatlar 30

bo‘yicha taqsimlanishi: t/r Mavzular nomi Jami soat Ma ’ ru za Seminar mashg’ul ot Mustaq il tahlim Jami 1. Psixologiyaning predmeti va vazifalari usullari 14 2 4 8 2. Shaxs psixologiyasi 10 2 4 4 3. Sezgi va idrok 6 2 4 - 4. Tasavvur va xayol 4 2 2 - 5. Tafakkur nutq 8 2 2 4 6. Xotira va diqqat 6 2 4 - 7. Emosiya va xis-tuyg’ular 6 2 2 4 Iroda va irodaviy xarakatlar 4 2 - Temperament, xarakter, qobiliyat 16 2 4 10 Sport psixologiyasining predmeti va vazifalari. Sport faoliyatiga psixologik xarakteristika. 16 2 4 10 Sport musoboqasiga psixologik tavsif 4 2 2 - Sportchini texnik jixatdan tayyorlashning psixologik asoslari 6 2 4 - Sportchini taktik jixatdan tayyorlashning psixologik asoslari 4 2 2 - Sportchini psixologik jixatdan tayyorlashning asoslari 10 2 2 6 Sportchini irodaviy tayyorlash 4 2 2 - Jismoniy tarbiya o’qituvchisi, trenerni psixologik tavsifi 8 2 2 4 Jami soatlar 126 32 44 50 Talabalar bilimini baholash tizimi: “Psixologiya va sport psixologiyasi” fani bo’yicha reyting jadvallari, nazorat turi, shakli, soni hamda har bir nazoratga ajratilgan maksimal ball, shuningdek joriy va oraliq nazoratlarining saralash ballari haqidagi ma’lumotlar fan bo’yicha birinchi mashg’ulotda talabalarga e’lon qilinadi. 31

Fan bo’yicha talabalarning bilim saviyasi va o’zlashtirish darajasining Davlat ta’lim standartlariga muvofiqligini ta’minlash uchun quyidagi nazorat turlari o’tkaziladi: joriy nazorat (JN) - talabaning fan mavzulari bo’yicha bilim va amaliy ko’nikma darajasini aniqlash va baholash usuli. Joriy nazorat fanning xususiyatidan kelib chiqqan holda amaliy va laboratoriya mashg’ulotlarda, og’zaki so’rov, test o’tkazish, suhbat, laboratoriya topshiriqlarini himoya qilishi va uy vazifalarini tekshirish va shu kabi boshqa shakllarda o’tkazilishi mumkin; oraliq nazorat (ON) - semestr davomida o’quv dasturining tegishli (fanlarning bir necha mavzularini o’z ichiga olgan) bo’limi tugallangandan keyin talabaning nazariy bilim va amaliy ko’nikma darajasini aniqlash va baholash usuli. Oraliq nazorat bir semestrda ikki marta o’tkaziladi va shakli (yozma, og’zaki, test va hokazo) o’quv faniga ajratilgan umumiy soatlar hajmidan kelib chiqqan holda belgilanadi; yakuniy nazorat (YaN) - semestr yakunida muayyan fan bo’yicha nazariy bilim va amaliy ko’nikmalarni talabalar tomonidan o’zlashtirish darajasini baholash usuli. Yakuniy nazorat asosan tayanch tushuncha va iboralarga asoslangan “Yozma ish” yoki “Test” shaklida o’tkaziladi. ON o’tkazish jarayoni kafedra mudiri tomonidan tuzilgan komissiya ishtirokida muntazam ravishda o’rganib boriladi va uni o’tkazish tartiblari buzilgan hollarda, ON natijalari bekor qilinishi mumkin. Bunday hollarda ON qayta o’tkaziladi. Oliy ta’lim muassasasi rahbarining buyrug’i bilan ichki nazorat va monitoring bo’limi rahbarligida tuzilgan komissiya ishtirokida YaN ni o’tkazish jarayoni muntazam ravishda o’rganib boriladi va uni o’tkazish tartiblari buzilgan hollarda, YaN natijalari bekor qilinishi mumkin. Bunday hollarda YaN qayta o’tkaziladi. Talabaning bilim saviyasi, ko’nikma va malakalarini nazorat qilishning reyting tizimi asosida talabaning fan bo’yicha o’zlashtirish darajasi ballar orqali ifodalanadi. «Axborot tizimlari» fani bo’yicha talabalarning semestr davomidagi o’zlashtirish ko’rsatkichi 100 ballik tizimda baholanadi. Ushbu 100 ball baholash turlari bo’yicha quyidagicha taqsimlanadi: Ya.N.-30 ball, qolgan 70 ball esa J.N.-35 ball va O.N.-35 ball qilib taqsimlanadi. Ball Baho Talabalarning bilim darajasi 86-100 А’lo Xulosa va qaror qabul qilish. Ijodiy fikrlay olish. Mustaqil mushohada yurita olish. Olgan bilimlarini amalda qo’llay olish. Mohiyatini tushuntirish. Bilish, aytib berish. Tasavvurga ega bo’lish. 71-85 Yaxshi Mustaqil mushohada qilish. Olgan bilimlarini amalda qo’llay olish. Mohiyatini tushuntirish. Bilish, aytib berish. Tasavvurga ega bo’lish. 32

55-70 Qoniqarli Mohiyatini tushuntirish. Bilish, aytib berish Tasavvurga ega bo’lish. 0-54 Qoniqarsiz Aniq tasavvurga ega bo’lmaslik. Bilmaslik. Talabalar ON dan to’playdigan ballarning namunaviy mezonlari • F an bo’yicha saralash bali 55 ballni tashkil etadi. Talabaning saralash balidan past bo’lgan o’zlashtirishi reyting daftarchasida qayd etilmaydi. • Talabalarning o’quv fani bo’yicha mustaqil ishi joriy, oraliq va yakuniy nazoratlar jarayonida tegishli topshiriqlarni bajarishi va unga ajratilgan ballardan kelib chiqqan holda baholanadi. • Talabaning fan bo’yicha reytingi quyidagicha aniqlanadi: K =V O’/ 100 bu erda: V- semestrda fanga ajratilgan umumiy o’quv yuklamasi (soatlarda); O’ - fan bo’yicha o’zlashtirish darajasi (ballarda). • Fan bo’yicha joriy va oraliq nazoratlarga ajratilgan umumiy ballning 55 foizi saralash ball hisoblanib, ushbu foizdan kam ball to’plagan talaba yakuniy nazoratga kiritilmaydi. • Joriy JN va oraliq ON turlari bo’yicha 55bal va undan yuqori balni to’plagan talaba fanni o’zlashtirgan deb hisoblanadi va ushbu fan bo’yicha yakuniy nazoratga kirmasligiga yo’l qo’yiladi. • ON va YaN turlari kalendar tematik rejaga muvofiq dekanat tomonidan tuzilgan reyting nazorat jadvallari asosida o’tkaziladi. YaN semestrning oxirgi 2 haftasi mobaynida o’tkaziladi. • JN va ON nazoratlarda saralash balidan kam ball to’plagan va uzrli sabablarga ko’ra nazoratlarda qatnasha olmagan talabaga qayta topshirish uchun, navbatdagi shu nazorat turigacha, so’nggi joriy va oraliq nazoratlar uchun esa yakuniy nazoratgacha bo’lgan muddat beriladi. • Talabaning semestrda JN va ON turlari bo’yicha to’plagan ballari ushbu nazorat turlari umumiy balining 55 foizidan kam bo’lsa yoki semestr yakuniy joriy, oraliq va yakuniy nazorat turlari bo’yicha to’plagan ballari yig’indisi 55 baldan kam bo’lsa, u akademik qarzdor deb hisoblanadi. • Talaba nazorat natijalaridan norozi bo’lsa, fan bo’yicha nazorat turi natijalari e’lon qilingan vaqtdan boshlab bir kun mobaynida fakultet dekaniga ariza bilan murojaat etishi mumkin. Bunday holda fakultet dekanining taqdimnomasiga ko’ra rektor buyrug’i bilan 3 (uch) a’zodan kam bo’lmagan tarkibda apellyatsiya komissiyasi tashkil etiladi. • Apellyatsiya komissiyasi talabalarning arizalarini ko’rib chiqib, shu kunning o’zida xulosasini bildiradi. • Baholashning o’rnatilgan talablar asosida belgilangan muddatlarda o’tkazilishi hamda rasmiylashtirilishi fakultet dekani, kafedra muduri, o’quv- uslubiy boshqarma hamda ichki nazorat va monitoring bo’limi tomonidan nazorat qilinadi. Talabalar ON dan to’playdigan ballarning namunaviy mezonlari № Ko’rsatkichlar О N ballari макс 1-ОН 2-ОН 33

1 2 3 Darslarga qatnashganlik darajasi. Ma’ruza darslaridagi faolligi, konspekt daftarlarining yuritilishi 6 0-3 0-3 Talabalarning mustaqil ta’lim topshiriqlarini o’z vaqtida va sifatli bajarishi va o’zlashtirish. 6 0-3 0-3 Og’zaki savol-javoblar, kollokvium va boshqa nazorat turlari natijalari bo’yicha 23 0-12 0-11 Jami ON ballari 35 1 7 1 8 Talabalar JN dan to’playdigan ballarning namunaviy mezonlari № 1 2 3 Ko’rsatkichlar JN max 1- JN 2- JN Darslarga qatnashganlik va o’zlashtirishi darajasi. Amaliy va laboratoriya mashg’ulotlardagi faolligi, amaliy mashg’ulot daftarlarining yuritilishi va holati 6 0-3 0-3 Mustaqil ta’lim topshiriqlarining o’z vaqtida va sifatli bajarilishi. Mavzular bo’yicha uy vazifalarini bajarilish 6 0-3 0-3 Laboratoriya topshiriqlarini bajarishi va himoya qilish darajasi. 23 0-12 0-11 Jami JN ballari 35 18 17 Yakuniy nazorat “Yozma ish” shaklida belgilangan bo’lsa, u holda yakuniy nazorat 30 ballik “Yozma ish” variantlari asosida o’tkaziladi. Agar yakuniy nazorat markazlashgan test (100 ta savol) asosida tashkil etilgan bo’l sa, shundan fan bo’yicha yakuniy nazorat har bir talabaga 30 ta test savoli asosida 30 ball asosida amalga oshiriladi . Yakuniy nazorat “ TEST” asosida baholash mezoni Yakuniy nazorat “Test” shaklida amalga oshirilganda, sinov ko’p variantli usulda o’tkaziladi. Har bir savol sodda va murakkabligiga qarab belgilangan tartibda baholanadi. Nazariy savollar fan bo’yicha tayanch so’z va iboralar asosida tuzilgan bo’lib, fanning barcha mavzularini o’z ichiga qamrab olgan. Har bir savolga to’g’ri javoblar bo’yicha o’zlashtirish ko’rsatkichi 1 ball oralig’ida baholanadi. Talaba maksimal 30 ball to’plashi mumkin. Test sinov bo’yicha umumiy o’zlashtirish ko’rsatkichini aniqlash uchun variantda berilgan savollarning har biri uchun berilgan javoblarga qo’yilgan o’zlashtirish ballari qo’shiladi va yig’indi talabaning yakuniy nazorat bo’yicha o’zlashtirish balli hisoblanadi. Asosiy adabiyotlar: 1. G’oziyevE.G’. “Umumiy psixologiyasi”. T. “O’qituvchi”. 2010 y. 2. GapparovZ.G. “Sportivnayapsixologiya”. Uchebnikdlyastud. in-ta fizkulturiyMViSSOruz.-T.:000 "Mexridare",2009 yil. 3. GapparovZ.G. “Spor t psixologiya si ” . "Mexridar yo " MCHJ ,20 11 yil . Qo‘shimcha adabiyotlar: 1. G’oziyev E.G’. “Pedagogik psixologiya asoslari”. T. 34

ToshDU, 1995 y. 2. DaminovQ., OtaaliyevU., IbrohimovaX. “Psixologiyadan seminar va laboratoriya mashg’ulotlari”, T., “O’qituvchi”, 1994 y. 3. Rodionov.A.V. Psixologiya fizicheskogo vospitaniya i sporta - M.: Akademicheskiy proyekt, 2004 y. 4. Rodionov.A.V.Praktika psixologii sporta – Tashkent: Lider Press, 2008 y. 5. Gapparov .Z.G.Yakkakurashchilarni psixologik tayyorlash.T.:2010 y. 6. G’oziyevE.G’. “Umumiypsixologiya”. 1-2 tom .T. “Universitet”. 2002 y. 7. GapparovZ.G. Psixologicheskaya potgotovka futbolista// Futbol: uchebnik/ Pod.red.R.E.Nurimov.-T.: UzGIFK. 2005. 8. RodionovA.V. “Praktika psixologiya sporta” Tashkent : “Lider -Press ” 2008 y. 9. RomanovaYe.S. Psixodiagnostika : Uchebnoyeposobiye.- SPb.: Piter.2006 10. MarishukV., Bludov Yu., Plaxtiyenko V., Seroval. Metodiki psixodiagnostiki v sporte. –M.:FiS,1990. 11. Umumiy psixologiya Petrovskiy A.V. taxririostida. T. “O’qituvchi”. 1992 y. 12. Ueyinberg R.S. gould. D. Osnovi y psixologi I sporta I fizicheskoy kulturiy.-K.-2001. 13. Tursunova M.A., GapparovZ.G “Sport psixologiyasi” laboratoriya mashg’ulotlari uchun uslubiy qo’llanma. T.2006 y. 14. Gapparov Z.G., Tursunova M.A., Sayitmetova Z.T. “Psixologiya” laboratoriya mashg’ulotlari uchun uslubiy qo’llanma. T. 2006 y. 2.2. СПОРТЧИЛАРНИ ТЕХНИК ТАЙЁРЛАШНИНГ ПСИХОЛОГИК АСОСЛАРИ МАВЗУСИ БЎЙИЧА МАЪРУЗА МАТНИ 1-§. Спортчининг техник тайёргарлиги ва унинг психологик хусусиятлари тўғрисида умумий тушунча 2-§. Ҳаракат малакалари техник тайёргарликнинг асоси сифатида 3-§. Малакаларда онгнинг ўрни 4-§. Ҳаракат малакаларини шакллантириш жараёни 5-§. Ҳаракат малакаларини шакллантириш босқичлари 35

6-§. Ҳаракатларни эгаллашда уларни тасаввур қилишнинг ўрни 7-§. Спортдаги ихтисослаштирилган идроклар тўғрисида тушунча 8-§. Ихтисослаштирилган идрокнинг физиолигик асослари 9-§. Ихтисослаштирилган идрокнинг тавсифи 10-§. Реакциялар тўғрисида тушунча 11-§. Реакциянинг якуний ёки эффектор даври 12-§. Реакциянинг оддий ва мураккаб турлари тўғрисида тушунча 1-§. Спортчининг техник тайёргарлиги ва унинг психологик хусусиятлари тўғрисида умумий тушунча Спортчини техник жиҳатдан тайёрлаш бу спортчини муайян спорт тури хос бўлган ҳаракатларни бажариш усулларини эгаллаши ва уларни такомиллаштиришдан иборат бўлган педагогик жараёндир. Спорт ҳаракатларининг техник усуллари хар хил спорт турларида турлича психологик тузилишга э га бўлади. Айрим спорт турларида, масалан, гимнастикада бу хатти-ҳаракатлар гарчи уларни бажариш спортчидан жуда катта жисмоний куч ишлатишни талаб этс а-да, ўз э лементларининг ниҳоятда юқори даражада мувофиқлаштирилганлиги, улардаги уйғунлик ва гўзаллик билан ажралиб туриши, енгил бажарилиши ва ташқи томондан қаралганда ҳеч бир зўриқишларсиз адо э тилиши зарур. Бунда спортчиларнинг диққат-эътибори ўз хатти-ҳаракатларини техник жиҳатдан тўғри бажаришга қаратилади. Бунга эса , улардаги проприоцептив, мускул-ҳаракат ва вестибуляр сезгиларнинг юқори даражадаги ривожлантирилиши натижасида э ришилади. Ташқи предметларнинг ўзига хослигини идрок этиш, ўз вақтида ва аниқ равишда уларга нисбатан реакция билдириш гимнастика техникасида ИИ даражали, ёрдамчи ахамиятга эга. (таяниб сакрашда кетма-кет, ёнма-ён брусслардан сакраб тушишда гимнастика дастурини (снарядини) идрок этиш.) Яккакурашлар ва спорт ўйинлари каби спорт турларидаги спорт ҳаракатлари техникасининг психологик тузилиши бошқача кўринишга эга. Бу ерда техниканинг енг асосий элементи бўлиб ташқи муҳит билан ўта нозик равишда ўзаро алоқада бўлиш хизмат қилади: техник услублар (рақибни алдаб ўтиш, коптокни ўз шерикларига узатиш, яқин ва узоқ масофадан туриб рақибга зарба бериш ва ҳоказолар) улар ҳали тугалланмаган, шаклланмаган ҳолда ҳам кўп жиҳатдан ташқи муҳит билан боғлиқ бўлади, яъни спортчини ўз вақтида ва аниқ реакция билдиришга мажбур қиладиган қўзғатишларга боғлиқ бўлади. Бундай спорт турларида техниканинг энг муҳим ва асосий психологик элементи ташқи қўзғатувчиларга нисбатан қайтарила диган жавоб реакция си жараёнлари, уларнинг юқори тезлиги ва аниқлиги ҳисобланади. Шу сабабли ҳам бу спорт турларида спортчининг ҳаракатларини тўғри мувофиқлаштириш ўз-ўзидан 36

эмас, балки спорт курашида юзага келган вазиятлардаги муҳим ўзига хосликлардан огоҳ этувчи қўзғалишлар ҳам муҳим аҳамият касб этади. 2-§. Ҳаракат малакалари техник тайёргарликнинг асоси сифатида Машқлар техникасини э галлаш ўз мазмунига кўра спорт ҳаракатлари малакасини эгаллашдан иборат. Шунинг учун ҳам спортчиларни техник тайёрлашнинг марказий психологик муаммоси бу − ҳаракат малакаларини шакллантириш ва уларнинг ишлата билиш масаласидан иборатдир. Ҳаракат малакалари дейилганда нималар тушунилади? Ҳаракат малакалари дейилганда машқлар жараёнида маълум мукаммаллик даражасига етказилган, тез, аниқ ва вақтни тежаган ҳолда юқори сифат ва миқдорий натижа билан бажариладиган яхлит ҳаракат тушунилади. Юқоридаги таърифдан келиб чиқиб айтиш мумкинки , малакаларга қуйидаги ҳусусиятлар хосдир: 1. Ҳаркатларни аниқ бажариш, яъни хатоларга йўл қўймаслик. 2. Ҳаракатларни бажаришдаги енгиллик, бу қўшимча зўриқишлар, ортиқча куч сарфлашнинг йўқлиги билан боғлиқ. 3. Мукаммалликка эришилган ҳаракатлар тез бажарилади. 4. Малакалар ҳамиша яхлитлик ҳарактерига эга бўлади. Физиологик механизми бўйича малакалар динамик ҳаракат стереотипларидан иборатдир. Улар фаолиятдаги борлиқнинг биринчи ва иккинчи сигнал тизимлари орасидаги ўзаро муносабатлар асосида шаклланади. 3-§. Малакаларда онгнинг ўрни Бирор бир ҳаракат ни изчил равишда такрорла ш натижасида улар аста- секин автоматлашади ва малакага айланади. Бош мия қобиғида шаклланган мустаҳкам асаб толалари ушбу хатти-ҳаракатларни бажаришни осонлаштиради. Натижада харакатланиш малакаси ташкил топгандан сўнг кишидаги мазкур харакатнинг бажарилиши устидан онгнинг амалга оширадиган назорати пасаяди. Бу назорат энди мия қобиғининг бироз тормозланган қисмлари ҳисобига амалга оширилади. Шу сабабли ҳам одам юриб кетаётиб ҳам газета, журналларни ўқиши, бирор бир масала хусусида ўйлаб бориши ва хоказоларни амалга ошириши мумкин. Бироқ бу ҳолат кескин ўзгариши ҳам мумкин, масалан пиёда юриб бораётган кишининг олдига бошқачароқ, унга муайян масофани энг юқори тезликда босиб ўтиш вазифаси қўйилганда. Максимал суръатлар билан ишлаш эса, кишидан ўта зўриқишни, диққатни тўла - тўкис мазкур ишга қаратишни тақозо этади, зеро энг кичик даражадаги чалғиш ҳам иш суръатини пасайтириб юборади. Кўриниб турганидек, юқоридаги мисолда одатий автоматлаштирилган ҳаракатлар мия қобиғининг тормозланган қисмлари билан эмас, балки кучли тарзда қўзғатилган мия қобиғи қисмлари орқали амалга оширилади. Бундай ҳолат спорт фаолиятига бевосита хосдир. 37

Ушбу ҳолатларнинг барчаси киши томонидан агар у ўз ҳолатини сўз билан ифодалаб бера олса, англанади. Агарда сўз билан ифодалаб бера олмаса, демак, англанмайди. Бу борада махсус ўтказилган тажрибалар (Р.С.Абелская, Д.Я.Богданова ва бошқалар) шуни кўрсатдики, бажарилган ишлардаги, уларнинг энг умумий ва муҳим жиҳатлари билан боғлиқ бўлган асосий бўғин ва ўрганилган ҳаракатлар бўғини англанган бўлиб қолади. Шунингдек ҳаракатни бажаришнинг умумий йўналиши ва амалга оширилган харакатларнинг меъёри ҳам англанади. Шунингдек ҳаракатларни бажаришда йўл қўйилган хатоларнинг англаниши ҳам кескин кўтарилади. Зарур ҳолатларда ҳаракатларнинг амплитудасидан фойдаланиб, унинг йўналишини, кучини, тезлигини ва хоказоларни аниқлаш мумкин. Бу эса, агар зарурият туғилиб қолса, ҳаракатларни бажаришни ихтиёрий равишда бошқариш имкониятини беради. Юқорида айтилганларнинг барчаси албатта, айрим ҳолларда ёдланиб қолинган ҳаракатларни бажаришда ҳам англанмаган ҳаракатлар содир этилиши мумкинлигини истисно этмайди (уйқуда, қўрқув остида ва хоказоларда). Спорт ҳаракат малакалари техникасини шакллантириш ва такомиллаштириш, тезлик, куч, чидамлилик, эпчиллик каби жисмоний сифатларнинг ривожлантирилиши билан бевосита боғлиқдир. Бинобарин бирор бир машқнинг техниксини онгли равишда эгаллаган спортчи айни пайтда ўзида ушбу турдаги машқни бажариш учун зарур бўладиган жисмоний сифатларни ривожлантиради, бу сифатларни ривожлантириш орқали эса ўрганаётган машқнинг техникасини такомиллаштиради. 4-§. Ҳаракат малакаларини шакллантириш жараёни Спортда харакат малакаларини шакллантириш жараёни бошидан охиригача онгли жараёндир. Уни ўрганилаётган ҳаракатнинг ҳам сон, ҳам сифат жиҳатидан такомиллаштирилиш жараёни, деб тушуниш лозим бўлади. Малакаларни шакллантириш динамикаси турли сон кўрсаткичларида (сонияларда, метр ва сантиметрларда, килограммларда, йўл қўйилган хатолар сонида ёки уларнинг катталигида ва ҳоказоларда) ифодаланиши ва чизма тарзида тақдим этилиши мумкин. Уларнинг чизма тарзидаги ифодаси “машқнинг эгри чизиғи” деб аталади (А.С.Пуни) 1 -расм. Сонга оид кўрсаткичларнинг таҳлили асосида, машқ жараёнида малаканинг шаклланишига оид умумий характеристикага тегишли бир қатор қонуниятлар аниқланди. Улар асосан қуйидагилардан иборат: 1. Малаканинг шаклланиши мобайнида ўсиш секинлашади. 38

1 -расм. Ўқитиш усулига боғлиқ равишда рапира билан нишонга уриш малакасини егаллаш жараёнидаги машқнинг егри чизиғи. 2. Малакани шакллантиришдаги муваффақият малакани эгаллаётган шахснинг индивидуал хусусиятларига боғлиқ. Бу хусусиятлар мазкур жараёнга ижобий ёки салбий таъсир кўрсатиши мумкин. Улар малакани эгаллаётган шахснинг қобилиятлари, характери, ўтмишдаги тажрибаси ва унинг шахсиятига тегишли бошқа қатор жиҳатлари билан чамбарчас боғлиқдир. 3. Малакани шакллантиришда ўқитиш усулига, шунингдек ўқитувчи - мураббийга ҳам боғлиқ. 4. Малакани шакллантириш жараёни сакрашлар тарзида кечади: унда тез ривожланиш даврлари, вақтинча тўхталиб туриш даврлари, (эгри чизиқда улар платони ҳосил қилади) малаканинг ривожланишида баъзан вақтинчалик пасайиш, ортга чекиниш ҳолатлари ҳам юз бериши мумкин. Малакани шакллантириш жараёнида вақтинчалик тўхтаб туриш ҳолатлари ҳам кузатилади, шунингдек шундай пайтлар ҳам бўладики, машқнинг эгри чизиғи горизонтал бўлиб боради. Машқнинг эгри чизиғидаги бундай кесимни “плато” деб атайдилар ( 1 -расмга қаранг). Илмий психология (С.Г.Геллерштейн) “платони” малакани эгаллаш жараёнида ҳаракатни бажариш борасидаги янги механизмларни, янги услубларни киритишнинг яширин даври сифатида изоҳлайди. “Плато” юзага келганда унинг пайдо бўлиш сабабларини излаб топиш лозим, аксарият ҳолларда уларнинг пайдо бўлишига спортчидаги ҳаракатланиш сифатларининг яхши ривожланмаганлиги, техника деталларининг спортчи индивидуал ҳусусиятларига мувофиқ эмаслиги, уларга юкланаётган жисмоний зўриқишларнинг ҳаддан ошиб кетиши ёки аксинча камлиги ва хоказолар сабаб бўлади. Машқнинг эгри чизиғида нафақат платолар ҳосил бўлади, балки малака ривожланишининг ортга кетишини кўрсатувчи пасайишлар ҳам ифодаланади. Эгри чизиқнинг бундай пасайишлари бир лаҳзалик бўлади, бироқ баъзан улар барқарорлик касб этиши ҳам мумкин. 39

Эгри чизиқнинг бир лаҳзалик пасайишлари кўплаб сабабларга кўра юз беради, уларга қуйидагиларни киритиш мумкин: ўқувчиларнинг ёмон кайфияти ёки ўзларини нохуш ҳис этишлари, чарчоқ, диққатчанликнинг сусайиши, малака ҳаракатлари тузилишига янги элементни киритилиши. Натижаларнинг бир лаҳзалик пасайиши у қадар хавфли эмас. Натижаларнинг барқарор пасайиши ҳам юз бериши мумкин. унинг сабаблари - тайёргарлик машқларини тўхтатиб қўйиш, машқни бажаришнинг янги усулларини эгаллаш, бирор бир касалликнинг бошланиши, ҳаддан ташқари ҳолдан тойиш (ўта машқланиш натижасида) ва хоказолар бўлиши мумкин шунинг учун ҳам уларнинг сабаблари аниқлангач зарур чораларни кўрилиши лозим. 5-§. Ҳаракат малакаларини шакллантириш босқичлари Ҳаракат малакаларини шакллантириш давомийлиги турличадир. У ўрганилаётган ҳаракатнинг мураккаблигига, уни ўрганаётган спортчининг мазкур хатти-ҳаракатларни ўзлаштиришга қай даражада тайёр эканлигига ва бошқа бир қатор омилларга боғлиқ бўлади. Ҳар қандай давомийликда ҳам ушбу жараёнда 3 та босқични ажратиб кўрсатишади. Бу босқичлар қуйидагилардан иборат: 1. Ўрганилаётган машқни умумий тарзда билиб олиш учун умумий асосларни эгаллашнинг дастлабки босқичи; 2. Ҳаракатни деталлар бўйича унинг фазовий, вақт, куч, мувофиқлаштириш ва бошқа томонларига кўра бажариш техникасини эгаллаш ҳамда уларни ягона яхлит ҳаракатга умумлаштириш босқичи. 3. Ҳаракатни эгаллашни мустаҳкамлаш ва мукаммаллаштириш босқичи, яъни уни ўрганилган ҳаракат даражасига, малака даражасига етказиш босқичи. Биринчи босқичда машқни ўрганаётган спортчилар олдидаги асосий вазифа, ўрганилаётган машқ хақида тўғри тасаввурни шакллантиришдан иборатдир. Ушбу босқичда спортчиларнинг кўриш орқали ҳосил бўладиган тасаввурлари асосий рол ўйнайди. Бу даврда уларнинг мускул—ҳаракат сезгилари ва тасаввурлари ҳали у қадар мукаммалашмаган ва мавҳум бўлади. Спортчи ўзи бажараётган ҳаракатларнинг моҳиятига етарли даражада аҳамият қаратмайди, чунки унинг бутун диққат эътибори мазкур машқни умумий тарзда бажаришга қаратилган бўлади. Агар ундан ушбу машқни бажаришдаги аниқлик ҳақида сўралганда, илк бор бу машқни бажараётганлар ушбу машқдаги хатти-ҳаракатлар кетма-кетлигини аниқ тавсифлаб бера олмайдилар. Бу ҳолат шундан далолат берадики, ҳаракат малакаларни шакллантиришнинг дастлабки босқичида спортчилар томонидан тўғри хатти- ҳаракатлар гарчи бажарилаётган машқ ҳақида, унинг мазмуни ҳақида бир неча бор оғзаки таҳлиллар айтилган бўлсада, интуитив, яъни ўзлари ҳали яхши англамаган тарзда амалга оширилади. Малакаларни эгаллашнинг дастлабки босқичида ҳаракатни тўғри ёки нотўғри эканлигини англаш жараёнининг сўз ва фикрга асосланувчи жиҳатларига алоҳида эътибор қаратилади. Шунинг учун ҳам бу босқичда 40

барча хатти-ҳаракатларни кўриш орқали идрок этилишини сўз билан тавсифлаш ҳамда унинг батафсил чизмасини қўллаш мақсадга мувофиқдир. Шуни ҳам доимо эсда тутиш керакки, ушбу босқичда спортчиларда фақат тўғри ҳаракатларни шакллантирмоқ лозим. Иккинчи босқичда мускул ҳаракат сезгилари анчагина аниқ англана бошлайди. Машқни бажаришда умумий ва алоҳида элементларини идрок этиш шаклланади. Спортчи бир қанча хатоларидан ҳалос бўлади. Машқнинг элементлари орасидаги мантиқий алоқадорликни тушунтириш натижасида унда бажариладиган хатти-ҳаракатлар тўғрисида янада аниқроқ тасаввур ҳосил бўлади. Энди асосий эътибор ҳаракат ва вестибуляр компонентларга қаратилади. Машқларни назорат қилишда кўриш таҳлилаторининг роли пасаяди. Бу мураккаб ҳаракат тимсолини яратишда ўрганилаётган хатти- ҳаракатнинг дастлабки ва кейинги таҳлиллари муҳим рол ўйнайди. Учинчи босқичда малаканинг мустаҳкамланиши ва мукаммаллашиши амалга оширилади. Бу босқичда хатти-ҳаракатлар аниқ ва бир−биридан кескин фарқли тарзда тасаввур этилади. Ҳаракат компоненти асосий ўринни эгаллайди. Кўз билан назорат қилиш зарурияти йўқолади. Машқнинг бир қатор таркибий қисмлари автоматлашади, бунинг эвазига ҳаракатлар тез, аниқ ва тежамкорлик тарзида бажарилади. Ҳаракатланиш малакаларини ривожлантиришнинг 3-босқичи ўта барқарорлиги ва эгилувчанлиги билан ажралиб туради. 6§. Ҳаракатларни эгаллашда уларни тасаввур қилишнинг ўрни Хатти-ҳаракатларни бошқаришда ҳаракатларни тасаввур қилиш энг муҳим ва бирламчи ахамиятга эга. Жисмоний тарбия ва спортдаги машқлар техникасини ўргатиш ўрганилаётган хатти-ҳаракатлар ва улар бажарадиган шарт−шароитлар ҳақида тасаввурни ҳосил қилишдан бошланади. Тасаввур инсон эгаллайдиган ва ўз фаолияти давомида бошқарадиган реал ҳаракатларнинг идеал (яъни амалдаги,онгда шаклланган) образи бўлиб ҳизмат қилади. Айтиш мумкинки, ҳар қандай хатти- ҳаракатни, ҳар қандай жисмоний машқни инсон уни ўзи қандай тасаввур қилса ана шундай бажаради. Бу ҳолат нафақат уни ўрганиш жараёнида, балки доим барқарордир. Масалан, одам велосипедда учишни ўрганган бўлса ва орадан узоқ йиллик танаффус ўтиб кетган бўлса ҳам яна велосипед ҳайдаши учун барча машқларини қайтадан бошлаши керак эмас, у велосипедга ўтиради-ю барча ҳаракатларни тўғри бажариб кетаверади, чунки велосипедни қандай ҳайдаш кераклиги тўғрисидаги тасаввурлар унинг узоқ муддатли хотирасида сақланиб қолган. Спортнинг барча турларида тайёргарлик машқларини ўтказиш услубига оид замонавий адабиётларда ўрганилаётган машқлар ҳақида тасаввурни ҳосил қилиш вазифаси фақат ўқувнинг дастлабки жараёнларида қўйилмаслиги лозим. Амалда ҳар қандай машқни бажариш техникаси ҳақидаги тасаввурларни шакллантириш ва аниқлаштириш бу машқни 41

бажариш техникаси мукаммал даражага эришмагунча давом эттирилади. Бинобарин, нимани ва қандай мукаммаллаштириш кераклигини олдиндан тасаввур қилмасдан, уни амалда бажариш мутлақо мумкин эмас. Ҳаракатларни тасаввур қилиш функциялари ниҳоятда ҳилма-хилдир. Хатти-ҳаракатларни тасаввур қилиш шундай ўзига ҳос бир дастур сифатида ҳизмат қиладики, ушбу дастурни спортчи муайян ҳаракатлар тизимида олий даражадаги ҳаракат орқали амалга оширмоғи лозим. Бунда ҳаракатлар тасаввурини дастурлаш функциясининг мазмуни ётади. Ва бу ўрганилаётган ҳаракатнинг энг асосий жиҳатлардан бирини ифодалайди. Тасаввурнинг дастурловчи функцияси унинг бошқарув функцияси билан мувофиқ келади. Хатти-ҳаракатни бажаришдан аввалроқ тасаввур идеомотор реакциялар механизми бўйича организмнинг турли органларини ва тизимларини бошқаради, созлайди, таъбир жойиз бўлса организмни у бажариши лозим бўлган фаолиятга ёки бажарадиган хатти-ҳаракатга мос “иш тўлқинга”мувофиқлаштиради. Фаолият давомида қайтувчи алоқа каналлари орқали бош миянинг катта ярим шарларига ҳаракат бажарилишининг ташқи шароитлари ва умуман ҳаракатнинг ўзи ҳақидаги ахборот тўхтовсиз равишда келиб туради. У дастур билан, яъни намуна билан таққосланади. Агар ҳаммаси дастурга мувофиқ кетаётган бўлса, ҳаракат давом эттирилади. Мабодо, ҳаракатлар тизимининг ўзида ҳаракатни бажаришнинг ташқи шартлари ёҳуд дастур (намуна) билан номувофиқлик юзага келадиган бўлса, хатти-ҳаракатларга зарурий ўзгартиришлар киритилади. Ҳаракатларни тасаввур қилишнинг бошқарув функцияси ҳаракатлар тугаллангандан кейин ҳам намоён бўлади (гимнастика комбинасияси, белгиланган масофага югуриш, енгил атлетикага оид улоқтиришларда ва сакрашлардаги навбатдаги уринишдан сўнг ва хоказо). Ҳаракатларни тугатгач одатда спортчилар, ўша ҳаракатни бажариш чоғидаги ўзларида пайдо бўлган сезгилар ва таъсуротларни таҳлил қилиб, қандай хатоларга йўл қўйганликларини ва нима сабабдан йўл қўйганликларини тушинишга ҳаракат қиладилар. Бу таҳлиллар бевосита дастур тўғрисидаги тасаввурларнинг ниҳоясига етказилган хатти-ҳаракатларнинг тасаввури билан ўзаро таққосланишига асосланади. Фикрлаш тарзи бу жараёнда нафақат қандай ва нима учун хатоликларга йўл қўйилганини тушунишга ёрдам беради, балки ҳаракатни кейинги бор бажараётганда ушбу хатоларни тузатиш йўлларини ҳам аниқлайди. Бундай таҳлиллар айниқса спортнинг сўнги натижалари бирор бир машқларни бир неча бор бажариш асосида аниқланадиган турларида муҳим аҳамият касб етади (енгил атлетикадаги сакрашларда, улоқтиришларда, оғир атлетикадаги даст кўтариш ва силтаб кўтаришда, сувга сакраш ва хоказоларда). Ҳаракатларни тасаввур қилишнинг машқлантириш функцияси шунда ифодаланадики, мазкур функция туфайли ҳар қандай хатти-ҳаракат 42

техникасини мукамаллаштириш устида, уларни амалда бажармасдан туриб, фақат тасаввур қилиб ҳам машқ қилиш мумкин. Ҳаракатларни тасаввур қилишнинг бу тарздаги қўлланилиши идеомотор машғулотлар номини олган. “Мен ҳеч қачон машқларни фикран тасаввур қилиб олмасдан туриб, бажаришга киришмайман”,- дейди гимнастикачи. “Мен бутун масофани ҳаёлан югуриб ўтмасдан туриб, ҳеч қачон стартга чиқмайман”- дея еътироф етади югуриш бўйича спортчи. Ҳаракатларни тасаввур қилишнинг машқлантирувчи функцияси ихтиёрий ҳатти-харакатларнинг бутун бошли мураккаб механизмлари тизимининг жонланиши, ҳамда асаб - мушак, вегетатив ва бошқа бир қатор микрореакцияларнинг пайдо бўлиши оқибатида юзага келади. Улар машқни ёки хатти-ҳаракатни амалда чиндан ҳам бажарилгандаги микрореакциялар билан бир хил бўлиб, уларни фанда идеомотор реакциялар деб аташади. Бу тасаввур қилинган ҳаракатни ёки машқни ташқи идрокдан яширин ҳолда бажаришдир. Ҳаракатларни тасаввур қилишнинг машқлантирувчи эффекти - машқларнинг натижасидир, яъни иҳтиёрий ҳаракат ва машқларни кўп бор ҳаёлан такрорлаш орқали уларнинг механизмлари тизими ҳаёлда мустаҳкамланиб қолади (А.С.Пуни). Юқорида келтирилган тадқиқотлардан ҳаракатларни тасаввур қилишни машқлантирувчи функциясининг намоён бўлишидаги турли жиҳатларига оид бир қатор қоидалар келиб чиқади: - ҳаракатлар қанчалик аниқ ва тиниқ тасаввур этилса, уларнинг машқлантирувчи эффекти шунчалар аниқ намоён бўлади; - ушбу эффект, ҳаракатни тасаввур қилиш жараёни “Сўз орқали ифодалаб туриш” билан қўшиб олиб борилса, янада ошиб боради; - машқлантирувчи эффект айниқса ҳаракатларнинг фазовий белгиларини эгаллашда ёрқин намоён бўлади, вақт ва кучдаги белгиларини эгаллаш чоғида эса нисбатан камроқ кўзга ташланади; - мусобақалар чоғида техник ҳаракатларни хаёлан бажариш уларнинг натижасини кўтаришга хизмат қилади; - ҳаракатларни тасаввур қилишнинг машқлантирувчи таъсири хатоларга эга бўлса, салбий бўлиши ҳам мумкин. Турли спортчиларда ҳаракатларни тасаввур қилишнинг машқлантирувчи функцияси намоён бўлиши ҳар хил эканлиги аниқланган. Бу фикр машқлантирувчи эффектнинг қай даражада намоён бўлишига тааллуқлидир (И.И.Торопчин). Ушбу белгига кўра спортчилар 3 та гуруҳга ажратилади: 1. Машқлантирувчи эффекти юқори даражада намоён бўлувчилар; 2. Ўртача намоён бўлувчилар; 3. Паст даражада намоён бўлувчилар ( 2 -расмга қаранг) 43

2 -расм. Ҳаракатларни тасаввур қилишнинг машқлантириш тафовутлари. Тасаввурнинг машқлантирувчи функциясини намоён бўлиши шунингдек темпераментнинг айрим психологик ҳусусиятлари жумладан интроверсия ва идеомотор машғулотларига мойиллик кабилар билан ҳам боғлиқдир. Буларнинг барчаси идеомотор машғулотлардан фойдаланишда ҳам спортчилар, ҳам мураббийлар бу масалага индивидуал ёндашишлари кераклигини кўрсатади. Шунингдек, ушбу жараёнларда шуни ҳам унутмаслик керакки, ҳаракатларни тасаввур қилишнинг ҳар учала - дастурловчи, бошқарувчи ҳамда машқлантирувчи функциялари ўзаро боғлиқ ва биргаликда “яхлит” тарзда ишлайди. Машғулотларнинг реал жараёнида ёки мусобақаларда ана шу яхлитликнинг бирортаси, ё биттаси, ё бошқаси, ё учинчиси, олдинда турган вазифаларга ҳамда фаолиятнинг мавжуд ўзгарувчан шарт-шароитларига кўра етакчилик қилади. Шуни ҳам ҳисобга олмоқ керакки, ҳаракатларни тасаввур қилишнинг таркибида бошқа компонентлар ҳам мавжуддир, масалан: кўриш, эшитиш, тери орқали сезиш, вестибуляр. Идеомотор машғулотларга психологик компонентлар қанча кўп қўшилса машғулот шунчалик самарали бўлади. Гарчи улар ҳаракатларни бошқаришда у қадар етакчилик қилмасаларда, аҳён-аҳёнда ўзларининг мавжудлиги ҳақида “сездириб” турадилар. Спортнинг айрим турларида ҳам кўриш, ҳам ҳаракат компонентлари етакчи рол ўйнайди (футболда, хоккейда, спорт ўйинларида, қиличбозликда, боксда, қуролдан ўқ отишда). 7-§. Спортдаги ихтисослаштирилган идроклар тўғрисида тушунча Спорт амалиётида ихтисослашган (маҳсус) идрокни ҳис туйғулар ҳам деб аташади. Улар жуда ҳилма-хилдир, жумладан: курашчиларда гиламни ҳис этиш, енгил атлетикадаги сакровчиларда планкани ҳис этиш, эшкак эшувчиларда қайиқни ҳис этиш, гимнастикачиларда гимнастика дастурини (снарядини) ҳис этиш, футболчилар, баскетболчилар, волейболчилар ҳамда гандболчиларда коптокни ҳис этиш, боксчиларда ва қиличбозларда оралиқ масофани ҳис этиш, югурувчиларда, чанғичиларда, сузувчиларда, 44

велосипедчиларда эса вақтни ҳис этиш, шунингдек, сузувчиларда сувни ҳис этиш ва ҳоказоларни тилга олиш мумкин. Ихтитисослашган идрок турлари қанчалар ҳилма—ҳил ва сифат жиҳатидан турлича бўлсада, улар учун умумий бўлган белгиларни ҳам ажратиб кўрсатиш мумкин, бундай белгилар қаторига қуйидагилар киради: 1. Белгиланган таҳлилаторлар гуруҳи томонидан фарқлаш функциясининг ихтисослашуви, ҳатто баъзан бу биргина таҳлилатор томонидан ҳам амалга оширилади. 2. Спортчи ҳаракат қилаётган муҳитнинг ўзига хос жиҳатлари туфайли юз берадиган ёки хатти-ҳаракатларда иштирок этувчи предметнинг хусусиятларига кўра хосил бўладиган шартлилик. 3. Рақиблар ёки шерикларнинг фазодаги жойлашувига кўра юзага келадиган шартлилик. 4. Лабиллик (яъни беқарорлик) ва шу туфайли доимий машқ қилиб туришнинг зарурияти. 5. Ривожланишнинг юқори даражаси спортчини юқори даражадаги тайёргарлигининг кўрсаткичидир. Ихтисослаштирилган идрок спортда энг муҳим бошқарувчи функциялардан биридир. У аввало спорт техникасини мукаммал эгаллашга кўмаклашиб, айни пайтда спорт тайёргарлигининг бошқа турлари, яъни тактик, жисмоний, психологик тайёргарликлар билан чамбарчас боғлиқ. Масалан: югуриш жараёнида ҳамда сузиш спорт турида агар спортчида вақт туйғусини идрок этиш бўйича ихтитисослашган идрок яхши шаклланган бўлса унинг тактик вазифаларини муваффақиятли ҳал этишига шак шубҳа бўлмайди. Ихтитисослашган идрокнинг мукаммал даражада ривожлантирилиши ва уларнинг номоён бўлишидаги барқарорлик мусобақалар пайтида спортчининг хатти-ҳаракатлари ўзига ишонган ҳолда бажарилишини таъминлайди. Яхши жисмоний тайёргарликка эришилмаган ҳолларда, спортчи тез чарчаб қолади ва унинг оқибатида ихтисослаштирилган идроклар ҳам ўзининг аниқ қиёфасини йўқотади. 8-§. Ихтисослаштирилган идрокнинг физиолигик асослари Жисмоний машқни бажаришда иштирок етаётган спортчилар таҳлилаторларининг таҳлил қилувчи ва фарқловчи фаолияти ихтисослаштирилган идрокнинг физиологик асослари бўлиб ҳисобланади. Ихтисослаштирилган идрок таҳлилаторлар комплексининг фаолияти асосида амалга ошади. Шуни таъкидлаш керакки, ҳар бир спорт туридаги ихтитисослашган идрок турли таҳлилаторларнинг фаолиятига асосланади. Масалан, “тўпни ҳис қилиш” асосан кўриш, мушак, кўриш, вестибуляр ва бошқа таҳлилаторлар орқали амалга ошади. Бироқ, ихтитисослашган идрокда иштирок этувчи таҳлилаторлар қанчалик кўп бўлмасин, улар орасида мушак- ҳаракатланиш таҳлилатори етакчи бўлиб қолаверади. Шуни айтиб ўтиш керакки, хар бир спорт туридаги ихтисослаштирилган идроклар хар хил таҳлилаторларнинг фаолиятига асосланади. 45

Ихтисослаштирилган идрокнинг шаклланиш жараёнида таҳлилаторларнинг етакчилик ҳолати ўзгариши мумкин. Масалан, қиличбозлар ва боксчиларда дастлаб етакчи ўринда мушак-харакатланиш таҳлилатори бўлса, яъни у ўз масофасини топиб олиш учун спортчига ўзига хос “пайпаслагич” вазифасини ўтаса, бироз фурсат ўтиб энди бу масофа кўриш таҳлилатори билан хотирада қолади, кейинроқ еса кўриш – мотор координациясига (мувофиқлаштирувчисига) айланади. Ихтисослаштирилган идрокнинг физиологик механизмлари асосида “образ – эталонлар”, яъни тимсол қолиплар, кўринишда намоён бўлувчи асаб алоқалари, яъни стереотипларидан таркиб топган ўзига хос бирикма ётади. Бу образ — эталонлар турли спортда турлича кўринишга эгадир. Масалан, қиличбозликда узоқ муддатли машғулотлар жараёнида спортчиларда ўз масофалари эталони ташкил топади, фигурали учиш бўйича шуғулланувчи спортчиларда эса одатий айланишлар, баландликка сакрашда эса ритмни ва суръатни ҳис этиш эталонлари шаклланади. 9-§. Ихтисослаштирилган идрокнинг тавсифи Айрим ихтисослашган идрок турларини ўзаро қиёслаш учун уларнинг қисқача тавсифи. Сувни ҳис этиш (идрок этиш). Ушбу ихтисослашган идрокнинг таҳлили шуни кўрсатадики, мазкур идрок сувда бирор бир ҳаракатни қилаётганда сувнинг қарама-қаршилигини нозик тарзда ва фарқли ҳис этишдан иборатдир. (С.А.Жекулин) Сувни ҳис этишнинг асоси бўлиб бир- бирига боғлиқ бўлган иккита идрокнинг фаолияти хизмат қилади. Яъни улар: ҳаракат ва тактил идроклардир. Ҳаракат сезгилари эшкак эшиш ҳаракатларини бажариш чоғида зўр беришларнинг йўналиши ҳамда амплитудаси ҳақида маълумот беради. Спортчилар тактил сезги ёрдамида сувнинг танага тегиши ва унинг қаршилиги ҳақида маълумотга эга бўладилар. Бунда сузиш усулига кўра сувнинг қаршилиги сузувчининг олдинга ҳаракатланишида энг асосий вазифани берувчи тана аъзолари томонидан кўпроқ ҳис этилади. Сузувчиларнинг ўзи уни сувга таяниш туйғуси деб ҳам атайдилар. “Агар сизда сувни ҳис қилиш туйғуси бўлса, дейди спортчилар, сиз ўзингизни сувга таянгандек ҳис этасиз. Агар сувни ҳис этиш идроки бўлмаса, қўлларингиз гўёки сувга ботиб кетгандек туюлади. Сузиш техникаси қанча такомиллашган бўлса, сувни ҳис қилиш туйғуси ҳам шу қадар яққолроқ намоён бўлади. Вақтни ҳис қилиш. Айрим спорт турларида муваффақиятга эришиш кўп жиҳатдан бажариладиган хатти-ҳаракатларни муайян вақт оралиғида аниқ бажара олиш қобилиятига боғлиқ. О.А.Черникова ўтказган тадқиқот натижаларига кўра вақтни ҳис қилиш хатти-ҳаракатларни ўз вақтида ва жуда аниқ бажаришни идрок этишдан ва бу хатти-ҳаракатларнинг изчиллигидан иборатдир. Югуриш, чанғида юриш, сузиш, эшкак эшиш ва бошқа муайян цикллар, туркум машқларни бажариш чоғида вақтни ҳис этишнинг ўзига хос жиҳати, ҳаракат суръати ва ритмини ҳис эта олиш қобилиятидан иборат 46

бўлади. Бунда мушак – ҳаракат сезгилари асосий ва муҳим аҳамият касб этади. Зеро улар қуйидагиларни ўзида ифодалайди: а) бажарилаётган хатти–ҳаракатларнинг суръатини; б) уларнинг бир хил изчилликда алмашиниш тезлигини; в) мушакдаги зўр беришларнинг тафовутини; Вақтни ҳис этишда кўриш таҳлилатори ҳам муайян рол ўйнайди. У югурувчига уни теварак-атрофидаги буюмлар ва бир-бири билан изчил равишда алмашиб турган турли тимсолларни идрок этиш йўли билан югурувчининг фазодаги бир жойдан иккинчи жойга кўчиш тезлигини белгилаб беради. Тўпни ҳис этиш. Ушбу хис копток билан боғлиқ бўлган барча спорт ўйинлари вакилларида мавжуд бўлсада, бироқ у ҳар бир ўйин учун алоҳида хусусият касб этади. Бу ихтисослашган идрок спортчига тўпнинг хусусиятларига ҳамда ҳаракатига қараб, ўз хатти-ҳаракатларини жуда аниқ равишда унга мувофиқлаштириб боришда ёрдам беради. Г.М.Гагаеванинг ўтказган тадқиқотлари натижасига мувофиқ, футболчиларда тўпни ҳис қилишнинг ўзига хос хусусиятлари, бу улар томонидан тўпнинг оғирлиги, шакли, қаттиқлиги, эластиклиги, тепилгандаги зарб кучи, тезлиги ҳамда тўпнинг учиш баландлиги (траекторияси) ва ҳоказоларни жуда аниқ идрок этишдан иборатдир. Футболчилар тўпни ўзлари билан олиб юрар эканлар, тўп гўёки уларнинг оёқ кафтига ёпишиб қолгандек таассурот қолдиради. Улар томонидан амалга ошириладиган зарбалар, туртишлар шу қадар моҳирона ва кучи бўйича аниқки, копток уларнинг оёғидан қанча масофага керак бўлса, шунча масофага узоқлашади. Баъзан, хатто ўйинчи кўзи билан коптокка қарамаслиги ҳам мумкин. Тўпни ҳис этиш уни 10-15 метр масофадан ер бағирлаб ёки ҳаводан ўз шерикларига узатишда ёки майдоннинг бир чеккасидан иккинчи чеккасига оширишда жуда муҳим рол ўйнайди. Бу ерда зарбнинг кучи ҳамда аниқлигининг бир- бирига мувофиқлиги муҳим бўлиб тўпнинг муайян масофада турган шерикка етиб боришида бу мувофиқликнинг аҳамияти беқиёсдир. Ушбу ҳолат рақиб дарвозасига тўп ураётганда янада муҳимроқ аҳамият касб этади. Бундай мувофиқликка эришилмаганда футболчи томонидан қаттиқ тепиб юборилган тўп дарвоза тўсини ёнидан ўтиб кетиши муқаррар. Юқоридаги тавсифлардан келиб чиқадиган хулоса шуки, футболчилардаги тўпни ҳис этиш идрокининг асоси кўриш ва ҳаракат таҳлилаторларининг фаолиятидан иборатдир. Бундан ташқари унинг таркибига яна бир қатор сезгилар ва ҳис- туйғулар киради. Планкани ҳис қилиш – лангарчўп билан ва югуриб келиб баландликка сакровчи спортчиларга хосдир, ушбу идрок тури кўриш ва мушак-ҳаракат таҳлилаторларининг фаолиятига асосланади. Бунда спортчи ўз танасининг ҳаводаги ҳолати ва ҳаракатини ҳис қилади, устунларни ва унга ўрнатилган планкани, улар устидан сакраб ўтишдан бир неча сония олдин кўриш орқали идрок этади. Ушбу идрок турини Н.Т.Озолин жуда ифодали 47

қилиб тасвирлайди: “Учиш пайтида ва планкага яқинлашганда ўз ҳаракатининг тезлигини ҳис этиш, ўтиладиган йўлни тасаввур этиш билан боғлиқ равишда сакровчига, у бироз кейинроқ бажариши керак бўладиган ҳаракатларни (ўзининг бой тажрибаси асосида) олдиндан чамалашга имконият беради. Шунинг учун ҳам у ҳали планкани кўрмай турибоқ, планкадан ўтиб олиш учун энг қулай ҳолатни танлай билади, бамисоли “ҳаёлан уни кўриб туради”. 10-§. Ихтисослаштирилган идрокларнинг психологик хусусиятлари Ихтисослаштирилган идрок бу ўзига хос мураккаб ва комплекс идрокдир. Унинг шаклланиши узоқ вақт давом этади, жумладан, мазкур китоб муаллифининг илмий тадқиқотларига кўра, ҳатто терма жамоа азъоларида ҳам, масалан қиличбозларда “масофани ҳис этиш” туйғуси 4-5 йиллик машғулотлардан сўнг ҳосил бўлади, велосипедчиларда эса “вақтни ҳис қилиш” туйғуси 3-6 йилда шаклланади (М.А.Турсунова). Ушбу идроклар шаклланишининг бундай узоқ муддатга чўзилиши икки сабаб билан изоҳланади. Бир томондан уларнинг мураккаблиги бунга сабаб бўлса, иккинчи томондан мураббийларнинг ушбу ўта муҳим психик функцияни ривожлантиришга мақсадли равишда таъсир этмаслигидир. Бу ҳолат эҳтимол, уларнинг намоён бўлиш белгилари етарли даражада ишлаб чиқилмаганлиги туфайли уларни обектив назорат қилиш йўқлиги билан изоҳланади. А.С.Пуни ҳам ўз тадқиқотлари натижасида шуни таъкидлаган. Унинг ёзишича, мазкур идрокнинг ривожланишига таъсир кўрсатиш учун биринчи навбатда уларнинг содир бўлиш механизимини яхши билиш керак бўлади, шу сабабли ҳам ихтисослашган идрокларнинг алоҳида спорт турлари учун ҳос бўлган механизмларини ойдинлаштириш, аниқлаштириш учун тажриба тадқиқотларининг натижаларига эҳтиёж сезилади. Ихтисослашган идрокни тадқиқ этишга бағишланган тажриба тадқиқотлари сифатида Б.М.Шченин, Ю.Б.Никифоров, З.Г.Гаппаровларнинг илмий ишларини келтириш мумкин. Б.М.Шченин айрим масофаларни босиб ўтган чанғичи- ларнинг мазкур масофани босиб ўтиш вақтларини секундомер орқали қайд этиб (обектив вақтни), уларни спортчилар томонидан идрок этилган вақт билан (субектив вақт) қиёслаб юқори малакали спортчиларда бу иккала вақт ўртасидаги фарқ у қадар катта эмаслигини аниқлаган. Бу иккала кўрсаткичлар ўртасидаги статистик фарқ сезиларли эмас. Бошловчи спортчиларда ушбу маълумотлар ўртасидаги фарқ анча сезиларли бўлиб, бунинг сабаби аксарият ҳолларда вақтни кўп баҳолаш ёки кам баҳолаш билан изоҳланади. Қўлга киритилган натижалар спортчи томонидан босиб ўтилган йўл учун кетган вақтни аниқ идрок этилиши “вақтни ҳис этиш”нинг белгиларидан бири эканлиги тўғрисида ҳулоса чиқариш имкониятини беради. Аниқланган ушбу факт мазкур белгини, нафақат чанғичиларда, балки барча сикллик спорт турлари иштирокчиларида ҳам “вақтни ҳис этишни” ривожланиши даражасини назорат қилишда қўллаш имкониятини беради. 48

Шунингдек Б.М.Шченин томонидан тажрибалар жараёнида чанғичиларнинг “вақтни ҳис этиш”ига бошқа бир қатор омиллар ҳам таъсир этишини аниқлаган, жумладан: спортчининг тайёргарлик даражаси, қорнинг сифати, об-ҳаво шароитлари ва хоказоларни тилга олиш мумкин. “Вақтни ҳис этиш”нинг бошқа бир белгиси сузувчиларни ўрганиш жараёнида аниқланган бу борада тадқиқотчи қуйидаги услубдан фойдаланган: сузувчи беш маротаба 100 метрлик масофани сузиб ўтган • Ўзи учун қулай суръатда; • Қулай суръатдан бир оз секинроқ; • Қулай суръатдан бироз тезроқ; • Энг юқори суръат билан; • Дастлабки қулай суръат билан. Олинган натижаларни таҳлил қилиш шуни кўрсатдики юқори малакали спортчида дастлабки қулай сузиб ўтиш билан, 5 –чи бор сузиб ўтиш ўртасида сезиларли статистик фарқ йўқ, бошловчи спортчиларда эса ушбу иккала кўрсаткич ўртасида жуда катта фарқ кўзга ташланади. Бу шундан далолат берадики, юқори малакали спортчида узоқ йиллик машғулотлар жараёнида қулай сузиш суръати шаклланиб, бу унинг учун турли масофаларга сузиш чоғида вақтни ҳис этиш учун “ички таянч”, яъни мўлжал бўлиб хизмат қилади. Бунинг исботи сифатида, юқори малакали спортчининг биринчи қулай ҳамда ундан тезроқ ёки ундан сал секинроқ сузиб ўтиш кўрсаткичилари ўртасидаги фарқ у қадар сезиларли эмаслиги, бошловчи спортчиларда эса бу кўрсаткичлар оралиғидаги тафовут жудаям катта эканлигини айтиш мумкин. Бошқача сўз билан айтганда, бошловчи спортчилар, етарли даражада қулай сузиш суръатини шакллантирмаганликлари сабабли, бироз тезроқ ёки бироз секинроқ сузиб ўтиш жараёнида юқори малакали спортчилардан фарқли ўлароқ, ўта эҳтиёткорлик қиламан деб жуда катта фарқ билан сузиб ўтадилар. Бокс ва қиличбозликда масофани ҳис етиш маҳсус ишлаб чиқилган услублар асосида амалга оширилади. Ю.Б.Никифоров ўзиниг боксчиларда олиб борган “ораликни ҳис этиш” бўйича тадқиқотларида чизғич ва рейкадан фойдаланган. Бунда тажрибада иштирок этаётган спортчи чизғичли рейкага ўз масофасига яқинлашиши керак бўлади. Шундан сўнг, у кўзларини юмиб қўлларини чўзади. Спортчининг муштидан чизғич бўйлаб унинг шахсий масофасининг аниқлиги сантиметрларда ўлчанади. Тадқиқотлар шуни кўрсатдики, ушбу усул бўйича юқори малакали спортчилар бошловчи спортчиларга нисбатан чизғичли рейкагача бўлган ўз масофаларини аниқроқ топганлар. Уларнинг ўртача хатолари, бошловчи спортчиларникига нисбатан 2,4 маротаба камроқ бўлган. Ҳудди шундай қонуният ҳаракатдаги нишон (осиб қўйилган боксчилар қопи)гача бўлган масофани идрок этишда ҳам аниқланди, бунда тажрибага жалб этилган спортчилар қоп ҳаракатланиб турганда унгача бўлган ўз масофаларини топишлари керак эди. Тадқиқотлар натижасида боксчиларнинг харакациз ва ҳаракатдаги нишонларгача бўлган масофани топиш бўйича идроклари ўртасида бевосита 49

алоқадорлик мавжудлиги аниқланди. Бундан шу нарса келиб чиқадики, қўлга киритилган маълумотлар боксчилардаги “оралиқни ҳис этиш”нинг белгиларидан бири ҳисобланиб, улардан спортчиларда мазкур психик сифатнинг ривожланиш даражасини назорат қилишда фойдаланиш мумкин. Қиличбозларда ҳам табиий эксперимент ўтказилган бўлиб, уларда махсус тайёрланган ускуна ёрдамида спорт усталари бошловчи спортчиларга нисбатан манёврларни амалга ошириш жараёнида ўзлари учун одатий бўлган масофани 2,4 маротаба аниқроқ топа оладилар. Олинган маълумотларнинг психологик механизмини аниқлаш мақсадида иккинчи, модел эсперименти ўтказилди. Бунда экспериментга жалб этилган спортчига иккита масофани эсда сақлаб қолиш тавсия этилди биринчисини уларнинг ўзлари танлади, иккинчисини эса тажриба ўтказувчи тавсия этди. Тадқиқотлар шуни кўрсатдики, спорт усталари ўз масофаларини анча аниқлик билан қайта топдилар, текширувчилар томонидан тавсия этилган масофани эса бироз хатолар билан аниқладилар. Бошловчи спортчиларда эса, ўз масофаларини топишда ҳам, текширувчи томонидан белгиланган масофани топишда ҳам йўл қўйилган хатолар диапазони жуда юқори бўлди. Аксарият ҳолларда бошловчи қиличбозлар тавсия этилган масофани ҳам, ўз масофаларини ҳам йўқотиб қўйдилар. Қўлга киритилган натижалар шундан далолат берадики, юқори малакали спортчиларда узоқ давом этадиган машғулотлар жараёнида ўз масофаларининг “эталонлари” шаклланади. Ушбу эталонларнинг мавжудлиги қиличбозлик йўлакчасида манёвр қилиш жараёнида яратиладиган масофа билан ўз масофаларини қиёслаш орқали жанг пайтида масофани тез аниқлаш учун ёрдам беради. Яна шу нарса аниқланганки қиличбозларда масофани ҳис қилиш изчил равишда ўтказиладиган тайёргарлик машқлари таъсири остида ўзгариб боради. Шунингдек, у спортчининг ҳолатига, унинг жангни олиб боришдаги индивидуал услубига ҳам боғлиқ бўлади. Тадқиқотлар шуни кўрсатдики, тайёргарлик машқларининг дастлабки босқичида бошловчи қиличбозларда махсус машқлар ёрдамида одатий масофани шакллантиришга интилиш уларнинг манёврлар қилиш жараёнида ўз масофаларини фарқлай олиш қобилиятини яхшилайди. Қолаверса одатий масофани шакллантириш нафақат масофаларни аниқ фарқлашга балки, йўл қўйиладиган хатоларга ҳам таъсир кўрсатади, яъни спортчиларда “оралиқни ҳис қилиш”нинг барқарорлиги яхшиланади ва улардаги фазода ўз хатти- ҳаракатларни аниқ ҳисоблай билиш қобилияти такомиллашади . 11-§. Реакциялар тўғрисида тушунча Онгли равишдаги иродавий хатти-ҳаракатлар спорт фаолиятида катта ўринни тутар экан, аксарият ҳолларда улар реакциялар жараёни шаклида намоён бўлади. Реакция онгли жавоб ҳаракати бўлиб, спортчи бўлажак қўзғатувчини олдиндан билади ва унга маълум бир тегишли жавобни олдиндан тайёрлайди. 50

Реакция жараёнига мисол тариқасида старт ҳолатини келтириш мумкин. Спортчи стартга тайёрланар экан, нафақат ўз хатти-ҳаракатлари мақсадини олдиндан тасаввур қилади, балки унга эришиш воситаларини ҳам олдиндан белгилаб қў яди. У сигнал қай дай берилишини олдиндан билади ва уни онгли равишда кутади . Шу билан бирга мазкур сигналга қандай ҳаракат билан жавоб беришини англайди ва олдиндан бу хатти-ҳаракатларни ўзлаштириб, машқлантирган бўлади. Реакция жараёнларининг ўзига хос хусусияти шундан иборатки, у қисқа муддатли бўлади. Реакция жараёнининг тузилиши. реакция жараёни олдиндан маълум бўлган шартли қўзғалишни идрок этиб, унга мувофиқ жавоб хатти— ҳаракатларни бажаришдан иборатдир. Реакция жараёни тузилишида 3 та даврни ажратиб кўрсатиш мумкин (1-расм). Бу даврлар қуйидагилардир: дастлабки, марказий ва якуний давр. 1 -расм. Оддий реакция чизмаси : А- реакция жараёнининг дастлабки даври; Б- марказий даври (латент, яширин); В- якуний (эффектор) даври; 1- сенсор, 2- ассосиатив, 3- латент даврининг мотор лаҳзалари; ! – дастлабки сигнал (“Диққат!”) а – ижро етиш сигнали(“Марш”) б – ҳаракатнинг бошланиши Реакциянинг дастлабки даври Стартдан чиқиш билан юқорида келтирилган мисолдан кўриниб турибдики, ушбу давр дастлабки сигнал(“Диққат!”)дан то ижро этиш сигнали (“Марш”)гача бўлган вақт оралиғини ташкил қилади. Реакциянинг дастлабки даври сигнални кутиш ва унга жавобан ҳаракатланишга тайёргарликни қамраб олади. Реакциянинг марказий ёки яширин (латент) даври Ушбу давр ижро этиш сигналидан то жавоб ҳаркатини бошлашгача бўлган вақт оралиғини ташкил этади. Гарчи бу вақт оралиғи жуда қисқа бўлсада, у реакция жараёни тузилишида жуда катта рол ўйнайди. Бу даврда спортчи ҳаракасиз турсада, унинг бош мияси қобиғида унинг жавоб ҳаракатларини тайёрловчи, интенсив асаб жараёнлари ривожланиб боради яъни: 1) Сигнал қўзғатувчисини идрок этиш- реакциянинг яширин даврининг сенсор лаҳзаси ; 2) Идрок этилган қўзғалишни англаш, (айнан шу нарса ҳаракатланиш учун сигнал эканлигини тушуниш) – реакциянинг ассосиатив лаҳзаси ; 3) Бош мия қобиғининг ҳаракатланиш участкасида мотор импулсларининг пайдо бўлиши ва мазкур импулсларнинг эфферент 51

нейронлар орқали тегишли мушакларга жўнатилиш реакцияси жараёнидаги яширин даврнинг мотор лаҳзаси . Реакциянинг якуний ёки эффектор даври Ушбу давр жавоб ҳаракатининг бошланиши пайтидан то унинг батамом тугалланишигача бўлган вақт оралиғини қамраб олади. Бу даврда жавоб ҳаракати амалга оширилади, шунинг учун ҳам у одатда реакция жараёнидаги энг етакчи давр деб ҳисобланади. Бироқ, ушбу даврда амалга ошириладиган ва барча гувоҳ бўладиган ҳатти-харакатлар реакциянинг бундан олдинги даврларида тайёрланган бўлади: шу боисдан ҳам ушбу якуний давр ўзининг барча ҳусусиятлари билан реакциянинг дастлабки ва яширин даврларида бош миянинг катта ярим шарларида юз берган асаб жараёнларининг ҳарактери ва изчиллигига боғлиқ бўлади. Реакциянинг типлари . Реакциянинг сенсор, мотор ва нейт- рал типлари фарқланади. Реакциянинг бу уччала типи дастлабки даврда ривожланувчи ва реакциянинг эффектор даврини белгилаб берувчи психик жарёнларнинг ҳарактерига кўра бир- биридан фарқланади. Реакциянинг сенсор типи. Ушбу тип спортчининг диққати дастлабки даврда ижро сигналини идрок этишга қаратилганлиги билан ажралиб туради. Бунда спортчининг эшитиш таҳлилатори жуда кучли қўзғалишда бўлади; унга нисбатан мия қобиғининг бошқа марказлари, жумладан унинг ҳаракатланиш участкаси ҳам бу даврда тормозланган ёки жуда кам даражада қўзғалган бўлади. ( 2 –расм). Диққатнинг ана шундай йўналтирилганлиги туфайли спортчи сигналли қўзғатувчиларни жуда тез ва тўғри идрок этади, бироқ у ҳали старт ҳаракатини тез ва катта куч билан амалга оширишга тайёр бўлмайди. 2 -расм. Сенсор типидаги оддий реакциянинг чизмаси Дастлабки даврда идрок этиш марказлари (эшитиш) кучли қўзғалган, ҳаракатланиш марказлари эса бўшашган ҳолатда бўлади. Бунинг оқибатида сигналга жавобан ҳаракатланиш шу қадар кечикадики, оқибатда бўшашган ҳаракат марказларини фаол ҳолатга келтириш учун анча куч талаб этилади . Бунга изоҳ − бош мия қобиғининг ҳаракатланиш участкасидаги мотор импулсларини тайёрлаш нисбатан кўпроқ вақтни ва анчагина асаб кучини сарфлашни талаб қилади, чунки улар фақат сигнални идрок этишдан кейингина ишга тушадилар, яъни бундан олдинги ҳаракатланиш марказларининг нисбатан тормозланган ҳолатида вужудга келган “бўш жойидан” ҳосил бўладилар. 52

Сенсор типидаги реакция бошқа реакция типларига нисбатан анча секин кечади. Уларнинг латент даври ўртача ҳисобда 160-175 сигма (сониянинг мингдан бир улуши) давом этади, чунки асаб қўзғалиши реакциянинг дастлабки даврида миянинг катта ярим шарлари қобиғидаги мотор марказларида эмас, балки сенсор марказида етакчилик қилади. Реакциянинг мотор типи. Спортчининг диққати реакциянинг дастлабки даврида жавоб ҳаракатини тайёрлашга йўналтирилганлиги билан характерланади. Албатта, бунда бош мия қобиғининг ҳаракат марказлари кучли қўзғалган бўлади, айни пайтда миянинг бошқа участкаларида, шу жумладан эшитиш таҳлилаторининг миядаги сўнгги қисмда ҳам тормозланиш ёки сезиларли сустлашиш кечаётган бўлади ( 3 -расм). Шу туфайли ҳам спортчи ўта тезкор ва кучли жавоб ҳаракатини намоён этишга тўла тайёр бўлади. 3 -расм. Мотор типидаги оддий реакциянинг чизмаси. Дастлабки даврда ҳаракатланиш марказлари қўзғалган бўлади, бунинг оқибатида сигналга жавобан қилинадиган хатти-ҳаракатлар ўта тез ва енгил амалга оширилади. Бироқ сигнал (идрок этиш марказларининг бўшашганлиги сабабли) аксарият ҳолларда ноаник қабул қилинади, бу эса ўз навбатида реакциядаги хатоликларни келтириб чиқаради. Сигнал қўзғатувчисининг жавоб ҳаракатини амалга оширувчи эшитиш таҳлилаторида бошланган қўзғалиш, (ҳатто мия қобиғининг тегишли қисмидаги энг паст даражадаги қўзғалиш жараёнида ҳам) эшитиш таҳлилаторининг миядаги охирги қисмига тезда кўчиб ўтади ва у ердан ассосиатив марказларга ўтади, зеро бу қўзғалишлар изчил машқлар туфайли одатий ҳолга айланиб, унга нисбатан асаб жараёнларининг динамик стереотипи ишлаб чиқилгандир. Мазкур қўзғалиш бирлаштирувчи нейронлар орқали мия қобиғининг ҳаракатлантирувчи қисмига етиб борса, у ерда бу қўзғалишлар жавоб ҳаракатларининг аввалдан тайёрлаб қўйилган “асаб формулалари”ни топади, натижада тегишли ҳаракат импулслари бир лаҳзада ҳаракатланиш аъзолари томон интилади. Шу сабабли ҳам яширин даврнинг мотор лаҳзалари нафақат жуда тез, балки айни пайтда жуда кам энергияни сарфлаш орқали ҳам кечади (сенсор типдаги реакциянинг тамоман акси ўлароқ, бунда ҳаракатланиш марказларининг инертлигини енгиб ўтиш учун қўшимча энергия, яъни куч- қувват сарфланмайди). Шу боисдан мотор типидаги реакциялар энг тезкор реакциялар ҳисобланиб, уларнинг латент даври ўртача ҳисобда 100-125 сигма давом этади. Аммо аксарият ҳолларда уларда бир қатор камчиликларга йўл қўйиш ҳолатлари кузатилади, хусусан бу ҳол старт сигналини идрок этиш ва жавоб ҳаракатини амалга оширишда намоён бўлади. Жавоб ҳаракати баъзан 53

стартга алоқаси бўлмаган қўзгатувчига жавобан, уларни сигнал ўрнида қабул қилиб фалстарт рўй беради. Реакциянинг нейтрал типии - бош мия қобиғининг сенсор ва мотор участкаларидаги қўзғатувчи жараёнларнинг нисбатан вазминлиги билан ажралиб туради. Бунда спортчининг диққати бир вақтнинг ўзида ва бир хил даражада сигнални кутишга ҳамда унга жавоб ҳаракатини амалга оширишга қаратилади. Лаборатория шароитида нейтрал типдаги реаксиянинг латент даври 140-150 сигма давом этади. Амалда реакциянинг бу тури масъулиятли ҳаракатларда, шу жумладан старт пайтида ҳам жуда кам кузатилади. 12-§. Реакциянинг оддий ва мураккаб турлари тўғрисида тушунча Оддий реакция дейилганда , реакциянинг шундай тури тушуниладики, унда жавоб ҳаракатлари жуда содда бўлади: бунда жавоб реакциясини адо этиш учун олдиндан маълум бўлган фақат биттагина қўзғатувчи(сигнал), ҳамда унга жавобан ўрганилган биттагина жавоб ҳаракати бўлади. Масалан, стартдан чиқиш - оддий реакцияга яққол мисол бўла олади. Мураккаб реакциялар дейилганда , реакцияларнинг шундай турларига айтиладики, уларда бир вақтнинг ўзида бир-неча қўзғатувчи ва уларга жавобан амалга оширилиши лозим бўладиган бир неча жавоб ҳаракатлари мавжуд бўлади, бунинг устига уларнинг ҳеч бири олдиндан спортчига маълум бўлмайди, ва қайси бир сигналга қандай жавоб қайтарилиши ҳам аниқ бўлмайди. Спорт фаолиятида мураккаб реакциялар жуда кўп учрайди. Мураккаб реакцияга мисол сифатида боксчиларнинг жавоб ҳаракатларини келтириш мумкин. Бунда спортчи ҳужумга ўтиш ва ўзини ҳимоя қилишнинг барча усулларини яхши билади, жангдан олдин ўз рақибини обдан ўрганган, унга хос жанг услубини, ҳужум пайтида қўлланадиган усулларининг ўзига хос жиҳатларини аниқлаштириб олган, унга жавобан энг маъқул ҳаракатларни ҳам олдиндан ўйлаб, хотирада сақлаб қолган бўлади. Жанг давомида рақиб ҳужумга ўтар экан, қайси вақтда ва қайси усулни қўллашни аниқ билмайди. Шу боисдан ҳам спортчининг диққати жуда зўриққан бўлади, у бир вақтнинг ўзида ҳам даққатини рақибининг хатти-харакатларига қаратиши, ҳамда унинг ҳаракатларига муносиб жавоб қайтаришни эгаллаши керак, лекин у олдиндан бирор бир жавоб ҳаракатини топиб қўйиши (худди старт ҳолатидаги каби) мутлақо мумкин эмас. Чунки у айни пайтда рақиб томонидан қандай хатти-ҳаракат бўлишини аниқ билмайди. Мураккаб реакцияларда латент даврининг сенсор лаҳзалари ўта муҳим аҳамият касб этади. Масалан, боксчи жанг пайтида, олдиндан, яъни рақиб томонидан муайян қўзғатиш ҳаракати қилинмасдан туриб, бирор бир жавоб ҳаракатига тайёрланиши мумкин эмас, агар у олдиндан бирор-бир ҳаракатни амалга оширишга тайёрланса-ю, (бу унинг мия қобиғидаги ҳаракатланиш участкасидаги тегишли марказларга боғлиқ тарзда амалга оширилади) рақиб, мутлақо бошқача тарзда жавоб қайтарилиши лозим бўлган усулда ҳужумга ўтадиган бўлса, боксчи ўз хатти-ҳаракатини ўзгартиришга, яъни аввалдан 54

тайёрланган ҳаракат импулсларини мутлақо ўзгартиришга улгура олмаслиги, яъни рақибга имкониятни бой бериб қўйиши мумкин. Мураккаб реакцияларда спортчилар доимий равишда жангга умумий тайёргарлик ҳолатини намойиш этишлари лозим, улар бир лаҳзада ўзгарувчи сенсор жараёнларга муносиб жавоб қайтара олиш қобилиятига эга бўлишлари (бунинг учун тегишли қўзғатувчи сигнал бўлгандан кейин), қўзғатувчига у пайдо бўлиши биланоқ керакли ҳаракат билан жавоб бера олишлари шарт. Шу туфайли ҳам, жавоб ҳаракатини амалга ошириш даврининг ошиб бориши ҳисобига реакция жараёнининг тузилиши мураккаблашади. Бу даврда қуйидагилар кузатилади: 1) сенсор лаҳзаси, у қўзғалиш рецепсиясидан ташкил топади; 2) идрок этилган қўзғатувчини айни пайтда амал қилаётган бошқа қўзғатувчилардан фарқлаш, ёки ажратиб олиш лаҳзаси; 3) таниб олиш лаҳзаси, яъни мазкур қўзғатувчини одатда, иккинчи сигнал тизими билан боғлиқ бўлган, ҳамда аксарият ҳолларда яширин нутқ орқали ифодаланувчи маълум гуруҳ таркибига киритиш ва қиёслаш лаҳзаси, яъни мазкур қўзғатувчини бошқа, айни пайтда амал қилувчи қўзғатувчилар фонида идрок этиш. Зеро, бу ҳолат рақибнинг вазияти ва ниятларини яхшироқ англаб олишда ўта муҳимдир; 4) ушбу вазият учун энг қулай жавоб ҳаракатини танлаш лаҳзаси; 5) мураккаб реакциянинг яширин давридаги мотор лаҳза (якуний), мия катта ярим шарларининг ҳаракатланиш қисмини сафарбар этиш ҳамда ҳаракатланиш органларига тегишли мотор импулсларини жўнатишдан иборатдир (4-расм). 4 -расм. Танлаш мураккаб реакцияси чизмаси. а- ижро этиш сигнали, 1– реакциянинг латент даври сенсор лаҳзаси, 2- фарқлаш лаҳзаси, 3- таниб олиш лаҳзаси, 4- тўғри жавоб ҳаракатини танлаш, 5- реакциянинг латент даври мотор лаҳзаси; б-жавоб ҳаракатининг бошланиши Натижада жавоб ҳаракатларини амалга ошириш жараёнлари сезиларли даражада секинлашади. Лаборатория шароитида мураккаб реакциянинг латент даври баъзи ҳолларда 300 сигма дан кўпроқ давом этади. Табиий шароитда амалга ошириладиган фаолият жараёнларида, яъни катта амалий тажриба тўплаган киши, одатий шароитларда мураккаб реакциялар асаб жараёнларининг тегишли динамик стереотиплари ишлаб чиқилганлиги ҳисобига жуда тез кечиши мумкин (мураккаб реакциянинг яширин даври оддий сенсор реакцияларининг давомийлигига яқин бўлиб қолади). Бироқ фаолият шароитлари ўзгариши билан, ёки ноодатий қўзғатувчи пайдо 55

бўлиши билан мураккаб реакцияларнинг вақти сезиларли даражада ошиб кетади. НАЗОРАТ САВОЛЛАРИ 1 . Спортчининг техник тайёргарлиги деганда нимани тушунасиз? 2. Ҳаракат малакалари техник тайёргарлик ка қандай таъсир кўрсатади? 3. Малакаларда онгнинг ўрни ни тавсифлаб беринг. 4. Ҳаракат малакаларини шакллантириш жараёни қандай кечади? 5. Ҳаракат малакаларини шакллантириш босқичларини айтинг. 6. Ҳаракатларни егаллашда тасаввур қилишнинг ўрнини тавсифлаб беринг. 7. Спортдаги ихтисослаштирилган идроклар тўғрисида айтинг. 8. Ихтисослаштирилган идрокнинг физиолигик асослари деганда нимани тушунасиз? 9. Ихтисослаштирилган идрокнинг тавсифлаб беринг. 10. Ихтисослаштирилган идрокларнинг психологик хусусиятларини тавсифланг. 11. Реакцияга таъриф беринг. 12. Реакцияни турларини айтиб беринг. 13. Оддий реакция ва унинг типлари. 14. мураккаб реакция ва унинг типларини айтиб беринг. 15. Рекациянинг спорт фаолиятидаги аҳамиятини айтинг. 2.3. ПСИХОЛОГИЯ ВА СПОРТ ПСИХОЛОГИЯСИ ФАНИДАН СПОРТЧИЛАРНИ ТЕХНИК ТАЙЁРЛАШНИНГ ПСИХОЛОГИК АСОСЛАРИ МАВЗУСИДАН КЕЙС - CТАДИ КЕЙС НИНГ ПЕДАГОГИК АННОТАЦИЯСИ Ўқув предмети: Психология ва спорт психологияси. Мавзу: Спортчиларни техник жи ҳатдан тайёрлашнинг психологик асослари Кейснинг асосий мақсади: Спортчиларни техник тайёрлашнинг масалалари ва унга ўргатиш Мазкур кейс стадида биз спортчиларни техник тайёрлашни Ўзбекистон давлат жисмоний тарбия институти Спорт ўйинлари факультети Волейбол спорт фаолияти бакалвриат таълими йўналишида таҳсил олаётган талабалар мисолида очиб берамиз маълумки. Волейбол ўз м оҳияти, мазмуни ва хусусияти билан бошқа спорт ўйинларидан фарқ қилади. Волейбол ўйини нисбатан кичик бўлган, яъни ўртасидан тенг иккига бўлинган 18х9 метрли тўғри бурчакли тўртбурчак шаклидаги майдончада 56

амалга оширилади. Замонавий волейбол турли ўйин малакалари ва тактик комбинацияларга ниҳоятда бой бўлиб, ўта катта шиддат ва тезликда ўтади. Бинобарин, волейболнинг юқорида зикр этилган ўзига хос хусусиятлари ўйинчилардан мукаммал такомиллашган техник маҳорат талаб қилади. Мусобақа ўйинларида техник маҳорат қанчалик кенг ва ташқи таъсирларга нисбатан мукаммал шаклланган бўлса, шунчалик ғалабани қўлга киритиш имкони кўп бўлади. Ўйин техникаси – бу бир вақтнинг ўзида кетма-кет ва муайян мақсадли тартибда ижро этиладиган ихтисослашган ҳаракат ёки ҳаракатлар мажмуасидир. Ўйин техникаси – ҳаракатни аниқ, тез, енгил, вазиятга мувофиқ, кам куч сарф этиб юқори самарада бажаришга мўлжалланган бўлиши лозим. «Техника» атамаси юнонча (технус) сўз бўлиб, жуда кенг маънода фойдаланилади ва ўзбек тилида «санъат» тушунчасини англатади. Милоддан аввалги 776-йилдан бошлаб ҳар 4 йилда Юнонистондаги Олимп тоғларининг этагида жойлашган Олимп қишлоғида Худо Зевс шарафига ўтказиладиган умумюнон байрам мусобақалари иштирокчилари 2 ғилдиракли аравачада пойга, муштлашиш, бешкураш спорти бўйича ўз санъатларини (техникасини) намойиш этганлар. Қизиғи шундаки, ҳар бир иштирокчи мусобақадан олдин ўз қадди-қоматини, мушакларини шаклланганлиги ва бошқа шу спортга оид ҳислатларни намойиш қилиши мазкур мусобақанинг шартларидан бири бўлган. Демак, муайян спорт тури билан шуғулланиш натижасида одамнинг қадди- қомати, мушаклари ва психикаси, организмнинг жамийки барча органлари шаклланади, бинобарин спортчининг техник маҳорати, санъатини такомиллашиши таъминланади. Техникага оид барча воситалар борки (самолёт, автомобил, ракета, телевизор, совутгич, соат ва ҳоказо), уларнинг техник паспорти мавжуд бўлиб, унда мазкур воситанинг техник кўрсаткичлари ва ўлчамлари берилган бўлади. Спортда ҳам муайян ҳаракат малакасининг ўзига хос техник кўрсаткичлари, ўлчамлари ва уни ижро этишда шаклланган техник тартиби мавжуддир. Волейбол ўйини техникаси ўйинни олиб бориш учун зарур бўлган ҳаракат усуллари мажмуасидан иборатдир. Ҳаракатлар техникаси турли вазиятларда мақсадга мувофиқ, самарали ҳаракат қилиш билан баҳоланади. Ўйиндаги ҳар бир техник усулни бажариш бир-бири билан узвий боғланган ҳаракатланиш тизимидан ташкил топади. Ҳаракат техникаси ҳаракат вазифаларини муайян усул билан ҳал қилиш учун зарур ва етарли бўлган ҳаракатнинг динамик ва кинематик хусусиятларидир (кучларнинг муайян изчиллиги, гавданинг айрим қисмлари ўртасидаги мувофиқлик ва шу кабилар). Техниканинг асосий қисми – маълум бир ҳаракатдаги асосий механизмнинг энг муҳим ва ҳал қилувчи қисмидир. Техниканинг асосий қисмини бажариш нисбатан қисқа вақт оралиғида катта куч сарфланиши билан ифодаланади. Техниканинг деталлари – ҳаракатнинг асосий механизмини бузмайдиган иккинчи даражали хусусиятдир. Техника деталлари турли спортчиларда 57

турлича бўлиб, бу уларнинг морфологик ва функционал имкониятларига боғлиқ бўлади. Техник ҳаракатларни бажаришда ҳаракатларнинг вақт жиҳатидан маълум бир фазалари фарқланади. Одатда, ҳаракатларнинг уч фазаси: тайёргарлик, асосий ва якунловчи фазаларини белгилаб қўйиш мумкин. Тайёргарлик фазасининг аҳамияти ҳаракатни бош фазада бажариш учун қулай шароит яратишдан иборат. Бу шароитлар югуриб келиш, сакраш, айланма ҳаракатларни (тўсиқ қўйганда, коптокни ўйинга киритганда, ҳужум зарбасини беришда) бажариш билан яратилади. Асосий фазадаги ҳаракатлар бевосита асосий ҳаракат вазифаларини ҳал қилишга қаратилади. Биодинамик нуқтайи назардан бу фазадаги э нг муҳим нарса ҳаракатлантирувчи кучлардан тегишли вазиятда, тегишли йўналишда самарали фойдаланишдан иборатдир. Якунловчи фазадаги ҳаракатлар гавда мувозанатини сақлаш мақсадида сўниб боради ёки кескин тормозланади. Волейбол жуда динамик ўйин бўлганлиги сабабли волейболчи турли техник усулларни э галлаши, ўйин вазиятидан келиб чиққан ҳолда уларни танлай олиши ва уни тез, аниқ бажариши лозим. Бу э са ўйинчининг техник маҳоратини белгилайди. Юқори техник маҳорат белгилари қуйидаги психологик омиллар билан ифодаланади: - психологик нуқтаи назардан ҳаракат усулларининг аниқ ва самарали бажарилиши; - халал берувчи психологик омиллар (чарчаш, ташқи шароитнинг салбий таъсирлари) мавжудлигида ҳаракатларнинг бажарилиш барқарорлиги; - рақиб ҳаракатларига қараб жавоб ҳаракатларини психологик танлаш, уларни қайта қуриш ва бунда ҳаракат қисмларини психологик бошқара олиш; - усулларнинг бажарилиш ишончлилиги. Волейбол тараққиётининг ҳар хил даврларида техник ҳаракатларни бажариш усуллари, талаблари, шакли, мазмуни ўзгаради ва такомиллашиб боради. Техник усулларнинг ўзгаришига ўйин қоидаларининг ўзгариши, тактик ҳаракатларнинг такомиллашуви, ўйинчилар жисмоний тайёргарлиги даражасининг ўсиб бориши асосий сабаб бўлади. Ҳужум ва ҳимоядаги ўйин динамикасининг ўсиши, ҳаракатлар потенциалининг ошиб бориши, ҳужум ва ҳимоядаги комбинациялар арсеналининг кенгайиши ҳам техник усулларни янгилашга ёки қайта қуришга туртки бўлади. Шундай бўлса-да, ўйин техникасида фойдаланиладиган психологик усулларнинг бундан-да самаралироқ имкониятлари йўқ деб бўлмайди. Малакали спортчиларнинг функционал , жисмоний ва психологик имкониятлари ўйин техникасига янги, илғор усулларни киритиш ва уни рўёбга чиқариш учун имконият яратади. Ўйин техникасини таснифлаш – уларни шакли, мазмуни, қўлланиладиган усулларнинг нимага мўлжалланганлиги, ҳаракатларнинг бир-бирига боғлиқлиги, ҳаракатларнинг кинематик ва динамик тузилишига қараб маълум гуруҳлар ва бўлимларга ажратишдир. 58

Волейбол техникаси иккита катта бўлим: ҳужум ва ҳимоя техникаларига бўлинади. Ўз навбатида, юқоридаги бўлимлар ҳам техник усулларнинг шакли ва мазмунига кўра бир қанча гуруҳларга бўлинади. Ҳар бир гуруҳда техник ҳаракатларнинг ўзига хос бажариш усуллари мавжуд бўлади. Ўқув фаолиятидан кутиладиган натижалар: • волейбол спорт тури ҳақида тушунча бериш ; • волейболни долзарб масалалари ва унга ўргатиш ни психологик асосларини ёритиб бериш; • муаммоли вазифаларни ечишда назарий психологик билимларни амалий қўллаш кўникмасини шакллантириш ; • муаммони аниқлаб, уни ҳал қилишда психологик ечим топиш. Ушбу кейсни муваффақиятли амалга ошириш учун олдиндан талаба лар қуйидаги билим ва кўникмаларга э га бўлмоқлари зарур: Талаба билиши керак: - Спортчиларни техник тайёрлаш психологик асосларни очиб бериш учун волейбол спорт турининг жисмоний тарбия тизимидаги аҳамияти, спорт турининг жаҳонда ва республикамизда ривожланиш тарихи; машғулот жараёнининг тузилиши; шуғулланувчиларнинг жинси, ёши, жисмоний тайёргарлик хусусиятига қараб машғулотларни режалаштириш, ўтказиш ва юкламаларни меъёрлаш талабларини билиши керак ; - волейболчини техник тайёлашнинг психологик ассларини, волейбол техникаси ва тактикасини бажаришга ўргатиш; волейбол бўйича турли лавозимларда хакамлик қилиш, волейбол спорт турида илмий-тадқиқот ишларни олиб бориш; волейбол спорт турининг психологик воситалари ва услубларидан фойдаланиш, волейбол спорт турига спортчиларни психологик тайёргарлига қараб саралаш кўникмаларига эга бўлиши керак; - машғулот жараёнини ва мусобақаларни ташкил этиш, ўтказиш; машғулот юкламаларни оптимал режалаштириш; спортчилар устидан педагогик назорат қилиш; спортчилар билан маънавий-маърифий ва тарбиявий ишлар олиб бориш, волейбол моделлаштриш ва башорат қилиш малакаларига эга бўлиши керак. Саф машқлари, саф усуллари, сафланиш ва қайта сафланишлар, жойдан-жойга кўчиш, орани очиш ва яқинлаштириш, саф, зич саф, ораси очиқ саф, «САФЛАН!», «ТУГРИ!», «КАДАМ БОС!», «ГУРУХ— ТУХТА!», «КИСКА — КАДАМ!», «ЖОЙДА», Орани очиш ва яқинлаштириш. Талаба амалга ошириши керак: - мавзуни мустақил ўрганади; муаммонинг моҳиятини аниқлаштиради; маълумотларни танқидий нуқтаи назардан кўриб чиқиб, мустақил қарор қабул қилишни ўрганади; ўз нуқтаи назарига эга бўлиб, мантиқий хулоса чиқаради; ўқув маълумотлар билан мустақил ишлайди; маълумотларни таққослайди, таҳлил қилади ва умумлаштиради; Талаба э га бўлмоғи керак: 59

• коммуникатив кўникмаларга; тақдимот кўникмаларига; ҳамкорликдаги ишлар кўникмаларига; муаммоли вазиятларни таҳлил қилиш кўникмаларига. Манбалардан фойдаланиш учун тавсия этиладиган адабиётлар рўйхати : 1. Ўзбекистон Республикасининг «Таълим тўғрисида»ги Қонуни. Т.: Ўзбекистон, 1997. – 25 б. 2. Ўзбекистон Республикаси «Кадрлар тайёрлаш миллий дастури тўғрисида»ги Қонуни. Т.: Ўзбекистон, 1997. – 16 б. 3. Ўзбекистон Республикасининг «Жисмоний тарбия ва спорт тўғрисида»ги Қонуни. Тошкент, 27 июл 2000 йил. 4. Ўзбекистон Республикаси Президентининг «Ўзбекистон Болалар спортини ривожлантириш жамғармаси фаолиятини такомиллаштириш чора- тадбирлари тўғрисида»ги 29 август 2004 йил 3481-сон Фармони. 5. Ғозиев Э.Ғ. “Умумий психология си ”. -Т. “Ўқитувчи”. 2010 й. 6. Гаппаров З.Г. Спортивная психология. Учебник для студ. ин-та физкультуры МВ и ССО руз.-Т.:000 "Мехридаре",2009 йил 7. Гаппаров З .Г. Яккакурашчиларни психологик тай ё рлаш. - Т.: 2010 й. 8. Родионов А.В. Психология физического воспитания и спорта -М.: Академический проект , 2004 й. 9. Родионов А.В.Практика психологии спорта – Ташкент: Lider Press , 2008 й. 10. Турсунова М.А., Гаппаров З. Г . “Спорт психологияси” лаборатория машғулотлари учун услубий қўлланма. -Т. 2006 й. 60

11. Гаппаров З.Г., Турсунова М.А., Сайитметова З.Т. “Психология” лаборатория машғулотлари учун услубий қўлланма. -Т. 2006 й. 12. Умумий психология Петровский А.В. тахрири остида. -Т. “Ўқитувчи”. 1992 й. 13. Уэйинберг Р.С. гоулд.Д. Основы психологии спорта и физической культуры. -К.-2001. 14. Айрапетянц Л.Р., Пулатов А.А. Волейбол назарияси ва услубияти. Жисмоний тарбия институтлари ва Олий педагогика билим юртлари учун дарслик. 2011. - 279б. 15. Айрапетянс Л.Р., Годик М.А. Спортивные игры. // Монография. Т.: Ибн Сино, 1991. - 160 с. 16. Айрапетянс Л.Р. Волейбол. // Учебник для высших учебных заведений.Т.: Зар қалам. 2006. - 240 с. 17. Айрапетянц Л.Р., Пулатов А.А., Исроилов Ш.Х. Волейбол. // Олий ўқув юртлари умумий курс талабалари учун ўқув қўлланма.Т.: 2009. - 77 б. 18. Беляев А.В. Обучение технике игры в волейбол и её совершенствование. //Методическое пособие. М.: Олимпия. CҲеловек., 2008. – 54 с. 19. Бержо. Волейбол высшего уровня. // Автор перевода с франсузского языка Ю.Б.CҲесноков. М.: Олимпия. CҲеловек, 2007. - 31 с. 20. Волков Л.П. Теория и методика децкого и юношеского спорта. Киев: Олимпийская литература, 2002. - 294 с. Технологик хусусиятлардан келиб чиққан ҳолда кейснинг тавсифномаси: Ушбу кейснинг асосий манбаи кабинетли бўлиб, шуғулланувчининг ҳаётий вазиятлар асосида баён этилган. Кейснинг асосий объекти жисмоний тарбия тизимига йўналтирилгандир. Бу ташкилий институционал кейс бўлиб, маълумотлар вазиятлар ва саволлар асосида тузилган. Ҳажми ўртача, тизимлаштирилган бўлиб, тренингга мўлжалланган ўқув мавзу бўйича билим ва кўникмалар ҳосил қилишга қаратилган. Дидактик мақсадларга кўра кейс муаммоларни тақдим қилишга, уларни ҳал этишга, таҳлил қилиш ва баҳолашга қаратилган. Ушбу кейсдан “Психология ва спорт психологияси”, “Волейбол ўқитиш назарияси ва услубиёти”, “Жисмоний тарбия назарияси ва услубияти”, “Жисмоний тарбия тарихи ва уни бошқариш” ва бошқа жисмоний тарбия ва спортга фанларида фойдаланиш мумкин. АМАЛИЙ ВАЗИЯТНИ БОСҚИЧМА – БОСҚИЧ ТАҲЛИЛ ҚИЛИШ ВА ҲАЛ ЭТИШ БЎЙИЧА ТАЛАБАЛАРГА УСЛУБИЙ КЎРСАТМАЛАР Талабаларга йўриқнома Иш босқичлари Маслаҳатлар ва тавсияномалар. 61

1.Кейс ва унинг ахборот таъминоти билан танишиш Аввало кейс билан танишинг. “Волейбол ўйинида харакатланиш ва тўпни узатиш техникаси ни психологик асослари ” ҳақида тушунча ҳосил қилиш учун бор бўлган бутун ахборотни диққат билан ўқиб чиқиш лозим. Ўқиш пайтида вазиятни таҳлил қилишга шошилманг 2.Берилган вазият билан танишиш Маълумотларни яна бир маротаба диққат билан ўқиб чиқинг. Сиз учун муҳим бўлган сатрларни белгиланг. Бир абзацдан иккинчи абзацга ўтишдан олдин, уни икки уч маротаба ўқиб мазмунига кириб борамиз. Кейсдаги муҳим фикрларни қалам ёрдамида остини чизиб қўйинг. Вазият тавсифида берилган асосий тушунча ва ибораларга диққатингизни жалб қилинг. 3. Муаммоли вазиятни таҳлил қилиш Асосий муаммо ва кичик муаммоларга диққатингизни жалб қилинг. Асосий муаммо: Спортчи ўзини фикр хаёли мусобақага қаратилган шу билан бирга мутлоқ ўзига ишончи ортган. Ўзини тетик ва кучли ҳис э тган, мусобоқага батамом тайёр. Қуйидаги келтирилган вазиятда спортчи қайси стартолди холатини бошидан кечирган? (стартолди лихорадка, стартолди апатия, жанговорлик холати, хотиржамлик холати) . Асосий муаммо нимага қаратилганини аниқланг. Муаммонинг асосий мазмунини ажратиб олинг. Муаммоли вазиятни таҳлил қилиш – объектнинг ҳолатини аниқланг, асосий қирраларига эътибор қаратинг, муаммоли вазиятнинг ҳамма томонларини таҳлил қилинг. 4. Муаммоли вазиятни эчиш усул ва воситаларини танлаш ҳамда асослаш Ушбу вазиятдан чиқиб кетиш ҳаракатларни излаб топиш мақсадида қуйида тақдим этилган “Муаммоли вазият” жадвалини тўлдиришга киришинг. Муаммони ечиш учун барча вазиятларни кўриб чиқинг, муқобил вазиятни яратинг. Муаммонинг ечимини аниқ вариантлардан танлаб олинг, муаммонинг аниқ ечимини топинг. Жадвални тўлдиринг. Кейс билан ишлаш натижаларини ёзма шаклда илова этинг “Муаммоли вазият” жадвалини тўлдиринг Вазиятдаги муаммолар тури Муаммоли вазиятнинг келиб чиқиш сабаблари Тўлдирилган жадвал (ўқитувчи олдиндан тўлдиради – т а лаба қўлига берилмайди) Муаммоли вазият Муаммоли вазиятнинг келиб чиқиш сабаблари 62

Қуйидаги келтирилган вазиятда спортчи қайси стартолди холатини бошидан кечирган? (стартолди лихорадка, стартолди апатия, жанговорлик холати, хотиржамлик холати ) Спортчи ўзини фикр хаёли мусобақага қаратилган шу билан бирга мутлоқ ўзига ишончи ортган. Ўзини тетик ва кучли ҳис этган, мусобоқага батамом тайёр. Жанговорлик холати. Бу ҳолат қуйидаги белгилар билан ифодаланади: диққатнинг тўппланишининг доирасини кенгайиши (ифодаланади) тафаккур ва идрокнинг яхшиланиши. Стеник (ижобий) кайфиятнинг пайдо бўлиши кабилар. Жанговор ҳолатнинг физиологик асоси бош мияда оптимал асаб қўзғалишининг содир бўлиши. Бошқача айтганда қўзғалиш ва тормозланиш жараёнлар ўртасида мувозанатнинг вужудга келиши. Бундай ҳолат, яъни жанговор ҳолат мусобақада ижобий натижага олиб келади! Ўтказилган таҳлиллар ва натижалар. Муаммоли вазиятни таҳлил қилиш – объектнинг ҳолати аниқлангандан сўнг, муаммонинг асосий қирраларига эътибор қаратиб, муаммоли вазиятнинг ҳамма томонларини таҳлил қилишга ҳаракат қиламиз. Муаммонинг ечимини аниқ вариантлардан танлаб олиб, “Т - схема” жадвалини тўлдирамиз. Жанговорлик холатининг афзалликлари Жанговорлик холатининг камчиликлари ЎЙИН ТЕХНИКАСИ АСОСЛАРИ 63O‘yin texnikasi Hujumda Himoyada To‘p uzatish Hujum zarbasi To‘pni o‘yinga kiritish To‘pni qabul qilish To‘siq qo‘yishTayanch holatdan yuqoriga Sakrab yuqoridan To‘g‘ridan Yo‘nalishni o‘zgartirib Aldamchi Yuqoridan to‘g‘ridan Yuqoridan yondan Sakrab yuqoridan Tayanch holatdan pastdan Tayanch holatdan Yiqilib pastdan yakka tartibda Guruhli

2.4.Т алабаларни эришган ўқув ютуқларини назорат қилиш бўйича саволлар 72

1. Психология фанининг предмети ва вазифалари. 2. Умумий психологиянинг фанлар тизимида тутган ў рн и ва бошқа фанлар билан алоқаси. 3. Илмий психологиянинг методологик тамойиллари ва уларнинг талқини. 4. Психология фанининг тармоқлари. 5. Психологияда метод ва методология. 6. Психологик таълимотлар тарихидан.Шарқ мутафаккирларининг психологик қарашлари. 7. Психиканинг филогенезда ривожланиши. Қў з ғ алувчанлик, тропизмлар, инстинкт. 8. Психика тарақкиёти. 9. Психика ва онг. Онгнинг таркиб топиши ва психологик талқини. 10. Онг ва онгсизлик ҳолатлари. 11. Нерв тизимининг таркибий қисми ва психика. Психиканинг рефлекторлик ҳолати. 12. Психология фанининг ривожланиш босқичлари. 13. Фаолият ҳақида тушунча. 14. Фаолиятнинг интереоризацияси ва экстериоризацияси. 15. Кўникма ва малакалар. 16. Фаолиятнинг асосий турлари. Етакчи фаолият ҳақида тушунча. 17. Мотив ҳақида тушунча. Мотив ва установкалар. 18. Индивид, шахс ва индивидуаллик. Уларнинг ўзаро мутаносиблиги. 19. Психологияда шахс тушунчаси. 20. Шахснинг таркиб топиши ва уни шакллантирувчи кучлар. 21. Шахснинг тузилиши. 22. Шахс фаоллигининг манбаи сифатида эҳтиёжлар, уларнинг турлари. 23. Шахс й ў налганлиги. 24. Шахсни ў з- ў зини баҳолаши. 25. “Кадрлар тайёрлаш миллий дастури” ва “Таълим ислоҳотларида комил инсон масалалари, бу ўринда психология фанининг масалалари”. 26. Мулоқот ҳақида тушунча. 27. Мулоқот турлари ва вазифалари. 28. Мулоқот, нутқ ва тил. 29. Мулоқот шахслараро ў заро таъсир этиш сифатида. 30. Мулоқотнинг вербал ва новербал воситалари. 31. Нутқ ҳақида тушунча. 32. Нутқ турлари. 33. Мулоқот тренинги. 34. Мулоқот кишиларнинг бир-бирини тушуниши сифатида (идентификация, рефлексия, стереотипизация). 35. Педагогик мулоқот. 36. Диққат ҳақида тушунча. 37. Диққат ва унинг турлари. 73

38. Диққатнинг хусусиятлари. 39. Диққатнинг физиологик механизмлари. 40. Таълим жараёнида диққатнинг аҳамияти. 41. Сезги ҳақида тушунча. 42. Сезгиларнинг таснифи. 43. Сезги қонуниятлари. 44. Идрок ва унинг хусусиятлари. 45. Идрок таснифи. 46. Идрокнинг индивидуал хусусиятлари. 47. Хотира ва унинг жараёнлари. 48. Хотира назариялари. 49. Хотира турлари. 50. Хотиранинг индивидуал хусусиятлари. 51. Хотиранинг физиологик механизмлари. 52. Хаёл ва унинг психологик хусусиятлари. 53. Хаёл турлари. 54. Ижодий хаёл. 55. Бадиий ва илмий ижодиётда фантазия. 56. Тафаккур. 57. Фикрлаш операциялари. 58. Тафаккур турлари ва унинг мантиқий шакллари. 59. Тафаккур ва нутқ. 60. Янгича тафаккур юритишни шакллантириш. 61. Мотивация ҳақида тушунча. 62. А.Маслоуннинг “Инсон хулқ-атворининг мотивация концепцияси”. 63. Шахснинг мотивацион сфераси. 64. Хиссиёт ва унинг психологик хусусиятлари. 65. Кайфият, стресс, аффектлар. 66. Инсоннинг юксак хислари (ахлоқий, ақлий, стеник, праксик). 67. Ирода ҳақида умумий тушунча. 68. Шахснинг иродавий хусусиятлари. 69. Ирода сифатлари. 70. Темперамент ва унинг тарихи. 71. Абу Али ибн Синонинг темперамент ҳақидаги қарашлари. 72. Темперамент типлари. 73. Темпераментнинг физиологик асоси. 74. Характер ҳақида тушунча, унинг таркиб топиши. 75. Характер хислатлари. 76. Хулқ-атвор ва характернинг шаклланиши. 77. Қобилият ҳақида тушунча. қобилиятларнинг сифат ва миқдорий талқини. 78. Қобилият турлари. 79. Қобилият ва ирсият. 80. Истеъдод ва унинг тузилиши. 74

СПОРТ ПСИХОЛОГИЯСИ ФАНИДАН 1. Спорт психологиясининг предмети ва вазифалари. 2. Спорт психологияси – психология фанинг махсус амалий сохаси эканлиги. 3. Спорт психологиясининг вужудга келиши ва кискача тарихи 4. Спорт психологиясининг умумий психология, психология фанининг бошка тармоклари, спортнинг назарияси ва амалиет билан богликлиги 5. Сизни спорт турингизни эгаллаш учун қайси психик жараёнларни ривожлантириш зарурлигини очиб беринг 6. Психологик текшириш усулларини қайд этинг ва очиб беринг. 7. Спорт фаолияти ҳақида тушунча ва унинг психологик характеристикаси. 8. Спорт фаолиятининг ғоявий юналиши ва унинг мотивлари. 9. Реакция ҳақида тушунча. 10. Реакция турлари. 11. Оддий ва мураккаб реакция структураси. 12. Оддий реакция типлари. 13. Конкрет спорт турида реакциянинг хусусиятлари. 14. Реакция ва унинг спорт фаолиятидаги аҳамияти. 15. Спорт мусобақаси ҳақида тушунча. 16. Старт олди ҳолатлари ва уларнинг характеристикаси. 17. Спортчини маънавий-ғоявий тарбиялашда спорт мусобақасининг аҳамияти 18. Спорт мусобақасига психологик характеристика. 19. Спортчини техник жиҳатдан тайёрлашнинг психологик асослари. 20. Техникавий тайёрлаш махсус ҳаракат малакаларининг шакллантириш жараёни эканлиги. 21. Малакаларнинг психологик хусусиятлари. 22. Ҳаракат малакаларининг шаклланиш қонуниятлари. 23. Малакаларнинг ўзаро таъсири. 24. Спортчини тактик жиҳатдан тайёрлашнинг психологик асослари. 25. Спорт тактикаси ҳақида умумий тушунча. 26. Спортчини тактик жиҳатдан тайёрланиши махсус билим, тактик малака ва кўникма ҳосил қилиш жараёни эканлиги. 27. Мусобақага тахминий тактик план тузиш муаммоси. 28. Тахминий тактик планни мусобақа процессида руёбга чиқариш. 29. Тактик планларни ечишда психик процессларнинг хусусиятлари. 30. Спортчи шахсини психологик хусусиятлари. 31. Шахс ҳақида тушунча. 32. Спортчи шахсини шаклланишига таъсир этувчи омиллар. 33. Спортчи шахсини шаклланишида темперамент ва нерв системаси. 34. Спортчини психологик жиҳатдан тайёрлашнинг асослари. 35. Спортчини психологик жиҳатдан тайёрлаш ҳақида тушунча. 36. Спортчини умумий психологик тайёрлашнинг мақсад ва вазифалари. 37. Спортчини бўлажак мусобақага психологик тайёрлашнинг асослари. 75

38. Спортчини мусобақага психик тайёрлиги ҳақида умумий тушунча. 39. Мусобақага психологик тайёргарлик системаси. 40. Мусобақа шароитлари ҳақида ахборотлар. 41. Машқланган ҳолатни ўз-ўзидан баҳолаш. 42. Мусобақада иштирок этишнинг мотивларини активлаштириш ва ишончини шакллантириш. 43. Бўлажак спорт фаолиятини программалаштириш. 44. Мусобақа олдидан оптимал эмоционал ҳолатни шакллантириш. 45. Мусобақа шароитида психик ҳолатларни бошқариш. 46. Спортчини иродавий тайёрлашнинг психологик асослари. 47. Ирода ва иродавий сифатлар ҳақида тушунча. 48. Спорт фаолиятида иродавий сифатлар таснифи. 49. Иродавий зўр бериш турлари. 50. Объектив ва субъектив қийинчиликлар ва уларни бартараф этиш. 51. Тренеровка жараёнида иродавий зўр беришни тарбиялаш. 52. Спортчини техник тайёрлашда тасаввурнинг аҳамияти. 53. Идеомотор акт деб нимага айтилади ва унинг спортдаги ахамияти ( ў з спорт туридан мисоллар) . 54. Идеомотор тренировка кайси психик жараени билан боглик ва спорт харакат малакаларининг шаклланишида ахамияти . 55. Харакат малака деб нимага айтилади ва уз спорт туридан мисол келтиринг 56. Техник жиҳатдан тайёрлашнинг қайси психик жараёнлар асоси деб ҳисобланади? 57. Қайси психик факторлар спорт тактик тайёргарликни муваффақиятли эгаллашга ёрдам беради? 58. Кузатувчанлик ва диққат спортдаги тактикани эгаллашдаги аҳамияти 59. Спортчи тактик тафаккурининг аҳамияти 60. Тактик тайёрлашда антиципация (олдиндан кўра билишнинг) аҳамияти 61. Юқори малакали спортчилар мусобақага қатнашишда тактик планни ким тузади? 62. Барча спорт турларида тактик тайёргарликда учрайдиган умумий муаммолар нима? 63. Дастлабки тактик план нима асосида тузилади? 64. Ўз-ўзини баҳолаш, ўзини бошқариш, ўзида ишончни шаклланишга тавсиф бериш ва уни спортдаги аҳамияти? 65. Ўз-ўзини баҳолаш спортчи фаолиятига қандай таъсир этади? 66. Спортчи ўз-ўзини юқори баҳолашни қандай таъсири бор? 67. Спортчи ўз-ўзини паст баҳолашни қандай таъсири бор? 68. Спортчи қандай шахсий сифатларга эга бўлиши керак? 69. Спортчи машғулотида унинг психик холати тўғрисида маълумотни қандай ишлатиш мумкин? 70. Спортчида кузатувчанликни қандай ривожлантирилади? 76

"СПОРТ ПСИХОЛОГИЯСИ" КУРСИДАН ТЕСТ САВОЛЛАРИ . 1. "Спорт психологияси" атамасини ким биринчи бўлиб киритган? А) Пьер де Кубертен * Б) Леонардо до Винчи С) Бунд Д) Антонелли 2. "Спорт психологияси" атамаси нечанчи йилда биринчи бўлиб киритилган? А) 1900 * Б) 1880 С) 1890 Ж) 1901 3. Нечанчи йилда спорт психологияси халқаро миқёсда расмий қабул қилинган? А) 1965 * Б) 1900 С) 1911 Д) 1960 4. Спорт психология Халқаро Федерациясини биринчи президенти ким бўлган? А) Антонелли* Б) П.А. Рудик С) Пьер де Кубертен Д) Пуни 5. Спорт психологияси предмети қуйидагиларни ўрганади: (энг тўғри жавобни белгиланг) А) Спорт мусобақасига тайёргарлик ва психик холатларни бошқаришни * Б) Айрим спорт турларини техникасини, тактикасини С) Спорт фаолиятини хусусиятларини Д) "Тренер ва спортчи" ўртасидаги ўзаро муносабатларни 6. Мотив бу - : А) Фаолиятга ички қўзғатувчи куч * Б) Нозик эмоционал холат С) Спортчини мусобақадаги хатти-харакати Д) Спортчи интилаётган спорт натижаси 7. Қуйидаги берилган сўзларни қайси бири "мотив" тушунчасини характерламайди? А) Юқори* Б) Воситали С) Жараёнли Д) Натижали 77

8. Спорт билан шуғулланишнинг мақсади бу: А) Спорт натижасига эришиш * Б) Рохатланиш учун машқланиш С) Соғлиқни яхшилаш Д) Харакатга қўзғовчи ички куч 9. Спортчи шахси қайси тойифага тааьлуқли? А) Ижтимоий * Б) Тарихий С) Сиёсий Д) Биологик 10. Спорт коллективи бу: А) Ижтимоий маьнога эга бўлган мақсадли спортчилар гурухи * Б) Тренер йиғган гугух С) Биргаликда шуғулланиш учун спортчиларни бирлашиши Д) Футбол командасини яратиш учун бирлашган спортчилар гурухи 11. Харакат малакалари бу:(тўғрироқ жавобни белгиланг) А) Енгил, тез, тежамли, юкори даражада такомиллашганяхлит харакатлар* Б) Янги харакатни автоматик равишда бажариш С) Енгил, тез, тежамли, юқори даражада такомиллашган харакатлар Д) Ёдланган автоматлашган харакатлар 12. Харакат малакаларини шаклланиши нечта қонуниятларга эга? А) 5 Б) 3 С) 4 * Д) 7 13. Қайси хусусият харакат малакаларига хос эмас? А) Бажаришнинг аник, англанганлиги * Б) Бажаришнинг осонлиги С) Бажаришнинг тезлиги Д) Яхлитлик 14. Харакат малакаларининг шаклланиш жараёни нечта босқичдан иборат А) 3 * 78

Б) 6 С) 4 Д) 5 15. Қайси психик жараёнсиз жисмоний машқларни техникасини шакллантириш мумкин? А) Хаёл * Б) Идрок С) Тасаввур Д) Тафаккур 16. Қ ачон спортчи яхши ва тезроқ харакат малакаларини эгаллайди? А) Машкни ўзлаштиришда ички ва ташки контурни яратишда * Б) Мукаммал тушунтирганда С) Тез-тез кайтаришда Д) Ўрганаётган харакатни мустакил ўрганганда 17. Харакат малакаларини шакллантириш график тасвири қандай номланади? А) Маш қ эгри чизиғи * Б) Харакат малакаларни график тасвири С) Харакат малакаларини шаклланишини схематик тасвири Д) Ўрганган харакатни мустакил кайтариш ва бажаришда 18. Спортда реакция бу: А) Спортчини олдиндан маьлум бўлган қўзғовчига онгли жавоб харакати * Б) Ташқи ва ички мухитдан таьсир этувчи кўзғовчиларга жавоб харакати С) Югуриш дистанциясини ўтиш тезлиги Д) Таьсир этувчи қузғовчиларга автоматлашган харакатларни бажариш 19. Оддий реакцияни тузилиши нечта даврдан иборат? А) 3 * Б) 4 С) 5 Д) 6 20. Мураккаб реакцияни тузилиши нечта даврдан иборат? А) 3 * Б) 4 С) 6 Д) 7 79

21. Оддий реакцияни яширин, латент даври нечта моментдан иборат? А) 3 * Б) 4 С) 5 Д) 6 22. Мураккаб реакцияни яширин, латент даври нечта моментдан иборат? А) 3 Б) 4 С) 5 * Д) 7 23. Қуйидаги пунктлардан қайсиниси тактик план тузишда мухим хисобланади? А) Мусобақа хакамлигини билиш Б) Айни спорт турини тактикасини ўзига хос хусусиятини билиш С) Ракибни хусусиятларини билиш * Д) Ўз индивидуал хусусиятини билиш 24. Мусобақани тахминий тактик планини ким тузади? А) Спортчи, тренер * Б) Фақат тренер С) Психолог, спортчи Д) Спортчи, психолог 25. Спортчини тактик тафаккурини нима тавсифламайди? А) Техник малакаларга таяниш * Б) Кўргазмали-образли характер С) Тафаккурнинг вазиятлилиги Д) Тафаккурнинг амалий натижа берадиган характери 26. Қуйидаги омиллардан қайсиниси спортда тактикани эгаллаш учун керак эмас? А) Айни спорт турида тактика хақида махсус назарий билимлар Б) Спорт турини техник малакаларини мукаммал эгаллаш С) Билим ва малакаларни тактик планга мо с ишлата билиш Д) Юқоридаги хамма омиллар зарур * 27. Тахминий тактик план тузишда психик омиллардан кайсиниси мухим рол ўйнайди? 80

А) Кузатувчанлик * Б) Тасаввур С) Тафаккур Д) Антиципация 28. Тахминий тактик план тузишда психик омиллардан қайсиниси мухим рол ўйнайди? А) Эмоционаллик Б) Хаёл С) Хотира Д) Концептуал модел * 29. Тактик планни амалга оширишда спортчи нутқни кайси шаклини ишлатади? А) Ички * Б) Ташки С) Диологик Д) Монологик 30. Шахсни билиш доирасини ривожланиши психологик тайёрлашни кайси вазифасига йўналтирилган? А) Техник - тактик махоратни юқори даражага етказиш учун мухим психик жараёнларни такомиллаштириш * Б) Спортчи шахсини психик жараёнларини оптимал ва стабил намоён бўлишига таьсир этувчи психик сифатларни шаклланиши С) Мусобақ а ва машғулот жараёнида оптимал психик холатларни яратиш Д) Бўлажак мусобақа хакидаги билимларни ишлаб чикаришга йўналтириш УМУМИЙ ХУЛОСА ВА ТАКЛИФЛАР Мустақил давлатимизнинг тараққиёти таълимнинг барча соҳаларидаги каби психология соҳасида ҳам катта ислоҳотларни талаб қилади. Рақобатбардош кадоларни тайёрлаш жамиятнинг муҳим эҳтиёжини қондиришнинг энг зарур шартидир. Жамиятнинг юқори малакали рақобатбардош кадрларга бўлган эҳтиёжини қондириш учун бошланғич синфдан бошлабоқ тинимсиз изланиш, таълимнинг янги самарали усулларини қидириш ва кашф қилиш зарур. Психологияни жисмоний тарбия ва спорт фаолиятида, жумладан волейбол спорт тури билан шуғулланувчи спортчиларни танлаган таълим йўналиши бўйича ўқишга қабул қилинган ҳар бир талаба Ўзбекистон Республикасининг «Таълим тўғрисида»ги ва «Кадрлар тайёрлаш миллий дастури» ҳақидаги Қонунлар талабларига мувофиқ шахс сифатида 81

шаклланиши, касбий билим, кўникма ва малакаларни чуқур ўзлаштириш билан бир қаторда, юксак маънавий ва маданий хислатларга эга бўлиши, ақлан теран, мустақил фикрловчи, ижодкор, миллий ва умумбашарий қадриятларни ўзида жо қилган, мураккаб вазиятларда ташаббус ва масъулиятни ўзига олишга қодир, кенг дунёқарашга эга инсон бўлиб этишиши тақдим этилаётган моделимизнинг устувор мақсади қилиб белгиланган. Бизнинг тадқиқотимиз асосида ишлаб чиқилган концепция психология ва спорт психологияси фанини ўқитишнинг назарий ва амалий масаларини тадқиқ этиш, фан юзасидан электрон ўқув модули ишланмаси орқали спортчиларни ҳаракат малакаларини шакллантиришда “ПСИ-10” дастурини авзаллигини инновацион педагогик технологиялар асосида такомиллаштириш ва талабаларни спортга бўлган мотивасиясини ривожлантириш ва уларнинг фанни ўзлаштиришга қизиқиш ва эҳтиёжини тарбиялашдан иборатдир. Биз тадқиқотимиз давомида қуйидагиларни ўргандик: Лойиҳа ишининг биринчи боби “Психология ва спорт психологияси” фанини ўқитишнинг назарий масалалари деб номланиб, унда психология ва спорт психологияси фанини ўқитишда таълимнинг фанга йўналтирилган технологияларидан фойдаланиш тажрибаси ва спортчиларни техник жихатдан тайёрлашнинг психологик асослари мавзусини ўқитишда инновацион технологиялари ўрганилган бўлса, ишнинг иккинчи боби психология ва спорт психология фанидан электрон ўқув модули ишланмаси деб номланиб, унда психология ва спорт психологияси фанининг ўқув дастури, спортчиларни техник жихатдан тайёрлашнинг психологик асослари мавзуси бўйича маъруза матни, спортчиларни техник жихатдан тайёрлашнинг психологик асослари мавзуси бўйича кейслар фан юзасидан назорат топшириқлари бўйича саволлар ва тестлар ҳамда спортчиларни техник тайёргарлигида “ПСИ - 10” дастуринининг афзаллиги юзасидан тақдимот ишланмаси берилган. Шунингдек, “Психология ва спорт психологияси” фанини ўқитишнинг назарий ва амалий масаларини тадқиқ этилди, фан юзасидан электрон ўқув модули ишланмаси орқали спортчиларни ҳаракат малакаларини шакллантиришда “ПСИ - 10” дастурини авзаллигини инновацион педагогик технологиялар асосида такомиллаштириш мақсад қилинган эди. Мақсадни амалга оширишда Ўзбекистон давлат жисмоний тарбия институтида ўқитиладиган “Психология ва спорт психологияси” фанининг назарий ва амалий маслаларини таҳлили этилди ва “Спортчиларни техник тайёрлашнинг психологик асослари” мавзуси мисолида ўқитишнинг инновацион технологияларини қўллашнинг моҳиятини ёритиб беришга ҳаракат қилдик. Фанининг электрон ўқув модули ишланмасининг схемасини ишлаб чиқилди 82

ҳамда фан дастурига мувофиқ ўқитиладиган “Спортчиларни техник тайёрлашнинг психологик асослари” мавзусида “ПСИ - 10” дастурини авзаллигини инновацион педагогик технологиялар асосида презинтацияси ишлаб чиқилди. Маълумки, спортчиларини техник жиҳатдан тайёрлашнинг психологик асослари ҳақида гапирадиган бўлсак, спортчини техник жиҳатдан тайёрлаш бу спортчини муайян спорт тури хос бўлган ҳаракатларни бажариш усулларини эгаллаши ва уларни такомиллаштиришдан иборат бўлган психологик - педагогик жараёндир. Спорт ҳаракатларининг техник усуллари хар хил спорт турларида турлича психологик тузилишга э га бўлади. Машқлар техникасини э галлаш ўз мазмунига кўра спорт ҳаракатлари малакасини э галлашдан иборат. Шунинг учун ҳам спортчиларни техник тайёрлашнинг марказий психологик муаммоси бу − ҳаракат малакаларини шакллантириш ва уларнинг ишлата билиш масаласидан иборатдир. Ҳаракат малакалари дейилганда машқлар жараёнида маълум мукаммаллик даражасига э тказилган, тез, аниқ ва вақтни тежаган ҳолда юқори сифат ва миқдорий натижа билан бажариладиган яхлит ҳаракат тушунилади. Юқоридаги таърифдан келиб чиқиб айтиш мумкинки , малакаларга қуйидаги психологик ҳусусиятлар хосдир: 1. Ҳаркатларни аниқ бажариш, яъни хатоларга йўл қўймаслик. 2. Ҳаракатларни бажаришдаги енгиллик, бу қўшимча зўриқишлар, ортиқча куч сарфлашнинг йўқлиги билан боғлиқ. 3. Мукаммалликка эришилган ҳаракатлар тез бажарилади. 4. Малакалар ҳамиша яхлитлик ҳарактерига эга бўлади. Физиологик механизми бўйича малакалар динамик ҳаракат стереотипларидан иборатдир. Улар фаолиятдаги борлиқнинг биринчи ва иккинчи сигнал тизимлари орасидаги ўзаро муносабатлар асосида шаклланади. Спорт ҳаракат малакалари техникасини шакллантириш ва такомиллаштириш, тезлик, куч, чидамлилик, эпчиллик каби жисмоний сифатларнинг ривожлантирилиши билан бевосита боғлиқдир. Бинобарин бирор бир машқнинг техниксини онгли равишда эгаллаган спортчи айни пайтда ўзида ушбу турдаги машқни бажариш учун зарур бўладиган жисмоний сифатларни ривожлантиради, бу сифатларни ривожлантириш орқали э са ўрганаётган машқнинг техникасини такомиллаштиради Бугунги волейбол ўйинининг моҳияти, жумладан техник-тактик ҳаракатларининг ижро этилиши аксарият «ҳавода», яъни таянчсиз ҳолатда амалга оширилиши билан фарқланади. Сакраб зарба бериш, тўсиқ қўйиш, тўп узатиш, йиқилиб тўп қабул қилиш, тўп киритиш бунга яққол мисол бўла 83

олади. Сўнгги йилларда ўйин қоидаларининг кескин ўзгариши (танани барча қисми билан тўп қабул қилиш, ҳисобни тай-брейк тизимида олиб борилиши, «либеро» ўйинчисининг жорий этилиши, ўйинчи алмашинувининг тўғридан тўғри амалга оширилиши, тўрнинг пастки қисмига тегишга рухсат берилиши ва ҳ.к.) ўйин суръатини янада жадаллашишига олиб келди. Мутахассислар томонидан аниқланганки, ҳар бир мусобақа ўйинида волейболчилар 300-600 марта, ҳатто ундан кўп сакраб ижро этиладиган техник-тактик малакаларни бажарар эканлар. Агар ўйиндан олдинги «разминка» давомидаги сакрашлар, ўйин вазиятларида тўпсиз ижро этиладиган чалғитувчи сакрашлар эътиборга олинса, қайд этилган сакрашлар ҳажми янада ортади. Борди-ю бу сакрашларнинг йиллик ҳажми назарда тутилса, замонавий волейболда юксак натижага эришиш қанчалик жисмоний имкониятларга боғлиқ эканлиги аён бўлади. Демак,спортчиларнинг психологик тайёргарлиги жисмоний,к техник- тактик тайёргарлик билан чамбарчас боғлиқ бўлиб, юксак спорт маҳоратини таъминланишида пойдевор сифатида муҳим аҳамият касб этади. 1. Соғлиқни мустаҳкамлаш. 2. Ҳаётий зарур ҳаракат малакаларини такомиллаштириш (юриш, югуриш, сакраш ва ҳоказо). 3. Ҳаракат сифатларини ривожлантириш. 4. Ҳаракат малакалари ҳажмини ошириш ва уларнинг ижроий чегарасини кенгайтириш. 5. Организмнинг ўйин давомида иштирок этувчи орган, бўлим ва мушак гуруҳларининг функцияларини шакллантириш. 6. Ўйин малакаларини самарали ўзлаштиришни таъминловчи махсус сифатларни ривожлантириш. Юқоридагилардан келиб чиқиб қуйидагиларни такилиф сифатида билдирмоқчимиз: бугунги кунда таълимга янгича, технологик ёндашиш ҳақида фикр юритилиши тасодифий ҳол эмас. Янги педагогик технология асосида ўқитишни йўлга қўйиш, таълим жараёнини талбалар учун тушунарли ва қизиқарли соҳаларини яратиш учун тинимсиз изланиш биз ўқитувчи-ходимларнинг муҳим вазифамиз ҳисобланади. Маълумки спорт фаолиятида ҳеч бир жисмоний машқлар, жисмоний хатти-ҳаракатларни психиканинг психомотор, ақлий интеллектуал, когнитив, хиссий-иродавий соҳаларининг иштирокисиз амалга ошириб бўлмайди. Шунинг учун психология фанида ҳам спортчилар фаолияти самарадорлигини оширишда, уларнинг ҳаракат малакаларини шакллантиришда инновацион педагогик технологиялар асосида ўқитишда “ПСИ-10” дастури каби дастурлардан кенг фойдаланиш таълим сифатини оширишга хизмат қилади деб ҳисоблаймиз. . 84

Похожие

Ижтимоий психология фанининг педмети мавзусини ўқитишда инновацион технологиялар

Суд психологик экспертизаси мавзусини ўқитишда замонавий технологиялардан фойдаланиш

“Ўсмирлик даври психологияси” мавзусини ўқитиш методикаси

Ёш оилаларнинг ижтимоий ва психологик муаммолари

Спорт жамоаларида лидерлик масалалари