logo
  1. Главная страница
  2. Дипломные работы
  3. Психология
  4. Ижтимоий психологияда шахс хавфсизлиги муаммоларининг ўрганилиши

Ижтимоий психологияда шахс хавфсизлиги муаммоларининг ўрганилиши

Загружено в:

30.09.2019

Скачано:

0

Размер:

262 KB
Скачать
Ижтимоий психологияда шахс хавфсизлиги муаммоларининг ў рганилиши М у н д а р и ж а Кириш............................................................................................................... I -Боб. Ижтимоий психологияда шахс хавфсизлиги муаммолари ............... 1.1. Ахборот хавфсизлиги: моҳияти ва шахсни ижтимоий психологик ҳимоя қилиш муаммолари.................................................................................................... 1.2. Ахборот – психологик хавфсизлик ва унинг фалсафий – психологик таҳлили....................................................................................................................... 1.3. Инсоният учун ахборотнинг янги имкониятлари ва воқелик....................... Биринчи боб бўйича хулосалар............................................................................. II-Боб.Ҳозирги замон ахборот таҳдидлари ва жамиятда психологик хавфсизликни таъминлаш масалалари............................................................. 2.1. Инсон ҳуқуқлари ҳимояси ва оммавий ахборот............................................ 2.2. Шахсни ўз – ўзини ҳимоя қилиш воситалари................................................ 2.3. Турли ахборот – психологик вазиятларда шахснинг ижтимоий хулқи...................................................................................................................... 2.4. Ахюорот соҳасида миллий хавфсизликни таъминлаш тизимининг моҳияти ва унсурлари......................................................................................... Иккинчи боб бўйича хулосалар............................................................................. Хулоса....................................................................................................................... Фойдаланилган адабиётлар рўйхати....................................................................... Кириш Мавзунинг долзарлиги : Муҳтарам Президентимиз И А Каримовнинг “Юксак маънавият – энгилмас куч” асарида бугунги мураккаб глобаллашув даврида маънавият соҳасида вужудга келаётган долзарб муаммолар, халқимиз маънавиятини асраш ва юксалтириш, айниқса ёш авлоднинг қалби ва онгиниг турли зарарли ғоя ва мафкуралар таъсиридан сақланиш ва ҳимоя қилиш масалаларига алоҳида эътибор қаратилган. Инсониятнинг кўп минг йиллик тажрибаси шундан далолат берадики, дунёдаги зўравон ва тажовузкор кучлар қайси бир халқ ёки миллатни ўзига тобе қилиб, бўйсундирмоқчи, унинг бойликларни эгалламоқчи бўлса, авваломбор, энг буюк бойлиги бўлмиш миллий қадриятлари, тарихи ва маъвиятидан жудо қилишга уринади. Чунки, ҳар қайси миллат ёки халқнинг маънавияти унинг бугунги ҳаёти ва тақдирини, ўсиб келаётган фарзанларининг келажагини белгилашда шак-шубхасиз ҳал қилувчи аҳамият касб этади. Бинобарин, маънавиятга қарши қаратилган ҳар қандай таҳдид ўз- ўзидан мамлакат хавфсизлигини, унинг миллий манфаатларини, соғлом авлод келажагини таъминлаш йўлидаги жиддий хатолардан бирига айланиши ва охир-оқибатда жамиятни инқирозга олиб келиши мумкин. Бугунги кунда дунёнинг айрим ҳудудларида ана шундай ҳаракатлар натижасида катта маънавий йўқотишлар юз бераётгани, миллатнинг асрий қадриятлари, миллий тафаккури ва турмуш тарзи издан чиқаётгани, ахлоқ- одоб, оила ва жамият ҳаёти, онгли яшаш тарзи жиддий хавф остида қолаётганини кузатиш мумкин. “ Маънавий таҳдид деганда ,- деб ёзади Президентимиз И.А.Каримов, - инсоннинг айнан руҳий дунёсини издан чиқариш мақсадини кўзда тутадиган мафкуравий , ғоявий ва информасион хуружларни назарда тутиш лозим деб ўйлайман”.(“Юксак маънавият-енгилмас куч” .Т.: 2008 й 13-14 бет). Президентимиз И.А.Каримов огоҳ этганларидек, агарки бундай хатоларга қарши ўз вақтида қатъият ва изчиллик билан кураш олиб бормасак, турли зарарли оқимлар бизнинг юртимизга ҳам шиддат билан ёпирилиб кириши, ёшларимизни ўз гирдобига тортиб кетишини, оқибатда уларнинг ота-она, оила, эл-юрт олдидаги бурчи ва масъулиятини ўйламайдиган, фақат бир кунлик ҳаёт билан яшайдиган худписанд кимсаларга айланиб қолиши мумкинлигини тасаввур қилиш қийин эмас. Мана шу аччиқ ҳақиқатни юртимиздаги ҳар бир инсон, ҳар қайси ота-она ва устоз-мураббийлар англаб олиши, масалада хушёрликни йўқотмаслигимиз, ёшлар тарбиясида асло бепарво бўлмаслигимиз лозим. Хуллас, шу юртда яшаётган ҳар қайси инсон ўзлигини англаши, қадимий тарихимиз ва бой меросини чуқурроқ ўзлаштириши, бугунги тез ўзгараётган ҳаёт воқелигига онгли қараб, мустақил фикрлаши ва диёримиздаги барча ўзгаришларга дахлдорлик туйғуси билан яшаши зарур. Шу нуқтаи назарда битирув малакавий иш ёзиш учун биз танлаган мавзуни ҳозирги давр учун долзарб масалалар сирасига киради. Битирув малакавий ишнинг мақсади. Ижтимоий психологияда шахс хавфсизлиги муаммоларини ўрганиш. Битирув малакавий иш объекти. Талабалар шахси хавфсизлиги. Битирув малакавий ишнинг предмети . Шахсга йўналган ҳозирги замон ахборот таҳдидларининг турлари, шаклланиш манбалари, мақсади, йўналганлик, объекти, келтириб чиқарувчи оқибатлари, ахборот таҳдидларига нисбатан психологик хавфсизлик чегаралари ва усуллари. Битирув малакавий ишнинг мақсадидан келиб чиқиб қуйидаги вазифалар белгиланди: -Ахборот тушунчаси ва унинг фалсафий-психологик асосларини таҳлил қилиш; -Инсоният учун ахборотнинг янги имкониятлари ва бугунги ҳолатини ёртиш; -Ахборот жамиятига хос имкониятлар ва муаммоларни ўрганиш; -Ахборот соҳасидаги таҳдидларга йўналтирилган психологик Хавфсизликнинг фаолият йўналишлари ва усулларини белгилаш. Битирув малакавий ишни тайёрлашда фойдаланилган тадқиқот методлари. Ҳозирги замон таҳдидлари ва унга нисбатан психологик хавфсизлик муаммолари акс этган тарихий, фалсафий, сосиологик, сиёсий ва психологик адабиётларни, журнал ва газета саҳифаларидаги ҳудди шундай манбалар таҳлили, кузатиш, суҳбат, интервю, анкета, тец методларидан фойдаланилди. Битирув малакавий ишнинг янгилиги: 1.Ижтимоий психологияда шахс хавфсизлиги муаммоларини ўрганилганлик ҳолатини психологик таҳлил қилинганлиги. 2. Шахс учун ахборотнинг янги имкониятлари юзага келганлигини ўрганиб аниқланганлиги. 3. Ҳозирги замон ахборот таҳдидларини ўрганилганлиги. 4. Жамиятда психологик хавфсизликни таъминлашга доир илмий тавсияларнинг илгари сурилганлиги. Битирув малакавий ишнинг илмий ва амалий аҳамияти. Битирув малакавий ишида ёртилган материаллардан, ундаги далиллар, тавсия ва хулосалардан таълим тизимида ёшларни ҳар томонлама баркамол, ватанпарвар, халқига содиқ, иймонли, эътиқодли қилиб тарбиялашда, уларда психологик ҳимоя механизмларини шакллантиришда самарали фойдаланиш мумкин. Битирув малакавий ишнинг ҳажми. Битирув малакавий иш кириш, икки боб ва уни ташкил этган 7 та параграф, хулоса ва фойдаланилган адабиётлар рўйхатидан иборат бўлиб, умумий ҳажми --- бетни ташкил этади. 1-Боб. Ижтимоий психология ва хавфсизлик муаммолари 1.1 . Ахборот хавфсизлиги:моҳияти ва шахсни ижтимоий психологик ҳимоя қилиш муаммолари Хавфсизлик тушунчаси бевосита шахснинг жамиятдаги ижти моий, иқтисодий, техник, экологик ва биологик тизимларида нормал фаолият юритишини кафолатловчи тушунчадир. Ижтимоий тузилманинг, яъни, яхлит жамиятнинг хавфсизлиги одамлар ҳаёт тарзининг сифатини, унинг давомийлигини белгиловчи муҳим мезондир. Бу ўринда фанда бевосита хавфсизлик тушунчасига яқин ишлатиладиган бир қатор тушунчаларга изоҳ бериш жоиздир. Ижтимоий хавфсизлик - жамиятда мавжуд бўлган турли ижтимоий институтлар, жумладан, хавфсизликни таъминлаш ор-ганлари, давлат муассасалари, оила ва маҳалла томонидан аҳолининг турли эҳтиёжлари, орзу-истаклари, мақсад-муддао-ларини амалга оширишларига имкон бериш билан боглиқ вазифаларини ўз ичига олади. Бунда айрим-алоҳида табақа ёки аҳоли қатламининг манфаатлари, яъни, уларнинг яхши яшашларн, узоқ умр кўриш-лари, бир ҳудуддан иккинчисига кўчиб ўтишига алоқадор хавфсизлик назарда тутилмайди. Миллий хавфсизлик - бу шахс, жамият, иқтисодиёт на даилач- чиликнинг баркарор тараққиёт этиши учун хавф солиши мумкин бўлган ҳар қандай тахдидларнинг олдини олиш ва уларни бартараф )тишга йўналтирилган чора-тадбирлар тизимини билдиради. Миллий хавфсизлик ташқи ва ички хавфлардан яхлит жамиятни муҳофаза қилишни назарда тутади. Ташқи хавфсизлик - икки босқични назарда тутади: умумин-соний ёки глобал характерли ва давлатлараро хавфсизлик масалалари. Ташқи хавфсизлик таҳлил этилганда аввало жологик, \арбий, радиацион, эпидемиологик, криминал-жиноий, бпологик ва маданий-аҳлоқий (экспансиялар) турдаги хавфларни олдини олиш назарда тутилади. Ички хавфсизлик эса мамлакат доирасида и неон консти-чуцион ҳуқуқ ва кафолатларига алоқадор бўлган иқтисодий днверсияларнинг олдини олиш ва уларга йўл қўймасликка боглиқ оўлган махсус чораларни, террористик хуружларнинг олдини олиш на уларнии вақтида бартараф этт , келиб чиқиши бўйича ижтимоий, табиий, биологик ҳамда техник асосли таҳдидлардан жамият аъзоларини ҳимоя қилишни назарда тутади. Охирги йилларда дунё миқёсида ахборот технологияларининг кескин ривожланиб кетаётганлиги, Интернет тизимнинг барча давлатлар, маданий худудлар, барча ёшдаги инсонлар учун қулай ахборот алмашинуви воситасига айланиб бораётганлиги муно-сабати билан хавфсизликнинг ўзига яна бир тури ахборот хавфсизлиги пайдо бўлди. Ахборот хавфсизлиги - аслида жамиятнинг объектив, холис, ҳаққоний ахборот манбаига эга бўлиши учун яратилаётган шарт-шароитларни назарда тутади. Албатта, бунга мустақил ахборот воситалари орқали аҳолига етиб келадиган маълумотлар оқими ҳам киради. Бу воситалар айнан мустақил бўлганликлари учун ҳам биринчи навбатда молиявий, қолаверса, сиёсий ва бошқа томонлардан ҳеч бир сиёсий куч, алоҳида давлат ёки ижтимоий қатламнинг манфаатларига хизмат қилмасликлари керак. Чунки мустақил ОАВ аслида одамларда содир бўлаётган турфа хил жараёнларга нисбатан холис фикрнинг шаклланишига имкон бериши лозим. Лекин амалиётда минг афсуски, ҳар доим ҳам шундай бўлавермайди ва жамият ўз аъзоларини, айниқса, ёш авлодни турли ахборот хуружларидан ҳимоя қилишга мажбур бўлади. Ахборот хавфсизлигининг вазифалари: 1)шахс ва жамиятнинг ахборот қабул қилиш ва ундан фойдаланишга бўлган ҳукуқини таъминлаш; 2) холис ахборотлар маконини таъминлаш (мустақил ОАВ тизимини яратиш орқали); 3) информацией ва телекоммуникацией технологиялар соҳасидаги жиноятларни бартараф этиш йўли билан ушбу йўналишда содир бўлиши мумкин бўлган террористик таҳдидлар, жумладан, телефон орқали, компьютер тизими оркали рўй берадиган хавфларни, шу орқали ноқонуний маблагларнинг бир манбадан иккинчисига оқим кетишига йўл қўймаслик; 4)шахсни, ташкилот ва яхлит жамиятни ахборот-психологик таҳдидлардан ҳимоя қилиш; 5)имиджни шакллантириш, турли бўҳтон, миш-мишлар ва ноўрин хабарларга қарши курашиш. Ахборот хурузклари турлича бўлгани учун унга нисбатан хавфсизлик чораларини кўриш ҳам турли соҳаларда (сиёсат, иқтисодиёт, мудофаа) ва турли жабҳаларда (давлат миқёсида, худудий, ташкилиш, шахсий) амалга оширилади. Яъни, давлат миқёсида ахборот хавфсизлигини таъминлашга алоқадор бўлган ишлар муайян бир ташкилот доирасида амалга ошириладиган ахборот хавфсизлигидан фарқ қилади. Биринчисида ran миллий манфаатларни ҳимоя қилиш тўгрисида кетса, иккинчи ҳолатда ташкилотдаги муайян ижтимоий гуруҳлараро ахборот алма-шинувида бўҳтон, тўхмат, миш-мишлар тарқатишга боглиқ бўлган салбий ҳолатлар назарда тутилади. Лекин иккала ҳолат ҳам ахборот хуружларига одамларнинг нормал фаолиятлари учун халақит берувчи омил сифатида қаралади. Ахборот хурумслари - бу шахсга, муайян ташкилот ва давлатга йўналтирилган таъсир бўлиб, унинг асл мақсади ўша шахс, таш килот ва давлатнинг нормал ҳаёт тарзининг бузилишинн назарда тутган сиёсий ва ижтимоий гуруҳларнинг гаразли ниятларидан келиб чиқади. Сайлов компанияларида одатда ахборот хуружларинииг бир кўриниши бўлмиш "қора пиар" усулидан фойдаланиладики, унда ёзма равишда нашрий манбалар орқали бўҳтонли мурожаат, ёки падио-телевидение орқали у ёки бу мавзу доирасида гирт ёлгонга асосланган чиқиш қилинади. Шунинг учун ҳам бундай шароиг-ларда ахборот хавфсизлиги энг аввало, сайловда қатнашаётгаи давогарлар ёки сиёсий партияларнинг обрўсини сақлаб қолиш, улар тўгрисида объектив имижнинг ҳосил бўлишига хизмат қилади. Охирги пайтларда турли хорижий ОАВ орқали тарқатиласпан турли хил асосли-асоссиз ахборотларда одамлар он гига салбий таъсир кўрсатадиган маълумотлар тарқатилмоқдаки, уларнпнг таъсирида айрим одамлар ва яхлит ижтимоий гуруҳларда бир-бирига нисбатан баъзан агрессив, очиқ девиант хатти-харакатларни келтириб чиқарувчи ҳолатлар юзага келмоқда. Буни бич чет эл ОАВнинг 2005 йил май ойида Андижонда бўлиб ўтган воқсаларни шарҳлашларида гувоҳ бўлганмиз. Ўшанда айрим хорижлик журна-листлар воқеаларнинг асл моҳиятини хаспўшлаш, нотўгри талқин қилиш орқали жамиятимиздаги барқарорликка тахдид солмоқчи бўлган эдилар. Ўзбекистон очиқ ОАВ орқали воқеаларнинг холис баён этилиши эса бундай шароитда ахборот хавфсизлигини таъминлаган муҳим манба ролини ўйнаган эди. Шу сабабли ҳам ахборот хавфсизлиги тўгрисида ran кетганда, нафақат у ёки бу мазмунли ахборотлар, маълумотларни ишончли тарзда сақлаш, балки аниқ, холис маълумотни ишончли манбалар орқали қабул қилиш ва етказиш масалалари ҳам назарда тутилади. Охирги йилларда компьютер воситалари орқали амалга оширилаётган ахборот хуружлари ҳақида кўп ёзилмоқда. Бундай хуружнинг ўзига хослиги шундаки, компьютер тармоқлари орқали етказилаётган маълумотларнинг аниқ манзилини билиш анча мушкул бўлади. Яъни, хуружга қарши туришда унинг кимдан ва қаердан келаётганлигини билиш муҳим, айнан шу жиҳат компьютер терроризми деб аталмиш хавфни бартараф этишда қийинчиликлар тугдиради. Чунки бу восита орқали тарқатиладиган ахборот бир зумда нафақат бир давлат доирасида, балки бир қанча мамлакатларга тезкор ахборотдай тарқалиб кетиши мумкин. Шундай қилиб, компьютер жинояти содир этилганда унинг объекта бевосита компьютер, компьютер, Интернет тармоги орқали узатиладиган маълумот ва тармоқ ҳисобланади. Мутахассислар компьютер жинотчилигининг қуйидаги турларини фарқлайдилар: 1) терроризм; 2) жосуслик (халқаро ва саноат соҳасидаги); 3) экстремистик гуруҳлар фаолияти (сиёсий, экологик ва диний йўналишлардаги); 4) уюшган жиноятчилик ва қаллоб.так; 5) хакерлар фаолияти (алоҳида ва уюшган гуруҳлар). Юқори ахборот технологиялари соҳасида эса қуйидаги тоифали жиноятчилик турлари фарқланади: а) хакерлар (инглиз тилидан олинган: hackers ) - компьютерлар ва ахборот тизимларини жуда яхши биладиган одамлар; б) крекерлар (ингл. crackers ) — ахборот тизимнинг хавфсизлиги атайлаб бузиб, рухсатсиз унга ўзгартириш киритиш билан шугулланадиган инсонлар; в) фрикерлар (ингл. phreakers ) - турли хил телекоммуникация тизимларида қўпорувчилик билан шугулланадиганлар. Бу каби жиноятчилар гуруҳи одатда йирик коммуникация тармоқларида қўпорувчилик қилиб, банк ва тартибни сақлаш муассасалари тармоқларидаги ахборот тизимини бузишга ҳаракат қиладилар, чунки бу ишларни тагида ётган мақсад ҳамиша гаразли бўлиб, у йирик пул маблагларига эга бўлиш билан боглиқдир. Бугунги кунда АҚШ ана шу каби йирик электрон терроризмнинг хавфи остида қолди. Бу каби ишларга айрим- алоҳида шахслар киришса, уларни тезда аниқлаб топиш, жазолаш мумкин, лекин бунга уюшган жиноятчилар гуруҳи киришса, бунинг хавфи каттарокдир. Ҳарбий экспертларнинг берган маълумотларига кўра, XXI асрда ана шундай ахборот хуружлари билан шугулланиш орқали мамлакатлар хавфсизлигига тахдид солиш, ноқонуний ишлар билан шугулланиш, катта пул миқдорларининг бир мамлакатдан иккинчисига ўтиб кетавериши ўзига хос ахборот-психологик урушининг яқинлашиб келаётганлигидан, унинг қуроли - айнан ахборот ва психологик таъсир эканлигини таъкидла-моқдалар. Бу ҳолат психологлар олдига, жумладан, ижтимоий психология олдига ўзига хос вазифаларни қўяди. Ахборот-психологик хавфсизлик Ахборот тахдид ва унинг психологик моҳияти кўплаб сиёсатчилар, психологлар изланишларининг предметига айланиб бормоқда. Г.Почепцовнинг таъкидлашича, ахборот урушида энг аввало, психологик қонуниятлар инобатга олинади. Ахборот-психологик курол - бу янги турдаги қурол бўлиб, у оммавий ахборот воситалари, компьютер ўйинлари, Интернет тизими ёрдамида инсон онги орқали унинг психикасига таъсир кўрсатишга мўлжаллангандир. "Ахборот уруши" тушунчаси нисбатан янги бўлиб, у ўзига сиёсий, иқтисодий ва ижтимоий-маданий борлиқнинг турли жабҳа-ларини қамраб олади. Унинг асосий кўринишларидан бири -компьютер вируслари ва янги технологияларни ўгирлаш орқали зиён етказишдир. Ахборот урушининг оқибатида аввало, танлаб олинган аудитория (кўпинча бу ёшлар аудиторияси)нинг билим-лари, таълим тизимига таъсир кўрсатилиб, уларнинг анъанавий маданиятини қўпориб ташлашга уриниш содир бўлади. Бундай шароитда одатда "ҳамма ҳаммага қарши" бўлиб, маглуб томон одатда у ёки бу соҳадаги устувор мақомини батамом йўқотади. Бундай қуролни ишлатишни билган бир ховуч гаразли ниятли одамлар катта ижтимоий гуруҳларни ёки яхлит мамлакатларни ўзига тобе қилиши, ўз ахборот маконида сақлаши мумкин. Одатда қайси мамлакатда ахборот ресурслари кўп бўлиб, у юқори технологиялар борасида илгарилаб кетган бўлса, айнан шу давлатнинг ахборот уруши комида қолиш эҳтимоли юқори бўлади. Шу сабабли ҳам дастлаб ахборот урушлари ҳақидаги ахборотлар 133ривожланган Япония ва АҚШларида қайд қилина бошланган. Шундай қилиб, ахборот уруши - бу гуманитар соҳада бир ижтимоий гуруҳнинг бошқа бир ижтимоий гуруҳ манфаатларидан қатъий назар уни ўзига тобе қилиш, ўз қадриятларига кўндиришга қаратилган узоқни кўзлаган сиёсатидир. Бунда асосий қурол ролини чексиз маълумотлар маконида фаолият юргизаётган электрон ОАВ ўйнайди. Ахборот урушлари олиб боришнинг усуллари ҳам турлича бўлиб, унинг асосийлари қуйидагилардир: • Ахборот хуружларининг энг кенг тарқалган турига аввало, рекламани киритиш мумкин. Чунки яхши ишланган реклама - бу одамларнинг ишонч ва эътиқодини жуда тез ўзгартиради. Ишонч ва эътиқоднинг ўзгариши эса эгасини дадил ҳаракатларга чорлайди. • Парчалаб ташланган маълумотлар — ахборот хуружлари-ни амалган оширишнинг янги воситаларидан бири. Бунда бир қарашда аҳамиятсиз, айрим-алоҳида маълумотни ўзида мужассам этган ахборот уни идрок этганларнинг маданий савиясига бевосита таъсир қилиб қўйганини билмай қолади киши. Америкалик олимларнинг таъкидлашича, одатда ақлли мутахассислар муҳим, глобал характерли маълумотларга эътибор бериб, орада ўтказиб юборилган, қўшиб берилаётган нарсаларга эътибор қаратмайдиган. Лекин айнан ўша кичик маълумот онгости тизими орқали шахсга кучли таъсир қилиши мумкин. Масалан, чиройли, маънили қўшиқни, бемаъни либос, ёт маданиятга хос бўлган қолипда тикилганлиги, ёшларнинг кийиниш дидига кучли таъсир қилиши мумкин. Чунки одатда катталар қўшиқнинг мазмунига эътибор беришса, ёшлар қўшиқчининг либоси, ўзини тутишига аҳамият беради. • Ташаббусни эгаллаш - ахборот агрессияларидаги яна бир усул. Янги маълумотни билган заҳоти уни эгасидан аввал "меники" деб бериб юбориш кўплаб ахборот каналларида ишлатиладиган усул бўлиб, ўзгалар ташаббусини "бизники" дейиш орқали ўз мамлакати аҳолиси, ҳаттоки, хориж каналларида ўзларига маъқул фикрни таъкидлаб, номаъқулини ўзгаларникидай кўрсатишга асосланади. • Ёмонлик билаи шугамайдиган қуролларни ишлашиш - мутахасисларнинг фикрича, одамлар ҳаётига тахдид солмайди, бундан одамлар саломатлик ёки умрларининг тугаши каби талофатлар кўрмайди, лекин улар оммани гаразли чақириқлар билан тўс-тўполонларга чиқишга мажбур этиши, алоқа восита-ларини батамом ишдан чиқариши ёки энергия манбаларини ноқо-нуний бошқа тарафга ўтиб кетишига олиб келиши мумкин. Масалан, бундай қурол ишлатилганда баъзан ишлаб турган радио канал тармогига бегона канал тушиб олиб, ўз "дийдиёси"ни гапириши, одамларнинг "нима бўлди экан?" қабилида қизиқиш-ларига асоланиб, бирор сиёсий лидерни ёмонлаши, ёки геноцидни тарқатиши мумкин. Мақсад - тинловчиларнинг фикрини ўзгар-тириш орқали, уларнинг хулқ-атворига таъсир кўрсатишдир. • Ахборот орқали таъмир қўрсатиш механизмы - асосли ёки асоссиз, ўринли ёки ўринсиз ахборот етказиш оркали омманинг онгини бошқаришга таянади. Чунки омма ёки "оммавий одам" теран тафаккур юритиш, ҳар бир маълумот ёки ахборотпи тахлил қилишга қодир эмас. Шунинг учун ҳам юқори технология иоси-талари орқали одамлар онгига таъсир қилиш унипг онгости тузилмасига бевосита таъсир кўрсатиш орқали, унинг идрокидаги онглиликни камайтириш, ҳар қандай янги маълумотга нисбатан табиий толерантлиликни оширишга йўналтирилгандир. Буни психологлар психиканинг "калити" деб изоҳлашади. Чунки одам ҳамиша янгиликка қизиқади, "Бу нима?" рефлекси айниқса, кичик ёшли ва ўсмирлик ёшидаги болаларда кучли бўлгани сабабли, улар танқидсиз ҳар турли маълумотни қабул қилишга мойил бўладилар. Шунинг учун ҳам охирги йилларда психологлар ўз навбатида бола онгини турли гайри табиий ахборотга нисбатан чиниқтирши, унинг ўзида психологик ҳимоя воситаларини ва имкониятларини кучайтиришга алоҳида эътибор бермокдалар. 1.2. AXBOROT PSIXOLOGIK XAVFSIZLIK VA UNING FALSAFIY TAXLILI Axborot asri jadal rivojlanayotgan va axborot globallashayotgan bir zamonda - axborotlashgan jamiyat tamoyillarini yo’lga qo’ymay turib dunyo hamjamiyatiga qo’shilishning iloji yo’q. Bu bevosita fan va texnologiyalar taraqqiyotini hamda ularni bo-shqarishni takomillashtirish, iqtisodiy va ijtimoiy rivojlanishda, mamlakatni modernizastiya va isloh qilishda, demokratik yangilanishda yaqqol ko’zga tashlanmokda. O’z navbatida, "jaxon iqtisodiy inqirozi ishlab chiqarishni muntazam yangilab, modernizastiya qilib borish zaruratini kun tartibiga yanada o’tkir qilib qo’ymoqda", - deb qayd qiladi Yurtboshimiz Islom Karimov. Hozirgi vaqtda ishlab chiqarishning rivojlanishini axborotsiz tasavvur qilib bo’lmaydi. Axborot maydoni jamiyat hayotiga jiddiy ta’sir ko’rsatmokda. Shuning uchun axborot fan va ijtimoiy hayotning eng muhim sohalaridan biriga aylandi. Undan samarali foydalanish yo’llari va imkoniyatlarini topish jamiyat taraqqiyotining barcha sohalari, ayniqsa iqtisodning zaruriy asosini tashkil qiladi. Demak, axborot sohasidagi inqilobiy o’zgarishlar, uning milliy modernizastiyalashgan masalalarini ham o’rganishga keng yo’l ochib bermoqda. Axborotning metodologik xarakteri va ahamiyatini falsafiy jihatdan taxlil qilishda avvalo "axborot" tushunchasining mazmun-mohiyati, genezisi va uning falsafiy talqini xususida fikr yuritishimiz kerak bo’ladi. Axborot (lotincha «information» - tushuntirmoq, bayon etmoq degan ma’noga ega) zamonaviy fan, falsafa va siyosatning asosiy tushunchalaridan bo’lib, dastlab kishilar tomonidan oғzaki, keyinroq yozma yoki boshqa shakllarda uzatilgan ma’lumot sifatida ta’rif va tasnif etilgan. Ya’ni, axborotni turli ko’rinishlarda (masalan, yozma ravishda (matn orqali), oғzaki (tovushlar yordamida), harakatdagi rasmlar (kino, video, animastiya) va boshqa) ifodalash mumkin. Shu sababli, ajdodlarimiz axborotni har xil toshlarni turli shaklda joylashtirish yordamida, so’ngra papirus yaproqlariga axborotni yozish orqali saqlashgan. Keyinchalik axborot qoғoz kitoblarda nashr etiladigan bo’ldi. Undan keyin esa, mos kurilmalar kashf etilgach, axborotni saqlash uchun fotoplyonka, gramplastinka, magnit plyonka, hozirgi vaqtda esa turli disklar (egiluvchan, qattiq, kompakt va h.k.) qo’llanila boshlandi. «Axborot» tushunchasi birinchi bor jurnalistika sohasida, ya’ni xabarlarni, yangiliklarni uzatish vositasi sifatida qo’llanilgan. Hozirgi paytda zamonaviy ilmiy adabiyotlarda axborotning ko’plab ta’riflari mavjud, ammo ularning barchasi munozarali tomonlarga ega. Axborotni tadqiq etishning ilmiy jihatlariga qarab, uning ko’plab ta’riflari mavjudligini ko’rish mumkin. Masalan, «axborot tashqi muhitga moslashish jarayonida undan olingan ma’lumot, signalning mazmunini ifodalash»; «rang-baranglikni ifodalash»; «o’ziga xoslik, yangilik, tuzilmalarning murakkabligi mezoni»; «tanlash ehtimolligi», «xilma-xillikni aks ettirish», axborot tevarak-atrof-dagi turli xil manbalardan to’plangan omillar bo’lib, bilimlarning qayta ifodalanishidir. Bu ta’riflarning har biri «axborot» tushunchasining u yoki bu qirrasini ochib bersada, ushbu tushunchaga hanuzgacha aniq bir ta’rif berilgani yo’q. «Axborot» tushunchasini falsafiy jihatdan tahlil qilgan S.B.Lukovkinning fikricha, «zamonaviy bosqichda materiya atributi sifatida axborotning umumfalsafiy muammosi uzil-kesil echim topgan emas». Bu masala, o’z navbatida, atributiv va funkstional yondashuvlar o’rtasidagi bahslar mavzuini tashkil qiladi. Demak, axborotning mohiyati to’g’risidagi turli-tuman nuqtai nazarlardan kelib chiqib, axborot atributiv za funksional xususiyatlarga egaligini ta’kidlash mumkin. Ba’zi mualliflar (B.V.Axlibinskiy, K.E.Morozov, I.B.Novik, L.A.Petrushenko, A.D.Ursul, O.F.Fayzullaev, M.N.Abdullaeva, R.M.Imomalieva, S.S.Sanginov, B.O.To’raev, B.R.Karimov, N.A.Sher-muhamedova va boshqalar) axborotning atributivligini tan olib, uni materiyaning barcha moddiy ob’ektlariga taalluqli xususiyat sifatida ta’riflashmoqda. Boshqa mualliflar (V.V.Verjbistkiy, I.I.Grishkin, D.I.Dubrovskiy, N.I.Jukov, A.M.Korshunov, M.I.Setrov, G.I.Цaregorodstev, Sh.S.Qo’shoqov va boshqalar) atributiv qarashlar nazariy jihatdan ғayriqonuniy funkstional xususiyatga egaligini ta’kidlaydilar. Ular o’z-o’zini tashkillashtiruvchi tizimlarni avvalgi evolyustiyadan ajratgan holda ko’rib chiqishadi, o’z-o’zini tashkillashtiruvchi tizimlar «Erda hayot shakllangan tarixiy davrda vujudga keladi», deya izoh berishadi, ammo ular qanday qilib vujudga kelishi, hayot nimaning hisobiga shakllanishini tushuntirib bermaydilar. Biz «axborot» tushunchasini bugun yuzaga kelgan hodisa sifatida qabul qilmasligimiz kerak, chunki axborotni o’zida ifoda etgan qarashlar Xorazmiy, Forobiy, Beruniy, Ibn Sino kabi mutafakkirlar ta’pimotlarida gnoseologik jihatdan tahlil etilgan. Biroq mazkur olim va faylasuflar axborotning ayrim masalalarini yoritib berish-ga muvaffaq bo’lganlar. Jumladan, Abu Rayhon Beruniy dunyoni bilishda informastiya(axborot)ning uchta turiga «Hindiston» asarida alohida to’xtalib o’tadi, ya’ni 1) xabar orqali bilish; 2) ko’rish orqali bilish; 3) yozish orqali bilish. Uning fikricha, informastiyaning bu uch turi odamlarning maqsadlari xilma-xilligidan, xalqlar o’rtasidagi tortishish va talashish ko’pligidan kelib chiqadi. Har qanday axborot uchta asosiy ko’rsatkichga ega: mazmun, miqdor va qadriyat. Axborotning miqdori matematik statistikada, qadriyat va mazmuniy tomonlari semantik nazariyada o’rganiladi. Axborotning miqdor tushunchasi axborot ustida so’z borgan voqeaning ehtimolli darajasiga teskari proporstional miqdor sifatida ta’riflanadi. Axborot ilmiy tushunchasining ishlab chiqilishi, olam moddiy birligining yangi qirrasini ochib beradi. Ilgarilari butunlay turlicha bo’lib ko’ringan ko’pgina jarayonlarga aloqaning texnik kanallari bo’yicha axborotlar berishga, asab tizimining ishlashiga, hisoblash mashinalarining ishini boshqarishning xilma-xil jarayonlariga yagona bir nuqtai nazardan qarashga imkon berdi. Axborotga semantik yondoshuv axborotni ba’zi til va belgilaridan tashkil topgan matnni anglash ma’nosini bildiradi. Ba’zi tizimlarda bu belgilar o’zaro farq qilinadi va anglanadi (axborot etkazuvchi). Anglash qabul qiluvchi tomonga belgilarni ma’lum bo’lishini taqozo etadi (axborot qabul qiluvchi). Axborot qabul qiluvchi har bir tushunchani anglash uchun yordam beradigan bilimlar majmuiga ega bo’lishi lozim. Axborotni uzatuvchi tilidan oluvchi tiliga tarjima qilish lozim. Shunday usul bilan olingan axborot tizimi atrof-muhitga o’z munssabatini bildiradi. O’tgan 100 yillik davrda axborot tushunchasi butun hayot jabhalariga shu qadar chuqur singib ketdiki, jamiyat va insonlar unga nisbatan faqat ehtiyojlari kuchaymoqda. Umuman olganda, hozirgi axborotlashtirish davrida jahon stivilizastiyasi jamiyatni hamda insonlarni axborotlarsiz yashay olmasligini ko’rsatmoqda. Yuqorida ta’kid-langanidek, axborot nutq, tekst, tasvir, raqam, formula, rasm va boshqa ko’rinishlarda namoyon bo’ladi. Bundan tashqari axborotni kelib chiqishiga, uzatish va qabul qilish hamda maqsadiga qarab ham turkumlash mumkin. Kelib chiqishiga ko’ra axborot: oddiy (boshlanғich), biologik va ijtimoiy axborotlarga bo’linadi. Oddiy axborotlar jonsiz o’zgaruvchan tabiatda paydo bo’lsa, biologik axborot insoniyat, hayvonot va o’sim- liklar dunyosida vujudga keladi. Ijtimoiy axborot esa kishilik jamiyatida sodir bo’ladi. Axborotni uzatish va qabul qilish usuliga ko’ra: ko’riladigan, eshitiladigan, yoziladigan, xid tarqatadigan yoki ta’m beredigan axborotlarga bo’linadi. Axborotlar umumiy maqsadiga ko’ra: ommaviy, maxsus, texnikaviy va shaxsiy axborotlarga ajratiladi. Kibernetikaning kelib chiqishi va rivojlanishi axborot tushunchasini «aloqa» va «boshqaruv» tushunchalari bilan birga keng qo’llanishiga olib keldi. Kibernetikaning asosiy bo’limlaridan biri axborot nazariyasi bo’lib, unda axborotni saqlash, qayta ishlash va tarqatish usullari tadqiq etiladi. Hozirgi kunda axborot nazariyasi metodologik jihatdan ham taraqqiy etgan, unga J.Fon.Neyman, N.Viner K .Shenon kabi olimlar asos solganlar. Ular bir- biri dan xabarsiz holda axborotning statistik-m iq doriy jihatlarini aniqlaganlar. Bu o’rinda K . Shenonning «Aloqaning matematik nazariyasi» a sari katta rol o’ynagan. Ayni shu davrlarda N.Viner n ing «Hayvonot va mashina», «Kibernetika yoki bo shqa ruv» asarlari e’lon qilingan edi. Bu asarparda asosan axborot nazariyasi haqida fikr yur i tiladi. Axborot nazariyasining falsafiy-metodologik muammolari orasida markaziy o’rinni ega llaydigan masalalaridan biri «axborot» tushunchasidir. Axborotning yuzaga kelishi hamda rivojlanishida hisoblash texnikasi va boshqa texnik vositalarning o’rni beqiyos, chunki ma’lumotlar bevosita hisoblash texnikasi yordamida qayta ishlanadi. Aloqa va telekommunikastiya vositalarining rivojlanishi, elektron- hisoblash texnikasining vujudga kelishi va hayotning turli sohalariga kirib borishi axborotning kengroq tushunchasini ishlab chiqishni talab etdi. Umuman axborot tushunchasi keng qamrovli bo’lib, bu borada M.Yoqubova, O.M.Kostrina, O.V.Lansteva, M.A.Usmonova, Sh.S. Qo’shoqov kabi o’zbekistonlik olimlarning ushbu muammoga baғishlangan nomzodlik dissertastiyalarini keltirib o’tish mumkin. Ushbu ilmiy tadqiqot ishlarida axborot tushunchasining ba’zi falsafiy-ijtimoiy masalalari o’rganilgan. Jumladan, Sh.S.Qo’shoqovning ilmiy tadqiqoti «axborot» tushunchasi, uning turlarining falsafiy taxliliga bag’ishlangan. Ammo axborotning falsafiy-metodologik masalasi alohida ilmiy tadqiqot mavzusi sifatida o’rganilmagan. Shuning uchun maqolada zamonaviy fan yutuqlari va yangi falsafiy qarashlar asosida «axborot» tushunchasining mazmun-mohiyatini yoritib berishga harakat qilamiz. Bunda, M.Eygen, G.Kastler, D.S.Chernavskiy tadqiqotlaridan foydalanamiz. M.Eygen o’z ishlarida biologik hayotning paydo bo’lishini taxlil qiladi. Uning fikricha, axborotning kelib chiqishi barcha o’z-o’zini tashkillashtirish tizimlari bilan bog’liq bo’lib, biologiya uchun axborotning mikdori emas, balki qadr-qimmati muhimdir. M.Eygenning «selekstion tanlov»iga ko’ra, nafaqat molekulalarning tasodifiy kombinastiyalarini, balki axborotning paydo bo’lishini ham tushuntirish mumkin. «Axborot makromolekulalarning xossasi va avtoreprodukstiya qobiliyatiga ko’ra baholanishidir». Hayot, tirik tabiatning paydo bo’lishi, tirik tabiatda axborot va o’z-o’zini tashkillashtirish tizimlarining aloqadorligi, axborot nazariyasi va muvozanatsiz termodinamik yondashuvlarni qo’llash masalalariga oid ko’plab tadqiqotlar olib borilgan. Ularning ko’pchiligida biologik tizimlarga nisbatan o’z-o’zini tashkillashtirish tizimlarida axborotning paydo bo’lishi muammosi hamda uning ahamiyati o’rganiladi. Ularda miqdorli axborot simvollarning saqlanishini ta’minlaydi, ammo xabarning ma’nosi va qadr-qimmati chetda qoldiriladi. Tadqiqotlar natijasida biologiya uchun axborotning miqdori emas, balki qadr- qimmati muhimligi aniqlandi. Masalaga kengroq yondashadigan bo’lsak, axborotning vujudga kelishini o’rganishda XX asrning 70-yillaridagi o’z-o’zini tashkillashtiruvchi materiya to’g’risidagi yangi ta’limot hal qiluvchi ahamiyatga ega bo’lganligiga guvoh bo’lamiz. Ya’ni aksariyat biologik tuzilmalarning tashkil topishi jonsiz materiyalar tuzilmasining paydo bo’lishidan aslo farq qilmaydi. Shu sababli ham axborotning ilmiy o’rganilishida materiyani muvozanat holatidan uzoqda o’z-o’zini tashkillashtirish hodisasining kashf etilishi muhim rol o’ynaydi deb hisoblashimiz mumkin. Chunki axborot o’z-o’zini tashkillashtiruvchi tizimlarning muhim tarkibiy qismidir. Xotira, faoliyat dasturi, o’z-o’zini tashkillashtirish jarayoni, muloqot va boshqa murakkab bioijtimoiy hodisalar axborotsiz amalga oshmaydi. Odatda, axborot nazariyasidan foydalanilgan ishlarda faqat «axborot miqdori» tushunchasi qo’llanilgan. Umuman olganda, biologik muammolarning nazariy fizikaga oid tadqiqotlari muvozanatsiz termodinamika va axborot nazariyasiga asoslangan. M.Eygen rivojlanish jarayonlarini chiziqli termodinamika doirasida, ya’ni muvozanat holatida mutlaqo o’rganish mumkin emasligini aniq ko’rsatib bergan. G.Kastlerning axborot nazariyasiga asoslanganligi bu erda jalb etilgan ilmiy asoslarning doirasi kengayishiga olib keladi. Jonsiz tabiatda axborotniig borligi masalasi munozaralidir, biroq bu yo’nalishda dastlabki ilmiy izlanishlar amalga oshirilmoqda. Jumladan, D.S.Chernavskiyning «Sinergetika va axborot» asari umumlashtirilgan shakldagi qadr-qimmatli axborot generastiyasining modeliga baғishlangan. Mazkur konstepstiya o’z ichiga jonsiz tabiatdagi o’z-o’zini tashkillashtirish jarayonlarini ham oladi. Muallif G.Kastler konstepstiyasiga asoslanib, quyidagi ta’rifni beradi: «Axborot bir nechta mumkin bo’lgan va teng variantlardan birining eslab qolingan tanlovidir». Ushbu ta’rifda axborot aniq materiyaning ma’lum darajasi bilan boғlanmaydi, bu ta’rifga asosan axborotni materiyaning barcha tarkibiy tuzilmalariga xos deb hisoblash mumkin. Ammo ushbu olimlar fikrlarining tahlilidan axborot algoritmlari adekvat bo’lgan tasodifiy ketma-ketlikning eslab qolingan tanlovi bo’lib, bu tanlovni mustahkamlash axborotni yaratadi, degan xulosaga kelish mumkin. Axborot tadqiqot ob’ekti sifatida bir-biriga adekvat bo’lgan ketma-ketliklarning o’zaro aloqasi jarayonida paydo bo’ladi hamda jamiyat rivojlanishining evolyustiyasida qadr-qimmatli axborot, uning generastiya qilish usullari muhim rol o’ynaydi. Fanning zamonaviy yutuqlari esa axborotni inson faoliyatining barcha sohalarida qo’llash imkonini beradi. Yuqoridagilardan ko’rinib turibdiki, «axborot» tushunchasi o’zining uzoq tarixi va ko’p qirrali ma’nosiga ega. Umuman olganda, hayotning paydo bo’lishidagi murakkab jarayonlar, ob’ektiv olamni yanada chuqurroq bilish, fanlararo tadqiqotlarni amalga oshirish, EHM, kibernetika va shu kabilar rivojlanishini ham aynan «axborot» tushunchasi, uning paydo bo’lishi bilan boғlashimiz mumkin bo’ladi. Shu ma’noda, axborotni bilish bosqichidagi yangi yondashuvni, ya’ni tabiat, jamiyat, inson, texnika va texnologiyani bilishga axborotli yondashuv tushunchasi kirib borayotganini e’tirof etishimizga to’ғri kelmokda. Bilish jarayonidagi maqsad va manfaatlarning turli-tumanligi axborotga nisbatan azaldan turli yondashuv va ta’riflarning vujudga kelishiga sabab bo’lgan, Shuning uchun ham ayrim gnoseologik qarashlarda axborotga texnik vosita deb karalsa, boshqalarida bir qancha imkoniyatlarga ega bo’lgan yuksak faoliyat mezoni deb hisoblanadi. Ushbu tushunchalarning turlichaligiga sabab axborotning maqsad va vazifalari ifodasi inson ilmiy tafakkurining rivoji bilan boғliq hodisa ekanligidir. Yuqoridagi fikrlardan kelib chiqqan holda axborot tushunchasining ta’riflarini quyidagi turlarga bo’lish mumkin: axborotning paydo bo’lishi hayot fenomeni bilan boғliq»; «axborot sub’ektning maqsadli faoliyati bilan boғliq»; «axborot tartiblangan, tashkillashgan sharoitlarda vujudga keladi». E.Yanchning fikricha, «axborot biologik tuzilmalarning evolyustiya jarayonida o’z-o’zini tashkillashtirish qo’llanmasidir». V.Korogodin zsa axborotni ma’lum bir algoritm sifatida izohlaydi. Darhaqiqat, axborot algoritmga asoslangan bo’lib, unda ma’lum bir uzviylik aks etadi. Chunki «algoritm» tushunchasi «qatiy belgilangan qoidalarga muvofiq bajariladigan har qanday hisoblash tizimining umumiy nomlanishini, aniq vazifani bajarishda ketma-ketlik bilan amalga oshiriladigan formal qoidalar to’plamini ifodalaydi. Ammo, bizning fikrimizcha, algoritm ilmiy bilish usuli sifatida axborot kelib chiqishning mexanizmini aniqlab bermaydi. Umuman, «axborot» tushunchasiga oid tahlillarimizni yakunlar ekanmiz yuqoridagilardan quyidagi xulosalarga keldik: - «axborot» tushunchasini ilmiyf-falsafiy tahlil etish uning gnoseologik va epistemologik xususiyatini anglab olishga yordam beradi; - axborotning gnoseologik asoslari uning inson faoliyati ta’sirida rastionallashtirilishi va izomorfizm ғoyalarining taraqqiy etishi bilan chambarchas boғliq; - «axborot» tushunchasi ontologik jihatdan ob’ektiv makon-zamon transformastiyasi va virtual borliqni ifodalaydi. Gnoseologik ma’noda esa, axborot tashqi va ichki voqelikka oid turli belgilar, grafiklar, xabarlar va boshqa shu kabi intersub’ektiv aloqalar interpretastiyasi hisoblanadi; - «axborot» tushunchasining kelib chiqishi barcha o’z-o’zini tashkillashtirish tizimlari bilan boғliq bo’lib, biologiya uchun axborotning miqdori emas, balki qadr-qimmati muhimdir; - gnoselogik jihatdan ham axborotning qadr-qimmati va bahosi o’z-o’zini tashkillashtirish tizimlari tomonidan generastiya qilinadi. «Axborot» tushunchasining ilmiy o’rganilishida o’z-o’zini tashkillashtirish hodisasining kashf etilishi muhim rol o’ynaydi, chunki, axborot o’z-o’zini tashkillashtiruvchi tizimlarning muhim tarkibiy qismidir; - axborot jamiyat uchun faqat texnik muloqot emas, balki insonlararo muloqotda bilim almashinuviga ta’sir ko’rsatadigan ob’ektiv omildir. 1.3. INSONIYAT UCHUN AXBOROTNING YANGI IMKONIYATLARI VA VOQELIK “Axborot jamiyati" — alohida izoh talab etadigan so’z birikmasi. U hozir nafaqat olimlar davrasida, balki matbuot sahifalarida ham bot-bot tilga olinmoqda — jamiyatning kelajagi shu tushuncha bilan boғlanayotir. Lekin jamiyat rivojida axborot texnologiyalari roli yanayam ortib borishi haqidagi ba’zi va’zlar inobatga olinmasa, bu borada hali ilgari siljish ko’zga tashlanayotgani yo’q. Qolaversa, "axborot jamiyati" atamasini har kim o’zicha tushunib, istifoda qilmoqda. Vaholanki, axborot jamiyati shundoqqina bo’saғada turibdi va uning qanday kutib olinib, qanday talqin etilishi XXI asr tamadduni mazmuniga ko’p jihatdan ta’sir ko’rsatadi. Biz hali ko’p bor bu hodisa maғzini chaqishga urinishimizga to’ғri keladi. Lekin hozirdanoq shuni aniq aytish mumkinki, axborot jamiyati insoniyatning aqlga tayangan sa’y-harakatisiz Er yuzida o’z-o’zicha qaror topa olmaydi. Ax-borotlashtirishning zaxira imkoniyatlari sayyoraviy xamjamiyat baxt- saodati yo’lida xizmat qilmoғi uchun bu hamjamiyat tuzilmasidagi ba’zi bo’ғinlar, ayniqsa, ongimizdagi qoliplar isloh etilishi lozim. Bunday jamiyatni barpo etishga doir umumiy rejani ishlab chiqishga choғlanishdan avval "axborot jamiyati" tushunchasining o’zini anglab va bu boradagi tasavvurlarni bugungi ijtimoiy rivojlanish tamoyillari bilan boғlab olish zarur. Modomiki, ushbu tushunchaga turlicha, ba’zan hatto qarama-qarshi ma’no yuklanayotgan ekan, ishni shu haqda bahsu munozara ochib, nuqtai nazarlarni qiyoslab olishdan boshlash eng maqbul yo’ldir. Faqat shu yo’l bilan muammoni jamoatchilik ongi va qalbiga etkaza olish mumkin. Ushbu maqola ham jamiyatning ijtimoiy va texnologik tadrijidagi hozirgi bosqichga doir ko’plab nuqtai nazarlardan biri bilan tanishtiradi. Ayni vaqtda bizni qiziqtirayotgan masala bo’yicha ikkita qarama-qarshi fikr mavjud. Dastlabkisiga ko’ra, insoniyat o’z taraqqiyotida "axborot jamiyati" deb atash mumkin bo’lgan bosqichga qadam qo’ydi va u halizamon postindustrial jamiyat o’rnini ishғol etadi yoki hozirdanoq bu o’rinni egallay boshladi. Kompyuter texnikasi, fazoviy aloqa, axborot texnologiyalari va hokazolarning bemisl rivoj topgani shundan dalolat beradi. Bundan tamoman farq qiluvchi keyingi qarashga ko’ra esa, axborot jamiyati faqat uzoq kelajakka daxldor hodisa. Shuning uchun uning xususiyatlari haqida bahs yuritishga ham hali erta. Bu nuqtai nazar bo’yicha, axborot sohasida biz guvoh bo’lib turgan jarayonlar aslida post- industrial jamiyatning anchayin takomilidan o’zga narsa emas. Menimcha, axborot jamiyati haqida bahs ochishning mavridi allaqachon kelgan. Chunki, boya aytganimizdek, insonlar bu jamiyatni qanday tasavvur etishi ijtimoiy munosabatlar shakllanishiga va alal-oqibat sivilizastiya taqdiriga jiddiy ta’sir ko’rsatadi. Qolaversa, bu faqat mutaxassislargina muhokama etadigan masala bo’lmay, butun insoniyat bosh qotirishi zarur sanalgan muammodir. Axborot jamiyatiga hozirgi voqelik deb qarab, fikr yuritish uchun esa hali ancha-muncha kuch-g’ayrat sarflashga to’g’ri keladi. Fan-texnika taraqqiyoti ta’sirida ishlab chiqarish jadal o’smoqda, ekologik vaziyat o’zgarib bormoqda, iqtisodiy integrastiya quloch yoymoqda. Texnika yutuqlari sayyoraviy hamjamiyatning jug’rofiy-siyosiy va ijtimoiy tabiati yangilanish sari yuz tutishiga sabab bo’lmoqda. Shunday va-ziyatda ertangi taraqqiyotning muqobil yo’llarini bashorat qila bilish hamda bizni o’z bag’riga tortayotgan jarayonga ta’sir ko’rsata olish salohiyatimiz muhim ahamiyat kasb etadi. Shu nuqtai nazardan, inson hayotining barcha sohalarini axborotlashtirish barobarida bu hodisaning ijtimoiy taraqqiyot bilan aloqasini muhokamaga tortish bugunning eng dolzarb muammolaridan biridir. Axborot jamiyatiga qadam qo’yishni faqat elektron va kompyuter muhandisligiga bog’lab qo’yish to’gri emas. Menimcha, uning tarix sahnasiga chiqishini jamoaviy umumsayyoraviy aql qaror topishi va tamaddun yangi sifat bosqichiga ko’tarilishi bilan bog’liq holda tushungan ma’qul. Axborot jamiyatini barpo etish shu qadar mushkul vazifaki, uni ado etish jarayonida har qanday tasodifga shay turish lozim. Bu yo’lda katta-kichik xavf-xatarga duch kelishimiz aniq va, ayni choqda, ularni engish uchun bizda etarlicha aql va iroda ham mavjud. Men axborot jamiyati haqidagi o’z qarashlarimni ifodalab berish uchun dastavval fan-texnika taraqqiyotining so’ngi holatini, uning dunyodagi iqtisodiy- siyosiy va jug’rofiy-siyosiy vaziyatga ta’sirini hamda jamoaviy umumsayyoraviy aql istilohining ma’no-mohiyatini qanday tushunishim xususida so’zlab berishim kerak bo’ladi. Bugun jamiyatni axborotlashtirish va kompyuter texnikasidan foydalanishda yutuqlar garovi bo’lgan dasturiy vositalar majmui — sun’iy intellekt haqida ko’p gapirilmoqda. Ishlab chiqarish sohasida axborotlashtirish bilan boғliq butun boshli tarmoq vujudga keldi. U ilmiy izlanishlarning yangi yo’nalishlari va, hatto, yangi madaniyat paydo bo’lishiga zamin hozirladiki, oqibatda ishlab chiqarish sohasi bilan bir qatorda ma’naviy hayot ham tubdan o’zgarmoqda. Bu jarayon borgan sari jadallashib boryapti, ayni choqda u barcha tadrijiy jarayonlar kabi stixiyali ro’y bermoqda. Hozirda ishlab chiqarish sohasini axborot texnologiyalarisiz tasavvur etib bo’lmay qoldi. Bu holni XVIII asrda kishilik jamiyatiga suron solib kirib kelgan va tarix yo’nalishini tubdan o’zgartirib yuborgan bug’ mashinasiga qiyoslash mumkin. Mazkur ixtiro tufayli yuz yilning nari-berisida butun hayotiy andozalar o’zgarib ketgan edi. Hozir ham shunga o’xshash jarayon sodir bo’lmoqda va uning XVIII asrdan yagona farqi — hayotimizda yuz berayotgan o’zgarishlar yanada tezkorligidir. Keling, o’zimiz shohidi bo’layotgan jarayonlarning ayrim jihatlariga nazar tashlaylik. Bugun ishlab chiqarishda har xil aniq texnologiyalar yuksak mavqe egallamoqda va ular orqali sun’iy intellekt hamda axborot texnologiyalari (shu jumladan, kompyuterning zaxira imkoniyatlari) mahsulot yaratishga jalb etilmoqda. Bunday texnologiyalar samarasi hozirdanoq ko’zga yaqqol tashlanib qoldi. Misol tariqasida detallarni biriktirish aniqligi olinsa, bu zamonaviy kompyuter va elektron o’lchov asboblarisiz erishish dushvor bo’lgan yuqori aniqlikdir. Yoki materiallar chastotasi olinsa, bu ham shunday vositalarsiz tasavurga siғmaydigan o’ta yuqori chastotadir. Mabodo endi inson aybi bilan biror falokat ro’y bersa ham, bu bemisl bir falokat bo’ladiki, uni jilovlab olish va bartaraf etish ertangi kunning og’ir va dolzarb muammosiga aylanadi. Qolaversa, bunday falokatlarni ham axborot texnologiyalaridan foydalanmay turib hal etib bo’lmaydi. Ilg’or mamlakatlarda qaror topgan hozirgi tuzum "postindustrial jamiyat" deb atalayotgani bejiz emas. Ushbu davlatlarda energiya resurslari ishlab chiqarishning o’sishi va ishlab chiqarish hajmining orti-shidan maғrurlanish kabi industrial jamiyatga xos asosiy belgilar sekin-asta yo’qolib bormoqda. Hattoki energiyadan yuqori tejamkorlik bilan foydalanish, kam energiya talab etuvchi texnologiyalarni joriy etish evaziga bunday resurslarni ishlab chiqarish kamayishi kuzatilmoqda. Texnika va texnologiya sohasida ro’y berayotgan yuksalishlar jamiyat taqdiriga jiddiy ta’sir ko’rsatadi, uning ustun yo’nalishlari, hattoki ijtimoiy tabiatini o’zgartirib yuboradi. Malakali mutaxassislar tayyorlash zarurati yuzaga keladi va "ishchi"larning bunday toifasi soni ortib boradi. Tabiiyki, ishlab chiqarish sohasida muvaffaqiyatni ta’minlovchi mutaxassisni tayyorlashga ko’p vaqt va mablag’ sarflashga to’g’ri kelsa hamda butun jamiyat taqdiri alal-oqibat ularga chambarchas bog’liq bo’lib qolsa, bu toifa jamiyat uchun alohida ahamiyat kasb eta boshlaydi. Buning ustiga, u mehnatga yaroqli aholining ko’pchiligini tashkil etsa, butun ijtimoiy jarayonlarni jadallashtirib yuboruvchi ijobiy aks ta’sir ham yuzaga keladi. Aynan shu omillar jamiyatning taraqqiyot yo’li va tashkiliy tuzilmasini o’zgartirib yuboruvchi bir talay oqibatlarni keltirib chiqarishi hozirdanoq ko’zga tashlanib qolmoqda. Bunday o’zgarishlarni, avvalo, jamiyatning taraqqiyot yo’li borasida ko’rish mumkin. Rivojlangan mamlakatlarda milliy mahsulotning uchdan bir qismini davlat markazlashgan holda taqsimlashining o’ziyoq men boya tilga olgan shart-sharoitlar mahsulidir. Bundan liberal iqtisodiyot barobarida ijtimoiy yo’naltirilgan liberal iqtisodiyot haqidagi tasavvur yuzaga qalqib chiqadi. Qolaversa, bunday taraqqiyot yo’li siyosiy yoki ijtimoiy doktrina emas, balki ilgarilab borayotgan texnikaviy stivilizastiya taqozosidir, ya’ni tadbirkor "ishchi sinfi"ni o’qitish, davolatish va keksaligida nafaqa bilan ta’minlashdan manfaatdor, tamom-vassalom. Shu o’rinda bundan yuz yil avval kapitalizm rivojlanib borishi bilan uning baғrida yangi ijtimoiy munosabatlar kurtak yozadi, degan fikrni aytgan E.Bernshteynni eslab o’tish joiz. Marksistlar ayni shu qarashi sababli uni "opportunistlar va renegatlar" ro’yxatiga tirkagan edi. Yuqorida tilga olingan jarayonlar Er yuzidagi jug’rofiy-siyosiy vaziyatni ham o’zgartirib yuboradi. Endilikda davlatlarning sayyoraviy ehromi cho’qqisini hozirgidek eng ko’p qurol-yaroғ ishlab chiqarayotgan ham, yer bag’ridan eng ko’p boylik qazib olayotgan ham, hattoki, eng ko’p hisoblash va boshqa elektron asboblari ishlab chiqarayotgan mamlakatlar ham ishg’ol etolmaydi. Bugun fan- texnika sohasida yuzaga kelgan ahvol quyidagicha: har qanday nou-hau bir necha yil ichida butun yer yuzi aholisi mulkiga aylanadi. Bundan buyon oldingi marrani yangi ilmiy va texnikaviy g’oyalarni qo’llab- quvvatlash va hayotga tatbiq etishga layoqatli, batamom yangi va mukammal sanoat mahsuloti yarata oladigan hamda bu mahsulotni bozor, avvalo, ichki bozor bilan ta’minlay biladigan davlatlar egallay boshlaydi. Buning uchun esa ushbu davlatlar yuqori malakali hamda intizomli minglab olim, muhandis va, ayniqsa, "ishchi sinfi"ga ega bo’lishi lozim. Men "ishchi sinfi" atamasini iloji boricha kam ishlatishga harakat qilyapman. Chunki bevosita mahsulot yaratuvchi bu "ishchi"larning aksariyati, bugungi kun mezoni bo’yicha, oliy texnik ma’lumotga, qolaversa, yirik ichki bozorni yaratish uchun mo’may mablag’ga ega bo’ladi. Zero, mahsulot ishlab chiqaruvchi qatlamning o’ziga to’qligi postindustrial jamiyatning sarmoya aylanishini keskin tezlashtiruvchi "zarurat"lardan biridir. Ta’lim bilan bab-baravar texnologik intizom ham anglana boradi, zotan, "chap-dast" ishlab chiqarish alal-oqibat shu texnologik intizomga qat’iy rioya etishga tayanadi. Texnologik intizom esa texnik niyatni ro’yobga chiqaruvchi usta haqidagi tasavvur bilan chambarchas bog’liqdir. Ustalarni (ommaviy mahoratni) tarbiyalash postindustrial jamiyatda muhim milliy vazifaga aylanadi. Tayvan hozir postindustrial stivilizastiyaning oldingi marrasini egallab turgan mamlakatlar safiga qo’shilib olgani tasodif emas. Bu davlatda bir necha o’n yillar davomida maktab bitiruvchilarining 30 foizdan ziyodroғi universitetlar qoshidagi kollejlar talabasiga aylandi. Demakki, gap mazkur xalqqa (shuningdek, Tinch okeani mintaqasining boshqa xalqlariga ham) xos bo’lgan har bir vazifani vijdonan bajarish an’anasidagina emas. Albatta, an’analarning ahamiyatini erga urish yaramaydi, ammo boshqa bir masala ham borki, bir necha o’n-yigirma yil ichida har qanday xalq xotirasidan ko’p asrlik an’analarni o’chirib tashlash ham, unga qo’l uchida ish bajarishni "o’rgatish" ham mumkin. Qolaversa, oqilona siyosat yuritishga qodir bo’lgan hukumatsiz, hozirgi taraqqiyotning texnikaviy va jug’rofiy-siyosiy tamoyillarini ilg’ay biladigan vazirlarsiz ham biror narsaga erishish malol. Gomindan hukumatining millat oldidagi buyuk xizmati dunyo taraqqiyoti yo’nalishini to’g’ri aniqlay olgani, 1940-50 yillardagi og’ir iqtisodiy va siyosiy sharoitda ham ta’limga bosh milliy vazifa deb qaragani bo’ldi. Zikr etilgan fikrlar MDH davlatlariga ham taalluqli, albatta. Axborotlashtirish va mehnat madaniyatiga tayangan aniq texnologiyalarni keng joriy etish bizni uchinchi dunyo xarobalariga tushib qolishdan asrov-chi yagona imkoniyatdir. Takror aytaman, bizning birdan-bir imkoniyatimiz xalqning aql- zakovati va ilm-ma’rifatiga tayanish, shuningdek, hukumat e’tiborini ham shunga qaratishdir. Iqtisodiy buhronlar sharoitida ham ta’lim va tarbiyadan, qo’li gul ustalarni etishtirishdan muhimroq masala yo’q. Postindustrial jamiyat oldimizga qo’yayotgan bugungi talab ana shu, Binobarin, amaliy faoliyatga kirishmay turib, axborot jamiyati haqida safsata sotish befoyda. Hisoblash texnikasining keng miqyosda qo’llanilishi va yuksak texnologiyalarning taraqqiy topishi, ijtimoiy tuzilmaning isloh etilishi va juғrofiy- siyosiy vaziyatning o’zgarib borishi — insoniyatning bugungi hayoti va tamadduni qurilmasida yaqin kelgusida ro’y berajak tub sifat o’zgarishlarining hozirdanoq ko’zga tashlanayotgan alomatlaridir. Lekin bunday xususiyatlarga ega jamiyatni ham hali axborot jamiyati deb bo’lmaydi. Hozircha uni vujudga keltiruvchi texnik, texnologik va ijtimoiy asoslarni yaratish jarayoni davom etmoqda, xolos. Bugungi voqelikni "postindustrial jamiyat" atamasi aniq ifodalaydi. Bizningcha, axborot jamiyati deb atashga loyiq ijtimoiy tuzilmaning yuzaga kelishida Jamoaviy Intellekt (yoki jamoaviy aql) etakchi rol o’ynaydi. Inson intellekti uning tanasi hayot faoliyatida qanday rol o’ynasa, jamoaviy aql ham umumsayyoraviy organizm hayot faoliyatida xuddi shunday rol o’ynay boshlaydigan vaqt kelishiga hali bir muncha bor. Teyyar de Sharden, ayniqsa, Vladimir Vernadskiy ta’limotlarida, umumsayyoraviy aqlning hukmronlik roli haqida ba’zi fikrlar mavjud. Olimning ta’kidlashicha, XX asr boshidanoq insoniyat yer kurrasining asosiy yaratuvchi kuchiga aylandi va ayni sababga ko’ra, u biosferaning ham, odamzodning ham keyingi taraqqiyoti uchun mas’uliyatni zimmasiga olishga majbur. Demak, jamoaviy intellekt g’oyasi tasodifiy bir xomxayol emas, aksincha insoniyat omon qolishining zaruriy shartidir. Bundan kelib chiqadiki, inson yer yuzida umrguzaronlik qilishining yangi tartiboti o’rnatilishi lozim. Lekin bunday hodisa yaqin yillarda o’z-o’zidan ro’y berib qolmaydi. Ayni maqsad yo’lida butun insoniyat aql va irodasi birlashmog’i zarur. Demak, jamoaviy aql va jamoaviy iroda o’zini namoyon etgandagina yangilanish sodir bo’ladi. Bunday qayta qurish jamiyatning aniq maqsadni ko’zlagan aralashuvisiz yuz bermaydi va hatto umuman sodir bo’lmasligi ham mumkin. U holda insoniyat kelajak borasida har qanday imkoniyatdan bebahra qoladi. Shu bois men axborot jamiyatiga homo sapiens bundan buyon ham biologik tur sifatida rivoj topishining eng maqbul istiqboli deb qarayman. Bu — kishilik jamiyati noosfera asri tomon taraqqiy etishi yo’lidagi zaruriy bosqichdir. Noosfera asrida esa inson va tabiat uyg’un yashashi uchun barcha shart-sharoit muhayyo bo’ladi. Biz tusmollab fikr yuritadigan barcha noyob jarayonlar singari kishilik tarixi ham hech qachon silliq kechmaydi, shuningdek, unga izchil ta’sir ko’rsatish ham imkonsiz. Ayni choqda inson butunlay chorasiz, deyish ham mantiqqa zid. Inson rivojlanishning turli yo’llari haqida fikr yuritish va ularga rioya etish layoqatiga ega. Binobarin, hozirgi ijtimoiy jarayonlarga doir imkoniyat darajamizni belgilab olish va ularga ozmi-ko’pmi ta’sir ko’rsatish qo’limizdan keladi. Bu haqda so’z yuritishdan avval "Jamoaviy Intellekt" tushunchasiga izoh berishim zarur. Sun’iy intellekt bilan jamoaviy intellekt mutlaqo boshqa-boshqa tushunchalar, biroq ikkisining ham insoniyat taqdiriga ko’rsatadigan ta’siri beqiyos. Sun’iy intellekt inson ixtiro etgan va barpo qilgan tizimdir. Jamoaviy i ntellekt esa tabiiy hodisa, shaxs va jamiyatning aniq maqsadni ko’zlagan aralashuvisiz hozirgacha davom etib kelayotgan murakkab tadrijiy jarayon mahsulidir. Oliy nerv tizimi, ya’ni miyaning rivojlanib va antropoidlar hayot faoliyatining murakkablashib borishi bilan ular o’rtasida axborot ayirboshlash alohida rol o’ynay boshladi. Antropogenez jarayonida bilimni boyitish, mahoratni oshirish muttasil davom etdi, jamoaviy xotira vujudga keldi. Sekin-astalik bilan atrof-tevarakni jamoa bo’lib o’rganishga kirishildi. Boshqacha qilib aytganda, jamoaviy aql nomi bilan yuritiluvchi tizim paydo bo’ldi. Uning olam hodisotlarini idrok etish va jamoa xo’jaligini yo’lga qo’yish borasidagi imkoniyati yakka kishi va hatto barcha odamlar aqlining yiғindisi imkoniyatidan bir necha karra ortib ketdi. Darhaqiqat, alohida individlar o’zaro munosabatga kirishib, uzluksiz axborot almashishi tufayli Jamoaviy Intellekt va Jamoaviy Xotira paydo bo’ldi. Qolaversa, bilim olish, uni saqlash va uzatish imkoniyati bois "aqlli" maxluqlar to’dasi kishilik jamiyati bo’lib shakllandi. Uzoq ajdodimiz mehnatni hayot sharti sifatida ozmi-ko’pmi anglay olgani uchungina emas, balki jamoaviy aqlni takomillashtira borgani uchun ham insonga aylandi. Odam miyasi rivojlanib borishi bilan oila, qabila va xalqning jamoaviy aqli ham taraqqiy eta borgan. Negaki, axborot almashish ham, chamasi, asab tolalari bilan bir vaqtda paydo bo’lgan. Oliy nerv faoliyati murakkablashuvi, asosan, axborot uzatish vositalari, birinchi galda esa axborotni ifoda etuvchi til, aniqrog’i, tillar takomillashuvidir. Bundan 30-40 ming yillar avval (balki undan ham ilgariroq) mushtarak ajdodimiz — kramanon paydo bo’lgach, odamning biologik rivoji amalda to’xtagan. Biroq jamoaviy aql rivoj topishda davom etibgina qolmay, hatto bu jarayon yanada tezlashmoqda — fan-texnika taraqqiyoti buning yaqqol dalilidir. Haligacha kishilik jamiyatining axborot tarixi bitilmagan, ammo bugun shusiz ham insoniyat bilimining boyish va texnika taraqqiyotining o’sish sur’ati ijodiy jarayonga jalb etilgan kishilar soni ortishi bilan birga ular o’rtasida axborot almashinuvi tezlashishiga (bunga imkon beruvchi texnologiyalar yaratilishiga) ham bog’liq ekani ayonlashmoqda. Biror kishi yoki biror guruhning (butun boshli xalqlarning ham) o’z qobig’iga o’ralib, axborot almashish tizimidan uzilib qolishi ularning tanazzulga yuz tutishi, bilim, malaka va xotirasini boy berishiga sabab bo’ladi. Xullas, jamoaviy intellekt odamlarni axborot rishtalarini bog’lovchi shunday bir tizimki, uning sharofati bilan har bir kishiga insoniyat yiqqan barcha bilimlardan bahramand bo’lish uchun ham, shu bilan birga, uning borliq haqidagi mavjud tasavvurlarni yanada boyitishga hissa qo’shishi uchun ham keng yo’l ochiladi. Bunday tizim olamda yuz berayotgan voqealarga nisbatan umumiy nuqtai nazarni shakllantiradi. bu esa, o’z navbatida, odamlar kuch-g’ayrati va sa’y- harakatini bir maqsad sari yo’naltiradi, umuminsoniy mentalitet paydo bo’lishiga samarali ta’sir ko’rsatadi. Jamoaviy Intellekt jamoaviy qarorlarni shakllantirishga imkon beruvchi tizimdir. Jamoaviy aql va jamoaviy xotira jamiyatning barcha a’zolari undan foydalanish jarayonida yanayam ortib, yanayam ko’payib boradigan birdan bir jamoaviy mulk shaklidir. Darvoqe, ingliz dramaturgi Bernard Shou bu xusus ida juda topib aytgan: "Sen men bilan olmani baham ko’rsang, ikkalamizda bitta olma bo’ladi. Lekin men bilan g’oyani baham ko’rsang, ikkalamizda bittadan ғoya bo’ladi". Bunday "mulkdor"lar toifasi shu xildagi jamoaviy boylikni qancha ko’p tasarruf etsa, insoniyat bundan shuncha ko’p naf ko’radi. Faqat ushbu jamoaviy mulk — hikmat va bilimni qadimgi Misrdagidek bir hovuch "kohin"lar "xususiylashtirib olishi"dan xudo asrasin. Inson ongi va chunonchi, tafakkuri qanday paydo bo’lgani uning o’ziga-da ko’pam ayon bo’lmagan jumboq hisoblanadi. Darhaqiqat, odam miyasi ham barcha hayvonlarniki kabi neyronlardan iborat, biroq faqat u tafakkur yuritishga layoqatli, faqat ugina ong deb ataluvchi fenomenga ega. Antropogenezning qaysidir bir bosqichida ajdodimiz atrof muhitdan ajralib chiqdi. "men"ning "men emas"dan, "biz"ning butun borliqdan farqlanishi sodir bo’ldi. Xo’sh, bu hodisa qanday ro’y berdi? Miya deb ataluvchi neyron tizimi murakkablasha borishining yuqori bir bosqichida u sifat o’zgarishiga yuz tutdi, degan faraz menga jo’yali tuyuladi. Ilmiy til bilan aytganda. bifurkastiya (ikkiga bo’linish,tarmoqlanish) hodisasi ro’y berdi. Moddalarda ham bir bosqichdan boshqasiga o’tayotganda ana shunga o’xshash holat sodir bo’ladi. Faqat inson miyasiga tatbiqan harorat yoki bosim singari tashqi omillar emas, balki neyronlarning ko’payishi va aloqalarning murakkablashishi kabi ichki omillar bosh mezon bo’lib xizmat qiladi. Darhaqiqat, jamoaviy aql deganimiz nima o’zi? U nafaqat axborotni yiғish va uzatish, balki tahlil etish va xulosa yasashga ham layoqatli bo’lgan ayricha tizimdir. Bir qarashda uni miyaga o’xshatish mumkin, faqat bunda neyronlar o’rnini insonlar egallaydi. Zotan, jamoaviy aql har biri yakka-yakka mavjud bo’lgan intellektlarning uyushmasidir. Biroq odam aqli miyadagi neyronlarning oddiy hosilasi bo’lmagani kabi, jamoaviy aql ham barcha odamlar aqlining oddiy hosilasi emas. Fikr qiluvchi kishilar o’rtasidagi aloqa murakkablashadi va bunday kishilar soni orta borishi bilan jamoaviy aql xususiyatlari ham o’zgaradi, imkoniyatlari kengayadi. Bu tizimning zahira imkoniyatlarini yuzaga chiqarish muttasil tezlashib boradi va hozir biz jamoaviy aql takomilida shunday bir marraga juda yaqin turibmizki, bu marrani hatlab o’tib, u sifat jihatidan yangi xususiyatlar kasb etishi mumkin. Rosti, kishilik jamiyati bugun ulkan falokat arafasida turibdi. Bu falokatga dosh berish uchun bashariy hamjamiyat qaytadan tashkil topishi, uning yangi texnologik asosi barpo etilishi, qolaversa, yangi qadriyatlar tizimi vujudga keltirilishi lozim. “Global ekologik inqiroz" deb nom olgan bu xavf-xatar svilizastiya kuch-qudrati jadal ortgani, aholi mislsiz sur’atda o’sgani, oqibatda esa nufus behad ko’payib ketgani va an’anaviy resurslar sarflab bo’lingani sabab yuzaga keldi va insoniyat bugungidan tamoman farq qiluvchi boshqa taraqqiyot dasturiga muhtoj bo’lib qoldi. Agar ta’bir joiz ko’rilsa, Er yuzida odam biologik tur sifatida omon qolishi va rivoj topishiga imkon beruvchi boshqacha yondashuvlar, boshqacha tamoyillar kerak bo’lyapti. Bugun postindustrial deb atalgan an’anaviy tamaddun zaxira imkoniyatlarini qariyb sarflab bo’lgani ayonlashmoqda. Bu tamaddun insoniyatga cheksiz kuch-qudrat tuhfa etdi, biroq, afsuski, undan foydalanish yo’lini o’rgata olmadi. Iste’mol bilan uni qondirish imkoniyatlari orasidagi nomutanosiblik hozirgi davrning asosiy ziddiyatidir. Bugun insoniyat yangi taraqqiyot istiqbolini tanlash zarurati bilan yuzma- yuz kelmoqda. Odam naslining tubsiz jarlik sari telbalarcha chopishini ayrim hududlardagi sa’y-harakati bilan to’xtatib qolish dargumon. Najot yo’li, najot chorasi butun sayyora uchun yagona, umumiy bo’lmog’i lozim. Bunday vaziyatda faqat jamoaviy umumsayyoraviy aqlgina ko’plab nuqtai nazarlarni bir butun, yaxlit faoliyat dasturiga aylantiruvchi asos rolini o’ynashi mumkin. Jamoaviy aql ayni chog’da inson ongini tubdan qayta qurish va odamzod neolit asrida dehqonchilik, chorvachilik hamda xususiy mulkni kashf etgandek hozirgi davrda ham sayyoraviy tamaddunning yangi texnologik asosini izlab topishni o’z zimmasiga oluvchi jamoaviy "Murabbiy" ham bo’ladi. U shuningdek, xavf solib yaqinlashayotgan inqirozlardan ogoh etuvchi va muqobil rivojlanish yo’llarini ishlab chiquvchi jamoaviy "Boshqaruvchi" bo’lib ham xizmat qiladi. Jamoaviy aql ana shu vazifalarni ado eta boshlashi bilan insoniyat axborot jamiyatiga qadam qo’ygan hisoblanadi. Xullas, axborot jamiyati — insoniyat omon qolish uchun yangi choralar topishiga imkon beruvchi o’zini o’zi rivojlantirish qobiliyatiga ega umumsayyoraviy tizimdir. Biroq axborot jamiyati bugungi sayyoraviy tartibotga muqobil tuzum bo’lmoғi uchun kompyuter texnikasi va aloqa vositalari yutuqlarigagina tayanib qolmay, ijtimoiy qurilmasida ham tub sifat o’zgarishlari yasashi lozim. Mz’lumki, hozir tamaddunlar, asosan, texnogen va an’anaviy degan ikki turga bo’lib tasniflanadi. Texnogen stivilizastiya resurslardan yuksak samara bilan foydalanishga, yangidan-yangi texnik echim va tashkiliy innovastiyalarni qidirib topishga intilishi bilan ajralib turadi. An’anaviy stivilizastiya mohiyati esa mazkur tamaddun o’zini o’zi takror va takror qayta yaratishida namoyon bo’ladi. Shuningdek, texnogen jamiyatga shaxs mustaqilligi va individualizm xos bo’lsa, an’anaviy jamiyatda jamoa va oila manfaati ustunlik qiladi. Texnogen stivilizastiyaga Evroamerika tamaddunini, an’anaviy stivilizastiyaga butun Sharq tamaddunini misol qilib keltirish mumkin. Bunday tasnif shartli, albatta. Zero, har bir stivilizastiya ichida o’ziga xosliklar bir talay. Biroq bunday dixotomiya haqiqatga zid emas, butun tarix shunday deyishga asos beradi. Lekin hozirda bunday tasnif kifoya qilmasligi va turli xalqlar madaniyatidagi o’ziga xosliklarni yanada teran taxlil etish zarurligi ayon bo’lib qolmoqsta. Yaponiya, Tayvan yoki Koreyadagi kabi an’anaviy jamiyatlar bugun texnikaviy taraqqiyot "cho’qqi"siga ko’tarildi, hech bir mubolaғasiz postindustrial jamiyat etakchisiga aylandi va dunyo ahli ham ularga texnogen stivilizastiya namunasi deb qaramoqda. Ayni choqda bu davlatlar shaxs bilan jamiyat shaxs bilan shaxs munosabatlari, ustun qadriyatlar hamda taraqqiyot yo’li sohasida milliy o’zlikni va turmush tarzini saqlab qolishiga ko’ra an’anaviy jamiyatlar sirasiga kiradi. Demak, postindustrial jamiyat faqat evropacha andozadan iborat emas: uning yuqoridagi kabi xususiyatlari barcha rivojlangan mamlakatlarga xosdir. Endi axborot jamiyati va uning tamadduni sari yana bir qadam tashlash lozim. Bu qadam Sharq va Ғarb tamaddunlari sintezid shuviga olib kelmaydi — u tamaddunlar majmuida rang-baranglikni saklab qolgdi. Sharq va Garb madaniyatlari sintezisiz dunyo hamjamiyati omon qolishi uchun zarur bo’lgan umumiy dasturni ishlab chiqishga umid boғlash qiyin. Xullas, bizningcha, axborot jamiyati eng muhim alomatlardan biri mavjud stivilizastiyalar yagona tizimga, takror aytaman, yagona stivilizastiyaga xos emas, yagona tizimga aylanishi hisoblanadi va shu tizim ichida har bir tamaddun butun insoniyatga asqotadigan afzal jihatlarini saqlab qoladi. Zotan, tashqi qobiq ichki ma’noga putur etkazmasligi lozim. Yana bir dolzarb muammo Er yuzi bo’ylab demokratik tuzumni qaror toptirish masalasidir. Faqat demokratik idora usuligina Jamoaviy Aqp bir hovuch xudbin kishilar qo’liga o’tib ketmay, butun insoniyat manfaatiga xizmat etuvchi shart-sharoitni yaratishga qodir. "Kompyuter dini"ga oid asosiy fikrim mana shulardan iborat. Ishlab chiqaruvchi kuchlarning hozirgi holati va rivojlanish sur’ati butun hayotimizni va, avvalo, iqtisodiyot sohasini chuqur liberallashti-rishni taqozo etmoqda. Bugun biz guvohi bo’lib turgan tamoyillar postindustrial jamiyat taraqqiyotining asosiga aylanib borishi muqarrar. Liberallashtirish tashkiliy tuzilma va mulk shakllarining xil-ma-xilligi, rang-barangligini anglatadi, biroq ijtimoiy hayotning barcha sohalarini demokratlashtirmay turib, bunday talabni bajarish ilojsiz. Tashvishli tomoni shundaki, iqtisodiy hayotni demokratlashtirish va liberallashtirish raqobat munosabatlari o’ta keskin tus olishiga sabab bo’ladi. Chunki demokratlashtirish va liberallashtirish odamga ta-shabbuskor bo’lish uchun erkinlik tuhfa etadi. Oqibatda kishilar hayoti har qachongidan tarangroq bo’lib qoladi. Faoliyat erkinligi va, ayniqsa, ekologik tangliklar yuzaga keltirgan cheklov va taqiqlar sababli tengsizlik yuzaga kelishi muqarrar. Kelgusida o’z ishining ustasi, serғayrat va intizomli xodim va ishchilar alohida qadr-qimmat topadi. XX asrdagi dastlabki fan-texnika inqilobidan so’ngo’qish va yozishni bilmaganlar "issiq joy"idan benasib qolgani kabi yangi o’n yillikning o’zidayoq boshlanғich kompyuter savodxonligiga ega bo’lmagan kishilar jamiyat hayotidan chetga surilib qoladi. Axborot texnologiyalaridan bexabar yoki ulardan foydalanishga uquvi yo’q xalqlarni ham ana shunday qismat kutib turibdi Ha, axborot jamiyatini "hamla bilan zabt etish" oғir kechadi. U tarixning urush qasirғasidan xoli bo’lsada, shafqatsizlikda undan qolishmaydigan keskin raqobat bosqichini boshlab beradi. Bunday "hamla bilan zabt etish" oqibatlarini yumshatish zarur, bunga imkoniyat topish xam shart. Ammo bu imkoniyat butun Er kurrasida fuqarolik jamiyati qaror topsagina vujudga keladi. Men axborot jamiyatiga o’tish bosqichini taxlika va tavakkal pallasi deb atagan bo’lar edim. Chunki bu bosqichda kelgusi jamiyatning ayrim belgilari ko’zga tashlanib qoladi, biroq odamlar xali uni qabul qilishga tayyor bo’lmaydi. Qolaversa, biz har on falokat girdobiga tushib qolishimiz mumkin. Zotan, har birimizning qalbimiz faqat o’z davlatimizda, shuningdek, to’liq milliy suverenitet sharoitida yashash istagi bilan to’lib toshgan bo’ladi. Vaholanki, insoniyatni umumiy taraqqiyot dasturiga amal qiluvchi davlatlar uyushmasi shaklidagi sayyoraviy hamdo’stlik kutib turibdi... O’z umrini qariyb yashab bo’lgan tamaddun doirasida ajdodlardan meros tutumlar bilan hozirgi davr talablarini murosaga keltirish oson kechmaydi. Har bir millatning "biz" tuyғusi butun insoniyatning xavfsizlikka doir tasavvurlari kabi bugungi vaziyat talablaridan orqada qolmoqda. Qachonlardir kishilarning tutumlarini ham o’zgartirib yuboradigan ғoyalar apmashinuvi ro’y berishi shart. Chunki buningsiz tarix o’zanini boshqa tomonga burib yuborish mumkin emas. Hayotiy me’yorlarda yangilanish ro’y berishiga aminman — jamiyat qursoғidagi homila borgan sari kattalashib bormoqda. Biz faqat "to’lғoq" jarayonini birmuncha yumshatish va falokatlarni chetlab o’tish chorasini topsak kifoya. Jamoaviy Intellekg rivoji hozirgacha, har qanday evolyustiya jarayoni kabi, mutlaqo stixiyali tarzda kechdi va avvaldan ko’zlangan muayyan maqsadga yo’naltirilmadi. Jamiyat bundan buyon ham borliqning o’zini o’zi rivoj toptirish qonuniyati ostida taraqqiy etadi va, bino-barin, inson bu jarayonni boshqarib borishga qodir emas. Ammo mazkur xulosa Odam zuryodi ijtimoiy taraqqiyot jarayonlarining faqat kuzatuvchisi bo’lib qolaveradi, degan ma’noni anglatmaydi. Chunki insoniyat tarix davomida ba’zi taqiqlarni o’rnatgan, qonunlarni kuchga kiritgan, axloq me’yorlarini joriy etgan va ana shu dastaklar evaziga tarixiy jarayon birmuncha o’zgartirilgan. Bu choralar insoniyat taraqqiyotini boshqarishga imkon bermagan bo’lsada, le-kin go’yo evolyustiya daryosining qirғoғini shibbalab, unga yo’nalish baxsh eta olgan. Ishlab chiqaruvchi kuchlar rivojlana borishi bilan stivilizastiya qudrati ham, inson aqlining yo’naltiruvchilik roli ham ortadi. Bu hol, avvalo, ayni kezda jamiyat taqdiri ko’proq hal bo’layotgan faoliyat sohalarida kuzatiladi. Jamoaviy Intellektsiz kelgusi jamiyatning insoniyat ijodiy kuch-ғayratini uning omon qolishiga safarbar ettiruvchi hech qanday asosi yuzaga kelishi mumkin emas ekan, bu Intellektning o’zini barpo etish ham stixiyali jarayondan sayyoraviy hamjamiyat tasarrufida hozir mavjud bo’lgan vositalarda yo’naltirib turiluvchi jarayonga aylanmoғi lozim. Jamoaviy Intellektni barpo etish axborot jamiyati sari tashlangan dastlabki qadam bo’ladi. Jamoaviy Aql ishtkrokisiz umumsayyoraviy fuqarolik jamiyati ham, uning axloq me’yorlarini kundalik turmush va kishilar ongiga singdiruvchi ijtimoiy institutlar ham yuzaga kelmaydi. Jamoaviy Intellektni barpo etish borasidagi sa’y-harakatlar bugun Er yuzida keng quloch yoyayotgan integrastiya jarayonlariga hamohangdir. Integrastiya tamoyillarining namoyon bo’lishida BMTga asos solinishi alohida o’rin tutadi. Biz bu tashkilot faoliyatini tanqid qilishga har on shay turamiz-u, lekin uning vujudga kelishi naqadar olamshumul voqea bo’lganidan negadir hayratga tushmaymiz. Axborot jamiyatini bunyod etish yo’lidagi ko’plab muammolarni hal etish aynan shu tashkilot zimmasiga yuklanishi turgan gap. Menimcha, hozirdanoq BMT doirasida Jamoaviy Intellektning ayni choqstagi imkoniyatlarini kengaytirishga yordam beruvchi kompyuter ta’minoti, yo’ldoshli va boshqa aloqa tizimlari, notijorat elektron pochtasi haqidagi masalalarni muhokama etishga kirishish mumkin. Axborot jamiyatiga o’tish masalasiga kelsak, bu uzoq yillarga mo’ljallangan ijtimoiy dastur ishlab chiqilishini taqozo etadi. Ayni dastur barcha ekologik muammolar echimini qamrab olish, ijtimoiy sohadagi qator gumanitar masalaparni hal etish barobarida postindustrial jamiyatning texnologik asoslarini rivoj toptirishga yo’naltirishi lozim. Mazkur dastur xalqaro ahamiyatga molik bo’lishi va BMT doirasida hayotga tatbiq etilishi zarur. Menimcha, u avvaliga ma’rifiy ahamiyat kasb etadi va etuk aql egalarining maslahat anjumani shaklida bo’ladi. Hozirgi eng asosiy masala odamlar bugungi davr xususiyatlarini, ijtimoiy taraqqiyot tamoyillarini, ro’y berishi mumkin bo’lgan xavf-xatar-larni aniq-ravshan ko’ra bilishi va tabiat bu sohada bizga ato etgan bor imkoniyatni to’ғri baholay olishi bo’lsa, ajab emas. Teleko’p-riklar, maxsus nashrlar, yozgi maktablar va boshqa ma’rifiy tadbirlarning roli ana shu omillar bilan belgilanadi. Axborot jamiyatini vujudga keltirish muammolari ustida olib borilayotgan tadqiqot natijalarini hozirdanoq mujassamlashtirishga kirishish mumkin. Shu mavzuga doir axborot va ma’lumotlar bankini yaratish, elektron pochta vositasida ularni birlashtirish, kompyuter va televidenie anjumanlari o’tkazish — bu ishlarni bugun bemalol amalga oshirsa bo’ladi. Axborot jamiyatining barpo bo’lishi stivilizastiya asoslari va ijtimoiy munosabatlar sifat jihatidan o’zgarishi tarzida ro’y beradi. Biz har qanday ijtimoiy "muhandislik"ni qat’iyan rad etish bilan birga tamadduniy yangilanish oqibatlarini, ro’y berishi mumkin bo’lgan xavf-xatarlarni tasavvur etmaslikka, chamalab ko’rmaslikka ham haqli emasmiz. Har qanday inqilobiy jarayon kabi axborot jamiyatiga o’tish ham ba’zi salbiy oqibatlarni keltirib chiqarishi mumkin. Binobarin, jamiyatning keyingi rivojini rejalashtirish emas, balki shunday oqibatlar oldini olish haqida qayғurish muhimdir (yo’naltirib boriledigan taraqqiyot aynan shunisi bilan boshqarib boriladigan taraqqiyotdan farq qiladi). Voqealar silsilasida xavfli burilishlar kuzatilishi xam ehtimoldan xoli emas Shu o’rinda sayyoraviy axborot tizimi monopoliya qilib olinishi va bir hovuch kishilar manfaatiga bo’ysundirilishi mumkin ekanini xayolga keltirishning o’zi kifoya. Shu nuqtai nazardan ham axborot jamiyatini shakllantirish butun insoniyatga daxldor masaladir. Ushbu muammoni esa BMTni takomillashtirish masalasidan ayri tasavvur etib bo’lmaydi. 2.1. Inson huquqlari ximoyasi va ommaviy axborot vositalari Respublikamiz mustaqillikni qo’lga kiritgandan so’ng, uning hukuqiy asoslarini mustaxkamlashga katta e’tibor qaratildi va bu borada qator islohotlar amalga oshirilmoqda. Islohotlarning eng muhim jihati — bu bozor iqtisodiyoti qonuniyatlarini tartibga soladigan yangi qonunchilik bazasini shakllan irish va uni mustahkamlab borish bilan belgilanadi. Shu ma’noda mamlakatimizda bozor munosabatlarini huquqiy tartibga solishning izchil mexanizmi yaratilmokda. Ayniqsa, O’zbekiston Respublikasi Prezidentining Oliy Majlis Qonunchilik palatasi hamda Senatning 2005 yil 28 yanvardagi qo’shma majlisidagi ma’ruzasida bayon qilingan qoida va xulosalardan kelib chiqib hamda respublikamiz aholisining mamlakat ijtimoiy hayotini yanada demokratlashtirish va liberallashtirish sharoitlaridagi axborotga bo’lgan ehtiyojini to’laqonli qondirish maqsadlarida ommaviy axborot vositalari sohasidagi milliy qonunchilikni yanada takomillashtirish, yuz berayotgan tub o’zgarishlarni ayniqsa, ommaviy axborot vositalarini tashkil qilish va boshqarishda hosil bo’l yotgan munosabatlarning huquqiy asoslarni ishlab chiqish va muvofiqlashtirishga katta e’tibor qaratildi. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2005 yil 10 martdagi PP24-sonli Qarori bilan tasdiqlangan jamiyatni demokratlashtirish va yangilash, mamlakatni isloh etish va modernizastiyalash maqsad hamda vazifalarini amalga oshirish Dasturini hayotga keng tatbiq etish maqsadlarida, «Ommaviy axborot vositalari faoliyatini yanada demok-ratlashtirish sohasidagi islohotlarning ustuvor yo’nalishlarini amalga oshirish Konstepstiyasi»ga binoan qator qonunlar loyihalarini tayyorlash vazifasi belgilangan. Yangi qonunchilikning yaratilishi orqali «har kimga ilmiy va texnikaviy ijod erkinligi, madaniyat yutuqlaridan foydalanish huquqining kafolatlanishi, davlat jamiyatning madaniy, ilmiy va texnikaviy rivojlanishiga ғamxo’rlik qilishi» ijodkorlarning konstitustiyaviy huquqiga aylantiriladi. Ma’lumki, vujudga kelgan yangi huquqiy tizimni atroflicha va har tomonlama o’rganish, huquqiy normalar va qoidalarni ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlarga tatbiq qilish, ilmiy-nazariy tadqiqotlarni amalga oshirishni taqozo etadi. Qonunchilik turli ko’rinishdagi ommaviy axborot vositalari, ya’ni gazeta, jurnal, efir va kabel orqali ko’rsatuv hamda eshittirishlar beruvchi tashkilotlar mahsulotlaridan har qanday ko’rinishda foydalanish natijasida kelib chiqadigan munosabatlarni tartibga solar ekan, uni huquqiy jihatdan muhofaza etishga qaratilgan yangi qonunchilik tizimi yaratilmoғini davr taqozo qilmoqda. Istiqlolga erishgan O’zbekiston milliy davlatchilikni qaror toptirishning va| huquqiy tizimni shakllantirishning o’ziga xos yo’lini tanlab olganligi - fuqarolik huquqi qonunchiligida ham o’z aksini topmokda. Hozirda OAV tashkil etish va ularni huquqiy muhofaza qilish tizimini yaratish, bu turdagi sub’ektlarning huquqlarini aniq-lashtirish, qonuniy manfaatlari kafolatlarini kengaytirish va muhofazasini ta’minlash, mavjud soha qonunchilik asoslarini yanada takomillashtirish, uni xalqaro huquq normalariga yaqinlashtirish, bu sohada faoliyat yuritayotgan davlat organlari va nodavavlat tashkilotlari faoliyatini muvofiqlashtirish, mamlakatimiz hududida axborot bozori bilan qonuniy shuғullanayotganlar va xorijiy investorlar huquqlarini himoya qilishning ta’sirchan tizimini yaratish dolzarb bo’lib kelayapti. Nafaqat milliy qonunchilik, balki xalqaro tashkilotlarning huquqiy hujjatlarida ham ommaviy axborot vositalariga nisbatan aniq ilmiy, huquqiy tushunchalar berilmagan, ularni sharhlashda turlicha yondashuvlar mavjud. Xalqaro huquqiy hujjatlarda ushbu masalalar tavsiyaviy xarakterda belgilangan bo’lib, ular milliy qonunchilik asoslarini takomillashtirishda etarli bo’lmayapti. Shuningdek, fuqarolik qonunchiligi asoslari, sohaga oid huquqbuzarlik ko’lamini o’rganish bilan birga fuqarolik-huquqiy ja-vobgarlikning ham turli qirralarini tahlil qilish va tadqiq etish hamda bu xususda kompleks tadqiqot olib borish, fuqarolik huquqi va xalqaro huquq sohasida doimo ahamiyatli bo’lib kelgan. Ommaviy axborot vositalari «to’rtinchi hokimiyat» instituti sifatida tadqiq qilib kelinayotgan bo’lsada, uning tarkibiy qismlarini aniqlash va huquqiy tabiatini taxlil etish, unga huquqiy baho berish, uning qonunchilikdagi o’rnini belgilab olish, fuqarolik huquqi sohasi va amaliyoti uchun muhim ahamiyatga ega bo’lgan sub’ektlar xususiyatlari, sub’ektlarga tegishli huquqlarni amalga oshirishning vosita va usullari, fuqarolik-huquqiy javobgarlikning kelib chiqish asoslari, etkazilgan moddiy va ma’naviy zararni aniqlash, uni qoplash asoslari alohida kompleks tarzda tadqiqot ob’ekti bo’lmagan. Bu esa o’z navbatida respublikamiz qo’shilgan sohaga oid xalqaro konvenstiya va shartnomalardan kelib chiqadigan majburiyatlarni amalda ta’minlashda tushunmovchi-lik va qator qiyinchiliklarni keltirib chiqarishi mumkin. Mavjud yuridik adabiyotlarda ommaviy axborot vositalarining huquqiy maqomi va ular huquqlarini himoya qilish, uni fuqarolik-hukuqiy tartibga solish bilan boғliq muammolar, ularning huquq tizimida tutgan o’rni va ahamiyati, uni huquqiy muhofaza etish tar-tiblari, sohaga oid qonunchilikni buzganlik uchun javobgarlikni belgilashda respublikamizda hanuzgacha etarlicha ilmiy-tadqiqot ishlari olib borilmagani ko’zga tashlanadi. O’zbekistonda ommaviy axborot vositalari faoliyati bilan boғliq ayrim jihatlar H.R.Rahmonqulov, I.B.Zokirov, O.Oqyulov, I.I.Nasriev, B.N.Toshev, G.A.Xudayberdieva, X.N.Do’stmuhamedov, F.A.Mo’minov, K.Normatov, S.Jo’raevlarning asarlarida bayon etilgan. Bugungi kunda ommaviy axborot vositalarining fuqarolik-huquqiy munosabatlarini tartibga solish muammolari va fuqarolik-huquqiy muhofaza qilish, himoya qilishning vosita, shakl va usullari, xalqaro huquq normalarini implementastiya qilish muammolarini tadqiq etish borasidagi masalalarni to’liq yoritib berishda etarli deb bo’lmaydi. Yuridik adabiyotlar va ilmiy-tadqiqot ishlarini o’rganish hamda ularning ishlanganlik darajasiga baho berish natijasida xulosa qilish mumkinki, respublikamiz hayoti uchun jahon axborot maydonida munosib o’rin egallash, axborot bozorini rivojlantirish uchun har tomonlama harakat qili-nishi lozim. Jumladan, mamlakatimizda bozor iqtisodiyotiga asoslangan boshqaruv tizimini shakllantirishda milliy qonunchilik, xususan, OAVga oid fuqarolik qonunchiligi asoslarini nazariy jihatda tahlil qilish, soha qonunchiligini boshqa davlatlar qonunchiligi bilan qiyoslash, uni takomillashtirish va xalqaro huquq normalariga yaqinlashtirish, mavjud muammolarni aniqlash va ularning echimini topish, ommaviy axborot vositalarini turkumlash, ularning huquqiy holatini aniqlash, bu sohada faoliyat yuritayotgan davlat organlari va nodavlat tashkilotlarining o’rnini belgilash, sohaga oid xalqaro shartnomalarning xususiyatlari, ularni qo’llash tartibi, huquqbuzarlik holatlarini va javobgarlikni o’rganish, milliy qonunchilikdagi muammolarni aniqlash hamda uni takomillashtirish masalalarini hal etish zarur. Ommaviy axborot vositalarining eng ustuvor vazifalaridan biri bu inson huquqlarini. himoya qilishda ishtirok etishdir. Shunga ko’ra mamlakatimizda o’tkazilayotgan sud-huquq islohotlarining zamirida inson va uning qonun bilan qo’riqlanadigan huquq va erkinliklarini hurmat qilish, uni amalda ta’minlash, bu xayrli ishga ommaviy axborot vositalarini jalb qilish - ijobiy natijalar beradi, albatta. Bu maqsadga erishish uchun esa ta’lim muassasalarida «Ommaviy axborot vositalari huquqi», «Axborot huquqi», «Axborot xavfsizligi» kabi fan va maxsus kurslarni o’qitish-ni davrning o’zi talab etmokda. Milliy ma’naviyatimizning ildizlari uzoq o’tmishimizga borib taqaladi va u o’z ichiga bir necha ming yilliklarni qamrab oladi. Yurtimizda stivilizastiyalar ancha ilgari shakllangan, ya’ni Termizning 2500 yilligi, Qarshining 2700 yilligi va Samarqandning 2750 yilligi xalqaro miqyosda nishonlanganligi fikrimizning dalilidir Demak, yurtimizda eng qadimiy shaharchilik turmush tarzi, yozuv madaniyati (o’rxun-enisey yozuvlari, Shumer sopol kulchalaridagi yozuvlar, Qadimiy Xorazm yozuvi va boshqalar) shakllangan. Jahondagi eng muhim ilmiy yo’nalishlarning, texnik-texnologik kashfiyotlarning ildizlari ham (irrigastiya, shishasozlik, magnitli qurilmalar, quyosh energiyasini jamlash, lupa va oynalar, bo’yoq tayyorlash va dori texnologiyasi, to’qi-machilik dastgoxlari va boshqalar) yurtimizda o’tgan mutafakkirlarning ilmiy merosi bilan boғlangandir. Chunonchi, Xorazmiy, Farғoniy, Forobiy, Beruniy, Ibn Sino, Zamaxshariy, Mirzo Uluғbek va boshqalarning ilmiy kashfiyotlarini ko’rsatish mumkin. Eng qadimiy diniy ta’limot tangrichilik, zardo’shtiylik ғoyalari hamon xalqimiz qalbida yashamokda. Barcha mutafakkirlarimizning ijodida axloqiy qadriyatlarni rivojlantirish muhim o’rin egallab kelgan. Islom dinining ma’naviy- axloqiy jihatlari ham markaziy osiyolik olimlar tomonidan takomiliga etkazilgan. Abu Lays Samarqandiyning axloqiy o’gitlari, Imom al-Motrudiyning iroda erkinligiga asoslangan Kalom ta’limoti, Imom Buxoriyning va at-Termiziyning hadislari, Burhoniddin Marғinoniyning «Hidoya»si, tasavvuf namoyandalari Ahmad Yassaviy, Abduxoliq Ғijduvoniy, Najmiddin Kubro, Bahouddin Naqshband va boshqalarning ta’limotlari tom ma’noda islom falsafasining maғzini tashkil etadi. Milliy ma’naviyatimiz ham mazmunan, ham shaklan boydir. Ammo uni kamsitishga, qadr-qimmatini erga urishga intilishlar mavjud. Bunday xatti- harakatlar ichki va tashqi ma’naviy taxdidlar shaklida namoyon bo’lmokda. Ichki taxdidlarni takabburlik (manmanlik), noprofessionallik, ta’lim-tarbiyaga yuzaki yondashish, tarixiy qadriyatlarga e’tiborsizlik va milliy nigilizm tashkil etadi. Tashqi taxdidlar esa yo’naltirilgan mafkuraviy xurujlar tarzida bo’lib, turli shakl va ko’rinishlarda namoyon bo’ladi. Avvalo tashqi taxdidlarg to’xtalib o’taylik. Hozirgi kunda O’zbekistonda millatlararo totuvlik, dinlararo baғrikenglik va ijtimoiy hamjihatlikni barbod qilish asosida mamlakatda ijtimoiy bar-qarorlikni izdan chiqarishga intiluvchi kuchlar mavjud. Bu kuchlar bir tomondan millatlararo nizo chiqarishni maqsad qilib olishgan. Buning uchun ular birinchi navbatda o’zbek va qoraqalpoq xalqi orasiga, o’zbek va tojik, o’zbek va qozoq, o’zbek va qirғiz o’rtasiga nizo solishga va bu millat vakillarini bir-biriga qarshi gij-gijlashga urinishadi. Bundan tashqari, turli viloyatlarda yashovchi kishilar orasida " nizolar uyғotishga, ayrim hududlarimizni (masalan, Farғona vodiysi yoki Qoraqalpoғistonni) O’zbekistondan ajratib tashlashga, hududimizda ilgari mavjud bo’lgan xonliklarda yashovchi kishilar orasiga nizo solishga, «Turkiy xalqlar birligi», «Islom diniga e’tiqod qiluvchilar birligi» shiorlari ostida mahalliy millatlarni mahalliy bo’lmagan millat va-killariga, musulmonlarni boshqa din vakillariga qarama-qarshi qo’yishga intilishmoqda. (Bu borada «Turkiston islom harakati», «Hizbut tahrir» singari diniy-ekstremistik partiyalar iғvogarlikni avj oldirishmokda). Mafkuraviy muxoliflarimiz mahalliy xalqning diniy e’tiqodini va tilini kamsitish asosida ularni Ғarbga yoki Sharqqa tobe qilishga urinishadi. Shu asosda bu xalqlar va dinlar orasiga nifoqsoluvchi, ularning tarixini ataylab buzib ko’rsatuvchi adabiyotlar nashr etilmokda. Masalan, tojikistonlik Rahim Masov tojik va o’zbek xalqlarining manfaatlarini bir-biriga qarama-qarshi qo’yuvchi maqola va kitoblar yozgan. Markaziy Osiyo xalqlarini turkiylar va forsiylarga ajratib, ular orasiga nifoq solib, har ikkala tomon ustidan hukmronlik qilishga da’vat etuvchi rejani rossiyalik politolog Alek-sandr Dugin o’zining «Geopolitika asoslari» («Osnovы geopolitiki») nomli asarida ro’y-rost ilgari suradi. Bunday xatti-harakatlar O’rta Osiyo respublikalari orasida vujudga kelgan suv mojarasida ham yaqqol sezilmoqda. Bu haqda O’zbekiston Prezidenti I.A.Karimov 2009 yil 28 aprel kuni Qozoғiston Respublikasining Olmaota shahrida bo’lib o’tgan Orolni qutqarish xalqaro jamғarmasi ta’sischi davlatlari rahbarlarining kengaytirilgan tarkibdagi uchrashuvida so’zlagan nutqida «Bu borada «bo’lib tashla va hukmronlik qil!» degan prinstip - eskidan ma’lum bo’lgan savdo amalga oshgudek bo’lsa, biz kimlarningdir qo’lida arzimas tangaga aylanib qolishimiz mumkin», - deb juda to’ғri ta’kidladi. Shuningdek, xalqimizning tarixiy xotirasini buzishga intilish diniy qadriyatlarini oyoqosti qilish, ma’naviy merosini qadrsizlantirishga intilishlar ham ma’naviy taxdidlar jumlasiga kiradi. 2005 yili «Bi-Bi-Si» teleradiokompaniyasi islom tarixiga oid «Islom - e’tiqod saltanati» deb nomlangan hujjatli film yaratdi. Unda islom dini va falsafasi ravnaqiga beqiyos hissa qo’shgan va biz-ning yurtimizdan chiqqan olimu fuzalolar haqida lom-mim deyilmagan. O’nlik sanoq sistemasini, algebra fanini arab olimlari yaratgan, deyilgan-u, ammo al-Xorazmiy va al-Farғoniy nomlari tilga olinmagan. Go’yoki Islom tarixida Markaziy Osiyoning hech qanday o’rni yo’qday. Vaholanki, islom dini va ta’limoti taraqqiyotini Markaziy Osiyoda o’tgan mutafakkirlarning ilmiy merosisiz tasavvur etish mumkin emas (kalom ta’limotida - Imom al-Motrudiy, Abu Lays Samarqanday; tasavvuf ta’limotida - Ahmad Yassaviy, Bahouddin Naqshband; hadisshunoslikda - Imom Buxoriy, Imom at-Termiziy; fiqh ilmida - Burhoniddin Marғinoniy, Hakim Termiziy va boshqalar alohida mavqega egadir). Bir qator taxdidlar xalqimizning diniy qadriyatlariga, muqaddas Islom dinining qadr-qimmatini pasaytirishga yo’naltirilgandir. Keyingi paytlarda Markaziy Osiyo respublikalarida prozelitizm kasal-ligi, ya’ni mahalliy dindorlarning boshqa dinlarga o’tib ketish hodisasi paydo bo’ldi. Bu hodisaning ildizida bir tomondan aholining ayrim dindor qatlamlarida diniy e’tiqodning yuzakiligi, diniy bi-limlarning sayozligi va iqtisodiy etishmovchiliklar sababchi bo’lsa, ikkinchi muhim omil bo’lib Respublikamizda har xil dinlarga mansub missionerlarning ochiq va yashirin faoliyatlari sabab bo’lib keladi. Bunday taxdidlarga zarba berish uchun ilm-ma’rifatni yanada yuksaltirish, raqiblarning asossiz da’volarini puchga chiqaruvchi asarlar yozish, xalqning diniy va dunyoviy ma’lumotini takomillashtirish zarur bo’ladi. Prezidentimiz, «Ғoyaga qarshi faqat ғoya, fikrga qarshi faqat fikr, jaholatga qarshi faqat ma’rifat bilan bahsga kirishish, olishish mumkin» deganida aynan shu yo’lni nazarda tutgan. Xalqning ko’pchiligida diniy tasavvurlar sayozligidan foydalangan turli mafkuraviy markazlar Islom dinini bir yoqlama aqidalashtirishga yoki uni o’ta radikallashtirish maqsadida uni mutaassiblashtirib tasvirlovchi adabiyotlar tarqatishga zo’r berish-moqda. Bunday taxdidlardan himoyalanishda xalqning an’anaviy islomiy qadriyatlariga tayanib ish ko’rish maqsadga muvofikdir. Bunday qadriyatlar insoniy, ya’ni gumanistik mohiyatga ega bo’lib, xalq ongida asrlar davomida saqlanib kelmokda. Ular Islom dinini aqidalashish va radikallashishdan asraydi hamda insof va adolat, iymon va e’tiqod, nomus va oriyat, sharm va hayo, saxovat va muruvvat, sadoqat va diyonat, ilm va ma’rifat, soflik va to’ғrilikmi qadrlash, halollikka intilish va haromdan jikanish kabi insoniy tuyғulardan iborat bo’lib, bu tuyғular inson kamolotida muhim o’rin egallab kelgan. 2.2. Шахснингўз-ўзини ҳимоя қилиш воситалари Ўз вақтида Ҳиндистоннинг таниқли сиёсий арбобн Махатма Ганди шундай ёзган экан: "Мен уйимнинг дарвоза ва шшкюрини маҳкам беркитиб ўтира олмайман. Чунки унга тоза ҳаво кириб туриши керак. Ва шу баробарида эшик ва деризаларимдан кираётган ҳаво довул бўлиб, хонадонимни агдар-тўнтар қилиб, ўзимни йиқитиб ташлашини ҳам хоҳчамайман". Бу сўзларни бугунги ахборот хуружлар ва турли хил маълумотларнинг турли йўллар билан мамлакатимизга, умуман, бошка мамлакатларга ҳам кириб келиб, у ёки бу минтақада асрлар мобайнида шаклланган қадриятлар, урф-одатлар, эътиқод шаклларига ва тарбия услубларига салбий ёки ижобий таъсири жараёнлари маъносида қўллаш ҳам мумкин. Зеро, дунёга юз очган, ёшлари дунё тилларини бемалол эгаллаб, "интернетомания" касалига чалиниш арафасида турган Ўзбекистонга ҳам яхши, ҳам ёмон таъсирлар, хуружлар мавжудлиги шароитада шахснинг ўзини-ўзи психологик жиҳатдан салбий таъсиротлардан ҳимоя қила олиш имкониятларини кенгайтириш энг долзарб муаммолардан биридир. Жаҳон ҳамжамиятининг мустақил Ўзбекистонни тан олиши, давлатимизнинг кенг ташқи сиёсий ва ташқи иқтисодий фаолияти ўзбек халқининг маънавий қадриятлари ва имкониятлари тикла-нишига, ўзини бошқа халқлар оиласидаги тўла ҳуқуқли миллат сифатида англаб етишига кенг имкон яратмоқда. Тобора кенгайиб бораётган халқаро алоқалар жаҳон маданиятини янада чуқурроқ билиш, умуминсоний қадриятлардан баҳраманд бўлиш учун қулай замин яратмоқдаки, бу ўз навбатида ўзбек халқининг турли фаолият соҳаларидаги истеъдоди ривожланишига, унинг тадбир- корлик ва киришимлилик, бир неча чет тилларни ва компьютер технологияларини тез ўрганиб олиш каби иқтидорини рўёбга чиқишига, хориж мамлакатларга бориш, улар билан алоқалар ўрнатиш, дунё стандартлари бўйича олий ўқув юртларида тахсил олиш имконини берди. Бундай алоқаларнинг кенгайиши ҳақиқий маънавий ва маданий қадриятларни муносиб баҳолаш имконини берди. Ҳозирги ёшлар ҳам, уларнинг ота-оналари ҳам учраган кинони кўриб, дуч келган маза-матраси йўқ китобларни ўқиб кетаётгани йўқ. Атайлаб юртимизга олиб келинаётган Ғарбнинг сунъийлаштирилган санъа-тидан, "кенг истеъмол"даги маданиятидан норозилик халқимизда бор. Бундай маҳсулотнинг илгариги "ман этилган неъмат"га хос "лаззати", жозибадорлиги деярли қолмаган. Ҳозирги кунда хорижнинг маданий қадриятларидан фойдаланишга анча жиддий ва танлаб ёндашиш эҳтиёжи кучайиб бормоқда. Лекин очиқ оммавий ахборот воситалари орқали тинимсиз маълумотлар қуюлиб келаёт-ган шароитда айнан ҳали онги шаклланиб улгурмаган фарзанд-ларимиз учун таҳдид ҳам, атайлаб уюштирилаётган мафкуравий тажовузлар ҳам бор. Шундай шароитда Президентимиз Ислом Каргшовнанг фикр-лари биз учун аҳамиятлидир: "Энг муҳими, қалбимизда гуруримиз, билагимизда кучимиз бор экан, биз тинчликни ҳимоя қилишга, унга хавф солаётган кучларга қарши курашишга, каддимизни тик тутиб, бошимизни баланд кўтариб яшашга қодирмиз. Бизни қўрқитп.оқчи бўлаётган галамислар шуни билиб қўйсинки, биз ҳеч кимга бош эгмаганмиз ва ҳеч қачон бош эгмаймиз. Бунда бизга миллий гоямиз ва мафкура гоявий таянч ва асос бўлади (2001 йил 10 октябрь). Зеро, миллий мафкура халқнинг мақсад-муддаоларини ифода-лайди, тарих синовларидан ўтишда унинг руҳини кўтариб, суянч ва таянч бўлади, шу миллат, шу жамият дуч келадиган кўплаб ҳаётий ва маънавий муаммоларга жавоб излайди. У инсонга фақат моддий бойликлар ва неъматлар учун эмас, аввало, Аллоҳ таоло ато этган ақл-заковат, иймон- эътиқод туфайли кжсак маънавиятга чришиш учун интилиб яшаш лозимлигини англатадиган, бу мураккаб ва таҳликали дунёда унинг тараққиёт йўлини ёритиб беради. Истиқлол мафкураси кўпмиллатли Ўзбекистон халқининг эзгу гояси - озод ва обод Ватан, эркин ва фаровон ҳаёт барпо этиш йўлидаги асрий орзу-интилишлари, ҳаётий идеалларини ўзида акс этиради. Халқни буюк келажак ва улугвор мақсадлар сари бирлашти-риш, мамлакатимизда яшайдиган, миллати, тили ва динидан қатъи назар, ҳар бир фуқаронинг ягона Ватан бахт-саодати учун доимо масъулият сезиб яшашига чорлаш, аждодларимизнинг бебаҳо мероси, миллий қадрият ва анъаналаримизга муносиб бўлиш ига эришиш, юксак фазилатли ва комил инсонларни тарбиялаш, уларни яратувчилик ишларига даъват қилиш, шу муқаддас замин учун фидоийликни ҳаёт мезонига айлантириш - миллий истиқлол мафкурасининг бош мақсадидир. Очиқ ахборот коммуникация воситалари орқали инсопнинг ахборот таҳдидларини баҳолаши ва хавфсизликни таъминлаш имкониятлари, турли мафкуравий таҳдидлардан шахснинг қандай йўллар билан сақланиши мумкинлиги хусусида мутахассислар тур-лича фикр билдирадилар. Ижтимоий психология ушбу масалага ойдинлик киригиш учун аввало эгоцентризм тушунчасининг маъносида диққатни қаратади. Эгоцентризм сўзи лотинча " ego " - мен ва " centrum " - дойра мар-кази сўзларидан олинган. Маъноси ўз фикр-ўйлари, манфаатлари доирасида қотиб қолган инсоннинг атроф-муҳит ва одамларга оид ўз билимлари ва ўзгаларга муносабатини ўзгартира олмаслигини билдиради. Психологияда эгоцентризмнинг бир қамча турлари -билишга оид, аҳлоқий ва коммуникатив эгоцентризмлар фарқлана-ди. Охиргиси - бошқаларга бирор хил маълумот бериш жараёнида уларнинг фикри билан ҳисоблашмаслик, уларни менсимаслиқда 137намоён бўлади. Назаримизда, замонавий ахборот хуружлар-нинг муаллифларида айнан шу каби эгоцентризм кузатилади ва улар ўзларига ўхшаш фақат ўз манфаатинигина кўзлайдиган авлод онгини қамраб олишга ҳаракат қилади. Шунинг учун ҳам шахсга психологик ҳимоя зарур. Психологик ҳимоя бўлиши учун шахсда мустақил фикр бўлиши лозим. Демак, очиқ ахборотлар тахдиди шароитида ёшларни тўгри яшашга, ватанпарвар ва инсонпарвар бўлишга, эркин фикрли бў-лишга ўргатиш орқали уларда мафкуравий иммунитетни тарбия-лаш энг долзарб вазифалардир. Зеро, ўргатиш бир томонлама жараён бўлмай, у "педагог- тарбияланувчи" мулоқоти тизимида кўпроқ тарбияланувчининг фазилатларига боглиқ. Бундай му-раккаб ишни ташкил этишда ҳар бир ижтимоий тоифа ёки шахснинг индивидуал психологик ҳусусиятларини инобат олиш зарурати ижтимоий психологияда исботланган. Масалан, агар ўқувчи ёки талабаларни яхлит гуруҳ деб оладиган бўлсак, уларнинг барчаси билан бир вақтда, бир хил эффект билан ишлаш ва шу орқали уларнинг мустақил тафаккурини ўстириш, соғлом эъти-қодини тарбиялашнинг иложиси йўқ. Иккинчидан, бир гуруҳ талаба ёки ўқувчи учун мақбул ва самарали деб ҳисобланган услубни бошқасида ҳам айнан жорий этишга уриниш бундай шароитларда тескари самара бериши мумкин. Шунинг учун ижтимоий психология шахснинг ижтимоий-психологик тайзиқлар-дан кутулиш йўлларига алоқадор қонуниятларни ўрганади. 2.3. Турли ахборот -психологик вазиятларда шахснинг ижтимоий хулқи Очиқ ахборот коммуникацияси жараёнида ёшлар онгига таъсир этаётган ёт гояларга қарши ҳимоя воситаларини ишлаб чиқишдан аввал ёшларнинг ижтимоий хулқ-атворини ўрганиш лозим. Ижтимоий хулкда кўзга ташланадиган энг муҳим ҳолатлардан бири ташвишланиш, нималардандир чўчиш ва шу туфайли ижтимоий муносабатлардан ўзини олиб қочишга интилиш ҳисларининг намоён бўлишидир. Чунки агар психологик ҳимоя ҳолатининг моҳиятидан келиб чиқиладиган бўлса, бу - шахс ички кечинмаларини ифодаловчи шундай ҳолатки, унда одам ички руҳий муътадилликни асраш учун ўзидаги хавотир-ланиш, кўркув ва хадиксирашларини босшига, улардан халос бўлишга 138 интилади. Психологик ҳимоя - шахсни турли салбий таъсир-лардан асрашга, психологик дискомфортни бартараф этишга хизмат қилади. Шундай ҳолатларда одам одатда шахслараро муносабатларда ўзини бошқачароқ тутадиган бўлиб қолади. Психологлар ҳимоя механизмларига одатда қуйидагиларни киритадилар: -очиқ ҳис-кечинмаларни босиш, кўрсатмасликкауриниш; -рад этиш, яъни номаъқул маълумотни очиқ рад этиш, қўшил-маслик; -проекция - ўзидаги ҳиссиёт ва кечинмаларни ташқи объектларга кўчириш орқали пайдо бўлган ҳолатнинг сабабларини ташқаридан қидиришга мойиллик; -идентификация - ўзини ахборот эгасига ўхшатиш, унинг ўрнига ўзини қўйиш орқали қадриятларни рад этиш ёки танқидсиз ўзлаштириш; -регрессия - илгари ҳаётида, масалан, ёшлигида бўлиб ўтган қайсидир воқеларга қайтиш, уларнинг яхши ва маъқулларини яна хотирада тиклаш ва хулқда қайтариш орқали ўзида психологик ҳимоя ёки оқловни ташкил этиш; -ёлгизланиш - жамиятдан ўзини олиб қочиш, ўзидаги ўзгариш-ларни бошқаларга билдирмасликка интилиш, масалан, шундай шароитларда айрим талабалар ўқишга бормай қўядилар; -рационализация - мулоҳаза ва фикр юритиш оркали ўзида ҳимоя инстинктларини пайдо этиш; -конверсия - мулоқотдаги қандайдир тўсиқлар ёки барьерлар-ии олиб ташлаш учун кутилмаган усулларни қўллаш, масалан, хавотирли информацияни юмористик мавзу билан алмаштириш Нули. Очиқ ахборот хуружлари вазиятида шахснинг ўзини учи ҳимоя қилишини бошқаришда айрим жиҳатларга алоҳида эътибор бериш лозим. Аввало, таъкидланганидек, ҳар бир инсон учун мустақил фикр зарур. Мустақил фикрга эга бўлган инсонгина ўзига иисбатан каратилган яхши ёки ёмон маълумотнинг моҳиятига етиши ва унга иисбатан адекват реакция кўрсатиши, ҳимоя механизмларини ишга голиши мумкин. Иккинчидан, ёшлар турли ёт ва бемаза ахборот хуружларига (и'рилмаслиги учун биз уларда миллий гурурни тинимсиз тарбия-имшимиз ва бунда ҳар бир фан предмети ва тарбиявий мулоқот-пмрдан оқилона фойдаланишимиз зарур. Масалан, 2006 йилнинг 139ўзида нишонланган қатор тантаналар, жумладан, Маъмун Акаде- мияси ва унинг нима учун айнан Ўзбекистан ҳудудида ташкил этилганлигига ёшлар эътиборини қаратиш ва уларни очиқ фикр алмашинувига чорлаш уларда миллий гурурни уйготади. Миллий гурурнинг аҳамияти шундаки, бундай сифати бор инсон бошқаларга кул бўлишни, жумладан, ахборот хуружларига тобе бўлмайди. Учинчидан, миллий Ғурури бор инсонда имон, инсоф ва диёнат тушунчаларини шакллантириш мумкин. Чунки инсон қалби билан боглиқ бу қадриятлар Интернет ва очиқ ахборотлар оламида адаштирмайдиган "компас" ролини ўйнайди. Бир рус олими таъкидлаганидек, "Интернет" шундай ўрмонки, унда компассиз триб бўлмайди". Тўртинчидан, олий ўқув юртларида профессор-ўкитувчилар-нинг авторитетинп, улар айтадиган ҳар бир сўзнинг аник, мўлжалли бўлишинн таъминлаш зарур. Домла айтадиган фикрлар-дан бири - ахборот кандай бўлишидан қатъий назар, у қабул қилувчи инсоннинг измида бўлиши, унинг манфаатига хизмат қилиши керак. Бунинг учун ёвуз ниятли, ёт гояларни таргиб этувчиларнинг асл ниятларини, улар сайъи-ҳаракатларининг охир- оқибати нима билан тугашини очиқ айтавериш лозим. Шундай қилиб, ахборот хуружларига қарши туришнинг психологик йўлларини ҳар бир мураббий ва талабага етказиш мақсадга мувофиқдир. Бунинг учун қуйидагиларни ёдда тутиш лозим: а) аслида атайлаб таъсир этишга мўлжалланган хабарни шахс дарров қабул қилмайди. Чунки, биринчидан, унда илгаридан психологик ҳимоя мавжуд ва иккинчидан, ҳар қандай янги нарсанинг сингиб кетишида муайян ахборот тўсиқлари ҳам бўлади. б) бундай шароитларда "учинчи шахс таъсири" эффекти рўй беради. Унинг маъноси - "бу хабарга ҳамма ишонаверсин, менга таъсир қилмайди" деб ўйлайди шахс, лекин маълум маънода шу фикр таъсирида у ахборот таъсирида тушиб бўлган бўлади. Халиги фикрни ўзи учун ҳар эҳтимолга қарши ҳаёлидан ўтказади; в) Ишонтирувчи чақириқларга, масалан, реклама орқали етказилаётган хабарларга ёш болалар жуда ўч бўлади ва айнан улар ота- онани кўндиради. 90% оналар айнан реклама қилинган товарларни болаларига харид қилиб олиб беради. Худди шундай "Интернет"га уланиш, уйида замонавий компьютерга эга бўлиш 140 фикри ҳам болалардан чиқади, бунга ота-онани кўндирадилар ҳам. г) хабарнинг асл мақсади аслида маълумот бериш эмас, балки ишонтириш эканлигини тушуниш керак. Одамнинг маълумотлилик даражаси қанчалик юқори бўлса, унинг турли хабарларга ишонқирамай муносабатда бўлиши ҳам юқори бўлади. Лекин хабарга ишонқирамай қарашимиз бизнинг уни қабул қилишимиз ёки қилмаслигимизни билдирмайди. Яъни, агар биз очикдан очиқ ёшларга "бу ахборот манбаига ишонманглар, улар атайлаб ёлгон маълумот бермоқда" десак, бу нарса уларнинг шу турли ахборотни қабул қилмасликларини кафолатламайди. Лекин "огоҳлантирил-ган одам қуролланган, муҳофазаланган бўлади" дегаи тамо-йилдан келиб чиқиб, биринчи огоҳлантиришдан сўнг, яна уз фик-римизни фактлар билан асосласак, улардаги иммунитет кучлироқ бўлади. Лекин шуни назарда тутиш лозимки, огоҳлаитириш муд-датлари ҳам роль ўйнайди. Масалан, психологик эксперимеитларда бир хафта аввал огоҳлантиришнинг таъсири узоқроқ муддатдан кўра камроқ эканлиги маълум бўлган. Ёки уйда холи, комфорт шароитда кабул қилинган таъсир билан одамлар орасида, кўпчи-ликнинг ичида гализ хабарни қабул қилиш фарқланади, чунки ёлгиз уйдаги таъсир скептизмни кучлироқ намойиш этиши кузатилгап {Р. Чалдини). Иккинчи томондан, бевосита ахборотни қабул қилиш арафа-сидаги огоҳлантириш қарши аргументлар ишлаб чиқиш нақтнпи камайтиради, ундан сал аввалроқ огоҳлантириш эса инсон мнясида маълумотни қайта ишлашга имкон беради (Ж.Териер). д) Таниш нарсалар ҳақида маълумотга эга бўлган одампн ишонтириш тезроқ амалга ошади. Лекин самаралн тактикалардан бири - ахборот каналлари орқали берилаётган маълумотларни очиқчасига жамият манфаатларига зид эканлиги, уларнинг адолат-сиз, худбинларча узатилаётганлиги, нималаридир қонунга хилоф эканлигини қайд этиш мумкин. Яъни, тарбиячи, ўқнтунчн муайян ахборот мазмуни ёки унинг манбаига нисбатан очиқ тарзда уз норозилигини баён этиш, таргибоч и фикрига қаршп эканлигини айтиши мумкин. Бу ҳолат ҳам аудиторияни ўйлашга мажбур этади. Яна ўзига хос стратегиялардан бири - очиқ ахборот манбала-ридан кетган маълумотни, ундаги айрим фактларни очиқ тан олишдир. Масалан, баъзан талаба Ўзбекистонга қарши бўхтонли хабарни эшитганини ташвиш билан устозига айтиши мумкин. Шундай пайтларда эшитган маълумотининг мазмунини сўраб олиб, уларнинг айримлари борасида ҳақ гапни айтиши: "Ҳа, дарҳақиқат буларни биз ҳам биламиз, Сен билмасмидинг?" деб, ахборотнинг асл бўхтон қисмини кейин рад этиши мақсадга мувофиқрокдир. Бундан ташқари, ўқитувчига хос бўлган усуллардан бири - ўз қарашларига нисбатан иккиланиш позицияси борлиги очиқ тан олиш: "балки мен ноҳақдирман, лекин бу масалада шундай асосларим бор эди..., деб барча холис асосларни келтириш лозим. Шундай қилиб, очиқ ахборот хуружлари шароитида шахсга турли-туман маълумотларнинг етиб келиши табиий. Бундай шароитда оилада катталарнинг, аудиторияда педагогнинг фаол ҳаётий пози цияси, теран муносабати ёшларга ижобий таъсир кўрсатади. Чунки ҳамма нарсага қизиқадиган ёшлар учун референт гуруҳнинг ёнида, оиласи даврасида ёки ўқув муассасасида бўлиши катта тарбиявий аҳамият касб этади. 2.4. Axborot sohasida milliy xavfsizlikni ta’minlash tizimining mohiyati va unsurlari. Insoniyat axborot oqimi tobora tezlashgan, Er shari aholisi kayfiyatini, ruhiyatini, maqsad va intilishlarini, qolaversa, butun tafakkur tarzini o’gartirishga qodir bo’lgan axborot texnologiyasi vujudga kelgan bir davrda yashamoqda. Bu hozirgi zamon stivilizastiyasining o’ziga xos yutuғi bo’ib, xalqlar, mamlakatlar, davlatlar o’zaro munosabatlarini toboro yaqinlashtirishga, jahon ijtimoiy- siyosiy jarayonlarini boshqarishga, dunyoviy kayfiyat, dunyoviy ruxiyat va maslakning vujudga kelishiga xizmat qiladigan mo’jizakor xodisa. Biroq stivilizastiyaning ana shunday ulkan, keng miqyosli va serqirra yutuғidan kim qanday maqsadlarda foydalanayapti? Uni beqiyos va qudratli kuchi nimalarga ishlayapti?- degan haqli savol ham muammoga aylanmokda. Umuman olganda insoniyat tafakkuri kengayib, Fan-texnika taraqqiyoti jadallashgani sayin insoniyat o’zining buyuk yaratuvchilik qudratini namoyon etmoqda. Shu bilan birga o’zining boshini o’zi oғritadigan, o’z hayotiga o’zi tahdid soladigan, o’z istiqbolini mavxumlashtiradigan holatlarga ham duch kelmoqda. Insoniyat yozuv ixtiro qilingunga qadar taxminan uch million yil oғzaki aloqa qilgan bo’lsa, undan ming yil keyingina sanoat asosida kitob bosishni o’rgandi. Undan besh yuz yil o’tib telefon, radio va televideniyaga ega bo’ldi. An’anaviy eshituv-ko’ruv vositalaridan kompyuterlarga o’tish uchun esa atigi ellik yilcha vaqt kerak bo’ldi, xolos. Ana shu tarixiy haqiqatning o’zi inson tafakkuri taraqqiyoti, fan-texnika rivoji bilan bo’lgan olamshumul o’zgarishlar dinamikasini ko’rsatadi. Kompyuterlarning yuzaga kelishi esa butun Er sharini yagona axborot makoniga aylantirdiki, natijada har bir mamlakat takdiri bilan ham, butun dunyo taqdiri bilan boғliq bo’lgan voqelik yuzaga keldi. Butun O’zbekiston ana shu yagona axborot tizimining faol sub’ektiga aylandi. Uning dunyo bilan aloqasi, jahon ijtimoiy-siyosiy jarayonlariga ishtiroki, davlatlararo munosabatlar, siyosiy, iqtisodiy, ijtimoiy, xuquqiy va madaniy aloqalari umumjahon axborot tizimi tarkibida amalga oshirilmoqda. Bu bevosita elektron pochta, elektron axborot almashish tizimi orqali ham milliy, ham dunyoviy muammolarni hal etishda faoliyat samaradorligini oshirishda, vaqtni tejashda, moliyaviy xarajatlarning keskin kamayishida, qolaversa, zamonaviy axborot apmashtirish saloxiyatini namoyon qilishda katta samara bermoqda. Biroq bu jarayon bir qator muammolardan ham xoli emas.Jumladan, jahon axborot tizimidan foydalanish darajasining pastligi (5%), internet tizimining keng rivojlanmaganligi, undan foydalanish darajasining pastligi ko’zga tashlanmoqda. Ammo masalaning ikkinchi tomoni ham bor. Bu bevosita axborot bozoridan foydalanayotganda qanday axborotlarni qabul qilish, qanday axborotlardan foydalanish borasidagi salohiyatni ham taqozo etmoqda. Chunki bozorning oddiy haqiqati shundaki, har kim topganini savdoga chiqaradi. Sifati, mazasi, rangi, ta’mi, yoki foydasi jixatidan tanlash xaridorning ixtiyorida. Ana shu hayotiy qonuniyat nuqtai nazaridan qaraganimizda jahon axborot bozorida bizning manfaatlarimizga zid bo’lgan, milliy xususiyatlarimizni, an’analarimizni, turmush tarzimizni mensimaydigan axborotlar xuruj qilmokda, hayotimizga shiddat bilan kirib kelmokda.Bu o’z o’zidan axborot soxasida milliy xavfsizlikni ta’minlash muammosini ko’ndalang qilib qo’ymoqda. Hozirgi zamon axborot tizimi, uning juda keng imkoniyatlaridan kelib chiqib aytish mumkinki, O’zbekistonda axborot olish, saqlash, foydalanish va tarqatishning umummilliy manfaat va umummilliy taraqqiyot nuqtai nazaridan boshqaruv mexanizmini yaratish, uning mohiyati va unsurlarni chuqur anglash zarur bo’lib qolmokda.Ana shu hayotiy ehtiyojdan kelib chiqib axborot sohasida milliy xavfsizlikni ta’minlash tizimini yaratishning quyidagi usullarini qo’llash zarur deb hisoblaymiz: Birinchidan, sostiologik yo’nalish. Bunda axborot olish va tarqatish jarayonida jamiyat taraqqiyotida axborotning ijtimoiy voqelik sifatidagi rolidan kelib chiqib jamiyatda shakllanayotgan ijtimoiy ong yo’nalishlari, ijtimoiy tafakkur darajasi va uning oqimlarini o’rganishni yo’lga quyish kerak. Aholi turli qatlamlari qarashlari, kasbiy va boshqa ijtimoiy holatlari asosidagi fikrlash tarzini aniqlab borish zarur. Ikkinchidan, statistik yo’nalish. Ko’pmillatli mamlakatda, xususan, 130 dan ortiq millat va elat yashayotgan, 20 ga yaqin diniy konfessiyalar faoliyat ko’rsatayotgan O’zbekistonda millatlararo va dinlararo mojarolarni, turli siyosiy manfaatlar va buzғunchi ғoyalar ta’sirida kelib chiqishi mumkin bo’lgan siyosiy nizolarni o’rganib borish.Bu borada aniq hisob-kitoblarga, tahliliy echimlarga ega bo’lish. Uchinchidan, siyosiy konfliktologiya va psixologiya. Axborot-psixologik xavf avj olayotgan bir paytda, turli buzғunchi ғoyalar inson ongi va tafakkuriga o’z ta’sirini o’tkazayotgan bir sharoitda siyosiy mojarolar kelib chiqishi mumkin bo’lgan jamoatchilik fikri, siyosiy qarashlari, ruhiyati-ijtimoiy-siyosiy psixologiya izchil ravishda o’rganib borilmoғi lozim. To’rtinchidan, mantiqiy -tizimiy va funkstional tahlil. Axborot tizimi, xususan, axborot-psixologik ta’sir axborot siyosati tizimi va vositasining muhim qismi sifatida baholanishi lozim. Voqelikka ana shu tarzda yondoshib, ilmiy -tahlil, nazariy va amaliy xulosalar chiqarish kerak. Tiғiz axborotlashgan jamiyatda axborot oqimi ta’sirida shakllanayotgan ijtimoiy fikr fan nuqtai nazaridan izchil o’rganilmoғi, uning predmeti va metodologiyasini ishlab chiqish muhim bo’lib qoldi. Beshinchidan, axborot tizimida milliy istiqlol ғoyasining ustuvorligi.Har qanday fuqaro axborot bozoridan "mahsulot" tanlash jarayonida uning qalbida, ruhiyatida, kayfiyatida, fe’l-atvorida, bularning barchasining oqibati sifatida hatti- harakati va munosabatida mafkuraviy immunitet ustuvorligini ta’minlash. Albatta, Uzbekistonda mustaqillikning o’tgan 15 yili mobaynida ommaviy axborot kommunikastiyasi soxasida jiddiy o’zgarishlar yuz berdi.Eng avvalo, har bir fuqaroning so’z va fikr erkinligi, axborot olish va tarqatish huquqi Konstitustiya bilan kafolatlandi.Ommaviy axborot vositalari to’ғrisidagi bir qator qonunlar yaratildi va amalda qo’llanilmoqda. Mustaqil nashrlar soni keskin ko’paydi. Bularning hammasi mamlakat ichki hayotida milliy axborot tizimining o’ziga xos taraqqiyotidan dalolat beradi. Shu bilan birga O’zbekiston jahon axborot tizimidan foydalanishning eng zamonaviy va tezkor texnologiyasini joriy etdi.Bu nafaqat davlat va hokimiyatning, rasmiy idoralarning, balki nodavlat-notijorat tashkilotlar, hatto, alohida fuqarolarning dunyo axborot bozoriga bemalol kirishi va undan bemalol foydalanish imkonini beradi. Axborot soxasida milliy taxdid, taraqqiyotga to’ғanoq sifatida baholanmoғini va unga qarshi kuchli mexanizmini yaratishni taqozo etadi. Bunda davlat axborot siyosati alohida ahamiyatga ega. Albatta, Uzbekistonda axborot tizimi, uni boshqarish, undan foydalanish borasida qator qonunlar bor. Jumladan, axborot olish kafolatlari, elektron raqamli imzo to’ғrisidagi qator qonun hujjatlari qabul qilindi. Biroq bular etarli emas. Chunonchi, zamonaviy axborot texnologiyalari toboro takomillashib, rivojlanib, axborot olish, saqlash, uni ishlash va tarqatishning shakllari, usullari, uslublari toboro kengayib bormoqdaki, bu butun ko’lami bilan amaldagi qonunlarda o’z ifodasini topmagan. Masalaning ikkinchi tomoni ham bor.O’zbekistonda hozirgi mavjud ijtimoiy fikr, jamiyatning umumiy siyosiy- ma’rifiy darajasi zamonaviy axborot xurujiga va uning shiddatiga dosh berolmaydi. Aniqroғi, uning butun ko’lamini, mohiyatini, axborot ostidagi yashirin ғoyani va axborot tarqatuvchi manba maqsadini etarli darajada baholay bilmaydi. Natijada axborot bozorida mavjud bo’lgan asosli, jiddiy, fikrlashga chaqiradigan,taraqqiyotga yordam beradigan axborotlarni etarlicha qabul qila olmaydi. Aksincha engil-elpi, shov-shuvli, hayotimizdagi mavjud o’tkinchi kamchilik va nuqsonlarni bo’rttirib ko’tarib chiqqan xabarlarga berilib ketadi. Natijada jamiyatda yalpi o’rtacha kayfiyat, ozurda ruhiyat paydo bo’lishiga imkoniyat yaratiladi. Bunday vaziyatda milliy axborot tizimini har tomonlama qo’llab- quvvatlash, uning faoliyatini takomillashtirish, ta’sir doirasini oshirish zarur bo’lib qolmoqda. Bu muammolarni hal etish uchun qo’yidagilarga e’tibor bermoq lozim. -Ommaviy axborot vositalarida hozirgacha shakllangan til, uslub va ifoda usulini o’zgartirish lozim. Jozibador, ayni paytda hayotga yaqin, eng oddiy fuqaro qalbi va ruhiyatiga mos keladigan xalqchil ifoda usulini shakllantirish lozim. Boshqacha qilib aytganda, axborot makonini hayotga, odamlarga, ularning kundalik tashvishu iztiroblariga, yangilanayotgan jamiyat muammolariga yuksak mahorat bilan moslashtirish kerak. -Jamiyatni, uning har bir a’zosini axborot vositalariga qiziqishini orttirish yo’li bilan yuzaga kelayotgan ruxiy tanglikka, chek qo’yish lozim.Ғoyaga qarshi ғoya, jaxolatga qarshi ma’rifat tamoyilining ustivorligiga erishmoq kerak. -Axborot sohasida milliy xavfsizlikni ta’minlash maqsadida fuqarolik jamityati institutlari- jamiyat tashkilotlari faoliyatini yanada takomillashtirish, ular so’zi va fikrining ta’sirchanligini oshirish kerak. Toki har qanday umummanfaat va umumtaraqqiyot yo’lida aytilayotgan so’z har bir tinglovchi qalbiga kirsin, onggiga singsin. Uni raғbatlatirsin, ruhlantirsin, milliy yakdillikka, milliy birlikka da’vat etsin. Albatta, axborot sohasida milliy xavfsizlikni ta’minlashning eng samarali yo’llaridan biri to’ғridan-to’ғri har qanday buzғunchi ғoyalarga, jamoatchilik fikrini buzadigan xabarlarga asosli tarzda qarshi tura bilish. Ikkinchi tomondan ayni ana shu qarshi tarғibot mexanizmini samarali boshqarishni ta’minlash. Hozirgi zamon axborot tizimida shunday xodisalar mavjudki, unga qarshi chiqish u yoqda tursun, uni boshqarish, tartibga solish ham mumkin bo’lmay qolmoqda. Demak, bunday sharoitda eng maqbul va samarali usullarni ishlab chiqish zarur. Jumladan: Birinchidan, jamoatchilik fikrini o’zgartirayotgan, chalғitayotgan vayronkor axborotlar tashqaridan, o’ziga xos himoya qalqoniga ega bo’lgan makonlardan kelayotganligini nazarda tutib, axborot tarqatish borasidagi mojarolarga yo’l qo’ymay, ularga yuksak siyosiy va kasbiy madaniyat orqali yondashish. Befarqlik, sukut saqlash, kayfiyatiga barxam berib, milliy oriyat, milliy nafsoniyat bilan boғliq xoldagi tarғibotchilik imkoniyatimizni namoyon etish yo’lidan borish. Ikkinchidan, shuni nazarda tutish kerakki, har qanday hujumkor va buzғunchi ғoyaga qarshi o’z vaqtida, mo’ljalni aniq olib munosabat bildirishda extiroslarga berilmaslik, ortiqcha shov-shuvlarga yo’l qo’ymasdan siyosiy vazminlik va bosiqlik, ayni paytda kuchli ta’sir o’tkazish usullarini o’zlashtirmoq lozim. Axborot sohasida axborot xuruji qizғin avj olgan bir paytda ayni shu xurujlar mohiyatini, uning manbalarini, rivojlanish omillarini, ilmiy til bilan aytganda konfliktogen jixatlarini chuqur o’rganish lozim. Buzғunchi va hujumkor axborotlar maqsadi, muddaosi, ularning tagida yotgan manfaatlar qanchalik to’ғri o’rganilsa, ularga shunchalik to’ғri va ishonchli zarba berish mumkin bo’ladi. XXI asr stvilizastiyasi oqibatida insoniyat hayoti axborot -psixologik taxdid kuchayayotgan jarayonni boshdan kechirmokda.Bu, ayniqsa, rivojlanish yo’liga chiqib olgan O’zbekistonday yosh mustaqil davlatlarga kuchli salbiy ta’sir o’tkazishi mumkin. Chunki har qanday asossiz, buzғunchi ғoya o’tish davriga xos bo’lgan juz’iy kamchiliklar va o’tkinchi ijtimoiy-iqtisodiy nuqsonlarni bo’rttirib ko’rsatib, jamoatchilik fikrini chalғitishi, uning istiqboliga ishonchini susaytirib yuborishi mumkin. Zotan, bugun jahon siyosati tobora madaniylashib, ijtimoiy- siyosiy jarayonlar insoniylashib, davlatlararo manfaatlar ustuvorligi yumshab borayotgan bir paytda ommaviy qirғin qurollaridan foydalanish, termo-yadro xavfini kuchaytirish, atom, vadorod, turli biologik, bakteriologik va kimyoviy aslaxalardan foydalanish ibtidoiy hodisaga aylanib qoldi. Millatlarni yo’q qilish, ularni qirqib tashlash, milliy xususiyatlari, an’analari va urf-odatlarini barbod etish yo’li bilan mamlakatlarni zabt etish stvilizastiyaviy hodisaga aylandi. Bunday maqsadni amalga oshirishda axborot tizimidan foydalanish keng avj olib bormokda. Mustaqil O’zbekiston esa ana shu jarayonda o’zining yangidan-yangi imkoniyatlarini, aqliy saloxiyatini, o’zini o’zi himoya qilish va har qanday tajovuzlarga qarshi tura olish iqtidorini namoyon etmokda. Biroq bu etarli emas. Aniq natijalarga erishish uchun quyidagilarga e’tibor berish lozim, deb o’ylaymiz: -insonning shaxs va fuqaro sifatidagi imkoniyatlarini ro’yobga chiqarish va uni shakllantirish; -insonning o’zini o’zi himoya qila olish instinktini, o’zini o’zi boshqarish salohiyatini shakllantirish; -alohida odamlar, guruhlar, qatlamlararo munosabatlarni yana ham barqarorlashtirish; - jamoalar birligini, umumiy xonadon-yaxlit mamlakat taqdiri uchun javobgarlik hissini kuchaytirish; -millatidan va diniy e’tiqodidan qat’iy nazar Uzbekiston fuqarosi bo’lgan har bir shaxsning kelajak uchun ma’sulligini ta’minlash; -kelib chiqishi mumkin bo’lgan mojarolar, kelishmovchiliklar asoslarini, yo’nalishlarini, ularning rivojlanish omillarini va dinamikasini doimiy tarzda, uzluksiz ravishda o’rganib borish. Ana shu tarzda, albatta, axborot soxasida milliy xavfsizlikni ta’minlashning O’zbekiston tajribasi takomillashib bormokda. Bu bevosita axborot huruji avj olayotgan, axborot tarqatish texnologiyalari toboro takomillashib , uning usul va uslublari yangilanib borayotgan bir paytda Uzbekiston ayni ana shu stvilizastiyaviy jarayonning eng samarali, eng insonparvar usullaridan yana ham kengroq foydalanish imkoniyatlarini qidirmoqda. Xulosa. Bititiruv malakaviy ishni tayyorlash jarayonida amalga oshirgan tadqiqotlarimiz natijalari quyidagi umumlashagan xulosalarni yachiqarish imkonini berdi. 1. Axborot asri jadal rivojlanayotgan va axborot globallashayotgan bir zamonda –axborotlashgan jamiyat tamoyillarini yo’lga qo’ymay turib dunyo hamjamiyatiga qo’shilishning iloji yo’q. Chunki, axborot fanining zamonaviy yutuqlarini inson faolityaining barcha sohalarida qo’llash imkonini beradi. Inson esa jamiyat taraqqiyotining bosh omili sifatida namoyon bo’ladi. 2. Axborotlashgan jamiyatda fan texnika taraqqiyoti ta'sirda ishlab chiqarishning jadal o’sishi , ekologik vaziyatning o’zgarib borishi, iqtisodiy integrasiyaning quloch yoyishi, jamiyatning jug'rofiy –siyosiy va ijtimoiy tabiatining tubdan o’zgairb borishi barobarida yoshlar tarbiyasida, xalqlarning turmush tarzida, ona tabiatni asrab avylash sohalarida, mamlakatlarning o’zaro iqtisodiy, ijtimoiy - madaniy va siyosiy aloqalarida muammolar shakllanishi ehtimoli mavjud. 3. Insoniyat qadam qo’ygan yangi asrga taaluqli turfa muammolar, kishini jiddiy uyga toldiradigan masalalar ancha ko’p bo’lib, ularning eng oqilona echimi- murosa va muvozanatni tiklashdir. Taraqqiyot ildiziga bolta urayotgan ziddiyatlar, eng avvalo muvozatning yo’qolishi, axloqiy , ma'naviy, iqtisodiy, siyosiy, ilohiy me'yorlarining buzilishi oqibatidir. 4. Ommaviy axborot vositalarining eng ustivor vazilaridan biri bu inson huquqlarini himoya qilishda ishtirok etishdir. Shunga ko’ra mamlakatimizda o’tkazilayotgan sud- huquq islohotlarining zamirida inson va uning qonun bilan qo’riqlanadigan huquq va erkinliklarini hurmat qilish, uni amalda ta'minlash, bu xayrli ishga ommaviy axborot vositalarini jalb qilish-ijobiy natijalar beradi, albatta. 5. Milliy ma'naviyatimiz ildizlari uzoq o’tmishga borib taqaladi va u o’z ichiga bir necha ming yilliklarni qamrab oladi. Biz o’zimizni, madaniyatimizni va axborot fazomizni turli xil ichki va tashqi ma'naviy –mafkuraviy tahdidlardan saqlash uchun yoshlarimiz ongida mafkuraviy immunitetni shakllanishiga sharoit yaratishimiz va ularda milliy- ma'naviy qadriyatlarga sadoqat ruhini tarbiyalashimiz, bilim doirasi va dunyoqarashini shakllantirishimiz zarur bo’ladi. 6 . O’zbekiston axborot sohasida milliy xavfsizlikni ta'minlash maqsadida axborot xuruji avj olayotgan, axborot tarqatish texnologiyalarini tobora takomillashib, uning usul va uslublari yangilanib borayotgan bir paytda sivilizasiyaviy jarayonning eng samarali va eng insonparvar usullaridan yana ham foydalanish imkoniyatlarini qidirmoqda. 7. Axborot xuruji tobora avj olib har bir inson ongiga kuchli ta'sir o’tkazayotgan, jamiyat taraqqiyoti va millat taqdirini xal qilishga qodir bo’lgan, global miqyosda esa butun insoniyat hayotini kafolatlaydigan, uning taraqqiyotini yoki tanazzulini belgilashga qodir bo’lgan tig'iz axborot tizimini boshqarish, tartibga solish, me'yorlarini ishlab chiqib undan o’rinli foydalanish hozirgi zamonning eng dolzarb muammolaridan biridir.

Похожие

Илк болалик даврида шахс шаклланишининг ижтимоий - психологик босқичларини ўқитишда интерфаол усуллардан фойдаланиш
Коллеж ўқувчиларида муомала одобини шакллантиришнинг психологик хусусиятлари
Ижтимоий психология фанининг педмети мавзусини ўқитишда инновацион технологиялар
“Шахс психодиагностикаси” мавзусини ўқитишда замонавий технологиялардан фойдаланиш жараёни
Ижтимоий психология ва хавфсизлик муаммолари