Илк болалик даврида шахс шаклланишининг ижтимоий - психологик босқичларини ўқитишда интерфаол усуллардан фойдаланиш - Психология - Дипломные работы

Илк болалик даврида шахс шаклланишининг ижтимоий - психологик босқичларини ўқитишда интерфаол усуллардан фойдаланиш

Загружено в:

29.06.2021

Скачано:

0

Размер:

1896.470703125 KB

“Психология” йўналиши бўйича қайта тайёрлаш ва малака ошириш курси тингловчиси МАВЗУ: Илк болалик даврида шахс шаклланишининг ижтимоий - психологик босқичларини ўқитишда интерфаол усуллардан фойдаланиш БИТИРУВ ЛОЙИҲА ИШИ

Мундарижа КИРИШ.......................................................................................................... I-БОБ. ИЛК БОЛАЛИК ДАВРИДА ШАХС ШАКЛЛАНИШИНИНГ ИЛМИЙ - АМАЛИЙ АҲАМИЯТИ.................................................................. 1.1. Илк болалик даврида шахс тараққиётининг босқичлари........................... 1.2. Илк болалик даврида шахс тараққиёти мавзусини ўқитишдаги инновациялардан фойдаланиш технологиялари................................................... II-БОБ. ИЛК БОЛАЛИК ДАВРИДА ШАХС ШАКЛЛАНИШИНИНГ ИЖТИМИЙ-ПСИХОЛОГИК БОСҚИЧЛАРИ МАВЗУСИНИ ЎҚИТИШНИНГ МОДУЛ ИШЛАНМАСИ 2.1. Ёш ва педагогик психология фанининг ишчи ўқув дастури (Силлабус) ................................................................................................................. ................ 2.2. “ Илк болалик даврида шахс шаклланишининг ижтимоий - психлогик босқичлари” мавзуси бўйича маъруза матни......................................................... 2.3. “Илк болалик даврида шахс шаклланишининг ижтимоий - психологик босқичлари” мавзусини ўқитишда интерфаол усуллар ва кейслар тўплами...................................................................................................................... 2.4. Назорат топшириқлари (ЖН,ОН,ЯНлар бўйича саволлар ва тестлар)......... 2.5. “ Илк болалик даврида шахс шаклланишининг ижтимоий - психологик босқичлари” мавзуси юзасидан тақдимот............................................................. ХУЛОСА ВА ТАКЛИФЛАР........................................................................ АДАБИЁТЛАР РЎЙХАТИ............................................................................

КИРИШ Битирув лойиҳа ишинг долзарблиги. Ўзбекистон Республикасининг мустақилликка эришиши халқ таълими муассасаларининг олдига янги демократик давлатнинг фуқароларини шакллантиришдек муҳим вазифани қўйди. Ижтимоий-иқтисодий ривожланиш босқичида турган жамиятимиз ҳозирги кунда ўрта таълим мактабларининг фаолиятини такомиллаштириш йўлида педагогик олий ўқув юртлари академик лицей, касб-ҳунар коллежлари, мактабларга малакали кадрларни тайёрлашни янада яхшилаш муаммосини қўймоқда. Бу эса ҳозирги вақтда олий ўқув юртларида давр талабига жавоб берадиган ёш мутахассисларни фақат назарий билимларни чуқур ўрганган ҳолда эмас, балки айни вақтда буюк инсоний фазилатларга эга бўлган, муомалага кириша оладиган, ўз ишини пухта эгаллаган моҳир мутахассислар этиб тайёрлашга катта эътибор қилишни талаб этади. Айниқса, ҳозирги даврнинг бу талаби бўлажак ўқитувчиларни юксак педагогик ва психологик билимлар билан бир қаторда техник кўникмалари билан қуролланган, маданиятли шахс сифатида тайёрлаш кераклигини яна бир бор таъкидлаб бермоқда. “Ёш ва педагогик психология” курсини ўқитишнинг асосий мақсади талабаларга педагогика ва психологиянинг таълим тарбия жараёнидаги ўрни ҳамда ёш психологияси тўғрисидаги билимларни шакллантириш, бакалаврларни психологик билимлар, юксак миллий мулоқот техникаси ва маданияти ҳамда ёш психология бўйича билимли, етук малакага эга бўлишларини таъминлашдир. Чунки, ҳозирги замон ўқитувчиси ҳаётимизда юз бераётган туб ўзгаришларнинг асосий иштирокчиларидан бири бўлиб, у ҳар томонлама етук, чуқур билимга эга бўлган мутахассис, ватани ва халқига содиқ, етук мутахассис маҳорати ва лаёқатига эга бўлган, жамиятдаги ҳамда касб вазифаларини яхши билган шахс бўлиши зарур.

Ўзлаштиришга қўйиладиган умумий талаблар: Ёш ва педагогик ҳамда психологик тайёргарлик тизими талабаларни ўқув-тарбиявий жараён асосида ётган қонуниятларни эгаллашга, психологик фаолият методикаси, янги педагогик технология ва техникаси, ёш ва педагогик психология фанининг моҳиятини тушуниш, бу жараённинг услуб ва тамойилларини кадрлар тайёрлаш ва қайта тайёрлаш тизимига кўчириш малакасига эга бўлиш ва уни шакллантириш. Битирув лойиҳа ишининг мақсади. “ Илк болалик даврида шахс шаклланишининг ижтимоий - психологик босқичлари”мавзуни ўқитишда интерфаол усуллардан фойдаланиш модули ишланмасини шакллантириш ҳамда ўқитишни такомиллаштириш бўйича хулосалар ва таклифлар ишлаб чиқишдан иборат. Битирув лойиҳа иши мақсадидан келиб чиқиб қуйидаги вазифалар белгилаб олинди: Биринчидан, олий таълим муассасаларида ўқитилаётган “Ёш ва педагогик психология” фани доирасидаги Илк болалик даврида шахс тараққиётининг устивор йўналишларини назарий ва амалий таҳлил қилиш; Иккинчидан, “Ёш ва педагогик психология” фани ўқув дастури мазмун моҳиятини очиб бериш; Учинчидан, “ Илк болалик даврида шахс шаклланишининг ижтимоий - психологик босқичлари” мавзусининг ўқув модули ишланмасини тайёрлаш ; Тўртинчидан, олий таълим муассасаларида “ Илк болалик даврида шахс шаклланишининг ижтимоий - психологик босқичлари” мавзусини ўқитишни янада такомиллаштириш юзасидан таклиф ва тавсиялар ишлаб чиқиш. Битирув лойиҳа ишининг объекти. “ Илк болалик даврида шахс шаклланишининг ижтимоий - психологик босқичлари” мавзусини Бухоро Давлат Университетининг 5110900-Педагогика ва психология бакалавр таълим йўналишида ўқитилиш жараёни.

Мавзунинг предмети “ Илк болалик даврида шахс шаклланишининг ижтимоий - психологик босқичлари” мавзусинининг мазмун моҳиятини ўрганиш ҳамда уни назарий ва амалий тадқиқ этиш ҳисобланади. Битирув лойиҳа иши назарий ва амалий аҳамияти шу билан белгиланадики, тадқиқот натижасида олинган хулосалар “Ёш ва педагогик- психология” фани мавзуларини интерфаол усуллардан фойдаланиб тадбиқ этишда дастурил амал бўлиб хизмат қилади. Олинган хулоса ва билдирилган таклифлардан таълим муассасалари фаолиятида, психология фанларини ўқитишда ва такомиллаштиришда фойдаланиш мумкин. Битирув лойиҳа ишининг тузилиши ва ҳажми. Битирув лойиҳа иши кириш, икки боб, еттита параграф, хулоса ва фойдаланилган адабиётлардан иборат ҳолда ёритиб берилган. Битирув лойиха ишида 30 га яқин адабиётлардан фойдаланилган. Ишнинг асосий ҳажми 90 бетни ташкил этади.

I-БОБ. ИЛК БОЛАЛИК ДАВРИДА ШАХС ШАКЛЛАНИШИНИНГ ИЛМИЙ- АМАЛИЙ АХАМИЯТИ 1.1. Илк болалик даврида шахс тараққиётининг босқичлари Гўдаклик давридан сўнг ривожланишнинг янги босқичи илк болалик (1- 3 ёш) даври бошланади. Илк болалик даври бола ҳаётидаги энг аҳамиятга молик, унинг келажакдаги психологик ривожланишини белгилаб берувчи - муҳим давр ҳисобланади. Бу даврдаги ривожланишнинг асосини боланинг тўғри юриши, мулоқотга киришиши ва предметли фаолиятни эгаллаш хусусиятлари ташкил этади. Тикка ва тўғри юра олиш имкони болани, доимий равишда янги маълумотларни эгаллашга замин бўлади. Бу ёшдаги болалар ўз хатти-ҳаракатлари билан жуда фаол ва катталар билан мулоқотга киришишга интилувчан бўладилар. 1-3 ёшдаги бола шаклланишда психик ривожланишнинг ўта аҳамиятлилигини инобатга олган ҳолда, айрим психологлар (Р.Заззо) инсон туғилганидан то етуклик давригача бўлган психик ривожланишининг тахминан ўрталари, 3 ёшга тўғри келади, деган мулоҳазани билдирадилар. Бу ёшдан бошлаб, болалар предметларни ўрганиш оламига қадам қўядилар. У энди катталар билан нутқ орқали муомала- муносабатда бўла олади ва содда ахлоқ қоидаларига амал қила бошлайдилар. Катталар билан бўладиган мулоқоти туфайли бола атроф ҳаёт ҳақида кўпроқ маълумот олади. Нутқ - бу ёшларда нафақат мулоқот, балки бола тафаккурининг ривожланиши ва ўзини-ўзи шунингдек, билиш жараёнларини бошқариш воситаси бўлиб ҳам хизмат қилади. Илк давридаги болаларнинг етакчи фаолият тури - предметларни ўрганиш ҳисобланади. Гўдаклик давридаги болаларга нисбатан, илк болалик давридаги болалар атроф муҳитдаги нарса ва ҳодисаларга нисбатан кўпроқ қизиқиш билан қарайдилар. Агар, гўдак бола қўлига ушлаган нарсани оддий ҳаракатлар билан кузатса, 2-3 ёшдаги бола шу предмет қисмларини диққат билан ўрганганидан сўнггина, ўз амалий фаолиятида ишлата бошлайди. Болани дастлаб, айни шу предметларнинг қўлланиш вазифаси, моҳияти қизиқтириб, у ўз саволига жавоб олиш мақсадида кўпинча катталарга «.Бу

нима?» деган савол билан мурожаат қиладилар. 3 ёшлар арафасида предметларнинг вазифаларини тўла ўзлаштирган болалар, ўз ўйинларида, шу предметлардан мақсадсиз фойдаланиб қолмай, балки уларни ўз вазифаларига кўра ишлатадилар ҳам. Боланинг нутқи у 1,5 ёшга қадар етгунгача бир мунча секинлик билан ривожланади. Бу давр ичида у 30-40 та сўздан, то 100 тагача сўзни ўзлаштиради, лекин уларни амалиётда жуда кам қўллайди. 1,5 ёшдан бошлаб эса, унинг нутқи жадал ривожлана бошлайди. Энди бола предметларнинг номларини айтишларини сўрабгина қолмай, балки бу сўзларни ўзи талаффуз этишга ҳам ҳаракат қилади. Нутқининг ривожланиш даражаси жадаллашади. 2 ёшларнинг охирларига бориб, бола 300 тагача, 3 ёшларнинг охирларига бориб эса, 500 дан то 1500 тагача сўзни ўз нутқида ишлата олади. Шунингдек, сўзларни ҳам аниқ талаффуз этиб, жумлаларни тўғри туза оладилар. Шуни алоҳида кўрсатиш жоизки, 1,6 - 3 ёшлар нутқнинг ривожланиши учун сензитив давр ҳисобланади. Бу давр ақлий ривожланишнинг асосини, идрок ва тафаккур ҳаракатларининг янги кўринишларини ташкил этади. 1 ёшли бола предметларни изчил, системали равишда кўриб чиқа олмайди. У асосан предметнинг қандайдир бир кўзга ташланиб турадиган белгисига ўз эътиборини қаратади ва предметларни шу белгиларига кўра танийди. Кейинчалик янги идрок ҳаракатларининг эгалланиши боланинг предметли ҳаракатларини бажаришдан кўз билан чамалаб, ҳаракат қилишига ўтишда намоён бўлади, энди у предметнинг бўлакларини ушлаб кўрмасдан, балки чамалаб идрок эта олади. 2,5-3 ёшли бола катталарнинг кўрсатган намунаси, ранги, шакли ва катталигига кўра, айнан шундай предметларни чамалаб, идрок этган ҳолда тўғри топа олади. Болалар аввал шаклига, сўнгра катталигига ва ундан кейингина рангига қараб ажрата оладилар. Бу жараёнда бола бир хил хусусиятга эга бўлган жуда кўп предметлар мавжудлигини тушуна бошлайди. Лекин, бола расм чизишни бошлагани даврида предметларнинг рангини эътиборга олмайди ва ўзига ёқадиган ранглардан фойдаланади. Тадқиқотларнинг кўрсатишича 2,5-3 ёшли бола 5-6 та шаклни

(доира, квадрат, учбурчак, тўғрибурчак, кўпбурчак) ва 8 хил рангни [қизил, қовоқ сариқ, сариқ, яшил, кўк, сиёҳранг, оқ, қора) идрок этиши мумкин. Ранг ва шаклларнинг мақсадга мувофиқ ишлатилиши жиҳатидан турли хил нарсаларда турлича намоён бўлиши сабабли, бу ёшдаги болалар уларни идрок этганлари билан уларнинг номларини аниқ билишлари ва ўз нутқларида ишлата олишлари бирмунча қийинроқ. Катталарнииг бу ёшдаги болалардан ана шу ранг ва шаклларни эслаб қолишини талаб этишлари бирмунча нотўғридир, бунинг учун мос давр 4-5 ёшлар ҳисобланади. Бола 3 ёшигача ўзлаштирган сўзлар асосан предмет ва ҳаракатларнинг номларини билдиради. Номлар асосан унинг вазифасини англатади, бунда предмет ёки ҳаракатнинг ташқи кўриниши ўзгарса ҳам унинг номи ўзгармайди. Шунинг учун ҳам бола предметларнинг номларини ишлатилишини функцияларига боғлаган ҳолда тез ўзлаштиради. Илк болалик даврининг бошларида келиб, болада биринчи тафаккур операциялари юзага келади. Буни бола бирор предметни олишга ҳаракат қила олганидан сўнг, уни синчиклаб ўрганишида кўришимиз мумкин. Уларнинг тафаккурлари, асосан, кўргазмали ҳаракатли бўлиб, у атроф оламдаги турли боғлиқликларни ўрганишга хизмат қилади. ўзидан узоқроқ турган коптокни бирон-бир узунроқ нарса билан итариб юбориш мумкинлигини кўрган бола, энди мустақил равишда диван тагига кириб кетган коптокни таёқча ёрдамида олиш мумкинлигини тафаккур эта олади. Бу даврдаги болалар тафаккурида умумлаштириш катта ўрин тутади. Умумлаштиришда нутқ муҳим аҳамият касб этади. Масалан, соат дейилиши билан бола қўл соатини ёки девордаги осма соатни ҳам тўшуниши мумкин. Лекин, улар турлича бўлганлиги боис, уларда умумийликни топиш бола учун бирмунча қийинроқ ҳисобланиб, бу борада фикрлаш ёрдамга келади ва умумлаштиришни ташкил этади. 2-3 ёшли болалар маълум бир предметларнинг ўрнига уларнинг ўрнини босиши мумкин деб ҳисоблаган бошқа нарсалардан ҳам фойдаланадилар. Масалан, ўйин жараёнида бола чўпни қошиқ ёки термометр ўрнида, ёғочдан ясалган кроват ёки машина ўрнида фойдаланиши мумкин. Бир предметни

бошқаси ўрнида қўллаш мумкинлигини англаш, бола учун атроф-оламни билиш, ўрганишидаги аҳамиятли бурилиш ҳисобланади ва у дастлабки тасаввурларини юзага келтиради. Бу ёшдаги болалар энди, аста секинлик билан катталар айтиб бераётган эртак, воқеа ёки ҳикояларни, шунингдек расмда чизилган нарсаларни тасаввур эта оладилар. Эртакларни эшитиш жараёнида бола эртак каҳрамонларини кимгадир ўхшатишга ҳаракат қилади, баъзида эса у ўзи мустақил эртак ёки ҳикояларни тўқий олиши ҳам мумкин. Илк болалик даврида хотира билишдаги асосий функция ҳисобланиб, у билишнинг барча кўринишларини ривожланишида иштирок этади. Бу даврда боланинг хотираси жадал ривожланади. Боланинг ҳаётий тажрибаларни ўзлаштиришида дастлаб ҳаракатли, эмоционал ва образли хотира иштирок этади. Бу борада ҳаракатли ва эмоционал хотира устунлик қилади. Хотира бу ёшда асосан ихтиёрсиз бўлади. Бу даврдаги болаларга кўп китоб ўқиб бериш натижасида улар эртак ва шеър ва ҳикояларни эслаб қоладилар, лекин бундай эслаб қолиш боланинг умумий ақлий ривожланиишдан ҳам, хотирасининг индивидуал хусусиятидан ҳам далолат бермайди. Бу илк болалик давридаги болаларнинг барчасига хос бўлган нерв системасининг умумий эгилувчанлиги натижасидир. ўзи ва атроф ҳаёти ҳақидаги воқеа ва ҳодисаларда кетма-кетлик борлиги учун ҳам уларни ҳали тўлиқ равишда хотирасида сақлаб қола олмайди. Бў даврдаги болалар асосан ўз хатти-ҳаракатларини ўйлаб ўтирмайдилар чунки хатти-ҳаракатлар уларнинг хоҳиш ва ҳиссиётлари асосида бўлади. Бу ёшдаги болаларнинг хатти-ҳаракатлари жуда ўзгарувчан бўлади. Масалан, боланинг йиғлаши ҳамда йиғидан тўхташи жуда тез ўзгаради. Илк даврда болада ўз яқинларига: онаси, отаси, буви-бувалари, тарбиячисига нисбатан муҳаббат шаклланади. Илк болалик даврида бу муҳаббат бошқа шаклга ўтади. Энди бола ўз яқинларидан мақтов олишга ҳаракат қилади. Ота-оналар томонидан боланинг хатти-ҳаракатлари ва шахсий хусусиятларига берадиган ижобий эмоционал баҳолари уларда ўзларининг лаёқат ва имкониятларига нисбатан ишончини шакллантиради. У ўз ота-онасига ниҳоятда қаттиқ

боғланган бўлиб, интизомли ва итоаткор бўлади. Ана шу боғлиқлик сабабли боланинг асосий эҳтиёжлари қондирилади, хавотирлиги камаяди. Онаси ёнида бўлган болалар кўпроқ ҳаракат қиладилар ва атроф муҳитни ўрганишга интиладилар. Бу даврда бола ўз исмини жуда яхши ўзлаштаради. Бола доимо ўз исмини ҳимоя қилади, уни бошқа исм билан чақиришларига норозилик билдиради. Катталарнинг бола билан қиладиган муомала-муносабати унинг ўзини алоҳида шахс сифатида англашини бошланишга имконият беради. Бу жараён аста- секинлик билан амалга ошади. Катталарнинг бола билан қандай муомала қилишларига қараб унинг ўз «Мен»ини англай бошлаши бирмунча аввалроқ ёки кечроқ юзага келиши мумкин. 3 ёшли бола ўзини, ўз хоҳиш ва эҳтиёжларини қондириши мумкин бўлган манба деб билади ва бу унинг «Менга беринг», « Кўтаринг, «Мен ҳам бораман» каби талабларида кўринади. Уч ёшли болалар ўзларини ўзгалар билан таққослай бошлайдилар, бунинг натижасида болаларда ўз-ўзини баҳолаш вужудга келади. Шу даврдан бошлаб болаларда мустақил бўлиш эҳтиёжи юзага келади ва бу уларнинг ўзим қиламан қабилидаги сўзларида намоён бўлади. 3 ёшдаги кризис: 3 ёшга келиб бола ўзини катталар билан таққослай бошлайди ва катталар қилиши мумкин бўлган (ҳуқуқи бўлган), улар бажара оладиган ҳаракатларни бажаришга интилади. ч-Мен катта бўлсам машина ҳайдайман», «Мен сизга катта торт олиб келаман», «Менииг юзта қўгирчогим бўлади» каби хоҳишларини ўз тили билан ифодалайди ва у келаси замонда гапирса ҳам ўзининг барча хоҳишларини шу бугун амалга оширишга ҳаракат қилади. Кўпинча бундай хислат қатьийлик ва қайсарлик билан намоён бўлади. Бу қайсарлик асосан катталарга билдирилган салбий хатти ҳаракат бўлади. Бола ўзини мустақил ҳаракат қила олишини англаган вақтдан бошлаб, унда «ўзим қиламан» бошланади ва бу яна қайсарлик ва ўжарлик тарзида кўринади. 3 ёшдаги кризис бола шахсининг маълум бир даражада ривожланганлиги ва катталар бажарадиган хатги-ҳаракатларни қила олмаётганлигини англаш натижаси ҳисобланади. Кризис даврида юзага

келадиган хусусиятлар ирода, лаёқат ва бошқа хусусиятлар уни шахс бўлиб шаклланишига тайёрлайди. Уч ёшгача бўлган болаларнинг психик ривожланишидаги асосий янги ўзгаришлар Ёш даврлари Билиши Ҳаракати Мулоқоти 3 ёш Нутқнинг шакл л аниши . Образли тафаккурнинг дастлабки нишоналари. Атроф муҳитдан ўзини ажратиши. Қатъийликни англаши Қўл предметл и ҳаракат - ларнинг ривожланганли - ги. Ў з хатти - ҳаракатларини иродавий бошқариш н инг к ў ринишлари Ўз-ўзини англашни юзага келиши. Дастлабки ахлоқий қоидаларни эгаллаши 2 ёш Фаол нутқни тушуниши ва ўзида юзага келиши Қўл ва оёқ функциялари - нинг аниқ белгиланиши Характер асосларини шаклланиши . 1 ёш Нутқни тушунишнинг дастлабки белгилари Мустақил ҳолда тик туриш ва юриш Нутқни қўллашнинг дастлабки белгилари 10 ойлик Боғлиқлик реакциясини юзага келиши, бегона муҳит ва бегоналар орасида хавотирлик 8 ойлик Сенсамотор интеллектнинг Таяниб юриши Жест, мимика ва пантомимика

юзага келиши ёрдамида новербал мулоқоти 7 ойлик Ё рдам билан туриши 5 ойлик Ё рдам билан ўтириши 3 ойлик Кўриш қобилиятининг шаклланиши Ё н томонига ўгирилиши Онанинг жилмайишига жавоб қайтариши 2 ҳафта Онанинг товушини бошқа товушлардан фарқлаши 1 ҳафта Ҳаракатларни кузатиши 1.2. Илк болалик даврида шахс тараққиёти мавзусини ўқитишдаги инновациялардан фойдаланиш технологиялари. “Илк болалик даврида шахс тараққиёти мавзусини” мавзусини ўқитишда бугунги кунда ривожланган хорижий мамлакатларда қуйидаги инновациялар ва таълим технологиялари қўлланилмоқда.

И нтерактив ўқитиш технологиялари . 1) Икки кишилик . 2) Аралаш учлик. 3) Карусель. 4) Кичик гурухларда ишлаш. 5) Аквариум. 6) Тугалланмаган сўзлар. 7) Ақлий хужум. 8) Ечимлар дарахти. Инновацион технологиялар талабаларнинг фаол ҳаётий муносабатларини шакллантиришга қаратилган. Уларга ўқув жараёнидаги янги шаклдаги интреактив усуллар киради. Талабалар дарс жараёнида мавзуни ўзлаштириш учун доира шаклида ўтирадилар. Шахс тара ққиётини психологик тахлил қилишда инновациялар ва илғор тажрибалар қуйидагилардан иборат. Аудитoрия билaн ишлaшнинг хорижий тажрибавий ижтимoий-псиxoлoгик шaртлaри: 1. Педaгoгик мулoқoт жaрaёнидaги мaълумoтлaр aлмaшинуви ҳaқидa Мaълумки, ҳaр қaндaй педагогик жaрaённинг aсoсий мaқсaди — тaълим oлувчидa билим, мaлaкa вa кўникмaлaр ҳoсил қилишдир. Бу нaрсa мaълумoтлaр aлмaшинуви oрқaли рўй беради. Педагогик мулoқoт жaрaёнидaги мaълумoтлaр aлмaшинуви aсoсaн уч шaртдa aмaлгa oширилaди: • мoнoлoг, • диaлoг; • пoлилoг. Мoнoлoг — мaърузaчи ёки ўқитувчининг тинглoвчилaр ёки ўқувчи-тaлaбaлaр қaршисигa чиқиб нутқ сўзлaши, дaрсни бaён этишидир. Aйни шу усул тaълим-тaрбия жaрaёнидaги aсoсий вoситa экaнлиги тўғрисидa oнгимизгa ўрнaшиб қoлгaн тaсaввур мaвжуд. Бу ҳoлaтдa гaпирувчи мaълумoтлaрнинг aсoсий тaянч мaнбaи ҳисoблaнaди вa фaқaт ундaнгинa фaoллик тaлaб қилинaди. Мoнoлoг эгaси ўзи мустaкил тaрздa мaълумoт мaзмунини

тинглoвчилaргa еткaзиш вa ўз мaвкеини тaъкидлaш имкoнигa эгa бўлaди. Лекин aуди тoрия, яъни тинглoвчилaр унгa нисбaтaн aнчa пaссив мaвқейдa бўлaдилaр вa бу нaрсa мaълумoтнинг фaқaт кичик бир қисминигинa идрoк килиш вa эслaб кoлишигa сaбaб бўлaди. Шунинг учун ҳaм ўқитувчи бу кaмчиликнинг oлдини oлиш учун aудитoриями, фaoллaштиришнинг бoшқa йўллaрини қидиришгa мaжбур бўлaди. Диaлoг — ўқув мaвзуси ёки муaммoни гуруҳ шaрoитидa ўқитувчи билaн биргaликдa вa ҳaмкoрликдa муҳoкaмa қилиш йўлидир. Шунинг учун бу усул тинглoвчилaрни нaфaқaт фaoллaштирaди, бaлки aудитoриядa ижoдий муҳитнинг бўлиши вa фикрлaр aлмaшинувидaн ҳaр бир иштирoкчини мaнфaaтдoрлигини тaъминлaйди. Яъни, тинглoвчилaр ўқув жaрaёнининг oбъектидaн ўқув субъектигa aйлaнaдилaр. Диaлoг жaрaёнидa ўргaтувчи билaн ўқувчилaр ўртaсидa фикрлaр aлмaшинуви, билимлaрни муҳoкaмa қилa oлиш учун реал шaрoит ярaтилaди. Лекин диaлoгни тaшкил этишдaн aввaл ўқитувчи aудитoриянинг у ёки бу xусусдa билимлaр вa тaсaввурлaргa эгa бўлишини инoбaтгa oлиши зaрур, aкс ҳoлдa ўзaрo мулoқoт сaмaрaсиз вa мaзмунсиз тoртишувгa aйлaниб кетиши мумкин. Диaлoг жaрaёнидa уни тaшкил этгaн шaxс aудитoриянинг у ёки бу муaммo юзасидaн билимлaрини диaгнoстикa қилиш вa шунгa мувoфиқ тaрздa ўз ишини тaшкил этиш имкoниятигa эгa бўлaди. Aйнaн шу ҳoлaт диaлoгнинг энг муҳим псиxoлoгик aҳaмиятидир. Пoлилoг — гуруҳ ичидaги мунoзaрaдир. У тинглoвчилaр ёки ўқувчилaрнинг фaoллигини янaдa oшириш, улaрдaги ижoдий қoбилиятлaрни ривoжлaнтириш мaқсaдидa ишлaтилaди. Пoлилoг жaрaёнидa гуруҳ aъзoлaрининг ҳaр бири муҳoкaмa қилинaётгaн мaсaлa юзаси дaн ўз фикрини билдириш имкoниятигa эгa бўлaди, ўқитувчи эсa ушбу жaрaённинг тaшкилoтчиси сифaтидa ўқувчилaр ёки тaлaбaлaр фaoлиятигa бевосита aрaлaшмaиди. Бу усул дaрс мaвзуси кўпрoқ нaзaрий характерли бўлиб, янги ғоялaрдaн улaрнинг aмaлий жиҳатлaри келтириб чиқaрилиши зaрурaрти бўлгaндa қўл келади. Лекин бу усул машғулотлaр ёки мулoқoт дaрслaри энди

бoшлaнгaн пaйтдa ўткaзилиши мaқсaдгa мувoфиқ эмaс, чунки пoлилoг учун ўқитувчи билaн ҳaмкoрликдa ишлaш тaжрибaсидaн тaшқaри ёшлaргa ўшa сoҳa юзасидaн мaълум билимлaр мaжмуи, ҳaмдa ҳaмкoрликдa ишлaш тaжрибaси зaрур. Диaлoг вa пoлилoг техникасини яxши эгaллaгaн муaллим мунoзaрa ёки бaҳсни сaмaрaли тaшкил этишгa лaёқaтли бўлaди. Шуни aлoxидa тaъкидлaш лoзимки, мунoзaрaни сaмaрaли тaшкил этиш қoбилияти ўз-ўзидaн шaкллaнмaйди, бунинг учун ўқитувчи умумaн мунoзaрa методикaлaрининг мoҳияти вa уни тaшкил этиш йўллaрини илмий-aмaлий жиҳатдaн билиши керак. 2. Фaoл ўқитиш методлaри вa улaрни тaшкил этиш: Бaҳснинг сaмaрaли бўлиши энг aввaлo бaҳслaшувчилaрнинг бир-бирлaригa нисбaтaн фaзoвий жoйлaшувлaригa боғлиқ Қуйидa келтирилгaн рaсмлaрдa тинглoвчи вa музoкaрaдa қaтнaшувчилaрнинг фaзoвий жoйлaшувлaри вa улaрнинг псиxoлoгик мaвкелaрининг мoҳияти келтирилгaн. Ҳaр бир ҳoлaт бaҳс қaтнaшувчилaридa ўзигa xoс руҳий тaйёргaрлик вa мaсъулият ҳиссини келтириб чиқaрaди. Доска 2-рaсм «Мен» — ўйиндa» деб aтaлувчи ҳoлaт: тинглoвчилaр дo и рa шaклидaги стoл aтрoфидa жoйлaшaдилaр вa ўртaгa тaшлaнгaн мaвзу юзасидaн э ркин фикр aлмaшиш, ҳаттоки, aйрим ижтимoий рoллaргa ҳaм кириш имкoниятигa эгa бўлaди, ҳатто бoшлoвчи ҳaм «қaтoрдa» ў тирaди. «Ишчaнлик ўйинлaр» вa бoшқa рoлли ўйинлaр aнa шундaй шaрoитдa ўткaзилиши мумкин. Доска 3-рaсм. «Мен» — мунoзaрaдa» деб aтaлув чи бу ҳoлaт aйни бaҳс-мунoзaрaлaр ўткaзиш учун қулай, чунки ундa шaxс ўз фикрини дaдил aйтиш учун имкoниятни ҳис килaди. Oдaтдa бундaй бaҳслaр туртбурчaк стoл aтрoфидa у ю штирилaди. Доска 4-рaсм. «Мен» — ҳaмкoрликдaмaн » деган бу ҳoлaт кaттaрoқ гуруҳлaр тaркибидa тaшкил этилaди.

Мунoзaрa aъзoлaри т ў рт-б е ш кишидaн бўлиб, aлoxидa стoллaр aтрoфидa ўтириб, ҳaр бир гуруҳ ўз қaрoрини чикaрaди. «Мунo зaрa» клублaри фaoлияти шу тaрздa тaшкил этилaди. Демак д a рс м o б a йнид a ўқитувчи м a взунинг характери в a у ш a клл a нтириш, л o зим бўлг a н билим, м a л a к a в a ф a зил a тл a рг a м o с т a рзд a мун o з a р a ш a р o итини т a нл a ши в a шунд a и кейинг и н a машғулотни б o шл a ши керак К ў риниб турибдики, a нъ a н a вий синфд a т a шкил этил a диг a н машғулотл a рнинг с a м a р a д o рлиги деярли йўқ, чунки ул a р o лдинги қ a т o рл a рд a ў тирг a н тингл o вчил a рнинг ф ao ллигини йун a лтирилг a н, қ o лг a нл a р «ўйинд a н т a шқ a ри» ҳ o л a тд a , бу н a рс a ул a рнинг д a рс м a змуниг a мун o с a б a тл a рид a бевосита a кс эт a ди. Кичик т o р д o ир a л a рд a ги к o мп a кт гуруҳл a рд a уюштирилган мун o з a р a л a рнинг э ркин м a взули, й ў н a лтирилг a н в a a ниқ с це н a рийли диспут турл a ри м a вжуд бўлиб, бу т a нл a нг a н м a взуг a в a мун o з a р a гуруҳл a рининг мул o қ o т т a жриб a сиг a б o ғликдир («дис пут» сўзининг лу ғ a вий м a ън o си — «фикрл a япм a н», «т o ртишяпм a н», деган м a ън o ни билдир a ди). Кичик гуруҳл a рд a ги мун o з a р a л a рд a ги a с o сий н a рс a — гуруҳ a ъз o л a рининг т a нл a нг a н м a взу x усусиятиг a қ a р a б, ҳ a р бирининг ўз фикр мул o ҳ a з a л a рини ox ириг a ч a б a ён этиш имк o ниятл a рининг б o рлигидир. Бунд a й гуруҳд a б o шл o вчи ҳ a м қ a т o рд a ўтириб, м a взунинг ечимини б a т a м o м ҳ a л б ў лм a гунч a ф ao л мул o қ o тл a рнинг иштир o кчиси бўлиши мумкин. Лекин асосий р o л гуруҳнинг a ъз o л a риг a ю кл a нг a нлигини в a бевосита a жр a либ чиққ a н н o р a смий лидер асосий б a ҳс юритувчи бўлиши мумкинлигини унутм a слиги з a рур. Бунд a й гуруҳл a р турли ш a р o итд a кўпинч a б a ҳс иштир o кчил a ри учун т a биий ш a р o итл a рд a (м a с a л a н, синфд a , т a л a б a л a р a удит o риял a рид a , иш xo н a л a рид a в a б.к.) ўтк a зилс a , м a қс a дг a мув o фиқ бўл a ди. A г a р б a ҳсл a шувчил a р гуруҳи o д a тд a гид a н к a тт a р o к ҳ a жмд a (м a с a л a н, 30 кишиг a ч a ) бўлс a , унд a мун o з a р a ни у ю штиришнинг ўзиг a xo с т o м o ни б o р. Бу ҳ a к д a б a ҳс гуруҳи ш a ртли р a вишд a учг a бўлин a ди. Биринчи гуруҳ —

«фикрл a рни ж a мл o вчил a р» — г е н е р a т o рл a р гуруҳи дейилади; иккинчиси — «т a нқидчил a р» в a учинчи гуруҳ— «фикрл a рни тезл a тувчил a р» — «к a т a лиз a т o рл a р» деб a т a л a ди. Ҳ a р бир a жр a лг a н гуруҳиниг ўзиг a xo с функсиял a ри б o р: «генераторл a р» ўзг a т a шл a г a н му a мм o ёки б a ҳс м a взуси б ў йич a ўзл a рид a ги б a рч a фикрл a рни ўрт a г a xo лис т a шл a йдил a р. Гуруҳ a ъз o л a рид a н бири — лидер — ул a рни ж a мл a б, фикрл a р иккиг a бўлинг a н т a қдирд a ҳ a м ул a рни умумл a штириб б a ён эт a ди. С ў нгр a ўйинг a «т a нқидчил a р» кириш a ди. Ул a рнинг в a зиф a си - эшитг a н фикрл a риг a т a нқидий мун o с a б a т билдириш, яъни т a нқидий нуқт a и н a з a рд a н ул a р ичид a ги «мер a гзни» в a «пуч a к» фикрл a рни с a р a л a ш. Шунд a н кейин в a зиятг a к a р a б, ян a сўз «генераторл a р»г a ёки «к a т a лиз a т o рл a р»г a б е рилиши мумкин. Билдирилг a н фикр в a т a клифл a рд a м a б o д o ҳис o бг a o линм a й қ o лг a н жиҳа т л a р ёки н o ў рин фикр бўлс a , ёки м o ҳият a н шу м a взуг a a л o қ a д o р бўлг a н, лекин икк a л a т o м o н ҳис o бг a o лм a г a н бир o р жиҳат a ниқл a нс a , т o м o нл a р диққатини a йн a н шунг a қ a р a тиши керак. С ў нгр a «тезл a тувчил a р» б a ҳсни д a в o м эттиришимиз ру x с a т бериб, a г a р уни якун қилдириш т a қ o з o қилинс a , икк a л a гуруҳнинг ўйиниг a xo лис б axo б е рг a н ҳ o лд a мун o з a р a ни тў x т a тиши мумкин. Ул a р кўпинч a икк a л a гуруҳ учун xo лис a рбит o рл a р — « ҳ a к a мл a р» р o лини ўйн a йдил a р. М a кт a бд a бир синф д o ир a сид a ёки т a л a б a л a р гуруҳид a ax л o қ ни м a ън a вий м a взуд a б a ҳс у ю штирг a нд a , юқорид a ги усулни қўлл a ш имк o нияти бўлс a , су x б a тд o шл a рнинг учбурч a к ш a клд a ги берк ст o л a тр o фиг a ў тиришл a ри мумкин. Демак б a ҳсл a шувчил a рнинг ж o йл a шишл a ри ҳ a м бу ў ринд a м a ълум a ҳ a мият к a сб эт a ди. К a тт a гуруҳд a рд a б a ҳс ёки мун o з a р a уюштирилганд a , б o шл o вчининг р o ли a йникс a к a тт a дир. Чунки, у ҳ a р бир гуруҳд a ги т o ртишувл a р в a фикр a лм a шинувл a рнинг б o шид a турм o ғ и керак бўлс a , ул a р ф ao лиятини м a қс a дг a мув o фиқ т a рзд a йун a лтириб турм o ғ и л o зим. Кичик гуруҳд a гид a н ф a рқли ў л a р o қ, к a тт a гуруҳл a рд a б o шл o вчи у ёки бу ички гуруҳг a ён б o см a слиги ёки ул a рни ўзининг ш ax сий фикриг a м a жбур a н э рг a штирм a слиги керак A кс

ҳ o лд a , у ўзининг ф ao лияти бил a н б o шқ a л a р т a ш a ббусиг a с a лбий т a ъсир к ў рс a тиши в a б a ҳснинг йун a лишини б у зиб қ ў йиши мумкин. Шунинг учун к a тт a гуруҳл a р у ю штирил a диг a н мун o з a р a нниг м a взуси o лдинд a н т a нл a нг a н в a унг a б o шл o вчи м a ълум м a ън o д a т a йёр бўлиши ш a рт. “БББ” методини ўтказиш босқичлари. Ўқитувчи: Талабаларни янги мавзу билан таништиради; Мазкур мавзу бўйича билган билимларини ҳохлаган тушунча ва маълумотларини ёзма равишда баён этишлари талабалардан сўрайди; - Қуйидаги схема асосида ишлашларини таклиф этади; Биламан Билишни хоҳлайман Билиб олдим Учинчи, яъни билиб олдим бўлимини бўш қолдирилади; -Белгиланган вақт якунлангач талабалар ёзган фикр мулоҳазаларини ўқиб эшиттиради; -Уларни тинглаб, мавзунинг талабалар учун ўрганилмаган жиҳатларини тушунтириб ёритиб беради; -Машғулот якунида “Билиб” олдим бўлимини тўлдиришларини сўрайди ва бўлимни хоҳлаган, билиб олган маълумотларини таққослашни уйга вазифа тарзида беради. Талаба: Ҳамма топшириқларни қабул қилади ва бажаради; -Ниманиқи ўйлаган бўлса, шуни қағозга ёзади; -Берилган мавзу бўйича билган ва билмаган жиҳатларини таҳлил қилади; -Мустақил ижодий ишлайди. Кутиладиган натижа: Талабалар мавзу юзасидан зарурий билимларни ўзлаштиради, курснинг моҳияти ҳақида тасаввурга эга бўлади.

АҚЛИЙ ҲУЖУМ Ақлий ҳужум – бу, муаммоларни ечиш ва гуруҳдаги шахсларнинг ғоялар ишлаб чиқишига мÿлжалланган специфик жараёнлар тÿпламидир. Синфда, сессия давомида ақлий ҳужумни ишлатиш, бу, муаммоларни ечиш, ғоялар ишлаб чиқиш, рўйхат тузиш ва эҳтимолий савол ва жавобларни аниқлашдаги, аьло даражадаги қÿллаш ҳисобланади. Барча саволлар билан, барча фанлар юзасидан, ақлий ҳужум методини ишлатиб, кÿриб чиқиш мумкин. Ақлий ҳужумни, ҳам кичик болалар жамоасида, ҳам ёшлар жамоасида ÿтказилиши мумкин. Ақлий хужум, бу ИМУУнинг бир усулидир. Ақлий хужум жараёнини ÿтказишдаги қадамлар. Ўқитувчи сифатида, Сиз ақлий ҳужум сессиясида «фасилитатор» сифатида ҳаракат қиласиз. Ишчи жараён учун тÿғри тизимни яратиш керак, лекин назоратни меьёрдан ошириб юбормаслик керак. Бу жойда ақлий ҳужум жараёнини ÿтказишнинг анъанавий қадамлари берилади: 1. Тайёргарлик. Дарс бошланишидан олдин, ақлий ҳужумга йÿлида, кÿриб чиқилишига доир савол ёки муаммони қисқагина муҳокама қилинг. Ўқувчилар, бу саволга «чуқур кириб боришлари», у тÿғрисида ÿйлашлари, учун бир мунча вақт беринг. 2. Асосларни топиш. Ақлий ҳужум ÿтказиладиган кун, муаммони равшан аниқлаб берувчи, ечимни талаб этадиган вазифа ёки саволни беришдан бошланг. Савол тушунарсиз ёки ҳаддан зиёд кенг бÿлиши керак эмас. Муҳокамага ташланган саволни доскага ёзинг. Мавзуга тегишли барча саволларни, ÿқувчилар фикрларини фаоллаштириш учун муҳокама килинг. 3. Тайёргарлик кÿриш. Ақлий ҳужумни ÿтказиш техникасини тайёргарлигини кÿриш мақсадида, содда ва эҳтимол кулгили савол билан синаб кÿриш ҳам керак. Ўтказилиши таклиф этилаётган мавзуга боғлик бÿлмаслиги, ҳам мумкин. 4. Ғояларни ишлаб чиқиш. Ушбу босқич таклиф этилаётган савол, ақлий ҳ ужум сессиясидан бошланади. Ўқувчиларни ғоялар ва таклифлар билан

чиқишга чорланг ва шу вақтнинг ÿзида барча ғоя ҳамда таклифларни ёзиб боринг. Доскага, шу босқич учун қуйидаги қоидаларни ёзиб қÿйинг: ТАНҚИД ҚИЛМАНГ ВА БАҲОЛАМАНГ (ҳеч бир иштирокчи, бошқалар фикрини муҳокама қилмаслиги, баҳо бериши ёки танқид қилиши мумкин эмас). НОТЎҒРИ ЖАВОБЛАР БЎЛМАЙДИ (миянгизга нима келса, шуни айтинг. Ғоя қанчалик ёввойи бÿлса, шунчалик яхши). ҒОЯЛАР СОНИНИНГ КЎП МИҚДОРИ ТАЛАБ ЭТИЛАДИ (ғоялар қанчалар кÿп бÿлса, шунчалик яхши. Узун, рÿйхатни қисқартириш осон, қисқасини пуфлаб шиширишдан кÿра) ЎЗГАРТИРИНГ, ЯХШИЛАНГ (бошқалар ғоясига қÿши ли нг, ÿзгартиринг, яхшиланг. Бошқа фикрни чÿзиш, қисқартириш, алмаштириш, жойини алмаштириш ва х.к… мумкинми?) ЎЗИНГИЗНИ БЎШ ҚЎЙИНГ, ЎЙНАНГ ВА РОҲАТЛАНИНГ (ақлий ҳ ужум сессиясини, ÿйин сифатида ÿтказилиши керак. Қачонки, у келса яхши, у албатта кÿнгилочар бÿлади. Ўзаро ёрдам ва дÿстона мусобақа му ҳ ити яратилади). ИНДАМАСЛИКДАГИ НОРМАЛЛИК ХОЛАТИ (қачонки, инсонлар сÿзламасалар, бунда, эҳтимол, улар ғоялар тÿғрисида ÿйлаётгандирлар. Одатда, индамасликдан сÿнг, яхши ғоялар келиб чиқа бошлайди). Агар зурурат туғилса, йÿналтириш ва рағбатлантириш учун, фасилитатор сифатида, қоидалар ва фикрлар тÿғрисида ÿқувчиларга эслатиб туринг. Ечимни топиш. Қачон, с из керакли ла ҳ зани хис этиб, (ёки, Сизда кам вақт қолган бÿлса) ғояларни ишлаб чиқиш б ў йича, ишни тÿхтатинг ва энди охирги фазага ÿтишингизни эьлон қилинг. Шу ла ҳ зага қадар, доскага ёзилган фикрлар кÿриб чиқилган ва танқидий баҳоланган. Қайси ечим ёки қайси ғоя мазмунга эга, ва қайсилари эса, йÿқ? Улардан бир нечталари содда, бир нечталари эса, мураккаб туюлмаяптими? Улардан қай бири бажарилиши мумкин, қай бири, эса йÿқ? Ҳар бир ечимнинг оқибати ёки ғоя натижаси қандай бÿлиши мумкин? Асталик билан керакмас бÿлган ғоя ва таклифларни

ÿчириш асосида рÿйхатни тозаланг. Бир неча энг яхши ечим ва ғояларни танлаб олишга уриниб кÿринг. Қÿллаш. Агарда, ақлий ҳ ужум сессиясида қÿллаш керак бÿлган, ғояни ишлаб чиқишга йÿналтирилган бÿлса (мисол учун, имтиҳон натижаларини яхшилаш йÿллари), бунда, уни йÿлга қÿйинг ва у ишлаётганига ишонч ҳосил қилинг. Натижаларни муҳокама қилиш учун яна озгина вақтингизни ажратинг. Кластер Кластерларга ажратиш – бу, педагогик метод бÿлиб, вариантлар кÿмагида фикрлашни ривожлантиради, ÿрганилаётган тушунча (ҳодиса, воқеа) тÿғрисида муносабат ва боғликликни ÿрнатиш қобилиятини, ÿқувчиларга у ёки бу мавзу юзасидан очиқ ва эркин фикрлашга кÿмаклашади. Кластерларга ажратиш, айрим тизимларини белгилаш билан ғоялар ўртасидаги боғликликни, фикрлашни рағбатлантиришни талаб этади. Бу, нотекис фикрлаш шаклидир. У бизнинг онгимиз қ андай ишлаши билан узвий боғлик. «Кластер» с ў зи шингил, бо ғ ланиш, ма ъ носини беради. Кластерларга ажратиш, мавжуд билимларга й ў л, аниқ мавзу юзасидан фикрлаш жараёнида янги та ъ суротлар беради. Аниқланган мавзу т ў лик ўрганилгандан с ў нг, кластерга ажратиш мақсадга мувофикрок б ў лади. Фикрлашни ра ғ батлантириш сифатида кластерга ажратиш ишлатилиб, ҳ ам ча қ ирик босқичида, ҳ ам фикрлаш босқичида қў лланилиши мумкин. Гуруҳларда ишлаганда кластерларга ажратиш, гуруҳ ғояларини жамлаш сифатида хизмат қ илади. Кластерларга ажратиш жуда осон ва содда ва эсда са қ лаб қ олиш қ улай. Кластер тузиш кетма-кетлиги: 1. Синф доскаси ў ртасига ёки катта ко ғ оз ў ртасига калит с ў зи ёки таклифни ёзинг 2. Сизнинг фикрингизча, қ уйидаги мавзуга бо ғ лик с ў злар ёки таклифларни ёзиб боринг

3. Тушунча ва ғоялар ў ртасидаги тўғри келадиган бо ғ ликликларни ў рнатинг 4. Ғоялар вариантларини қ анчасини си ғ дира олсангиз, шунчасини ёзинг, ғоялар поёнига етгунча ёки ажратилган ва қ т тугагунча. Кластерлар тузишда асосий қ оидалар: 1. Сизнинг, миянгизга нима фикр келса, шуни ёзинг. Ушбу фикрлар сифатини тўғрисида ў йламанг, факатгина ёзинг. 2. Орфографик хатолар ва ёзувни т ў хтатадиган бошқа асосларга диққатингизни чорламанг. 3. Белгиланган ва қ т поёнига етмагунча, ёзишни т ў хтатманг. Агарда ғоялар келиши т ў хтаб колса, Сизда янги ғоялар пайдо б ў ла бошлагунга қ адар ко ғ озга чизинг. 4. Мумкин қ адар, кўп бо ғ ланишлар к ў ришга ҳ аракат қ илинг. Ғоялар сонини, улар орасидаги бо ғ ликликларни чегаралаб қў йманг. 5. Қачон, Сиз биринчи марта кластер тузишни қўллаётган бўлсангиз, гуруҳга таниш бўлган схемани танланг. Намойиш қилиш мақсадида Ватан, Мустақиллик ва х.к… таниш мавзуларини ишлатинг.  Кластерни тузиш қоидаси 1. Ақлингизга келган барчани ёзинг. Ғоя сифатини муҳокама қилманг: уларни оддий ҳолда ёзинг. 2. Орфография ва бошқа омилларга эътибор берманг.

Мақсадғоя концепция ғоя3. Ажратилган вақт тугагунча ёзувни тўхтатманг. Агарда ақлингизда ғоялар келиши бирдан тўхтаса, у ҳолда қоғозга расм чизинг, қачонки янги ғоялар пайдо бўлмагунча. 4. Кўпроқ алоқа бўлишлигига ҳаракат қилинг. Ғ оялар сони, улар оқими ва улар ўртасидаги ўзаро алоқадорликка чегараланманг. «Имкониятлар елпиғичи» ёки «ВЕЕР» усули «Имкониятлар елпиғичи» усулидан ҳам мураккаб муаммоларни ҳал қилишда , ҳам комплекс чора-тадбирларни режалаштиришда фойдаланиш мумкин. Мисол Фойдаланиш бўйича тавсиялар: 1. Сиз муаммони ёки мақсадни та ъ ри флашдан бошлайсиз ва таърифлашни максимал даражада аниқ қилишга ҳаракат қиласиз.

2. Кейин сиз муаммонинг пайдо бўлишининг ҳақиқий сабабини топиш учун қарама -қарши йўналишда борасиз. 3. Чора-тадбирларни режалаштиришда ҳам сиз вазифаларнинг камайишини қайд қилиб борган ҳолда қарама -қарши йўналишда борасиз. Шу йўл билан сиз оралиқдаги натижаларга ва умуман охирги мақсадга эришиш учун нималар олдин бўлиши зарурлигини аниқ белгилаб олишингиз мумкин. 4. Таҳлил жараёнида сиз фақат икки ёки уч шохларгина му ҳ им эканлигини аниқлайсиз . Графикани қайтадан тузиш олдингизда турган муаммони ҳ ал қилишга ёрдам берувчи яхши ғояларнинг изчил тизимига эга бўлишга имкон яратади. «Нима учун?» усули “Нима учун?” деб аталган усул бу бутун мулоҳазалар занжиридир, уларнинг мақсади эса муам м онинг бошланғич сабабини очишдир. Демак сиз очиқ-ойдин кўриниб турган муаммони таърифлашдан бошлайсиз. Кейин “Нима учун?” саволи билан стрелкани чизасиз ва ундан кейин саволга миянгизга келган жавобни ёзасиз . Ушбу жараён сиз муаммонинг яширин сабабига етиб бормагангизгача давом этади. . Мисол Ноябр ойининг ҳисоботи йўқолган Стол устида тартибсизлик Нима учун? Қатъиятлик етишмадиНима учун? Оилавий келишмовчиликлар и туфайли издан чиқдимРафиқамга ва болаларимга кам вақт ажратаман Нима учун? Бутун ўтган ҳафта қо ғозларни папкаларга териб қўймадимНима учун? Нима учун?

Фойдаланиш бўйича тавсиялар. 1. Ҳар бир боғланишни излаш (жавобни «чунки») миянинг ўнг ярим палласининг ишини кўзда тутади, яъни биринчи миянгизга келган жавобларни ёзиб бориш керак. 2. Сиз қайси пиктограммалардан фойдаланишни: доирами ёки тўғрибурчакми ўзингиз танлашингиз керак. Ҳамма нарса қайси шакл ижод ва илҳом билан ассоциация орқали фикран боғланишига боғлиқдир. 3. Ижодий фикрлашни кучайтириш мақсадида сиз чизиқ шаклида бўлмаган схемадан фойдаланишингиз мумкин (юқоридаги мисол чизиқ шаклидаги схемани кўрсатади. Масалан, шунга ўхшаш схемани бурама чизиқ кўринишида кўрсатишингиз мумкин ( дастлабки ўринни варақнинг ўртасига жойлаштириш ёки тескарисига варақнинг четларига) ёки мулоҳазалар занжирини ўнгдан чапга қараб жойлаштириш мумкин.. 4. Стрелка фикрлашнинг йўналишини билдиради. Қайси ўриндан (вазиятдан) бошлашимизни ва натижа сифатида нимага эришишимизни билиш жуда муҳим. "Балиқ скелети" стратегияси Ушбу муаммоларни қўйиш ва ҳал қилиш модели бутун муаммоларнинг бир қаторини таърифлашга ва ҳал қилишга уриниб кўришга имкон яратади. Муаммо, фактлар

Фойдаланиш бўйича тавсияномалар Юқоридаги “қилтаноқга” муаммонинг таърифи ёзилади, пастки қилтаноққа эса ушбу муаммонинг мавжудлигини тасдиқловчи фактлар. Иш (тадқиқот) якка тартибда ёки гуруҳлар билан ўтказилиши мумкин. Муаммоларнинг ўзаро боғлиқлигини, уларнинг комплек характерини намойиш қилувчи тўлдирилган схемани тақдим қилиш муҳим босқич бўлади. Сиз кейинги ишларнинг боришини мустақил белгилашингиз мумкин – бу кейин бўладиган тадқиқотга чиқиш ёки таърифланган муаммоларни ҳал қилиш ҳаракатлари бўлиши мумкин. Иккита стратегия қўшилган жадвални келтирамиз . Қандай асосий м у аммони сиз ҳал қилишингиз керак ? Қандай муҳим маълумотга эгасиз ? (Маълумот манбаини кўрсатинг) Гуруҳдан қандай қўшимча маълумотлар олдингиз? Муаммони ҳал қилишнинг қандай уч усу лини биласиз ? Қайси усулни сиз энг яхши деб ҳисоблайсиз? Нима учун? Концептуал харита Концепция харитасини қандай тузиш Концепция картографияси, асосий фикрнинг боғлиқлигини, асосланган ғояни, янгиларини ÿйлаб топишни, асосий ғояни, ÿзида ёзиб борилишини, ÿз ичига киритади. Сиз, буни қандай тушинишингизни, Сиз томонингиздан шунчаки ёзилган, очқич ғояларни тўғрилаш орқали – марказдан чиқаётган – ёзилган фикрларнинг ÿзаро боғлиқлигини, Сизга янги ахборотни тушунишингизда ва эслаб қолишингизда кÿмак берадиган билимлар картографиясини тузасиз.

Боғлиқликларни излайсиз Сизнинг тафаккур харитангизда пайдо бÿлган фикрлар орасидаги боғлиқликни кÿрсатиш учун, чизиқларни, рангларни, кÿрсаткич белгиларни ёки барча белгиларни ишлатинг. Янги ахборотни тушунишингизда ёки иншо режасининг тузилиши ÿрнатишда, бу боғлиқликлар му ҳ им бÿлиши мумкин. Шахсий ра см ва чизмачилик асосида, харитани тузаётганингизда, Сиз фикрлар орасидаги боғликликни, визуал ва ма ъ нони англаш орқали кÿрасиз, улар, эслаб қолиш ва тушунишда кÿмаклашади. Фикрлаш ёки муҳаррирликни, чизиғи йÿқ коғозда, танафуссиз тез, чизинг Буларнинг барчаси нотекис чизиқли фикрлашни қÿллайди, тафаккурнинг ғоялар картографияси креатив (ижодий) фикрлаш ҳисобланади. Сизда, етарли вақт бÿлади, кечроқ ахборотни тузатишга, лекин бу босқичда ҳар бир имкониятни тафаккур харитасига киритиш мухимлигидадир. Баьзида бу, бирор бир имконият бÿлиб, мавзуни билишингизда калит бÿлиб хизмат қилади. Бош ҳарфни ишлатинг Бош ҳарфни ишлатиш ғояси, шундан иборатки, фақат калит сÿзларни ёзганда, Сизни рағбатлантиради. Бош ҳарф билан ёзилган сÿзни диаграммаларда ÿқиш осон бÿлади. Шунга қарамасдан, Сизга, тушунча берувчи сÿзларни кичик ҳарфлар билан ёзишни ҳоҳлаб қолишингиз мумкин. Айрим ÿқувчилар, буни яна бир бора тафаккур харитасига киришдаги, кейинги босқичда амалга оширадилар, айни шу вақтнинг ÿзида эса, бошқалар шундай шаклда, мисол учун, баҳолаш мезонларини ёзишади. Асосий ғояни марказга қÿйинг Кÿпгина ÿкувчиларга, қачон улар, ландшафт усулида, тафаккур харитасини чизаётганда, дафтарнинг очиқ варағида ишлаётганлари, фойдали туюлади. Бундай вазиятда асосий ғоя ёки мавзу дафтар варағининг марказида жойлашади ва бу марказий ғоя атрофида бошқа фикрларни ёзишда, максимум жой тайёрлайди.

Катта жой қолдиринг Энг фойдали, тафаккур харитаси – бу, вақт ÿтиши жараёнида, уни ахборотлар билан тÿлдириб боришдир. Тафаккур харитасининг дастлабки чизмасини тайёрлаганингиздан сÿнг, Сиз қандайдир нарсаларни белгилаш, ахборот ёки имтиҳон топшириш вақтидаги ҳамда мавзуни ÿрганиш оралиғидаги саволлар билан тÿлдириб боришингиз мумкин бÿлади. Шунинг учун, катта жой қолдиришингиз тавсия этилади.

II-БОБ. ИЛК БОЛАЛИК ДАВРИДА ШАХС ШАКЛЛАНИШИНИНГ ИЖТИМИЙ ПСИХОЛОГИК БОСҚИЧЛАРИ МАВЗУСИНИ ЎҚИТИШНИНГ МОДУЛ ИШЛАНМАСИ 2.1. Ёш ва педагогик психология фанининг ишчи ўқув дастури (Силлабус). ЎЗБЕКИСТОН РЕСПУБЛИКАСИ ОЛИЙ ВА ЎРТА МАХСУС ТАЪЛИМИ ВАЗИРЛИГИ БУХОРО ДАВЛАТ УНИВЕРСИТЕТИ 5 110900 – Педагогика ва психология б акалавриат таълим йўналишлари талабалари учун “ Ёш ва педагогик психология ” фанидан СИЛЛАБУС Тошкент – 2015

5 110900 – Педагогика ва психология б акалавриат таълим йўналишлари талабалари учун “Ёш ва педагогик психология” фанидан Силлабус Бухоро давлат университети 1.Жумаев Нодир Зайниддинович – Бухоро давлат университети Психология кафедраси ўқитувчиси Боғланиш учун телефон: +99890-637-18-57 Электрон почта: nodir.zhumaev@mail.ru 3. Ўтказилиш жойи ва вақти: 2 семестр дарс жадвалига асосан. 4. Ўқув фанининг бошқа фанлар билан ўзаро боғлиқлиги: Ёш ва педагогик психология курси умумий психология, тиббиёт психологияси, психодиагностика, девиант хулқ-атвор психологияси, социал психологик тренинг, маънавият асослари, ижтимоий психология, фалсафа, педагогика, каби фанлар муаммолари доираси билан узвий алоқадорликка эга. 5. Ўқув фанининг тавсифи: 5.1.Ўқув фанининг йўналтирилганлиги. Ёш ва педагогик психология фани ижтимоий фанлар орасида ўзининг муносабатлар кўламининг кенглиги, предмети, тартибга солиш усулининг ўзига хослиги, манбаларининг ранг-баранглиги, давлат ва жамият олдида турган муҳим вазифаларни ҳал этишга қодир, давлатнинг ички ва ташқи сиёсатини тўғри англайдиган, юксак маънавиятли, ватанпарвар, халқпарвар, ташаббускор, замонавий билимлар билан қуролланган, хорижий тиллар ва ахборот технологияларини эгаллаган, эзгу инсоний фазилатларга эга, иродаси бақувват, иймони бутун ва виждонан уйғоқ юқори малакали мутахассис кадрларни тайёрлаш учун ўзига хос методология вазифасини ўташга йўналтирилган. Таълим тарбия жараёнини тўғри ташкил қилиш билимларни самарали ўзлаштиришнинг асосий шарти шахс психологиясига

доир билим ва кўникмаларни қўлга киритишдан иборатдир. Шунинг учун шахс камолоти унда рўй берадиган психологик физиологик жисмоний ўзгаришларни билиш муҳим саналади. 5.2.Мақсади: Фаннинг асосий мақсади ёш даврларнинг асосий хусусиятлари ривождланишининг ёш босқичлари таълим-тарбия ва ўқитувчи психологияси бўйича назарий ва амалий билимлар билан қуроллантиришдир. 5.3.Вазифалари: талабаларга ёш ва педагогик психологик фани доирасида назарий ва амалий билимларни қўлга киритиш ҳамда ривожланишнинг ёш босқичларида учрайдиган ўзгаришлар юзасидан маълумотлар бериш орқали таълим-тарбия жараёнининг тўғри ташкил қилишнинг психологик механизмлари билан таништиришдир. 5.4.Ўқув фанининг мазмуни: Ёш ва педагогик психология фанининг предмети ва мақсади Ёш психологияси фанининг предмети мақсад ва вазифалари. Ёш психологиясини фан сифатида шаклланиши, биогенетик социогенетик ва комплекс ёндашишлар. Фаннинг мустақил фан сифатида тараққий этиши. Ёш психологияси фанининг тамойиллари ва илмий тадқиқот методлари. Ёш психологияси фанининг бошқа фанлар билан боғлиқлиги. Ёш даврлар психологиясининг асосий назариялари Жаҳон психологлари асарларида ёш даврлари муаммоси, шарқ мамлакатларида ёш даврлар борасидаги фикрлар, ёш даврларини табақаланиш назариялари, Л.С.Виготскийнинг тарихий-маданий концепцияси, А.Н.Леонтьевнинг фаолият назарияси, В.Н.Мясишчевнинг муносабатлар психологиясида ёш даврлари муаммоси. Чақалоқлик ва гўдаклик даврининг психологик хусусиятлари Чақалоқлик даврида жисмоний ривожланиш. Чақалоқлик даврида психологик ривожланиш хусусиятлари сенсор ва перцептив ҳамда когнитив ривожланиш предметлар билан ўйнаш ҳис-туйғунинг ўсиши ёки жонланиши

комплекси гўдаклик даврининг психологик хусусиятлари. Гўдак ва мулоқот, гўдаклик даврида нутқнинг вужудга келиши, когнитив ва перцептив жараёнларни ривожланиши учун шарт –шароитлар. Илк болалик даври Илк болалик даврида физиологик ва жисмоний ривожланиш, ҳаракат малакалари, когнитив ва нутқнинг ривожланиши. Бола тафаккурида эгоцентиризмнинг юзага келиши предметли ҳаракат фаолиятларини ривожланиши. Илк болалик даврида нутқнинг ўсиши. Ақлий ривожланиш, предметли фаолият илк болалик даврида етакчи фаолият сифатида. Илк болалик даврида ўз-ўзини англаш. Мактабгача тарбия ёш даври Мактабгача тарбия ёшдаги болалар ўсишининг умумий шарт- шароитлари. Ўйин боғча ёшида етакчи фаолият сифатида. Ўйин фаолияти назариялари. Боғча ёшида меҳнат фаолиятининг хусусиятлари боғча ёши даврида ўқув фаолияти боғча ёшида билиш жараёнлари тараққиёти боғча ёшидаги болалар нутқининг коммуникатив восита сифатидаги ривожланиши боғча ёшидаги бола шахсининг ривожланиши мактабгача тарбия ёшидаги болаларда олий ҳисларнинг ривожланиши. Боғча ёшидаги болаларда иродавий фаолиятларни таркиб топиши. Мактабга психологик тайёргарлик. Кичик мактаб ёши Кичик мактаб ёшининг психологик хусусиятлари жисмоний ва физиологик ривожланиш. Болани мактаб таълимига тайёргарлиги борасидаги психологик назариялар. Болани мактаб таълимига психологик тайёргарлиги. Кичик мактаб ёшидаги ўқувчиларнинг ўқув фаолияти хусусиятлари. Кичик мактаб ёшидаги ўқувчиларининг ўқув фаолияти хусусиятлари. Кичик мактаб ёши ва ўқитувчи шахси. Кичик мактаб ёшида билиш жараёнларини ривожланиши. Кичик мактаб ёшида ахлоқий тушунчаларнинг шаклланиши.Кичик мактаб ёшидаги болаларда ўз-ўзини англаш ва ўз-ўзини баҳолашни таркиб топтириш.Кичик мактаб ёшида характер ва қизиқишлар борасидаги тадқиқотлар. Таьлим жараёнида кичик мактаб ёшидаги

ўқувчилар ақлий фаолиятини бошқариш муаммоси. Кичик мактаб ёшида мулоқот масаласи ва ўзлаштирмаслик сабаблари. Ўсмирлик даври Ўсмирлик даврининг психологик хусусиятлар.Ўсмирлик даврида инқироз ва психик ўсишини харакатга келтирувчи кучлар. Ўсмирлик даврига доир назариялар. Ўсмирлик даври биологик ривожланиши.Акслерация назариялари. Ўсмирлик даври шахс хусусиятлари ва ахлоқий тушунчаларни шаклланиши Ўсмирлик даврида билиш жараёнларини ривожланиши. Ўсмирлик даврида ўз -ўзини англаш ва ўз-ўзини баҳолаш. Ўсмирлик даврида дўстлик ҳисларини ва жамоатчилик фаолияти. Ўсмирлик даврида ўқув фаолияти хусусиятлари. Тарбияси оғир ўсмирлар. Ўспиринлик даври Ўспиринлик даврининг психологик хусусиятлари. Ўспириннинг психик ўсишини харакатга келтирувчи кучлар ва шахсининг камол топиши.Ўспиринлик даври маьнавий ахлоқий ҳислатлар ва жамоат ташкилотлари. Ўспиринлик даврида ўқув фаолияти. Илк ўспиринларнинг тафаккур хусусиятлари.Ўспиринлик даври тафаккур хусусиятлари. Ўспиринлик даврида қобилиятларни ривожланиши ва касб танлаш муаммоси. Ўспиринлик даврида билиш жараёнларининг тараққиёти.Илк ўспириннинг турмуш ҳақидаги тасаввурлари. Талабалик даври Талабалик даври психологик хусусиялари.Талабалар ўқув фаолияти хусусиятлари.Талабаларнинг ўқув фаолиятидаги қийинчиликлар ва уни бартараф этиш. Талаба ва ўқитувчи ўртасидаги ҳамкорлик. Талабаларнинг илмий ва жамоатчилик фаолиятининг хусусиятлари Етуклик даврининг психологик хусусиятлари Ёшлик даврининг психологик хусусиятлари.Ёшлик даврида учрайдиган қийинчиликлар. Ёшлик даврига доир психофизиологик тадқиқотлар. Ёшлик даврида ижтимоий ҳаёт масаласини тадқиқ қилиниши.Ёшлик даврида камолотни таьминлайдиган механизмлар. Етуклик даврнинг биринчи

босқичи психологик хусусиятлар. Ёшлик даврига доир тадқиқотлар. Етуклик даврига доир психологик тадқиқотлар. Етуклик даври ва ақлий фаолият.Психологик тадқиқотларда етуклик даври ижодий фаолият.Етуклик даврининг иккинчи босқич хусусиятлари.Иккинчи босқичда шахс ўз имкониятларини баҳолаш. Етуклик даври иккинчи босқичга доир тадқиқотлар. Етуклик даври ва ижодий фаолият. Психогерантология Психогерантология ҳақида тушунча. Психогерантологиянинг ривожланиш босқичлари. Психогерантологиянинг асосий тушунчалари. Психогерантологияга доир тадқиқотлар. Психогерантологияда психологик хусусиятларни ўрганишга доир методлар. Биологик кексайиш. Кексайиш даври нерв системаси хусусиятлари. Кексайиш даври шахс хусусиятлари.Кексайиш даври биологик ўзгаришлар. Кексайиш даврига доир тадқиқотлар.Кексайиш даврида ақлий ривожланиш кўрсаткичларини ўрганиш. Кексалик даври шахс хусусиятлари. Кексалик даврида биологик қариш. Кексалик даврига доир тадқиқотлар. Психологияда қариялар ақлий фаолиятини ўрганиш. Кексалик даври ижодий фаолият борасидаги тадқиқотлар. Узоқ умр кўрувчиларнинг психологик хусусиятлари. Узоқ умр кўришнинг асосий психологик сабаблари. Узоқ умр кўриш борасидаги тадқиқотлар. Педагогик психология фанининг предмети Педагогик-психологиянинг предмети. Педагогик-психлогия фанининг вазифалари. Педагогик психология фаннинг ривожланиши тарихи. Педагогик психология фанининг бошқа фанлар билан алоқаси. Педагогик- психология фанининг тадқиқот методлари. Ташкилий гуруҳ методлари. Эмпирик гуруҳ методлари. Натижаларни қайта ишлаш ва математик статистик методлар. Шархлаш гуруҳи методи. Кузатиш методи. Суҳбат методи. Фаолият махсулини таҳлил қилиш методи. Тест методи. Эксперемент методи. Биография методи. Сўровнома методи. Социометрик методи. Психик тараққиёт ва таьлим

Бола тараққиёти ҳақида тушунча. Бола тараққиёти тўғрисидаги назариялар. Психик ривожланишини харакатга келтирувчи кучлар. Бола тараққиётини таъминловчи омиллар Таълим психологияси Таьлим психологиясининг моҳияти. Ўқишнинг моҳияти ва қонуниятлари. Н.Д.Левитов бўйича ўзлаштиришнинг психологик компонентлари. Таьлим жараёнини бошқариш муаммоси. Дастурлаштирилган таьлим. Ўқиш ва ақлий ривожланиш. Таьлим интенсивлаштириш. Таьлимни индивидуалаштириш. Тарбия психологияси Тарбия психологиясининг моҳияти. Тарбиявий иш методлари ва шакллари. Жамоа ва унинг тарбиявий таьсири. Тарбияда индивидуал ёндашишнинг психологик асослари Ўқитувчи психологияси Ҳозирги замон ўқитувчиларига қўйиладиган талаблар. Шарқ мутафаккирларини ўқитувчи касби тўғрисида. Ўқитувчи касбига хос хислатлар. Педагогик қобилиятлар. Дидактик қобилиятлар. Академик қобилиятлар. Перцептив қобилиятлар. Нутқ қобилияти. Ташкилотчилик қобилияти. Педагогик ҳаёл. Диққатни тақсимлай олиш қобилияти. 5.5. Фанни ўрганиш режаси: № Мавзулар Таълимни ташкил этиш шакллари ва соатлар тақсимоти Мустақил таълим учун топшириқлар 1. Психологияда ёш тушунчаси . Маъруза-2 Семинар-2 Мустақил таълим-4 мавзуга доир илмий қарашлар мавзусида Реферат 15 бет. 2. Психик ривожланиш назариялари . Маъруза-2 Семинар-2 Мустақил таълим-2 Мавзу бўйича слайд тайёрлаш 12-16 та слайд 3. Педагогик психология шаклланишининг ҳ озирги Маъруза-2 Семинар-2 Мавзу бўйича слайд тайёрлаш

ҳ олати. Мустақил таълим-2 12-16 та слайд 4. Инсон индивидуаллигининг турли психологик мактабларда ўрганилиши. Маъруза-2 Семинар-4 Мустақил таълим-4 Инсон индивидуаллигининг турли психологик мактабларда ўрганилиши бўйича 15 бетлик реферат тайёрлаш 5. Г ў даклик ва илк болалик даври психологияси . Маъруза-2 Семинар-4 Мустақил таълим-4 Мавзу бўйича 12 бетлик ижодий иш тайёрлаш 6. Кичик мактаб ёшида болалар психологияси. Кичик мактаб ёшида мактаб билан боғлиқ хавотирланишни ўрганиш. Маъруза-2 Семинар-4 Мустақил таълим-4 Мавзу бўйича Реферат 15 бет. 7. Ўсмирлик даврида характер акцентуацияси, хавотирланиш, мотивацион доирани ўрганиш. Тарбияси қийин ўсмирлар. Маъруза-2 Семинар-2 Мустақил таълим-4 Ўсмирлик даврида характер акцентуацияси, хавотирланиш, мотивацион доирани ўрганиш методлариниқўллаш 8. Илк ўспиринлик даврида касбий, шахсий ва касбий ўз- ўзини англаш диагностикаси. Маъруза-2 Семинар-4 Мустақил таълим-4 Мавзу бўйича слайд тайёрлаш 12-16 та слайд 9. Илк етуклик даври психологияси. Маъруза-2 Семинар-2 Мустақил таълим-4 Илк етуклик даври психологияси мавзуси бўйича видеошарх тайёрлаш 10 Ў рта етуклик даври психосоциал ривожланиши. Маъруза-2 Семинар-4 Мустақил таълим-4 Ў рта етуклик даври психосоциал ривожланиши мавзусида кузатув олиб бориш 11 Психогеронтология. Кексалик даври психологияси. Маъруза-2 Семинар-2 Мустақил таълим-4 Кексалар билан суҳбат олиб бориш ва шу асосда хулоса тайёрлаш 12 Интеллектуал тестлар . Маъруза-2 Семинар-2 Мустақил Интеллектуал тестлар ни тўплаш ва уларни қўллаш

таълим-4 13 Таълим жараёнида ўқитувчи ва ўқувчи шахсини ўрганиш Маъруза-2 Семинар-4 Мустақил таълим-4 Таълим жараёнида ўқитувчи ва ўқувчи шахсини ўрганиш мавзуси бўйича адабиётлар билан танишиш ва шу асосда ролли ўйин тайёрлаш 6. Асосий ва қўшимча адабиётлар рўйхати: 6.1. Раҳбарий адабиётлар: 1. Каримов И.А. Асарлар тўплами. 1-2 2 жилдлар. – Тошкент: Ўзбекистон, 1996-2013. 2. Каримов И.А. Инсон, унинг ҳуқуқ ва эркинликлари – олий қадрият. Т. 14., -Тошкент: Ўзбекистон, 2006. 3. Каримов И.А. Юксак маънавият – енгилмас куч. –Тошкент: Маънавият, 2008. 4. Каримов И.А. “Она юртимиз бахту иқболи ва буюк келажаги йўлида хизмат қилиш – энг олий саодатдир”. Т.: “O‘zbekiston”, НМИУ, 2015 . 5. Каримов И.А. Бизнинг йўлимиз – демoкрaтик ислoҳoтлaрни чуқурлaштириш вa мoдернизaция жaрaёнлaрини изчил дaвoм эттириш йўлидир. // Халқ сўзи, 2011 йил 8 декабрь. 6. Каримов И.А. Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси Қонунчилик палатаси ва Сенатининг қўшма мажлисидаги маъруза // Халқ сўзи, 2015 йил 24 январь. 6.2. Асосий адабиётлар 1. Абрамова Г.С . Возрастная психология: Учебное пособие для студентов вузов.-М., “Изд-во” 2000.- 621с 2. Крыско В.Г. «Психология и педагогика» М.: Харвест – АСТ 2000 3. Сапогова Е.Е. “Психология развития человека” М., 2001. 4. Зимняя И.А . Педагогическая психология: Учебник для вузов. –М., “Изд- во” 2002.-384с

5. Давлетшин М.Г. ва бошқалар «Ёш даврлари ва педагогик психология» Т.: ТДПУ 2004 йил 6. Реан А.А., Бордовская Н., Розум С. «Психология и педагогика» СПб.: Питер 2007 7. Нишонова З.Т, Алимова Г.Қ. “Болалар психологияси ва ўқитиш методикаси” Т., 2006 йил 6.3. Қўшимча адабиётлар: 1. Ғ озиев Э Онтогенез психологияси. Т 2010 2. Детская практическая психология под ред. Т.Д Марцинковской.-М., “Изд- во” 2000.-255с 3. Петерс В.А. «Педагогическая психология (в вопросах и ответах)» М.: 2000 4. Хрестоматия «Психология зрелости» М.: Самара 2003 5. Ибрагимова Х.И. ва бошқалар “Педагогик психология” Т., 2009 йил 6.4. Электрон таълим ресурслари: 1. http: www.Iib.psixology.msu.ru 2. http: www.Iib.psixology.ru 3. http: www.Iib.psixology.rin.ru 4. http: www.Iib.psixology.narod.ru 5. http: www. ziyonet.uz . 6. http: buxdu.uz/ . 7. Билимларни назорат қилиш: Талабаларнинг билим савияси ва ўзлаштириш даражасининг Давлат таълим стандартларига мувофиқлигини таъминлаш учун қуйидаги назорат турларини ўтказиш режалаштирилади: Жорий назорат - талабанинг фан мавзулари бўйича билим ва амалий кўникма даражасини аниқлаш ва баҳолаш усули. Жорий назоратлар аудитория машғулотларида оғзаки ва аралаш шаклларда ўтказилади. Оралиқ назорат - семестр давомида ўқув дастурининг тегишли бўлими тугаллангандан кейин талабанинг билим ва амалий кўникма

даражасини аниқлаш ва баҳолаш усули. Оралиқ назоратлар тест ва коллоквиум шаклида ўтказилади. Якуний назорат - семестр якунида муайян фан бўйича назарий билим ва амалий кўникмаларни талабалар томонидан ўзлаштириш даражасини баҳолаш усули. Якуний назорат ёзма шаклда ўтказилади . Талабалар билими 100 балли тизим бўйича баҳоланади. Бундан: 30 балл жорий назорат, 40 балл оралиқ назорат ва 30 балл якуний назорат ёзма шаклга кўра тўпланади. Баҳолаш мезонлари Балл Баҳо Талабанинг билим даражаси 86-100 Аъло Берилган саволга тўлиқ ва аниқ жавоб бера олса, ҳар бир айтилган фикрни замонавий психология фани нуқтаи назаридан таҳлил қилиб берса. Савол мазмунидан келиб чиқувчи психологик-педагогик билимларга эга эканлигини яққол намоён қила олса, этнопсихологияни ўрганишдаги ўзига хос хусу- сиятлари; миллий психологик қиёфа, миллий урф-одат ва анъаналар, миллий дид, миллий ўз-ўзини англаш ҳамда дин психологиясининг фан сифатида вужудга келиши ва унинг ўзига хос жиҳатлари тўғрисида билимга эга бўлса ва бу ҳақда теран, мустақил фикрлай билса “ аъло” баҳо қўйилади. 71-85 Яхши Берилган савол мазмунини англаш асосида тегишли билимларни намоён қила олса, этнопсихологиядан келиб чиққан ҳолда савол моҳиятини тушунтириб билса, фикрларни илмий этнопсихологик далиллар асосида баён эта олса. Берилган жавобларда этнопсихология структураси бўйича мавжуд хусусиятлар ва омилларга оид билимлар мавжуд бўлса “ яхши” баҳо қўйилади. 56-70 қониқар- ли Берилган саволга қисман бўлса-да, жавоб берса, айнан савол мазмунидан келиб чиқувчи этнопсихологик тушунчалар ёки далилларни етарли даражада изоҳлай олмаса; жавобда аниқ фактлар ҳамда этнопсихологик билимларни атрофлича ва тўлақонли даражада ифодалай олмаса “ қониқарли” баҳо қўйилади.

0-55 қониқар- сиз Берилган савол талабига мос жавоб ёки билимга эга бўлмаса, ўз фикрларини илмий психологик тушунчалар сифатида ифодалай олмаса; фан моҳиятига кирмаган ҳолда умумий, саёз гаплар билан ўз фикрини баён этишга ҳаракат қилса, савол мазмунидан келиб чиқувчи этнопсихологик соҳадаги билим ва илмий тушунчалар ҳақида етарли тасаввурга эга бўлмаса “ қониқарсиз” баҳо қўйилади. Фан бўйича талабалар билимларини рейтинг тизими асосида баҳолаш мезонлари 2015-2016-ўқув йили VII-VIII жараён Ўқув соатлари бўйича баллар тақсимоти Т/р Рейтинг назорати Назорат шакли Назоратни ташкил қилиш Эслатма 1 1-ЖН конспект ёзиш ва баёни 3 та савол 3,3,4 баллдан 10 балл Ишчи фан дастурнинг 1-10-амалий машғулот- лари мавзулари юзасидан тузилган 2 2-ЖН конспект ёзиш ва баёни 3 та савол 3,3,4 баллдан 10 балл Ишчи фан дастурининг 11-20-амалий машғу- лотлари мавзулари юза-сидан тузилган 3 3-ЖН конспект ёзиш ва баёни 3 та савол 3,3,4 баллдан 10 балл Ишчи фан дастурининг 21-29-амалий машғу- лотлари мавзулари юзасидан тузилган 6 1-ОН Ёзма 3 та савол, 1-саволга 6 балл- дан, 2-саволга 7 баллдан, 3-саволга 8 баллдан Жами: 20 балл Ишчи фан дастурнинг 1-10-маъруза машғу- лотлари мавзулари юзасидан тузилган 7 2-ОН Ёзма 3 та савол, 1-саволга 6 балл- дан, 2-саволга 7 баллдан, 3-саволга 8 баллдан Жами: 20 балл Ишчи фан дастурнинг 11-20-маъруза машғу- лотлари мавзулари юзасидан тузилган 8 ЯН Ёзма 3 та савол 10 Фан ишчи дастури

баллдан 30 балл маъруза, амалий, мустақил таълим мавзулари асосида тузилган. Жами 100 балл ЁШ ВА ПЕДАГОГИК ПСИХОЛОГИЯ ФАНИДАН БАҲОЛАШ МЕЗОНИ. I. ЖОРИЙ НАЗОРАТ БЎЙИЧА БАЛЛАР ТАҚСИМОТИ Жорий назорат 3 марта ўтказилиб, 10 баллдан жами 30 балл билан баҳоланади: Семинарларда қатнашиб саволларга тўлиқ жавоб берган талаба 10 баллгача, агар 2 та саволга жавоб берса 7 баллгача, 1 та саволга жавоб берса, 6 баллгача, агар талаба берилган мавзу бўйича конспекти бўлмаса ҳамда берилган саволларга умуман жавоб қайтара олмаса 0-5 балл билан баҳоланади. (ҳар бир жорий назорат учун 0-10 балл ажратилган бўлиб, берилган 3 та саволнинг ҳар бирига берган жавобига қараб (1-2-саволнинг ҳар бирига 0-3 балл, 3-саволга 4 балл доирасида) баллар тўпланади.) II. ОРАЛИҚ НАЗОРАТ ЁЗМА ШАКЛИДА 2 МАРТА ЎТКАЗИЛАДИ ВА 20 БАЛЛДАН 40 БАЛЛ БИЛАН БАҲОЛАНАДИ: 2.1. Ёзма оралиқ баҳолаш ўтказилганда 3 та савол бўлиб, 1-саволга жавоб учун 0-6 баллгача, 2-саволга жавоб учун 0-7 баллгача, 3-саволга жавоб учун 0-7 баллгача, жами 20 балл доирасида баҳоланади: -Aгар талаба барча саволларга тўлиқ, аниқ ҳамда ижодий фикрлари билан ёндошган бўлса 17,2-20 баллгача баҳоланади. (86-100%) - Aгар саволларнинг моҳияти умумий очилган, асосий фактлар тўғри баён қилинган бўлса 14,2-17,1 баллгача баҳоланади. (71-85%) - Aгар саволларга умумий жавоб берилган, аммо айрим фактлар тўлиқ ёритилмаган бўлса 11,2-14,1 баллгача баҳоланади. (56-70%)

-Агар саволларга етарли жавоб ва асосли фактлар мавжуд бўлмаса, ёки хатоликка йўл қўйса, етарли хулосага кела олмаса 0-11,1 баллгача баҳоланади. (0-55%) 2.2. Оралиқ назоратнинг 1-саволига берилган жавоб учун 0-6 баллгача, 2- саволига берилган жавоб учун 0-7 баллгача, 3-саволга жавоб учун 0-7 баллгача баҳоланади. - Aгар талаба (1 савол бўйича, яъни 6 балл доирасида) тўлиқ, аниқ ҳамда ижодий фикрлари билан ёндошган бўлса 5,16-6 баллгача баҳоланади. (86-100%) - Aгар саволнинг моҳияти умумий очилган, асосий фактлар тўғри баён қилинган бўлса 4,26-5,15 - баллгача баҳоланади. (71-85%) - Aгар саволга умумий жавоб берилган, аммо айрим фактлар тўлиқ ёритилмаган бўлса 3,36-4,25 - баллгача баҳоланади. (56-70%) - Агар саволга етарли жавоб ва асосли фактлар мавжуд бўлмаса, ёки хатоликка йўл қўйса, етарли хулосага кела олмаса, шунингдек, саволга умуман жавоб қайтара олмаса 0-3,35 баллгача баҳоланади. (0-55%) - Aгар талаба (2-3-савол бўйича, яъни 7 балл доирасида) тўлиқ, аниқ ҳамда ижодий фикрлари билан ёндошган бўлса 6,02-7 баллгача баҳоланади. (86-100%) - Aгар саволнинг моҳияти умумий очилган, асосий фактлар тўғри баён қилинган бўлса 4,97-6,01 баллгача баҳоланади. (71-85%) - Aгар саволга умумий жавоб берилган, аммо айрим фактлар тўлиқ ёритилмаган бўлса 3,92-4,96 баллгача баҳоланади. (56-70%) - Агар саволга етарли жавоб ва асосли фактлар мавжуд бўлмаса, ёки хатоликка йўл қўйса, етарли хулосага кела олмаса, шунингдек саволга умуман жавоб қайтара олмаса 0-3,91 баллгача баҳоланади. (0-55%) III. ЯКУНИЙ НАЗОРАТ ЁЗМА ШАКЛИДА ЎТКАЗИЛАДИ ВА ҚУЙИДАГИЧА БАҲОЛАНАДИ: 3.1. Якуний назорат ёзма шаклида ўтказилиб, қуйидагича баҳоланади:

Ёзма баҳолаш ўтказилганда 3 та савол бўлиб: - Aгар талаба барча саволларга тўлиқ, аниқ ҳамда ижодий фикрлари билан ёндошган бўлса 26-30 баллгача баҳоланади. (86-100%) - Aгар саволларнинг моҳияти умумий очилган, асосий фактлар тўғри баён қилинган бўлса 21,3-25,9 - баллгача баҳоланади.(71-85%) - Aгар саволларга умумий жавоб берилган, аммо айрим фактлар тўлиқ ёритилмаган бўлса 16,5-21,2 баллгача баҳоланади. (55-70%) - Агар саволларга етрали жавоб ва асосли фактлар мавжуд бўлмаса, ёки хатоликка йўл қўйса, етарли хулосага кела олмаса 0-21 баллгача баҳоланади. (0-54%) 3.2. Ёзма ишнинг ҳар бир саволи бўйича талаба ёзган жавоблар қуйидаги тартибда баҳоланади: -Aгар талаба берилган ҳар бир саволга тўлиқ, аниқ ҳамда ижодий фикрлари билан ёндошган бўлса 8,6-10 баллгача баҳоланади. (86-100%) - Aгар саволнинг моҳияти умумий очилган, асосий фактлар тўғри баён қилинган бўлса 7,1-8,5 - баллгача баҳоланади. (71-85%) - Aгар саволга умумий жавоб берилган, аммо айрим фактлар тўлиқ ёритилмаган бўлса 5,5-7 - баллгача баҳоланади. (55-70%) - Агар саволга етарли жавоб ва асосли фактлар мавжуд бўлмаса, ёки хатоликка йўл қўйса, етарли хулосага кела олмаса, шунингдек саволга умуман жавоб қайтара олмаса 0-5,4 - баллгача баҳоланади. (0-54%) Мустақил ишни баҳолаш мезонлари Рефератни баҳолаш мисолида Реферат илмий раҳбар томонидан баҳоланади. Мустақил иш мавзусини талабаларнинг ўзи танлайди. Бунда қуйидаги шартли равишдаги кўрсаткич ва баҳолаш мезонлари қўлланилиши мумкин: т/р Мустақил иш шакли Баҳолаш кўрсаткичлар и Баҳолаш мезонлари 1 Реферат 1.1. Рефератл аштирилган - муаммо ва мавзу долзарблиги; - муаммо қўйилиши янгилилиги ва

матн янгилилиги Максимал баҳо – 20 балл мустақиллилиги, муаммо таҳлили учун танланган янги жиҳатлар шакллантирилиши; - муаллиф мавқеи мавжудлиги, мулоҳаза юритишдаги мустақиллиги 1.2. Муаммо моҳияти очиб берилиши даражаси Максимал баҳо – 30 балл - реферат режасининг мавзуга мослиги; - мавзу мазмунининг реферат мавзуси ва режасига мос келиши; - муаммо асосий тушунчаларининг тўлиқлиги ва очиб берилиши доираси; - материаллар билан ишлаш услуб ва усуллари асосланганлиги; - адабиёт билан ишлаш маҳорати, материаларни тизимлаш ва тартиблаштириш; - қараб чиқилаётган масала бўйича ҳар хил қарашларни умумлаштириш, солиштириш бўйича кўникма, асосий мулоҳаза ва хулосаларни далиллаш 1.3. Манбаларни танлашни асосланганлиги Максимал баҳо – 20 балл - муаммо бўйича адабий манбаларни доираси, улардан фойдаланиш тўлиқлик даражаси; - муаммо бўйича энг янги манбани жалб этиш (журналда чоп этилган, илмий ишлар тўпламлари, интернет тармоқлари маълумотлари ва бошқалар) 1.4. Расмийлаштири ш қоидаларига амал қилиш Максимал баҳо – 15 балл - фойдаланилган адабиётларга тўғри ҳавола қўйиш; - ифода тўғрилиги ва маданияти; - муаммо атамалари ва тушунчалар аппаратидан самарали фойдаланиш; - реферат ҳажмига қатъий риоя қилиш; - расмийлаштириш маданияти: хат бошиларни ажратиш 1.5. Равонлик, саводлилик Максимал баҳо – 15 балл - орфографик ва синтактик хатоликлар бўлмаслиги, стилистик тафовутлар йўқлиги; - хатоликлар, қисқартирилган сўзлар, умумий қабул қилинганидан ташқари,

бўлмаслиги; - адабий тарз Пировардида реферат 100-балли тизимда баҳоланади ва 5-балли билимни баҳолаш қуйидагича амалга оширилади: 86-100 балл – «аъло» 70-85 балл – «яхши» 51-69 балл – «ўрта» 51 баллдан паст – «қониқарсиз» Дастурда кўзда тутилган материалдаги билимни кундалик баҳолашда баллар ҳисобга олинади. (талабаларга кўрсатмалар тарзида) 1. Ўқитувчи билан маслаҳатлашиб, реферат мавзусини танланг. 2. Танланган мавзу бўйича библиография тузинг. 3. Танланган иш юзасидан тадқиқот иши олиб боринг. У бўйича режа ёки конспект кўринишида ёзувни амалга оширинг – ўзингиз учун мақбул вариантдаги ишчи ёзувни танланг. 4. Танлаб олинган материаллардан фойдаланиб, барча талабларга биноан реферат ёзинг. 8. Ўқув фанининг талаблари: “Ёш ва педагогик психология” ўқув фанини ўзлаштириш жараёнида амалга ошириладиган масалалар доирасида бакалавр: -Ёш ва педагогик психология фанининг предмети, психик ривожланиш назариялари шахснинг ривожланиш босқичлари ва мазкур жараёнда юзага келадиган физиологик жисмоний психик ривожланиш хусусиятлари таълим- тарбия ва ўқитувчи шахсига хос сифатларни билиши керак ; -талаба психик ривожланишнинг шарт-шароитлари ва харакатлантирувчи кучлари ривожланиш категориялари қонуниятлари ёш даврлардаги миқдор ва сифат ўзгаришларни мазкур даврдаги инқироз ва унинг келиб чиқиш сабаблари юзасидан кўникмаларига эга бўлишлари керак.

-талаба шахс камолоти таълим-тарбия ишларини тўғри ташкил қилишда шахсни ривожланиши борсидаги амалий билимларни эгаллаш малакаларига эга бўлиши керак . 2.2. Илк болалик даврида шахс шаклланишининг ижтимоий психологик босқичлари . Режа 1. Гўдаклик даврида психик ривожланиш. 2. Илк болалик даврида психик тараққиёт. 3. 1-3 ёшли болаларнинг ақлий ривожланиши. 4. Илк болалик даврида шахснинг ривожланиши. 3.1. Гўдаклик даврида психик ривожланиш Гўдаклик даври боланинг тугилганидан бир ёшларигача бўлган даврни ўз ичига олиб, бу даврда бола ташқи муҳитга мослашиши учун маълум даражада етилган нерв тизими билан тугилади. Гўдаклик даври инсон ҳаётидаги органик эҳтиёжларни (кислородга, овқатга, иссиқ ёки совуққа) қондиришга нисбатан йўналтирилган хаттиҳаракатларнинг тугма, инстинктив шакллари соф ҳолда кузатиладиган ягона давр ҳисобланади. Инсонга хос бўлган хатти-ҳаракатлар, янги тажрибаларни эгаллаш учун беқиёс имкониятларнинг борлиги гўдаклик ёшидаги болаларнинг асосий хусўсиятларидир. Агар органик эҳтиёжлар етарли даражада қондириб борилса, улар ўзларининг асосий бўлиш аҳамиятини йўқотади: тўғри ташкил этилган кун тартиби, режим ва тарбия натижасида бола психик ривожланиши учун асос бўладиган таассуротларга, ҳаракатга, мулоқотга нисбатан янги турдаги эҳтиёжлар туркуми юзага келади. Бола тугилишининг биринчи ҳафтасиданоқ унинг кўриш ва эшитиш сезгилари жадал суратда ривожланади. Бола ҳаракатланаётган нарсани кузата бошлайди. У турли овозларга, жумладан, катталарнинг товушларига эътибор бера бошлайди. Янги тугилган чақалоқнинг мия огирлиги катталар миясининг 1/4 қисмига

тўғри келади, нерв ҳужайраларнинг сони эса худди катталарники каби бўлиб, лекин улар етарли даражада ривожланмаган бўлади. Илк гўдаклик даври - бу боланинг ҳимоясиз, кам ҳаракат, ҳаракат ҳолатидан жуда жадал равишда ривожланадиган, қувноқ болага айланиш давридир. У қисқа вақт ичида катгалар бйлан муносабат' ўрнатади, предметларни ушлашга ва улардан фойдаланишга ўрганади. У атроф оламдаги нарсаларни кузатади, предметларни қўлж билан ушлаб, уларни қандайлигини билишга интилади, товушларга эътибор беради ва предметлар ёрдамида шу товушларни ўзи яратишха ҳаракат қилади. У ўз онаси ва бошқа яқинлари билан эмоционал муносабатга киришади. Гўдак ёшидаги бола ҳам жисмонан, ҳам психик, ҳам ижтимоий жиҳатдан жуда тез ривожланади. Жуда қисқа " вақт ичида атрофидаги ҳодисаларга жуда кам реакцияси бўлган боладан, фаол, тез илгайдиган, ҳаракатчан ёрдамга чақира оладиган, катталарнинг яқин келишидан қувонадиган болага айланади, Гўдаклик давридаги боланинг ҳаёти чўлиқ катталар билан ҳамкорликдаги эмоционал муносабат билан боглиқ бўлиб, бола кайфиятининг яхши бўлишига тўгридан-тўгри таъсир кўрсатади. 4-5 ойлишдан бошлаб, бола ўз яқинларини бегоналардан ажрата бошлайди. Катталар билан эмоционал муносабат my ёшдаги болаларнинг асосий етакчи фаолияти бўлиб, бола психик тараққиётининг асоси бўлиб ҳисобланади. Катталарнинг доимий равишда бола билан бирга бўлиши, унга нисбатан диққатнинг қаратилишига одатланиши, ўнинг ўйинчоқларга нисбатан қизиқишининг сўсайишига олиб келиши мумкин. Тарбиянинг тўғри олиб борилиши боланинг катталар билан бўладиган муомаламуносабатини предметлар, ўйинчоқлар билан муносабатининг алмашинишига олиб келади. Катталар ёрдами билан бажариладиган барча хатти-ҳаракатлари боланинг келгуси психик ривожи учўн асос бўлади. Катталарнинг болага нисбатан эмоционал мўносабати, уларнинг гапларига боланинг ўз диққатини қаратиш, жавоб қайтаришга ҳаракат қилиши, баъзи сўзларни ёдида сақлаб қолиб, эмоция билдириши, диққат, хотира, нутқ ва бошқа билиш жараёнларининг

ривожланишига замин бўлади. Икки ойлик давридан бошлаб болада оддий рангларни ажратиш, 3-4 ойлигидан бошлаб, эса предметларнинг шаклини ажратиш лаёқати юзага кела бошлайди, Гўдак бола 2 ойлик вақтидан бошлаб, ўз онасининг юзини ва овозини ўзгаларникидан ажрата бошлайди. 2-3 ойликдан бошлаб эса, онасининг табассўми ва кулгусига табассум ва турли ҳаракатлар билан жавоб қайтаради. 3-4 ойлигидан бошлаб, болалар яқинларига ўз ҳаракатлари билан кўриш, эшитиш ёки гапиришни хоҳлаётганлигини кўрсатадилар. 8 ойлигидан бошлаб эса, бола ўзгача муҳит ва бегоналар қўлига тушса, ўз хавотирини йиғиси орқали намоён этади. Бу хавотир 14-18 ойлигида аста-секинлик билан камая бошлайди. 2-3 ойлик болаларда юзага қеладиган нарсаларни ушлай олиш ҳаракатларининг шаклланиши уларда предметларнинг шакли ва ҳажмини идрок қилишларини ривожланишига олиб келади. Бир ёшга етган болада атроф муҳитни билишга қизиқиши ва ривожланаётган билиш фаоллиги кўзга ташланади. 2.Илк болалик даври. Гўдаклик давридан сўнг ривожланишнинг янги босқичи илк болалик (1-3 ёш) даври бошланади. Илк болалик * даври бола ҳаётидаги энг аҳамиятга молик, унинг келажакдаги психологик ривожланишини белгилаб берувчи - муҳим давр ҳисобланади. Бу даврдаги ривожланишнинг асосини боланинг тугри юриши, мулоқотга киришиши ва предметли фаолиятни эгаллаш хусусиятлари ташкил этади. Тикка ва тўғри юра олиш имкони болани, доимий равишда янги маълумотларни эгаллашга замин бўлади. Бу ёшдаги болалар ўз хатти-ҳаракатлари билан жуда фаол ва катталар билан мулоқотга киришишга интилувчан бўладилар. 1-3 ёшдаги бола шаклланишда психик ривожланишнинг ўта аҳамиятлилигини инобатга олган ҳолда, айрим психологлар (Р.Заззо) инсон тугилганидан то етуклик давригача бўлган психик ривожланишиининг тахминан ўрталари, 3 ёшга тўгри келади, деган

мулоҳазани билдирадилар. Бу ёшдан бошлаб, болалар предметларни урганиш оламига қадам қўядилар. У энди катталар билан нутқ орқали муомала- муносабатда бўла олади ва содда ахлоқ қоидаларига амал қила бошладилар. Катталар билан бўладиган мулоқоти туфайли бола атроф ҳаёт ҳақида кўпроқ маълумот олади. Нутқ - бу ёшларда нафақат мулоқот, балки бола тафаккурининг ривожланиши ва ўзиниўзи, шунингдек, билиш жараёнларини бошқариш воситаси бўлиб ҳам хизмат қилади. Илк давридаги болаларнинг етакчи фаолият тури - предметларни ўрганиш ҳисобланади. Гўдаклик давридаги болаларга нисбатан, илк болалик давридаги болалар атроф муҳитдаги нарса ва ҳодисаларга нисбатан кўпроқ қизиқиш билан қарайдилар. Агар, гўдак бола қўлига ушлаган нарсани оддий ҳаракатлар билан кузатса, 2-3 ёшдаги бола шу предмет қисмларини диққат билан ўрганганидан сўнггина, ўз амалий фаолиятида ишлата бошлайди. Болани дастлаб, айни шу предметларнинг қўлланиш вазифаси, моҳияти қизиқтириб, у ўз саволига жавоб олиш мақсадида кўпинча катталарга «.Бу янма?» деган савол билан мурожаат қиладилар. 3 ёшлар арафасида предметларнинг вазифаларини тўла ўзлаштирган болалар, ўз ўйинларида, шу предметлардан мақсадсиз фойдаланиб қолмай, балки уларни ўз вазифаларига кўра ишлатадилар ҳам. Боланинг нутқи у 1,5 ёшга қадар етгунгача бирмунча секинлик билан ривожланади. Бу давр ичида у 30-40 та сўздан, то 100 тагача сўзни ўзлаштиради, лекин уларни амалиётда жуда кам қўллайди. 1,5 ёшдан бошлаб эса, унинг нутқи жадал ривожлана бошлайди. Энди бола предметларнинг номларини айтишларини сўрабгина қолмай, балки бў сўзларни ўзи талаффўз этишга ҳам ҳаракат қилади. Нутқининг ривожланиш даражаси жадаллашади. 2 ёшларнинг охирларига бориб, бола 300 тагача, 3 ёшларнинг охирларига бориб эса, 500 дан то 1500 тагача сўзни ўз нутқида ишлата олади. Шунингдек, сўзларни ҳам аниқ талаффуз этиб, жумлаларни тўгри тўза оладилар. 3. 1-3 ёшли болаларнинг ақлий ривожланиши

Шуни алоҳида кўрсатиш жоизки, 1,6 - 3 ёшлар нутқнинг ривожланиши учун сензитив давр ҳисобланади. Бу давр ақлий ривожланишнинг асосини, идрок ва тафаккур ҳаракатларининг янга кўринишларини ташкил этади. 1 ёшли бола предметларни изчил, системали равишда кўриб чиқа олмайди. У асосан предметнинг қандайдир бир кўзга ташланиб турадиган белгисига ўз эътиборини қаратади ва предметларни шу белгиларига кўра танийди. Кейинчалик янги идрок ҳаракатларининг эгалланиши боланинг предметли ҳаракатларини бажаришдан кўз билан чамалаб, ҳаракат қилишига ўтишда намоён бўлади, энди у предметнинг бўлакларини ушлаб кўрмасдан, балки чамалаб идрок эта олади. 2,5-3 ёшли бола катталарнинг кўрсатган намунаси, ранги, шакли ва катталигига кўра, айнан шундай предметларни чамалаб, идрок этган қолда тўгри топа олади, Болалар аввал шаклига, сўнгра катталигига ва ундан кейингина рангига қараб ажрата оладилар. Бу жараёнда бола бир хил хусусиятга эга бўлган жуда кўп предметлар мавжудлигини тушуна бошлайди. Лекин, бола расм чизишни бошлагани даврида предметларнинг рангини эътиборга олмайди ва ўзига ёқадиган ранглардан фойдаланади. Тадқиқотларнинг кўрсатишича 2,5-3 ёшли бола 5-6 та шаклни (доира, квадрат, учбурчак, тўғрибурчак, купбурчак) ва 8 хил рангни [қизил, қовоқ сариқ, сариқ, яшил, кук, сиёҳранг, оқ, қора) идрок этиши мумкин. Ранг ва шаклларнинг мақсадга мувофиқ ишлатилиши жиҳатидан турли хил нарсаларда турлича намоён бўлиши сабабли, бу ёшдаги болалар уларни идрок этганлари билан уларнинг номларини аниқ билишлари ва ўз нутқларида ишлата олишлари бирмунча қийинроқ. Катталарнииг бу ёшдаги болалардан ана шу ранг ва шаклларни эслаб қолишини талаб этишлари бирмунча нотўгридир, бунинг учун мос давр 4-5 ёшлар ҳисобланади. Бола 3 ёшигача ўзлаштирган сузлар асосан предмет ва ҳаракатларнинг номларини билдиради. Номлар асосан унинг вазифасини англатади, бунда предмет ёки ҳаракатнинг ташқи кўриниши ўзгарса ҳам унинг номи ўзгармайди. Шунинг учун ҳам бола предметларнинг номларини ишлатилишини функцияларига боглаган ҳолда тез ўзлаштиради.

Илк болалик даврининг бошларита келиб, болада биринчи тафаккур операциялари юзага келади. Буни бола бирор дредметни олишга ҳаракат қила олганидан сўнг, уни синчиклаб ўрганишида кўришимиз мумкин. Уларнинг тафаккурлари, асосан, кўргазмали ҳаракатли бўлиб, у атроф оламдаги турли боглиқликларни ўрганишга хизмат қилади. ўзидан узоқроқ турган коптокни бирон-бир узунроқ нарса билан итариб юбориш мумкинлигини кўрган бола, энди мустақил равишда диван тагига кириб кетган коптокни таёқча ёрдамида олиш мумкинлигини тафаккур эта олади. Бу даврдаги болалар тафаккурида умумлаштириш катта ўрин тугади. Умумлаштиришда нутқ муҳим аҳамият касб этади. Масалан, соат дейилиши билан бола қул соатини ёки девордаги осма соатни ҳам тўшуниши мумкин. Лекин, улар турлича булганлиги боис, уларда умумийликни топиш бола учун бирмунча қийинроқ ҳисобланиб, бу борада фикрлаш ёрдамга келади ва умумлаштиришни ташкил этади. 2-3 ёшли болалар маълум бир предметларнинг ўрнига уларнинг ўрнини босиши мумкин деб ҳисоблаган бошқа нарсалардан ҳам фойдаланадилар. Масалан, ўйин жараёнида бола чўпни қошиқ ёки термометр ўрнида, ёғочдан ясалган кроват ёки машина ўрнида фойдаланиши мумкин. Бир предметни бошқаси ўрнида қўллаш мумкинлигини англаш, бола учун атроф-оламни билиш, ўрганишидаги аҳамиятли бурилиш ҳисобланади ва у дастлабки тасаввурларини юзага келтиради. Бу ёшдаги болалар энди, астасекинлик билан катталар айтиб бераётган эртак, воқеа ёки ҳикояларни, шунингдек расмда чизилган нарсаларни тасаввур эта оладилар. Эртакларни эшитиш жараёнида бола эртак каҳрамонларини кимгадир ўхшатишга ҳаракат қилади, баъзида эса у ўзи мустақил эртак ёки ҳикояларни тўқий олиши ҳам мумкин. Илк болалик даврида хотира билишдаги асосий функция ҳисобланиб, у билишнинг барча куринишларини ривожланишида иштирок этади. Бу даврда боланинг хотираси жадал ривожланади. Боланинг ҳаётий тажрибаларни ўзлаштиришида дастлаб ҳаракатли, эмоционал ва образли хотира иштирок этади. Бу борада ҳаракатли ва эмоционал хотира устунлик қилади. Хотира бу ёшда асосан ихтиёрсиз бўлади. Бу даврдаги болаларга кўп китоб ўқиб бериш

натижасида улар эртак ва шеър ва ҳикояларни эслаб қоладилар, лекин бундай эслаб қолиш боланинг умумий ақлий ривожланиишдан ҳам, хотирасининг индивидуал хусусиятидан ҳам далолат бермайди. Бу илк болалик давридаги болаларнинг барчасига хос бўлган нерв системасининг умумий эгилувчанлиги натижасидир. ўзи ва атроф ҳаёти ҳақидаги воқеа ва ҳодисаларда кетма-кетлик борлиги учун ҳам уларни ҳали тўлиқ равишда хотирасида сақлаб қола олмайди. 4. Илк болалик даврида болалар шахсининг ривожланиши Бў даврдаги болалар асосан ўз хатти-ҳаракатларини ўйлаб ўтирмайдилар чунки хатти-ҳаракатлар уларнинг хоҳиш ва ҳиссиётлари асосида бўлади. Бу ёшдаги болаларнинг хаттиҳаракатлари жуда ўзгарувчан бўлади. Масалан, боланинг йиғлаши ҳамда йигидан тўхташи жуда тез ўзгаради. Илк даврда болада ўз яқинларига: онаси, отаси, буви-бувалари, тарбиячисига нисбатан муҳаббат шаклланади. Илк болалик даврида бу муҳаббат бошқа шаклга ўтади. Энди бола ўз яқинларидан мақтов олишга ҳаракат қилади. Ота-оналар томонидан боланинг хатти-ҳаракатлари ва шахсий хусусиятларига берадиган ижобий эмоционал бахрлари уларда ўзларининг лаёқат ва имкониятларига нисбатан ишончини шакллантиради. У ўз ота-онасига ниҳоятда қаттиқ боғланган бўғиб, интизомли ва итоаткор бўлади. Ана шу боғлиқлик сабабли боланинг асосий эҳтиёжлари қондирилади, хавотирлиги камаяди. Онаси ёнида булган болалар купроқ ҳаракат қиладилар ва атроф муҳитни ўрганишга интиладилар. Бу даврда бола ўз исмини жуда яхши ўзлаштаради. Бола доимо ўз исмини ҳимоя қилади, уни бошқа исм билан чақиришларига норозилик биддиради. Катталарнинг бола би.ған қиладиган муомала-муносабати унинг ўзини алоҳида шахс сифатида англашини бошланишга имконият беради. Бу жараён аста- секинлик билан амалга ошади. Катталарнинг бола билан қандай муомала қилишларига қараб унинг ўз «Мен»ини англай бошлаши бирмунча аввалроқ ёки кечроқ юзага келиши мумкин. 3 ёшли бола узини, уз хоҳиш ва эҳтиёжларини қондириши мумкин булган манба деб билади ва бу унинг «Менга беринг», « Кўтаринг, «Мен ҳам бораман» каби талабларида кўринади.

Уч ёшли болалар ўзларини ўзгалар билан таққослай бошлайдилар, бунинг натижасида болаларда ўз-ўзини баҳолаш вужудга келади. Шу даврдан бошлаб болаларда мустақил бўлиш эҳтиёжи юзага келади ва бу уларнинг сўзим қиламат қабилидаги сўзларида намоён бўлади. 3 ёшдаги кризис: 3 ёшга келиб бола ўзини катталар билан таққослай бошлайди ва катталар қилиши мумкин бўлган (ҳуқуқи бўлган), улар бажара оладиган ҳаракатларни бажаришга интилади. ч-Мен катта бўлсам машина ҳайдайман», «Мен сизга катта торт олиб келаман», «Менииг юзта қўгирчогим бўлади» каби хоҳишларини ўз тили билан ифодалайди ва у келаси замонда гапирса ҳам ўзининг барча хоҳишларини шу бугун амалга оширишга ҳаракат қилади. Кўпинча бундай хислат қатьийлик ва қайсарлик билан намоён бўлади. Бу қайсарлик асосан катталарга билдирилган салбий хаттиҳаракат булади. Бола узини мустақил ҳаракат қила олишини англаган вақтдан бошлаб, унда «узим қиламан» бошланади ва бу яна қайсарлик ва ужарлик тарзида куринади. 3 ёшдаги кризис бола шахсининг маълум бир даражада ривожланганлиги ва катталар бажарадиган хатги-ҳаракатларни қила олмаётганлигини англаш натижаси ҳисобланади. Кризис даврида юзага келадиган хусусиятлар ирода, лаёқат ва бошқа хусусиятлар уни шахс бўлиб шаклланишига тайёрлайди. Уч ёпггача бўлган болаларнинг психик ривожланишидаги асосий янги ўзгаришлар Ёш даврлари Билиши Ҳаракати Мулоқоти 3 ёш Нутқнинг шакл л аниши . Образли тафаккурнинг дастлабки нишоналари. Атроф муҳитдан ўзини Қўл предметл и ҳаракат - ларнинг ривожланганли - ги. Ў з хатти - ҳаракатлари - ни иродавий бошқариш - н инг к ў ринишлари Ўз-ўзини англашни юзага келиши. Дастлаб-ки ахлоқий қоидаларни эгаллаши

ажратиши. Қатъийликни англаши 2 ёш Фаол нутқни тушуниши ва ўзида юзага келиши Қўл ва оёқ функциялари - нинг аниқ белгиланиши Характер асосларини шаклланиши . 1 ёш Нутқни тушунишнинг дастлабки белгилари Мустақил ҳолда тик туриш ва юриш Нутқни қуллашнинг дастлабки белгилари 10 ойлик Боглиқлик реакциясини юзага келиши, бегона муҳит ва бегоналар ора - сида хавотирлик 8 ойлик Сенсамотор интеллектнинг юзага келиши Таяниб юриши Жест, мимика ва панто мимика ёрдамида новербал мулоқоти 7 ойлик Ё рдам билан туриши 5 ойлик Ё рдам билан ўтириши 3 ойлик Куриш қобилиятининг шаклланиши Ё н томонига ўгирилиши Онанинг жилмайишига жавоб қайтариши 2 ҳафта Онанинг товушини бошқа товушлардан фарқлаши 1 ҳафта Ҳаракатларни кузатиши Такрорлаш ва муҳокама қилиш учун саволлар.

1. Гўдаклик даври, унинг туғма хусусиятлари ва ривожланишининг ўзига хос хусусиятлари. 2. Илк болалик давридаги мулоқотнинг психик жиҳатлари. 3. Илк болалик давридаги асосий фаолият тури. 4. Ёшдаги кризис: унинг сабаблари ва намоён бўлиши. 5. Илк болалик даврида шахс шаклланишининг психологик асослари 2.3. мавзу юзасидан таълим технологиялари КЕЙСЛАР Вазиятли масалалар! Муаммони таҳлил қилиш ва ечиш жадвали Муаммони тасдиқловчи далиллари Муаммони келиб чиқиш сабаблари Муаллиф томонидан таклиф қилинган ечим Гуруҳ ечими

ВАЗИЯТЛИ МАСАЛАЛАР 1-МАСАЛА Агар ота-оналар ўз фарзандларига бирон нарса ваъда қилгудек бўлсалар, албатта ўз ваъдаларини бажаришлари шарт эканлиги тўғрисида ҳамма ёқда ёзишади. Менинг онам эса бошқача йўл тутади. У менга қо`ғирчоқ сотиб олиш учун пул берди. Мен ундан: «Менга копток ҳам олиш учун яна озгина пул бермайсизми? — деб сўрадим. Онам рози бўлди, лекин эртасига менга бундай деб мурожаат қилди: «Умида, менга пулни қайтариб бер. Сен ҳозир копток сотиб олишинг шарт эмас». Мен пулни қайтариб бердим, аммо шунақа хафа бўлдимки, ҳатто ҳўнграб йиғлаб юбордим. Буни кўриб онамнинг ҳам жахли чиқиб кетди ва менга қараб: «Мен сенда виждон бор деб ўйлаган эдим! Сен виждонсиз экансан», — дедида пулни стол устига ташлаб чиқиб кетди.

Лекин мен бу пулга қўлимни ҳам теккизмадим. Дугонам мени огохлантириб қўйди: «Онанг бу пулни қайтариб олади», деди. Лекин онам бундай қила олмаслигини билар ва бунга қаттиқ ишонар эдим. Лекин маълум бўлишича, онам ҳар нарсага қодир экан, мен адашган эканман. Модомики, сен берган ваъдангни устидан чиқа олмас экансан, яхшиси ваъда бермай қўя қол. Айтингчи, бизнинг қайси биримиз ҳақмиз? Кейс юзасидан топшириқлар: 1. Мазкур вазиятда Умида билан унинг онаси ўртасидаги муносабатларга баҳо беринг? 2.Сиз мактуб муаллифига қандай жавоб қайтарган бўлардингиз? Вазият тури Вазиятнинг келиб чиқиш сабаблари Мазкур вазиятда сиз қандай қарор қабул қиласиз 2 -МАСАЛА Бола — мактабгача ёшдагиларнинг каттаси. Унинг хулқ-атворида қуйидаги омиллар сезилади. Масалан, унинг овқат егиси келади, лекин овқат берсангиз қўлига оладида, уни оёқ остига тўкади. Агар ўзига овқат егин деб зўрласангиз, у овқатни емайди, лекин дастурхон атрофига бошқалар ўтирганда у ҳам, албатта овқат егиси келиб сўрай бошлайди.

Мабодо, онаси отланиб бирор жойга бориб келмоқчи бўлса, у албатта эргашади. Онаси: «қани отлана қол, бирга кетамиз» — деган заҳоти бола унга қараб: «Бормайман» — дейди. Агар шундан кейин онаси кўча эшикка қараб юра бошласа, бола унинг орқасидан: «Мен ҳам бораман», — деб қичқиради, она орқасига қайтган заҳоти, бола яна боришдан воз кечади. Бундай манзара бир неча марта такрорланиши мумкин ва ҳар сафар бола албатта йиғлай бошлайди. Кейс юзасидан топшириқлар : 1. Мактабгача тарбия ёшидаги бу боланинг хулқ-атворида қандай салбий ирода сифатлари намоён бўлади? 2. Бундай болалар билан олиб бориладиган тарбиявий ишларни қандай ташкил этиш керак? Вазият тури Вазиятнинг келиб чиқиш сабаблари Мазкур вазиятда сиз қандай қарор қабул қиласиз 3-МАСАЛА Гуруҳга бураб юргизиладиган янги ўйинчоқ— кучукча келтиришди. Тарбиячи уни қўлига олиб кўрди ва ўйинчоқни буради: кучукча ғир-ғир айланиб вовуллай бошлади. Тарбиячи ўйинчоқни болаларга яқинроқ олиб келди. Акмал қўрқиб кетиб, кучукчани оёғи билан тепиб юборди. Барча болалар кучукчага раҳм қилиб, нега тепасан, ҳаммаёғи оғрийди-ку, деб ачина бошлайдилар.

Гуруҳга врач кириб келди ва болалар билан кучукчанинг қаери лат еганини текшира бошлади. Акмалнинг ёмон иш қилганини сўзлаб берди. Бола дарҳол ўзгарди ва йиғлаб юборди: «Мен бундай бўлишини хохламаган эдим. Мен энди бундай қилмайман. Мен бундай қилишни хохламагандим, эшитаяпсизми?!» Тарбиячи Акмалга кучукчани силаб қўйишни таклиф қилди, у рози бўлди ва шу заҳоти йиғидан овуниб қолди. Кейс юзасидан топшириқлар: 1. Акмалнинг хулқ-атворида, ҳис-туйғулар кечишининг қандай ўзига хос хусусиятлари намоён бўлди? 3. Уни қайси темпераментга киритиш мумкин? Вазият тури Вазиятнинг келиб чиқиш сабаблари Мазкур вазиятда сиз қандай қарор қабул қиласиз 4 -МАСАЛА Одил киришимли, ҳаракатчан бола. Аппликатсия йўли билан ясаган гулларни кўриб, уларга баҳо бериш вақтида тарбиячи Одилдан сўради: Одил, сенга ҳаммадан кўра кимнинг иши кўпроқ ёқади? — Нигоранинг иши, лекин мен ундан ҳам — Хўш, унда нима учун ясамай ўтирибсан? Уни қара, ҳамма болалар ишларини тугатишди, сен бўлсанг эндигина новдачаларни ясабсан. — Мен ҳаммадан кейин бошладим-да, агар ясаб улгурганимдами, менинг гулим ҳамманикидан чиройли чиқарди. Буни қаранг, мен

новдаларни қандай нозик қилиб ишладим! Мусиқа машғулотида Ватан хақида қўшиқ айтишарди. Одил қўшиқ сўзларини ҳаммадан кўра қаттиқроқ айтарди. Нигора деган қиз танбеҳ берганида, у шундай жавоб қайтарди: «Бу қўшиқни секин айтиб бўлмайди, чунки у Ватан ҳақида. И. В. бизга сўзларни аниқ тушунарли қилиб айтиш кераклигини айтган эди ва мен шундай аниқ айтдим. Тарбиячи унга савол берди: «Хўш айт-чи, сен айтаетган қўшиқ мусиқа оҳангига мос келаяпти, деб ўйлайсанми? Менинг назаримда сен ўзингча ашула айтаётганга ўхшайсан. Мусиқа эса ўзича чалинаётгандай». Одил жавоб берди: «Мен мусиқа оҳангига мос ашула айтаяпман». Кейс юзасидан топшириқлар: 1. Мактабгача ёшдаги бола ўз-ўзига баҳо беришнинг шаклланиб келаётган қандай ўзига хос хусусиятларини таъкидлаб ўтиш мумкин? 2. Темпераментнинг қайси турига мансуб болалар ўз-ўзига ортиқча баҳо беради, қайсинисига мансублари ўз қобилиятига пастроқ баҳо беради? 3. Мос келмайдиган (ноадекват) равишда ўз~ўзига баҳо беришнинг шаклланишидаги эҳтимол тутилган сабаблар хусусидаги ўз фикр мулоҳазаларингизни айтинг. Вазият тури Вазиятнинг келиб чиқиш сабаблари Мазкур вазиятда сиз қандай қарор қабул қиласиз

2.4. Назорат топшириқлари (ЖН, ОН, ЯНлар бўйича саволлар ва тестлар). Педагогик психологияси фанининг предмети. Педагогик психологияни ривожланиши хозирги холати. Педагогик психология тарихи ва психологларни фикри. Педагогик психология фанинг ҳозирги ҳолати. Педагогик психология фанинг бошқа фанлар билан алоқадорлиги. Психик тараққиёт ва таълим. Психика, биогенетик, социогенетик, психогенетик ёндашувлар. Мактабгача ёшдаги болалар психикаси ва психологик хусусиятлари. Таьлим ва таьлимнинг замонавий усуллари. Таълим психологияси. Таьлим тушунчаси, моҳияти ва унинг бошқариш муаммолари. Таьлим олим бўйича Шарқ ва Ғарб мутафаккирларини қарашлари. Таьлимда янги педагогик технологиялардан фойдаланиш. Тарбия психологияси . Тарбия ҳақида тушунча. Тарбияни психологик хусусиятлари. Шарқ ва Ғарб мутафаккирларини тарбия бўйича фикрлари. Тарбия турлари. Ўқитувчи психологияси Ўқитувчини жамиятда тутган ўрни ва унинг психологик хусусиятлари. Ўқитувчига қўйиладиган талаблар. Ўқитувчидан талаб қилинадиган сифатлари ва уларни турлари, бошқариш услублари. Ўқитувчининг педагогик маҳорати ва маданияти. Ўқитувчини маҳорати. Маданияти ва бошқарув муаммолари. Индивидуал психологик хусусиятлари. Педагогик психологияда хулқи оғишган болаларни психологик тарбиялаш . Хулқи оғишиш турлари. Унинг ички ва ташқи омиллари. Тарбиялаш усулари. Характер аксентуацияси Ёш ва педагогик психология тарихи ва психологларни фикри Ёш ва педагогик психология фанинг бошқа фанлар билан алоқадорлиги. Психика, биогенетик, социогенетик, психогенетик ёндашувлар. Мактабгача ёшдаги болалар психикаси ва психологик хусусиятлари. Таьлим ва таьлимнинг замонавий усуллари. Психик ривожланиш хақида тушунча. Гўдаклик даври хақида.

Гўдаклик даврининг ўзига хос хусусиятлари Илк болалик даври Болалик даврини ўзига хос хусусиятлари Болалик давридаги киризис. Ўйин фаолиятини намаён бўлиши. Мактабгача тарбия даврининг ўзига хос хусусиятлари. Педагогик психологияни шаклланиш тарихи. Ўқув фаолиятини намоён бўлиши. Кичик мактаб ёши билан боғлиқ ўзгаришлар. Кичик мактаб ёши боласининг психикаси. Ўсмирлик хақида тушунча. Ўсмирлик давридаги ўзгаришлар.(Мен образи) Ўсмирлик давридаги кризисли ҳолатлар Тест топшириқлари. Таълим жараёни неча элементдан иборат? 4 та *5 та 6 та 7 та Таълим жараёнининг мувоффақияти Мотивация, маълумот усуллари Маълумотнинг тушунарлилиги, хотира Маълумотни қўллаш *Барча жавоблар тўғри “Таълим тўғрисида”ги қонун ва кадрлар тайёрлаш миллий дастури қачон қабул қилинган. *1997 йил 29 август 1998 йил 1 август 1999 йил 2 сентябрь 1995 йил 18 сентябрь Ўқитувчининг шахсий хислатлари Болаларни яхши кўриш уларни севиш Амалий психологик ақл-фаросатлилик Меҳнатсеварлик, меҳрибонлик, камтарлик *Барча жавоблар тўғри Қуйидагилардан қайси бири ўқитувчининг ўз касбига хос хислатларига киради. Ўқитувчининг кузатувчанлиги, ўз диққат эътиборини тақсимлай олиши Педагогик фантазия, хаёлнинг ривожланиши Ўзини қўлга ола билиши, ўзини тута олиши *Барча жавоблар тўғри Акдемик қобилиятларга нималар киради? Математика, физика, биология, она тили, адабиёт Тарих ва бошқа фанлар Дидактик қобилиятлар

А, б, жавоблар тўғри Перцептив қобилиятлар *Бу ўқувчининг ички дунёсига кира билиш, психологик кузатувчанлик, ўқувчи шахсини вақтинчалик психик ҳолатлари билан боғлиқ нозик томонларини тушуна билишдан иборатдир Кишининг ўз туйғу ҳисларини нутқ ёрдамида мимика ва пантамимика ёрдамида аниқ ва равшан қилиб ифолаб бериш қобилиятидир. Тўғри жавоб йўқ Барча жавоблар тўғри Ибн Синонинг «Одоб ҳақида»ги рисоласи нима ҳақида. Одоб ахлок Таълим Инсон хаёти *Инсон шахсини шакллантириш Дас т лабки педагогик психологик мазмундаги асарлар нечанчи асрларда ёзилган. * 17 18 аср 19 20 аср 18 19 аср 19 аср Психолог Ж. Пиа ж е инсоннинг камол топишини неча даврга ажратган. 5 2 10 * 3 Ф. М ю ллер ва Э. Геккеллар кайси назарияни кашф этишди. Социогенетик *Биогенетик Психогенетик Хаммаси тўғри «Инсон биологик тур сифатида туғилиб ижтимоий шарт шароитлар таъсирида шахсга айланади» .Ушбу ғоя кайси назарияга тегишли . Биогенетик Психогенетик * Социогенетик Э. Кречлер назарияси Психогенетик назариясининг йирик намоёндаси ким. * Э.Эриксон Э.Креч м ер С. Холл А.Геззел Рекапитуляция конунини (филогенезни қисқача такрорлаш) психологик усишнинг бош конуни деб хисоблаган олим.

А.Геззель Э.Кречмер *С. Холл З. Фрейд Э. Эриксон инсоннинг умрини неча даврга бўлган. 10 5 6 *8 Э.Шпрангер Ўсмирлик даври психологияси номли асарида неча ёшли йигит кизларни киритган. * 13 –19 кизлар. 14-22 йигитлар Б) 11-12 кизлар. 12-13 йигитлар В)13-15 кизлар. 14-17 йигитлар Г) 14-17 кизлар. 14-20 йигитлар Француз психологи Р.Заззо инсоннинг улгайиб боришини неча босқичга ажратди. 10 та 5 та * 6 та 8 та Д.Бромлей ёш даврларни неча даврга ажратган. 5 *4 8 10 Г.Гримм узоқ умр кўрувчилар неча ёшдан бошлангани тўғри ёзган. *91 ёшдан катталар 80 ёшдан 120 ёшгача 76 ёшдан юкори 100 ёшдан Чакалоклик даври неча ойликни уз ичига олади. 6 ойлик 40 кунлик 1 ойлик *10 кунлик Богча ёши неча ёшни уз ичига олади 3-5 ёш *3-6 ёш 2-6 ёш 1-6 ёш Кичик мактаб ёши неча ёшларни уз ичига олади. А) 6-13 ёш Б) 5-7 ёш

* В) 7-11(12) ёш Г) 10-11 ёш Кичик мактаб ёши даврида асосий фаолият кайси. Ўйин *Укиш Мехнат Муомала Гудаклик даври -туғилгандан 1 ёшгача бўлган болаларда кайси фаолият тури асосий булиб хисобланади. Мехнат Ўйин * Эмоционал мулоқот Нозик хис- туйғу Чакалок миясининг огирлиги неча грамм. * 300-500 1000-1200 500-600 200-300 Чакалок неча кг огирликда туғилса нормал булади . 1.5 кг 2-3 кг * 3-5 кг 6-7 кг Чакалок хар ойда неча см усади. 1 см *2 см 4 см 3 см Ўспиринлик ёши неча даврга бўлиб ўрганилади. 1 даврга 4 даврга *2 даврга 5 даврга Илк ўспиринлик ёш даврига неча ёшлар мансуб бўлади. 14-17 ёшлар *15-18 ёшлар 13-14 ёшлар 16-17 ёшлар Қайси ёш даврларига келиб жисмоний ривожланишнинг бир мунча текс даври бошланади. Ўсмирлик Кичик мактаб ёши Ўспиринлик *Илк ўспиринлик

Илк ўспиринлик ёш даврида жинсий етилишнинг муддати ирқий, жинсий хусусиятлар ва иқлимга боғлиқ бўладими. *Йўқ Ҳа Қисман Маълум сабабга кўра Ўспиринлик ёшининг етакчи фаолият турини кўрсатиб ўтинг . Меҳнат ўйин *ўқиш Меҳнат ва ўқиш Ўспиринда нутқ маданиятининг ривожланиши тафаккурнинг ривожланишига боғлиқми. *Ҳа Йўқ Қисман боғлиқ Алоҳида жараён Қобилият ва истеъдод туғма хусусиятми. Ҳа Йўқ Қисман *Имконият Ўспиринларни касбга йўналтиришда ҳис-туйғу ва иродани ҳисобга олиш шартми. *Албатта Қисман Умуман ҳисобга олинмайди Фақат ҳис туйғуни Илк болалик даври неча ёшни уз ичига олади. Туғилгандан 1 ёшгача 3-5 ёш *1-3 ёш 1-6 ёш 10 ойликда боланинг нутқ бойлиги нечта булади. * 1-5 тагача 10-15тагача 20-25 тагача умуман йук 11 ойлик бола суз бойлиги нечта. 1-5 та 10-20 * 3-8 20-30 12 ойлик боланинг суз бойлиги нечта. 5-10 та

* 7-16 та 10-15 25 та Мактабгача ёш даврларида неча ёшли болалар киради. 1-3 5-7 Туғилгандан 6 ёшгача *3-6 Мактабгача ёш даврдаги болаларга хос бўлган характер хусусиятлари кайси бандда тўғри курсатилган . * Ужарлик кайсарлик итоатсизлик Тортинчоклик одоблилик Мулойимлик Қизиқувчанлик 4-5 ёшли болаларда ролли ўйинларни гуруҳ булиб уйнаш неча минут давом этади . 5-10 7-8 * 40-50 25-30 3 ёшли болаларда ролли ўйинларни уйнаш неча дакика давом этади . А) 10-15 Б) 20-30 В) 45-50 * Г) 3-5 6-7 ёшли болалар сюжетли ролли ўйинларни неча дакика уйнайди . 3 соат * 45-50 дакика 5-10 30-40 Д.Б. Эльконин харакатли ўйинларни неча гуруҳга булади. 10 7 * 5 4 Мактабгача ёш даврдаги болаларда кайси фаолият тури устун булади. Мехнат Укиш Муомала * Ўйин Неча ёшда темперамент типи хусусиятлари яккол намоён булади. *5 ёш 8-9 ёш

11-15 ёш 20-25 ёш Кичик мактаб ёши давридаги болаларда неча ёшлилар киради . 3-7 * 6(7) -10(11) 5-10 3-11 Кичик мактаб ёши даврига нечанчи синф ўқувчилари киради. 1-3 синфлар 1-5 синфлар *1-4 синфлар 3-5 синфлар Кичик мактаб ёшидаги ўқувчиларда диққатнинг кайси тури нисбатан яхши ривожланган булади. Ихтиёрий Диққатнинг таксимланиши Диққат кўлами *Узоқ муддатли шартли баркарор Кичик мактаб ёшидиги болаларда хотиранинг кайси тури яхши ривожланган булади. Суз-мантик хотираси Механиқ хотира * Образли хотира Хотиранинг барча турлари Кичик мактаб ёшидаги болаларда мия огирлиги неча гр булади. 300-400 1000-1200 * 1250-1400 1500-1600 6-10 ёшли болаларда кайси фаолият тури нисбатан устун туради. Мехнат *Укиш Муомала Ўйин Кичик мактаб ёшидаги ўқувчилар кимни узига якин ва ишончли куради. Ота она Кариндош * Ўқитувчи Куни-кушни Ўсмирлик давридаги ўқувчиларга неча ёшлилар киради. * 11-15 10-13 9-12 10-11

Кайси олим ўсмирлик давридаги киз угиллар характер хусусиятларини чукур ўрганган. А. Усова Н. Добринин * Д.Эльконин З.Фрейд Ўсмирликда юракнинг хажми тириклик сиғими ҳар йилига неча фоизга катталашади. 10-15 * 25 50 5-10 Ўсмирликда кон босими симоб устунининг неча мм ни ташкил этади. 90-100 мм. 130-140 * 110-115 70-90 11 ёшда угил болаларда упканинг тириклик сигими неча мм. 1000-1200 1500-2000 * 1900-2000 2500-2700 11 ёшда кизларда упка сигими неча мм. 2000-2100 мм. 2200-2400 мм 1000-1300 мм * 1800-1900 мм 15 ёшда угил болаларда упканинг тириклик сигими неча мм * 2600-2700 мм 2000-2500 мм 1900-2200 2700-3000 мм 15 ёшда киз болаларнинг упка сигими канча. 2000-2500 мл 2200-2400 мл * 2500-2600 мл 1900-2000 мл Ўсмирлар жинсий етилиш сирларини кўп қисмини кайердан олишади. Ўқитувчилардан Ота-она мактаб врачидан * Уртокларидан

Калконсимон без фаолиятининг кучайиши кандай ҳолатларни келтириб чикаради. * Кузгалувчанлик асабийлашиш ва толикиш Тормозланиш чарчаш Психик ҳолатларнинг кучайиши Мулойимлик Акселерация назарияси нечага булинади. 7 та * 6 та 2 та 4 та Ижтимоий акселерация назапияси асосчиси ким. * Маркосян Малеванов Фрейд Павлов Урбанизация назариясининг ғояси нимадан иборат. Витаминлар итишмаслиги Радиация нурланишининг ортиши * Миграция ёки урбанизация Барчаси тўғри Акселерация деб нимага айтилади. Муомалага киришиш Усишдан оркада колиш Психик жараённинг усиши *Жинсий етилишнинг жадаллашиши Гелиоген назарияси маъноси кайси бандда тўғри курсатилган. Турли миллат вакилларининг аралаш никохи Радиоактив моддаларнинг ортиши * Куёш нурининг бевосита таъсири Барчаси тўғри Гелиоген назарияси нечанчи йилда яратилган. 1955 й. * 1936 й. 1940 й. 2000 й. Нутритив назария мохияти нимада. * Озукада дориларнинг кўпайиши Билимлар хажмининг кенгайиши Куёш нурининг кескин кўпайиши миграция Нурланиш назариясининг мохияти . * Миграция Вит.В6 В12 ва фолиев кислотасининг кўп истеъмол килиш Радиация нурланиш даражасининг кўпайиши

Барча жавоблар тўғри Ижтимоий акселерация назариясининг мохияти Ер юзида рентген курилмаларининг кўпайиши * Оммавий ахборот воситаларининг кенгайиши Озука дори дармон микдорининг ошиши Кишлокдан шахарга кучишининг кучайиши Ўсмирнинг ақлий ривожланишида тасаввурнинг аҳамияти. *Жуда катта Аҳамият касб этмайди Қисман аҳамиятга эга Б ва В жавоблар тўғри Илк ўспиринлик даври касбий билим, кўникма ва малакаларнинг шаклланиши учун қандай давр ҳисобланади. Оддий шаклланиш даври * Сензитив давр Аҳамият касб этмайди Барча жавоблар тўғри Боланинг “мен”лигини англаши неча ёшдан бошланади. 2 4 * 3 5 Ўспиринлар қайси ёш давридан бошлаб ўзларининг шахсий хусусиятларини кузата бошлайдилар. Илк ёшлик Боғча ёши даври Кичик мактаб ёши *Ўсмирлик Ўспиринларда ўз шахсий хусусиятларига баҳо бериш неча усулда амалга оширилади . 1 4 6 *2 Ўспирин психикасидаги жиддий камчиликлар. Ихтиёрий диққатнинг шаклланмаганлиги Махсус қобилиятларнинг ривожланмаганлиги *Барча фаолият босқичида мустақил фикр юрита олмаслиги Худбинликнинг яққол намоён бўлиши Тафаккур бошқа психик жараёнлардан ажралган ҳолда ривожланиши мумкинми. Ҳа * Йўқ Айрим ҳолда Фақат ўспиринда

Ўспиринда касб танлашда хатога йўл қўйишнинг асосий сабаби нимада. *Касблар ҳақида яққол тасаввўрга эга бўлмаслик Қизиқишларнинг шаклланмаганлиги Билим савиясининг заифлиги Яқинларнинг таъсири Ўспиринликнинг иккинчи босқичига неча ёшли йигит қизлар киради. 15-17 ёш 16-18 ёш 20-25 ёш *17-25 ёш Ёшлик даврини кўрсатинг. 11-12 ёш 12-16 ёш *23-28 ёш 22-24 ёш Ёшлик даврида йигит ва қизларнинг камолотига таъсир қилувчи муҳим психологик механизмларни кўрсатинг. Меҳнат жамоаси Оила микро муҳити Норасмий улфатлар *Барча жавоблар тўғри Етуклик даврининг биринчи босқичини кўрсатинг. *28-35 ёш 25-28 ёш 27-30 ёш 29-36 ёш Етуклик даврининг қайси босқичида жисмоний, жинсий ва руҳий камолотлар аёллар эркаклардан ортда қоладилар. 3-босқичида *1-босиқичида 2-босқичида 5-босқичида Етуклик даврининг 2-босқичини кўрсатиб беринг. 40-45 ёш 40-50 ёш 45-55 ёш * 36-55 ёш Психогеронтология психология фанининг таркибий қисми эканлигининг биринчи бўлиб илмий жиҳатдан асослаган олим. П.П.Лазеров И.И.Мечников *И.В.Давидовский С.Холл

Геронтология сўзининг луғавий маъносини кўрсатинг. Жон, руҳ Кексайиш Кексаликнинг келиб чиқиши * б ва в тўғри Инволюция-сўзи нимани англатади. Ривожланиш Ўсиш Тараққиёт *Ўсишдан орқага қайтиш “Кексайиш нима”? асарининг муалифи ким . С.Холл И.И.Мечников *И.В.Давидовский П.П.Лазеров Эшитиш қобилиятининг энг юқори даражаси неча ёшларга тенг келади. *14-15 ёш 6-7 ёш 19-20 ёш 22-30 ёш Эшитиш уқувини йуқотиш қайси жинсда кўпроқ учрайди. Аёлларда *Эркакларда Иккаласида ҳам баробар учрайди Барча жавоблар тўғри Инсонда ҳид сезгирлигининг асосий сабаби нимада. Нерв учлари ва толаларида карахтликнинг пайдо бўлиши Ҳавонинг ифлосланиши Чекиш *Барча жавоблар тўғри Қувончдан кўз ёш бўлишининг сабаби нимада. * Ироданинг заифлиги Кексайишнинг аломати Дунёқарашнинг торлиги Муҳтожликнинг кучлилигин Аёлларнинг эркакларга нисбатан эртароқ қаришининг сабаблари нимада. Асаб тизимининг бузилиши Иродавий зўриқиш Ақлий танглик *Барча жавоблар тўғри Кексалик ёш даврини кўрсатинг. 60-65 ёш 63-68 ёш

70-85 ёш *75-90 ёш

Бажарувчи : Н.З.Жумаев Илк болалик даврида шахс тараққиётининг боскичлари : Гўдаклик даврид ан сўнг р ивожлани шни нг янги босқич и илк болалик ( 1 - 3 ёш) даври бошла над и . Илк болалик даври бола ҳа ётид аги э нг аҳамиятга молик, у нинг келажакдаги психологик ривожланишини белгила б берувчи - муҳим давр ҳисоблан ади . Бу даврдаги р ивожлан ишн инг а сос ини болан инг тугри юр иши, мулоқотга кири шиш и ва предметли фаолиятн и эгаллаш хусусиятлар и ташкил этади . Т икка ва тўғри юра ол иш имко ни бола ни, до имий равишда янги маълумотларни эгалла шга замин бўлад и . Бу ё шдаги болалар ўз хатти - ҳ аракатлари билан жуда фаол ва катт алар б ила н мулоқотга к ириш ишга инт илувчан бўл адилар . 1 - 3 ёшдаги бол а шаклла нишд а пс ихик ривожла ниш ни нг ўта аҳамиятлилиг ини инобатга олган ҳолда, айр им пс ихологлар (Р . З аззо) инсон тугилга нида н то етуклик давригача бўлган пс ихик ривожланишиин инг тахминан ўрт алари, 3 ёшга тўгри келади, деган мулоҳазани билдирадилар

3 ёшдаги кризис: 3 ёшга келиб бола ўзини ка тта ла р била н та ққосла й бошлайди ва ка тта лар қилиши мумкин бўлга н (ҳуқуқи бўлга н), ула р ба жа ра ола диган ҳа ракатларни ба жа ришга интила ди. ч - Мен катта бўлсам машина ҳайдайман», «Мен сизга катта торт олиб келаман», «Менииг юзта қўгирчогим бўлади» ка би хоҳишла рини ўз тили била н ифода ла йди ва у кела си за монда га пирса ҳа м ўзининг ба рча хоҳишла рини шу бугун а ма лга оширишга ҳа ра ка т қила ди. Кўпинча бунда й хисла т қа тьийлик ва қа йса рлик била н на моён бўла ди. Бу қа йса рлик а соса н ка тта ларга билдирилган са лбий ха ттиҳаракат була ди Ёш да врла ри Билиши Ҳа ра ка т и Мулоқот и 3 ё ш Нут қнинг ша кл л а ниши . Обра зли т а фа ккурнинг да с т ла бки нишона ла ри. Ат роф муҳит да н ўзини а ж ра т иши. Қа т ъийликни а нгла ши Қўл пре дме т л и ҳа ра ка т - ларнинг ривож ла нга нли - ги. Ў з ха т т и - ҳа ра катла ри - ни ирода вий бошқа риш - н инг к ў ринишла ри Ўз - ўзини а нгла шни юза га ке лиши. Да с т ла б - ки а хлоқий қоида ла рни эга лла ши 2 ё ш Фа ол нут қни т ушуниши ва ўзида юза га ке лиши Қўл ва оё қ функцияла ри - нинг а ниқ бе лгила ниши Ха ра кт е р а с ос ларини ша клла ниши . 1 ё ш Нут қни т ушунишнинг да с т ла бки бе лгила ри Мус т а қил ҳолда т ик т уриш ва юриш Нут қни қулла шнинг да с т ла бки бе лгила ри 10 ойлик Боглиқлик ре а кцияс ини юза га ке лиши, бе гона муҳит ва бе гона ла р ора - с ида ха вотирлик 8 ойлик Се нс а мот ор инт е лле кт - нинг юза га ке лиши Та яниб юриши Же с т, мимика ва па н - т ом имика ё рда мида нове рба л мулоқот и 7 ойлик Ё рда м била н т уриши 5 ойлик Ё рда м била н ўт ириши 3 ойлик Куриш қобилият ининг ша клла ниши Ё н т омонига ўгирилиши Она нинг ж илма йишига ж а воб қа йт а риши 2 ҳа фт а Она нинг т овушини бош - қа т овушла рда н фа рқла - ши 1 ҳа фт а Ҳа ра ка т ла рни куза тиши

Ўйин фаолиятини яққ ол намоён бўлиши Борли қни билишга кучли қизи қиш (Билиш жараёнларини содда механик кўринишлари )Билиш жараёнларини ривожланиши Иродавий - эмоционал холатларни шаклланишиИндивидуал типалогик хусусиятлани шаклланиши

Илк болалик ёшида катталар билан мулоқотга кучли эхтиёжни намаён бўлишиМия фаолиятини ошиши , Онг усти жи ҳ атларни намоён бўлиши

Содда образларни шаклланиши ва намоён бўлиши Содда ва мураккаб образларни шаклланиши

Ижтимоий ролларни англашга харакат Оилавий муносабатларга эмоциясини шаклланиши

Ўйин фаолияти асосида ижтимоий ролларни тушуниш

(ГЛОССАРИЙ): Англаш – психик мазмунни онгсизликдан актив белги шаклига кўчиришдан ибоарт психик жараёни бўлиб, бу мазмунни бошқа кишиларга етказиб бериш имконини беради. Англамоқ ўзига хабар бермоқ, ўз тажрибаси ҳисиёти, эҳтиёжи, қизиқиши ва б. тўғрисида ўзига тушунтириш демакдир. Англаш демак нимадир тўғрисида ўз-ўзига ҳисоб беришдир. Субъектив ҳолда у ёки бу вазият, кечинма ва бошқаларни аниқ-равшан ва назорат қилинадиган инъикосидир. Амалий психология – ижтимоий амалиётнинг турли соҳаларидаги амалий вазифаларни ҳал қилишда фойдаланиладиган амалий билимлар ва технологиялар мажмуасидир. Амалий психологиянинг муҳим хусусияти шундаки, у ёки бу вазифалар уларнинг манфаатлари учун ҳал этилаётган истеъмолчи ёки буюртмачини ҳамиша кўрсатиш мумкин. Ақл – инсоннинг маънавий ва руҳий фаолиятида барча олий нарсалар ходиасларни қандай бўлса, айнан шундай холда билиш қобилияти, мавхум фикрлаш ва тушунчалар яратиш хусусияти. Аҳлоқ - ижтимоий онг шаклларидан биридир. Кишиларнинг тарихан таркиб топган ҳулқ – атвори, юриш – туриш, ижтимоий ва шахсий хаётга ўзаро, шунингдек жамиятга бўлган муносабатларини тартибга солиб турувчи барқарормуайян норма ва қоидалар йиғиндиси. Аттракция – (лотинча сўз – attrahere –ёқтириш, ўзига жалб этиш) – бу бир инсоннинг бошқа бир инсонга ижобий муносабати асосида ёқиши ва ёқтириш, ўзаро мобилликни тушунтирувчи эмоционал ҳисдир. Алоқа – макон ё вақтда бир – биридан муайян масофада узоқликда жойлашган икки ёки бир неча ҳодиса ё объектнинг ўзаро боғланиш ходисаси. Англаш - психик мазмунни онгсизликдан актив белги шаклига кўчиришдан иборат психик жараён бўлиб, бу мазмунни бошқа кишиларга етказиб бериш имконини беради. Англамоқ ўзича хабар бермоқ, ўз тажрибаси хиссиёти, эхтиёжи, қизиқиши ва бошқалар тўғрисида тушунтириш демакдир. Англаш демоқ нималар тўғрисида ўз – ўзига хисоб беришдир. Субъектив холда у ёки

бк вазият, кечикма ва бошқаларни очиқ – равшан ва назорат қилинадиган иникосидир. Билиш – оламнинг инсон онгидаги инъикос этиш жараёни . инсон ўзини қамраб олган атроф – мухит тўғрисида билиш ва тасаввурга эга бўлмай туриб, фаолиятнинг бирон бир тури билан шуғуллана олмайди. Билишнинг махсули натижаси билим бўлиб, хар қандай касбни эгаллаш фақат билим орқали рўй беради. Индивид – одамзоднинг вакили, ўзига хос такрорланмас хусусиятлар эгаси ҳисобланиш одам. Идрок – субъект томонидан унинг онгига нисбатан ташқи дунёдан ажратиб олинадиган баъзи бутунлик ва яхлитликларнинг билиш жараёни ва ҳаракатлари давомида онгда акс эттирилишидир (бунга бошқа кишилар ва инсон ўз танасини акс эттириш ҳам киради). Айтайлик, инсоннинг ўз танасининг соғлиги ёки носоғломлиги тўғрисидаги ички аъзолардан келаётган сигнал натижасида шаклланадиган образни идрок этиш ҳам, этмаслик ҳам мумкин. Кўпинча эса идрок деганда табиий ва социал дунёдаги предметларни инъикос эттириш тушунилади. Объект бўлса ташқи муҳитда тайёр ҳолда бўлади-ю, у инсонга таъсир қилади ва натижада у инсон томонидан автоматик тарзда акс эттирилади, англанади, десак, унчалик тўғри эмас. Аксинча, инсон тартибсиз ҳолдаги кечинма ва тасаввурлар орасидан баъзи объектларни ажратиб олади ва бу билан гўёки ушбу тартибсизликларни тартибга келтиради. Инсон сезги аъзоларига таъсир қилиш учун бирон нарса идрок этилди, англанди дейишга ҳали эрта. Предмет ёки предмет эмас деб ҳисоблаш инсоннинг ўзига боғлиқ: ким учундир ташқи муҳитда мусиқавий овоз ва шовқинлар, уларда уйғунлашмаганлик (диссонанс) ва уйғунлик (консонаж); кимгадир эса машинанинг ишлашидан дарак берувчи шовқин ёки ҳайвонлар томонидан чиқарилаётган овозлар, ким учундир суҳбатдошнинг нутқидаги мантиқий урғу беришлар, кимгадир турар жойларни муваффақиятли ёки муваффақиятсиз режалаштириш ва бошқалар.

Кимлар учундир эса, агар у бундай нарсаларни билмаса, улар гўёки йўқдек «зўр бериб эшитмаслик ва кўрмаслик» пайида бўлади. Интеллект, ақл – инсон ҳаёти давомида билиш фаоллигига тегишли бўлган барқарор ўзига хос ва ривожланиб борувчи хусусиятлар ва сифатлар тизими, унинг ички ва ташқи ҳаётий ҳолатлар, жумладан, ижтимоий муҳитда ҳам оқилона мўлжал ола билишдир. Одатда субъектнинг фаолият соҳасига боғлиқ ҳолда социал интеллект, техник интеллект, гуманитар интеллект, вербал, яъни оғзаки, новербал интеллектларни фарқлашади. Ижтимоийлашув – инсон томонидан ижтимоий тажрибани эгаллаш ва хаёт фаолият жараёнида уни фаол тарздаўзаштириш жараёни. Конформизм (лат. cоnfоrmis – ўҳшаш, мос келадиган) – инсон томонидан ўзининг ҳақлигига ичидан шубҳаланмайдиган фикридан носамимий равишда қайтиш туфайли бошқаларнинг фикрларини (эҳтимол, нотўғри бўлса ҳам) танқидсиз қабул қилиш. Мотивация – инсон ҳулқ – атвори, унинг боғланиши ва фаоллигини тушунтириб берувчи психологик сабаблар мажмуини билдиради. Менталитет – индивид ёки ижтимоий гурухнинг миллатнинг ўзига хос тафаккур тарзи, воқеликни маълум бир тарзда тушуниши ва ва бирликда харакат қилишга тайёрлиги ва мойиллиги. Мотив – шахсдаги у ёки бу хулқ – атворга нисбатан турган мойиллик. Мардлик – ўзини пухта билиш дадиллик, қатиатлик, чидам ва тоқат пайтларида намоён бўладиган кучли ирода. Нутқ – овоз берилган тил, у ёки бу тил белгиларини англатувчи овоз сигналларининг инсон томонидан қўлланиладиган тизимидир. Онг – ҳайвонлар психикасидан фарқли равишда бутун инсон психикасини ифодалашда фойдаланиладиган термин. Инсон психикаси (онг) белгилилик (онг «ҳужайраси» белгиларнинг мураккаб тизимини ҳосил қилади), қуроллилик (истаган онг бирлиги предметлар дунёсини акс эттириш воситаси сифатида фойдаланилади), предметлилик (ташқи дунё элементлари билан мутаносиблиги ва қатъий уюшганлик (белгилар ва қуроллар тизими кўплаб

ўзаро мутаносиб категорияларн и вужудга келтиради) хусусиятлари билан характерланади. Психодиагностика (грекча psyche – руҳ ва diagnоstikоs – билишга қодир) – психологик фан соҳаси бўлиб, шахснинг индивидуал – психик хусусиятларини ўлчаш ва аниқлаш усулларини ишлаб чиқади. Психотерапия (грекча therapeia – парвариш қилиш, даволаш) – кўплаб психик, асабий ва психосоматик хафагарчиликларда инсон ҳиссиёти, фикрлари, ўз-ўзини англашига комплекс даволовчи таъсирдир (асосан нутқ ёрдамида, бироқ фақат унинг ёрдамида эмас). Шартли равишда асосан мавжуд аломатларни йўқотиш ёки юмшатишга қаратилган клиник мақсадли психотерапия ва инсонга унинг социал муҳити ва ўз шахсига нисбатан муносабатини ўзгартиришга ёрдам беришни вазифа қилиб олган шахсий мақсадли психотерапия мавжудлиги эътироф қилинади. Психо анализ – руҳий хасталикни даволаш усули ва психологик таълимот. Психотехника (грекча techne – санъат, маҳорат) – психик жараёнларни содир бўлиш характеристикасини яхшилаш, мавжуд психик қобилиятларни ўстириш ва янгиларини шакллантиришда қўлланиладиган конкрет методик усуллар ёки усуллар тизимидир. Репродуктив – фикрлашни бир тури. Референт гуруҳ (лот. referens – хабар берувчи) – киши учун эътиборли бўлган, қадриятлари, фикрлаш ҳулқ-атвор, нормалари ва қоидаларини сўзсиз тан олувчи ва уларни ўзи учун қабул қилувчи кишилар гуруҳидир. Рефлексия – айнан ўзига ўхшаш одамлар образи орқали ўзи тўғрисидаги образни шакллантириш, жонлантириш. Рол – шахсга нисбатан шундай тушунчаки, унинг конкрет ҳаётий вазиятидаги ҳуқуқ ва бурчларидан иборат. Сезги – қўзғатувчиларнинг идрок аъзолари рецепторларитга таъсири туфайли вужудга келадиган, объектив дунё хоссаларининг субъектив инъикосидир.

Тафаккур – турли масалаларни (назарий ва амалий) ечишга қаратилган ва бу юмушни адо этишни (жавоб топишни) таъминлайдиган кўплаб психик жараёнлар, ҳаракатлар, ҳолатлардир. Тафаккурни функционал тизим сифатида жалб қилиш қисман онгли, қисман одатлар, малакалар ва асаб тизими томонидан юзага келтирилган инсоннинг илгариги тараққиёти, тарбияси, ўз-ўзини шакллантиришдан иборат беихтиёр ҳаракатлари туфайли амалга оширилади. Тил – инсон алоқалари, тафаккури учун ахборотни асраш ва авлоддан авлодга етказиб бериш воситаси бўлиб хизмат қиладиган белгилар тизимидир. Унутиш – эслаш ва ёд бўлиб қолган ёки ўзлаштирилган материални қайта хотирлаш имкониятининг аста-секин сўниб боришини акс эттирувчи жараёндир. Фантазия- ҳаёлнинг борлиқдан, ҳақтқатдан бироз узоқлашув жараёнидир. Физиономика – одам юз қирралари ва уларнинг нисбати орқали одамнинг хусусиятларини ўрганиш. Фаолият – инсоннинг воқеиликни, ўзини ўзи ижодий ўзгартириш, такомиллаштириш, мукаммаллаштиришга йўналтирилган фаоллиги. Психологик жиҳатдан ички эҳтиёжни қондириш дея талқин этилади. Характер (грекча charakter – босиш, зарб қилиш) – инсоннинг фаолияти ва муносабати туфайли шаклланадиган ва намоён бўладиган барқарор индивидуал хусусиятлари йиғиндиси бўлиб, унга хос бўлган ҳулқ-атвор ва ҳаётий ҳолатларга жавоб бериш усулларини белгилайди. Характерда инсон учун хос бўлган, стандарт вазиятларда қўлланиладиган, ҳаётий вазифаларни қўйиш ва ечиш усуллари ўз ифодасини топади. Ҳис-туйғу – инсоннинг нисбатан барқарорлиги, умумийлиги, унинг шахс сифатидаги тараққиёти давомида шаклланган эҳтиёжлари ва (хусусан) қадриятларига мослиги билан фарқ қиладиган юксак ўзаро маданий боғланган ҳиссиётларидир.

Ҳаяжонланиш – (лот. emоveо – ҳайратга солмоқ,ҳаяжонга соламоқ) – психик ҳодисаларнинг алоҳида тоифаси бўлиб, субъект томонидан бу ҳодисалар, предметлар ва вазиятлар инсоннинг ўз эҳтиёжларини қондириш учун бевосита қизиққон кечинмалари кўринишида намоён бўлади. Хаёл – инсоннинг субъект сифатидаги онгидан бутун ҳолда идрок қилинмаган ёки сезги аъзолари ёрдамида идрок этила олмайдиган объектларнинг инъикосининг (тасаввурлар, схемалар ва бошқа образ- моделларнинг) ёки жўрттага пайдо бўлишига ёхуд атайлаб қурилишига олиб келувчи билиш фаоллигидир. (мас., келажакни мўлжаллаган тарих ҳодисалари идрок этила олмайдиган ёки умуман мавжуд бўлмаган дунёнинг воқеалари – мифлар ва эртаклардаги ҳайри-табиий персонажлар ва б.) Ҳаётий маънолар – бу инсон учун унинг борлиқ билан бефарқ бўлмаган шундай алоқалари мажмуасики, уларда инсоннинг уни ўраб олган воқеиликдан объектив боғлиқлиги сифатида ҳам, унинг эҳтиёжлари ва интилишлари кўринишида ҳам ўз аксини топади. Биз кундалик ҳаётимиз давомида ҳаттоки, кўп ҳолларда ўзимизнинг турмуш психологи эканлигимизни ҳам унутган ҳолда улардан жуда кўп фойдаланамиз. Бу ўринда «турмуш» сўзидан ташқари «кундалик психология» ёки «одатий психология» дейиш ҳам мумкин. Турмуш (одатий) психологияси кундалик онг таркибига киради. Хотира – инсоннинг ўтмиши тажрибасини эслаб қолиш, фикрий ташкил қилиш, сақлаш ва қайта эслашга йўналтирилган кўплаб психик жараёнлари, ҳатти-ҳаракатлари, ҳолатларидир. Ҳатти-ҳаракат – инсоннинг ахлоқий ўз-ўзини кўрсатиш моменти бўлиб, бунда у бошқа кишига нисбатан муносабати, ўз-ўзига, гуруҳ ёки жамиятга, умуман табиатга нисбатан шахс сифатида ўзини намоён қилади. Ҳатти- ҳаракат фаолият ёки фаолиятсизлик; сўзларда билдирилган позиция; имо- ишора кўринишида, қараш, нутқ оҳанги, матннинг маъноси шаклидаги бирон нарсага нисбатан муносабатда жисмоний тўсиқларни енгиб ўтиш ва ҳақиқатни излаш томон йўналтирилган ҳаракатда кабиларда ифодаланади.

Ҳатти-ҳаракат – социал ҳулқ-атворнинг асосий бирлигидир, унинг ҳамиша гувоҳлари бўлади: ўзининг социал ифодасини топмаган ички ечими ҳали ҳатти-ҳаракат бўла олмайди. Шунинг учун ҳатти-ҳаракат орқага қайтмас характерга эга, уни «қайта ўйнаб» бўлмайди – айнан шу ердан содир этилган ҳатти-ҳаракат учун шахсий жавобгарлик вужудга келади. Ҳатти-ҳаракатда инсон шахс сифатидагина намоён бўлиб қолмасдан, балки ушбу сифатда шаклланади ҳам. Қайта ҳосил қилиш – кузатиш мумкин бўлган у ёки бу белгилар шаклидаги фаоллашган мазмуннинг қайта тикланиши ва қайта қурилишидан иборат бўлган ақлий ҳодисадир. Ўйлар – инсоннинг ҳаётидаги келажак ҳаёт манзараларини акс эттирадиган ширин тасаввурлари, фантазия ва орзу-ниятларидир. Шахсий контакт – ўзаро ҳамкорларни ягона социал бутунликка (икки, уч ёки кўпроқ кишилардан иборат) бирлашув даражасини англатувчи шахсий муносабат тавсифидир. Шахс эркинлиги – инсонларнинг ўз хаёти ва фаолиятини амалга ошириш, озод шахс сифатида меҳнат қилиш, билим олиш, ўзи истаган касб, ҳунарли, диний эътиқод ва бошқалар ихтиёрий танлаш. Шахс – инсон активлигига хос психик бошқарувчиларнинг махсус инсоний тизими, психикадаги шундай барқарор функционал тизимки, унинг ёрдамида инсон ўзи истиқомат қиладиган муҳитда ташаббускор, мақсад сари интилувчан бўлибгина қолмасдан, балки яхшилашга ҳам қодир бўлади. Инсон шахс сифатидаги фазилатларни эгаллаганлигининг асосий белгиси унинг турли ҳатти-ҳаракатларни содир қила олиш қобилияти, яъни бир- бирини инкор этувчи имкониятларни танлаш, ўз ҳаёти ҳамда ўзгалар ҳаёти билан ҳам боғлиқ бўлган кўплаб муҳим моментларни сарҳисоб қила олиши, ўз ҳатти-ҳаракатлари учун маъсулиятни ўз зиммасига ола билиши кабилардир. Шахсий алоқадорлик – бу боғлиқликнинг динамик жиҳати бўлиб, ҳамкорлар ўртасидаги мақсадга эришишда қўлланиладиган воситаларни келиши,

улардан ҳар бирининг қўллайдиган стратегиясини координация қилишни таъминлайди. Алоқадорлик боғлиқликни иштирокчилар манфаатига мослаштиришнинг тез мослашувчан механизмидан иборат. У келишув ўзаро ҳамкорлик ёки курашга, ҳар бир томоннинг ўз мақсадига эришиши учун ундаши, муаммо ва вазифаларни ўзича тасаввур қилиши, уларни ҳал қилишнинг ўз усул ва воситаларидан иборат бўлиши мумкин. Шахсий муносабат – бу ҳамкорликдаги фаолиятнинг эҳтиёжлари туфайли юзага келадиган ва ўзаро алоқадорлик даги стратегиялар келишувини контактлар ўрнатилиши ва ривожлантирилишининг мураккаб ва серқирра жараёни, улар ўртасидаги муносабатлар нинг ўрнатилиши ва сақлаб турилишидир. Контакт, ўзаро алоқадорлик, муносабатлар, коммуникация ва идрок шахсий муносабатнинг компонентлари ҳисобланади. Шахсий алоқалар – бу муайян вақт ичида икки ёки ундан ортиқ кишилар ўртасида қарор топадиган барқарор муносабатлардир. Дастлаб ўзаро алоқадорлик кўринишида пайдо бўлиб, кейин тез такрорланиши туфайли у барқарор муносабатларга айланади. Муносабатларга мисол: душманлик, мусобақа, муҳаббат, дўстлик, ишбилармонлик муносабатлари. «Жабрдийда- агрессор», «хотинбоз – фарқига етадиган хоним», «инжиқ бошлиқ – сусткаш ижрочи» ва бошқа шунга ўҳшаш қарор топган муносабатлар иштирокчилар уларни ўзгартиргунга қадар ноаниқ муддат давомида мавжуд бўлиб туради. Эҳтиёжлар – инсон ёки ҳайвоннинг нормал яшаши учун зарур бўлган етишмовчиликни акс эттирувчи психик ёки физиологик кескинлик ҳолатидир. Эҳтиёжлар ҳолат сифатида субъектнинг ҳаётий фаоллигининг шу маънода манбаи ҳисобланадики, юз берган кескинликни йўқотишга қаартилган сезиларли таъсир кучига эга. Қобилиятлар – у ёки бу сермаҳсул фаолиятни эгаллаш маҳорати билан боғлиқ бўладиган инсоннинг индивидуал – психологик хусусиятлари бўлиб, унинг ёрдамида инсон тенг бўлган бошқа шароитларда ушбу фаолиятни тез ва пухта, осон ва мустаҳкам равишда ташкил қилиш ва амалга ошириш йўлларини ўзлаштириб олади.

Эътиқод – шахнинг шундай онгли йўналишки, унга ўй- қарашлари, принцлари ва дунёқарашга мос тарзда яшашга имкон беради, эътиқоднинг предмети тарлича бўлади. Ватанга, динга, фанга, касбга, ахлоқий нормаларга, оилага, гўзаллика ва шунга ўхшаш. Home sapichs – ақлли зот. Эхтирос – узоқ вақт давом этадиган ва барқарор бўлган эмационал холат. Қаттият - баъзи холларда киши қабул қиладиган қаршиликлар амалга оширишда имкониятларга ишонган холда жуда тез маълум бир қарорга келиш. ХУЛОСА ВА ТАКЛИФЛАР Битирув лойиҳа ишда белгиланган мақсаддан келиб чиққан ҳолда қуйидаги хулоса ва таклифлар ишлаб чиқилди: 1. Илк болалик даврида шахс шаклланишининг ижтимоий психологик босқичлари мавзусини (Ёш ва педагогик психология фанини) ўқитишда инновацион педагогик ва ахборот коммуникацион таълим технологияларидан унумли фойдаланиш, хусусан модулли ( ўқитишнинг

узлуксизлигини таъминлаш, ўқитишни индивидуаллаштириш, ўқув материалини мустақил ўзлаштириш учун етарли шароит яратиш, ўқитишни жадаллаштириш, фанни самарали ўзлаштиришга эришиш ), мультимедияли (бир вақтнинг ўзида маълумот тақдим этишнинг бир неча усулларидан фойдаланиш) технологиялар орқали талабаларда фан, мавзу бўйича чуқур билим, кўникма ва малакаларни юқори даражада таркиб топтириш; 2. Илк болалик даврида шахс шаклланиши муаммоси билан боғлиқ назарий ва амалий маълумотлар етарли даражада ўрганилмаганлиги сабабли, муаммо юзасидан илмий тадқиқот ишларини олиб бориш ва тўпланган маълумотлар асосида дарсни ташкил қилиш, таълим ва тарбия жараёнини ташкил қилишда маънавий-маърифий ишларни самарадорлигини оширишга хизмат қилиш даражасини янада такомиллаштиришга эришиш; 3. Илк болалик даврида шахс шаклланишининг ижтимоий психологик босқичлари мавзусини (фанни) ўқитилиши жараёнида нафақат назарий жиҳатдан, шунингдек, амалий томонларига ҳам эътибор қаратиш лозимлиги; 4. Ёш ва педагогик психология фани бўйича лотин ёзувига асосланган ўзбек тилидаги адабиётларни, шунингдек, электрон дарсликларни яратиш орқали дарсни тўлиқ методик таъминлашга эришиш, талабаларда Ёш ва педагогик психология фани ҳақида тасаввурларни ривожлантириш. ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР РЎЙХАТИ I. Раҳбарий адабиётлар. 1. Каримов И.А. Асарлар тўплами. 1-22 жилдлар. – Тошкент: Ўзбекистон, 1996-2013. 2. Каримов И.А. Инсон, унинг ҳуқуқ ва эркинликлари – олий қадрият. Т. 14., -Тошкент: Ўзбекистон, 2006. 3. Каримов И.А. Юксак маънавият – енгилмас куч. –Тошкент: Маънавият, 2008. 4. Каримов И.А. “Она юртимиз бахту иқболи ва буюк келажаги йўлида хизмат қилиш – энг олий саодатдир”. Т.: “O‘zbekiston”, НМИУ, 2015 .

5. Каримов И.А. Бизнинг йўлимиз – демoкрaтик ислoҳoтлaрни чуқурлaштириш вa мoдернизaция жaрaёнлaрини изчил дaвoм эттириш йўлидир. // Халқ сўзи, 2011 йил 8 декабрь. 6. Каримов И.А. Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси Қонунчилик палатаси ва Сенатининг қўшма мажлисидаги маъруза // Халқ сўзи, 2015 йил 24 январь. II. Меъёрий- ҳуқуқий хужжатлар. 1. Ўзбекистон Республикасининг Конституцияси. -Т., 2014. 2. Ўзбекистон Республикасининг “Таълим тўғрисида”ги Қонуни. Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг Ахборотномаси, 1997 йил. 9-сон, 225- модда. 3. Кадрлар тайёрлаш миллий дастури. Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг Ахборотномаси, 1997 йил. 11-12-сон, 295-модда. 4. Ўзбекистон Республикаси Олий ва ўрта махсус таълим вазирлигининг 2009 йил 11 июндаги 204-сон буйруғи билан тасдиқланган “Олий таълим муассасаларида талабалар билимини назорат қилиш ва баҳолашнинг рейтинг тизими тўғрисида”ги Низом. Ушбу Низомга Ўзбекистон Республикаси Олий ва ўрта махсус таълим вазирлигининг 2010 йил 25 августдаги 333-сон ва 2013 йил 13 декабрдаги 470-сонли буйруғлари билан ўзгартириш ва қўшимчалар киритилган ҳамда Ўзбекистон Республикаси Адлия вазирлигида 1981-2 - сон билан давлат рўйхатидан қайта ўтказилган. (ЎР ҚҲТ, 2013 й., 50-сон, 659- модда). 5. Ўзбекистон Республикаси Олий ва ўрта махсус таълим вазирлигининг 2014 йил 31 мартдаги “Олий таълим муасасалари талабаларини меъёрий- ҳужжатлар билан таъминлаш тўғрисида”ги № 114 - сонли буйруғи. 6. Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг 2015 йил 10 январдаги “Вазирлар Маҳкамасининг “Олий таълимнинг Давлат таълим стандартларини тасдиқлаш тўғрисида” 2001 йил 16 августдаги 343-сон қарорига ўзгартириш ва қўшимчалар киритиш ҳақида”ги № 3-сонли Қарори.

7. Ўзбекистон Республикаси Жиноят просессуал Кодекси. 1994 йил 22 сентябрдаги 2013-XII-сон Қонун билан тасдиқланган . III. Махсус адабиётлар. 1. Абрамова Г.С . Возрастная психология: Учебное пособие для студентов вузов.-М., “Изд-во” 2000.- 621с 2. Крыско В.Г. «Психология и педагогика» М.: Харвест – АСТ 2000 3. Сапогова Е.Е. “Психология развития человека” М., 2001. 4. Зимняя И.А . Педагогическая психология: Учебник для вузов. –М., “Изд-во” 2002.-384с 5. Давлетшин М.Г. ва бошқалар «Ёш даврлари ва педагогик психология» Т.: ТДПУ 2004 йил 6. Реан А.А., Бордовская Н., Розум С. «Психология и педагогика» СПб.: Питер 2007 7. Нишонова З.Т, Алимова Г.Қ. “Болалар психологияси ва ўқитиш методикаси” Т., 2006 йил 8. Ғ озиев Э Онтогенез психологияси. Т 2010 9. Детская практическая психология под ред. Т.Д Марцинковской.-М., “Изд-во” 2000.-255с 10. Петерс В.А. «Педагогическая психология (в вопросах и ответах)» М.: 2000 11. Хрестоматия «Психология зрелости» М.: Самара 2003 12. Ибрагимова Х.И. ва бошқалар “Педагогик психология” Т., 2009 йил Электрон таълим ресурслари: 1. http: www.Iib.psixology.msu.ru 2. http: www.Iib.psixology.ru 3. http: www.Iib.psixology.rin.ru 4. http: www.Iib.psixology.narod.ru 5. http: www. ziyonet.uz . 6. http: buxdu.uz/ .

Похожие

“Шахс психодиагностикаси” мавзусини ўқитишда замонавий технологиялардан фойдаланиш жараёни

Суд психологик экспертизаси мавзусини ўқитишда замонавий технологиялардан фойдаланиш

Шахс психодиагностикасида проектив методикалардан фойдаланиш мавзусини ўқитишда инновацион технологиялар

“Оила психологиясининг бугунги истиқболлари” мавзусини ўқитиш технологияси

“Ўсмирлик даври психологияси” мавзусини ўқитиш методикаси