O’zbek tilida insonning xarakter xususiyatlarini bildiruvchi sifatlar tahlili - Педагогиka - Дипломные работы

O’zbek tilida insonning xarakter xususiyatlarini bildiruvchi sifatlar tahlili

Загружено в:

29.09.2019

Скачано:

0

Размер:

45.7880859375 KB

O’zbek tilida insonning xarakter xususiyatlarini bildiruvchi sifatlar tahlili MUNDARIJA KIRISH ………………………………………………………………………………………… 1 BOB. SIFATLARNING LEKSIK-SEMANTIK, MORFOLOGIK VA SINTAKTIK XUSUSIYATLARI. 1.1. O’zbek tilida sifatlarning ma’noviy guruhlarga ajratilishi va Leksik-semantik va sintaktik xususiyatlari…………………………………… 1.2. Xarakter-xususiyat bildiruvchi sifatlarning o’ziga xos xususiyatlari………………………………………………………………………………… 2 BOB. XARAKTER-XUSUSIYAT BILDIRUVCHI SIFATLARNING GENDER TAVSIFI 2.1 Erkak jinsiga nisbatan qo’llaniluvchi xarakter-xususiyat bildiruvchi sifatlar……………………………………………………………………………………… ……… 2.2. Ayol jinsiga nisbatan qo’llaniluvchi xarakte-xususiyat ifodalovchi sifatlar……………………………………………………………………………………… ……… 2.3. Har ikkala jinsga nisbatan ham qo’llaniluvchi xarakter-xususiyat bildiruchi sifatlar……………………………………………………………………………….. XULOSA FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI KIRISH 2

Mavzuning dolzarbligi : Har bir xalqning tili uning tarixiy taraqqiyoti davridagi eng noyob va milliy boyligidir. Tilda xalqning taqdiri, yashash tarzi, ma’naviy boyligi aks etadi. Til millat ruhining betakror va hech zamonda xira tortmas ko’zgusidir. Har bir tilde shu til egasi bo’lgan millatning saviyasi, ruhiyati yorqin ifodasini topadi. Shusababli har bir xalq ona tilining sofligi, rivoji va kamoloti uchun qayguradi. Prezedentimiz I. A. Karimov bu borada shunday deydi: “Jamiki ezgu fazilatlar inson qalbiga , avvalo ona allasi , ona tilining jozibasi bilan singgadi … Ona tili bu millatning ruhidir . O’z tilini yo’qotgan har qanday millat o’ligidan judo bo’lishi myqarrar . Hozirgi davr o’zbek tilshunosligi tadqiqotchilaridan ko’pgina yangiliklarni, ilmiy izlanishlarni, zamon bilan hamnafas bo’lishi uchun ezgu ishlarni kutyapdi Bunga javoban o’zbek tilshunosligida aniqlangan lisoniy umumuiyliklarni nutqiy voqelanishini tekshirishga, undan amaliy foydalanish samaradorligini oshirish , qo’llanilish doirasini kenggaytirish muommolari bilan shug’ullanishga kirishish kundan kunga oshib bormoqda . Grammatikaning ajralmas bir qismi bo’lgan o’zbek tili morfologiyasida boshqa so’z turkumlari qatori sifat ham katta o’rin egallaydi. Sifat o’zbek tilida o’zining leksik-grammatik xususiyatiga ko’ra mustaqil so’z turkumi sifatida ajratilgan. U so’z turkunining ko’p qirralari bo’yicha bir qator ishlar amalga oshirilgan . Ammo inson xarakterini ifodalovchi sifatlar ularning leksik-semantik, gender xususiyatlari haqidagi fikirlarni yetarli deb bo’lmaydi. Qolaversa sifat leksemalarini tadqiq etishda zamonaviy tilshunoslikdagi eng ilg’or usullardan , xususan, inson xarakterini ifodalovchi sifatlar, ularning gender xususiyatlarini o’rganish bugungi kun tilshunosligining asosiy masalalaridan bo’lib qolmoqda. Bunday holatlar mavzuning dolzarbligini belgilab beradi albatta. ILMIY IZLANISHNING MAQSAD VA VAZIFALARI : O’zbek tilida insonning xarakter-xususiyatlarini ifodalovchi sifatlarni o’rganish, ularning gender xususiyatlarini ochib berish. Yuqoridagi maqsadlarni amalga oshirishda quyidagi masalalarni hal etish lozim bo’ladi. -O’zbek tilida sifatlarning m’noviy guruhlarga ajratilishi, leksik-semantik va sintaktik xususiyatlariga munosabat bildirish. -Xarakter-xususiyat bildiruvchi sifatlarning o’ziga xos xususiyatlarini o’rganish . 2

-Xarakter-xususiyat bildiruvchi sifatlarning gender tavsifini ochib berish. MAVZUNING O’RGANILISH DARAJASI : Tilshunoslikda sifat turkumiga oid so’zlarning o’rganilishi o’ziga xos tarixga ega N. K. demetriyev, A. P. Yakubinskiy, L. N. Xo- ritonov , P. M. Milioranskiy, M. A. Kazembek, A. N. Kononov ,A. M. Shcherbak singari turkiyshunos olimlar sifatlarning o’ziga xos Grammatik katigoriyalarga ega ekanligi , yasalish va otlashish xususiyati, gap tarkibidagi sintaktik vazifasi haqida muhum fikr mulohazalar bildirganlar. O’tgan asirning 20-yillarida o’zbek tili masalalariga bag’ishlangan M. M. Fax- riddinovning “Turkcha qoida” Elbekning ‘Bitik yollari “, Shorasul Zunnunning “O’zbekcha qoidalar”, Munavvar Qori, Qayum Ramazon Shorasul Zunnunning “O’zbekcha til saboqlari” kabi bir qator darslik vz qo’llanmalari nashir etilgan bo’lib , Ularda boshqa so’z turkumlari qatori sifat turkumiga oid so’zlarning Grammatik gelgilari haqida ham fikrlar bayon qilingan. Biz esa yuqoridaki ishlarga tayangan holda ish ko’rdik. TADQIQOTNING ILMIY YANGILIGI : - O’zbek tilida sifatlarning ma’noviy guruhlarga ajratilishi, leksik-semantik, va sintaktik xususiyatlariga munosabat bildirildi. - Xarakter-xususiyat bildiruvchi sifatlarning o’ziga xos tomonlari o’rganildi va izohlandi. - Xaraktet-xususiyat bildiruvchi sifatlarning gender tavsifi yoritildi. - O’zbek tilidagi xarakter- xususiyat bildiruvchi sifatlarning o’ziga xos tomoni ochib berildi, matndagi imkoniyatlari sharhlandi. TADQIQOTNING PREDMETI: Hozirgi o’zbek tilida inson xarakter-xususiyatlarini bildiruvchi sifatlar tahlili. TADIQOTNING OBYEKTI: Tadqiqotning obyekti sifatida o’zbek yozuvchi va shoirlarining asarlari, matbuot materiallari, shuningdek besh tomli “ O’zbek tilining izohli lug’ati”, “O’bek tilining etimalogik lug’ati” kabi manbalardan foydalanilgan faktik dalilar xizmat qiladi. TADQIQOTNING ILMIY AHAMIYATI. 2

Ish nazariy jihatdan insonning xarakter-xususiyatlarini bildiruvchi sifatlarga xos holatlarni chuqurroq anglashga asos yaratdi. Amaliy jihatdan esa turli o’quv qo’llanmalar, konspektiv kurslar, lug’atlar tuzishda, shuningdek, O’zbek tilshunosligida sifatlarning ma’noviy guruhlari haqida qo’llanmalar yaratuvchilar uchun material bo’lib xizmat qiladi. 1BOB. SIFATLARNING LEKSIK-SEMANTIK , MORFOLOGIK VA SINTAKTIK XUSUSIYATI. 1.1 O’zbek tilida sifatlarning leksik- semantik xususiyatlari va ma’noviy guruhlarga ajratilishi. O’zbek tili morfologiyasida boshqa so’z turkumlari qatori sifat ham katta katta o’rinni egallaydi va o’zining leksik-grammatik hamda semantik xususiyatlariga ko’ra mustaqil so’z turkumi sifatida ajratilgan. Sifat so’z turkumining ko’p sohalari ustida dessertatsiyalar yoqlandi, ilmiy maqolalar yozildi. Ayniqsa, kiyingi yillarda sifar semantikasi , stilistik xususiyatlarini o’rganishga e’tibor kuchaydi. XX asirning 40-50 yillarida bir qator olimlar tomonidan leksik ma’noning component strukturasi haqidagi fikrlar ilgari surildi . G. Xoller va J. Maksis rang ifodalovchi leksemalarni o’rganar ekanlar, ular o’z tadqiqotlarida ma’noning semantik komponentlarini darajalaydilar. O’zbek tilshunosligida leksik ma’noni komponentlardan iborat ekanligini dastlab Shavkat Rahmatillayev , I qo’chqortoyev, R. Yunusovlarning ishlarida ilgari surulgan. Uni tadqiq etishga bag’ishlangan yirik hajmdagi asarlar maydonga keldi. Shu tariqa semaseologiya Tilshunoslikning barcha sathlarida o’z o’rnini topa boshladi . Tadqiqot ishimizda semantika haqida gap borar ekan, avvalo semema va uning tarkibiy qismlariga to’xtalishni lozim topdik. Narsa shakl va mazmun yaxlitligidan iborat leksik butunlik bo’lgani kabi ieksema ham tashqi va ichki jihatdan tashkil topadi. Leksrmaning tashqi qobig’I nomema deb ataladi. Nomema deganda leksemaning moddiy tomonini tashkil etgan fonemalar hosilasi- nutq tovushlari nazarda tutiladi. Leksemaning ichki, mazmuniy tomoni sememe diyiladi. Semema ongda aks etgan narsa, belgi, harakat kabi tushunchaning leksemada mujassamlashgan ko’rinishi. 2

Boshqacha aytganda, semema leksemaning ichki jihati. Tilshunoslikda sememani tashkil etuvchi unsure sifatida sema ajratiladi. Semema tarkibidagi sema bir xil emas. Sema mohiyatiga ko’ra uch xil bo’ladi. 1. Atash semasi ( denatativ sema ) 2. Ifoda semasi ( konatativ sema) 3. Vazifa semasi (funksianal sema ) Atash semasi borliq bilan ifoda semasi so’zlovchining munosabati bilan, vazifa semasi esa leksemaning lison va nutqdagi roli bilan belgilanadi. Ifoda semasini matndan tashqarida smas, balki matn doirasida chuqurroq his etemiz. Darhaqiqat, qizlarning oy, moh, quyosh, oltin, kumush, yoqut, gavhar, gul; yigitlarning chinor, burgut, arslon, sher va hokazolarga nisbatan berilishi ifoda sema bilan bog’liq . Quyidagi misollarga e’tibor beraylik: Qo’lim tegmay to’kilgan qizg’aldog’im, Endi seni izlab qaydan toparman. (M. Yusuf ) Yoki: Kel ovqatingni yeb ol, arslonim. ( H. Nozir ) Bularda moh, ya’ni oyning yorug’ligi, qizg’aldoqning nozikligi, qo’l tegishi bilan to’kilib ketishi, arslonning kuchliligi, qatiyatliligi ma’no ko’chirilishiga asos bo’lib xizmat qilib kelgan. Xullas so’zning atash va ifoda semasi biri ikkinchisi bilan uzviy aloqada bo’ladi . Har qanday ifoda sema atash semadan o’sib chiqqan bo’ladi. Har qnday ifoda semani konototiv ma’noni chuqur anglash, undagi nozik ma’noni his qilish uchun avvl denotative ma’no ( bosh ma’no, atash ma’no, o’z ma’no, asil ma’no ) ni undagi asl ma’no ifodasini chuqur anglash talab etiladi. Shundagina konatativ ma’noni tushunish, undan o’rinli foydalanishga zamin yaratadi. So’z turkumlari tizimida o’zining sermahsul va qo’llanilish doirasi bilan ajralib turadigan sifat so’z turkumining atash ma’nosi predmet, voqea- hodisa, holat va qisman ish-harakatning belgisini bildirishdir. Belgining o’zi bir necha xil bo’ladi. Mana shu jihatdan kelib chiqqan holda sifatni quyidagi ma’noviy guruhlarga ajratamiz: 2

1. Xuxusiyat bildiruvchi sifatlar . Narsa va mavjudodlarning xarakter xususiyatlarini ifodalashda keng qo’llanadi: yoqimtoy, badjahl, muloyi, dilkash, yaxshi , yomon, loqayd kabi . Xarakter xususiyat ijobiy yoki salbiy bo’lishi mumkun. 2.Holat bildiruvchi sifatlar . Narsa va mavjudodlarning holat yoki vaziyatini belgi sifatida ifodalaydi. Holat bildiruvchi sifatlar o’z o’rnida yana ichki guruhlarga bo’linadi. a) Tabiiy holat bildiruvchi sifatlar: go’zal, mo’min, o’ktam, cho’loq bukri. b) Jismoniy holat bildiruvchi sifatlar: xafa, g’amgin , ma’yus, bardam, baquvvat , tetik, yosh. d) Ruhiy holat bildiruvchi sifatlar: xafa, g’amgin, ma’yus, xursan, shod. e) Iqtisodiy holat bildiruvchi sifatlar: boy, badavlat, kambag’al, nochor. f) Harorat holatini bildiruvchi sifatlar: iliq, salqin, sovuq, issiq. g) Tozalik holatini bildiruvchi sifatlar: toza, ozoda, kir, musoffo, isqirt. h) Eskilik, yangilik holatini bildiruvchi sifatla: yagi, eski, ko’hna, juldur. i) Ho’l quruq holatini bildiruvchi sifatlar: ho’l, quruq, nam, namxush. j) tinch va notinch holatni bildiruvchi sifatlar: tinch, jim, jimjit, sokin, osuda, osoyishta, bezovta. k) Yetilganlik holatini bildiruvchi sifatlar: xom, pshiq, g’or, puxta. 3.Shakl bildiruvchi sifatlar . Bu turdagi sifat narsa va predmetning tashqi ko’rinishini ifodalaydi: novcha, yassi, uzunchoq, dumaloq, yapaloq, aylana. 4. Rang- tus bildiruvchi sifatlar : oq, qora, qizil, pushti, sariq, zangori. 5. Maza- ta’m bildiruvchi sifatylar: shirin, achchiq, nordon , taxir, sho’r. 6.Hid bildiruvchi sifatlar: xushbo’y, badbo’y, qo’lansa. 7. O’lchov bildiruvchi sifatlar: keng, tor, uzun, yaqin, katta, og’ir. 8.O’rin bildiruvchi sifatlar: I chki, tashqi, devoriy, qishloqi. 9. Payt bildiruvchi sifatlar: kuzgi, yozgi, qishki, chillaki, ertapishar. Belgi ifodasi nafaqat sifatlarga, balki, boshqa so’z turkumlariga ham xosdir. Masalan , ot ham matnda sifat kabi belgi ifodalashi mumkun: shakar qiz, oltin soat, zilol suv va hokazo. Ayrim sifat xarakteridagi olmoshlar ham sifat kabi belgi ifodalashi imkoniga ega: hamma o’quvchi, barcha xalq, hech bir inson. Ravish belgi 2

bildirishiga ko’ra sifat bilan mushtaraklik hosil qiladi, ya’ni ravish ham sifatlardek predmetning belgisini ifodalab keiadi: mardona jang, do’stona uchrashuv, beto’xtov harakat va hakozo. Sifat so’z turkumining o’ziga xos lingvistik xususiyatidan biri uning polisemantik xususiyatidir. Polisemantika bu formal tilshunoslikda bir ma’noli va ko’p ma’noli so’zlarni farqlaganligi kabi nazariy leksikologiyada bir sememali va ko’p sememali leksema farqlanadi. Nutqda qo’llangan so’z har doim bir ma’noli, chunki so’z leksemaning bir martalik ko’rinishi bo’lib, u leksemaga zid ravishda betakrorlik tabiatiga ega. Leksema bir tushunchani ifodalasa , u bir sememali leksema diyiladi. Masalan, kchik leksemasi bir tushunchani tushunchani ifodalaydi va shu sababli bir sememali leksema hisoblanadi. Ammo nutqda leksema ko’chma qo’llanishda xar-xil tushunchalarni ifodalayverishi mumkun, lekin ma’no va tushuncha orasidagi munosabat ijtimoiy shartlanganlik va barqarorlik kasb etmasa, leksemaning ko’p sememaliligi haqida hukm chiqarib bo’lmaydi. Jamiyat taraqqiy etishi bilan nutqiy hosila ma’no vaqtincha ifodalagan tushunchasi bilan doimiy aloqadorlik kasb etib, bora – bora barqarorlashib boradi va hosila nutqiy ma’no lisoniylashadi. Nutqimizda shunday so’zlar borki, tadrijiy taroqqiyot davomida o’zida sifatlovchilik xususiyatini singdira brogan. Bu holni ya’ni bir turkumga oid so’zlarning boshqa turkum xususiyatlarini o’zida paydo etishini analogiya hodisasi sifatida belgilaydilar. Bu esa yondosh turkum so’zlari orasida ko’p kuzatiladi. Ot turkumiga oid bir qator so’zlar, sifat turkumiga oid so’zlar bilan yonma-yon “ yashashi “ natijasida sifatlik xususiyatlariga ham ega bo’lganligiga guvoh bo’lamiz . Jumladan asal, shakar kabilarni bunga misol qilib keltirishimiz mumkun. Bu kabi so’zlardagi maza - ta’m belgisi ushbu so’zlarning sifatlar sari siljishiga ham zamin yaratgan. Bir guruh sifatlar borki ularning umumiy ma’nosi asosida kishi ismlari yuizaga kelgan. Sifat asosida hosil bo’lgan atoqli otlarning ma’no ifodasi bo’yicha aytilgan fikrlar fanda munozaralidir. 2

Sifat asosida paydo bo’lgan kishi ismlarini quyidagi guruhlarga bo’lib tadqiq etish mumkun: 1. Xususiyat sifatlari asosida shakllangan atoqli otlar: kuzan, Bayri, Chuvar, Bakir, Chaqqon, O’ktam, Daler. 2. Rang-tus sifatlari asosida shakllangan atoqli otlar: Qorajon, Oqqiz, Sariboy, Qoraqiz, Qoracha. 3. Holat sifatlari asosida shakllangan atoqli otlar: Uljon, To’qboy, Toshbotir, So’lim, Suyarbek, Olqinboy, Yorqin, Gajir. 4. Shakl- korinish asosida shakllangan atoqli otlar: Do’mboqoy, Oyday, Oydona, Oycha. 5. Maza - ta”m bildiruvchi sifatlar asosida shakllangan atoqli otlar: Chuchuk, Shirinoy, Laziz, Bolbibi, Bolqiz. 6. Hajm- o’lchov sifatlari asosida shakllangan atoqli otlar: Kattabek, Uzoq, Uzun, Mitti, Mittigul, Ortiq. Ko’rinadiki so’z ma’no imkoniyati grammatikani belgilashda ham o’ziga xos o’rin tutadi. Xulosa qilib shuni aytish lozimki tilshunoslikda alohida ahamiyat kasb etgan polisemantika sifatlarda ko’p uchraydigan hodisa bo’lib nutqimiz boyligiga o’z hissasini qo’shib kelmoqda. Sifatlarning morfologik xususiyati . Sifatlar o’ziga xos quyidagi morfologik xususiyatlarga ega. a) Sifatning eng asosiy morfologik xususiyati uning yasalishidir. Sifatlar ikki usul bilan yasaladi: affiksatsiya va kompozitsiya. Sifat yasovchi qo’shimchalar miqdori ellekka yaqin. b) Sifatning mihum yana bir morfologik xususiyati uning belgini qiyoslab darajalab ko’rsatishidir. Sifatlarning quyidagi darajalari bor: oddiy daraja, qiyosiy daraja, orttirma daraja, ozaytirma daraja. 1. Oddiy darajadagi sifatlarda beigi boshqa predmetlardagi xuddi shunday belgiga qiyoslanadi. Bu daraja belgining odatdagi me’yorda ekanligini ko’rsatadi. U maxsus ko’rsatkichlarga, ( qo’shimchalarga ) ega emas. Masalan, keng ko’cha, yashil barg, yaxshi odam. 2

2. Qiyosiy daraja predmetdagi xuddi shunday belgidan ortiq ekanligini ifodalaydi. Qiyosiy daraja oddiy darajadagi sifatga -roq qo’shimchasini qo’shish yoki sifatdan oldin bir-biridan, undan ham, yanada so’zlarini keltirish bilan yasaladi. Masalan, olma daraxti shaftoli araxtidan balandroq. Bir biridan go’zal. Bundan ham battar. Yanada kuchli. 3. Orttirma darajadagi sifatlar belgining bir predmetga nisbatan boshqa bir predmetda eng ko’p ekanligini ko’rsatadi . U quyidagi usullar yordamida hosil qilinadi. - Morfologik usul: a) So’zning birinchi bo’g’ini ajratilib unga keyingi bo’g’indagi birinchi undosh qo’shiladida yopiq bo’g’in hosil qilinadi . undan keyin to’liq shakli takrorlanadi: dum-dumaloq , pak-pakana; b) so’sning oldingi ikki tovushi ajratilib, unga p, m, tovushlaridan biri qo’shiladi va undan keyi so’zning o’zi takrorlanadi: yap-yangi, ko’m-ko’k. d) So’zning birinchi bo’g’inidan keyin -pa shakli qo’shiladi: soppa-sog’, toppa-to’gri. - Leksik usul . Bu usul bir necha turga bo’linadi . a) M’noni kuchaytiruvchi so’zlar qo’llanadi. Masalan, juda, eng, g’oyat, nihoyatda, bir, biram, tim, naq, zab, behad, benihoya, cheksiz, nihoyasiz, beqiyos. Nosirov qabulxonada hurmat yuzasidano’rnidan turayotgan yordamchisi – yigirma ikki yoshlardagi baland bo’yli, xushqomat,juda nozikqizga salom beribkabinetga kirib ketdi. ( A. Q. “Sinchalak” ). - Takroriy juft so’zlar vositasida. Kamol baquvvat tishlari bilanyong’oqlarni qars-qurs chaqib, oltin rangli barmoqday – barmoqday mayiz bilan yeya boshladi. (Oybek) - Turli so’z birikmalari, iboralar vositasida ma’no orttiriladi. Ellik yoshlardagi haddan ziyod cho’tir bir kishi Karavattan oyoqlarini tushurib yotardi. (Oybek) - Leksik- semantik usul. Bunda belgi bildiruvchi so’zlardan oldin yoki ular o’rnida boshqa turkumdagi so’zlar qo’llanadi: zahar (garmdori) olov ( bola ) - Fonetik usul. a) Unlilar cho’zib aytiladi: tooza, chuquur; b) undoshlar ikkilanadi: tekkis, mazza, yummshoq. 4. Ozaytirma daraja. Belgi darajasining meyorga yetmaganligini, me’yordan pastligini ifodalaydi. Ozaytirma daraja quyidagicha hosil bo’ladi: 2

a) Qo’shimchalar yordamida: oqish, qizg’ish, qoramtir, -roq qo’shimchasi ham ozaytirma darajani ifodalashi mumkun ( bunda bir narsadagi belgi boshqa narsadagi shunday belgiga qiyoslanadi: eskiroq). b) Sifatdan oldin yarim, nim, och, xiyol, sal, aytarli, uncha, uqadar… emas so’zlarini keltirish bilan: yarim ochiq eshik, uncha katta emas. Sifat darajalarini yasovchi qo’shimchalarning sinonimiyasi . -(i)mtir kabilar predmetlar belgisining kamligini ko’rsatadi, -roq qo’shimchasiga ma’nodosh bo’ladi. Agar -roq orqali shakllangan sifatlarda boshqa vositalar ham bo’lsa ( -dan, ko’ra, nisbatan, qaraganda va b. ) belgining ortiqligi anglashiladi: - Sendan ortiq nima bor, yulduz? - Onalar mehri. Sifatlar tuzilishiga ko’ra to’rt xil bo’ladi. Sodda sifatlar: a) Sodda tub sifatlar: shirin, oq, qora, baland, mo’rt, tor, keng va hokazo. b) Yasama sodda sifatlar: ishchan, devoriy, maqtanchoq, noo’rin, sezgir vahokazo. Juft sifatlar: a) Har ikkala qismi yakka holda ishlatiladi: 1. Qisimlari o’zaro sinonim: aql-hushli, ajoyib-g’aroyib, boy-badavlat, och- nahor, ola-chipor. 2. Qismlari o’zaro antonym: achchiq-chuchchuk, baland-past, issiq-sovuq, tanish-notanish, uzoq-yaqin. 3. Qisimlarining ma’nosi yaqin: ijtimoiy-siyosiy, kuydi-pishdi, mosh-guru с h, mo’min-qobil, soya-salqin va boshqa. d) Bitta qismi yakka holda ishlatiladi: aralash-quralash, achchiq-tizziq, burma- churma, bo’ltak- so’ltak , yengil-yelpi. e) Har ikki qismi yakka holda ishlatilmaydi: aji-buji, almoyi-aljoyi, apoq- chapoq, dali-g’uli, zim-ziyo va boshqa. Takroriy sifatlar: yaxshi-yaxshi, katta-katta, shirin-shirin, burda-burda, yo’l- yo’l. Qo’shma sifatlar: 1. Sifat+ ot; yapaloqyuz, xomkalla, sho’rpeshona, kaltafahm, ochofat, maydagap 2

2. Ot+sifat; boshqorong’u,yoqavayron, jig’ibiyron, tepakal, xonavayron va boshqa. 3. Ot+ot ; bodamqovoq, sheryurak, darveshsifat, devqomat, dilozor, dilorom. 4. Ravish + ot; hozirjavob, kamgap, kamsuxan. 5. Fe’l+fe’l; yebto’ymas. 6. Ravish+ fe’l; tezpishar, kechpishar, cho’rtkesar. 7. Olmosh+ot; o’zboshimcha. 8. Ot+fe’l: tilyog’lama, gadoytopmas, tinchliksevar. 9. Olmosh+sifat: O’zbilarmon. 10. Son+ot: ikkiyuzlamachi, qirqyamoq. Sifatlarning otlashuvi esa uning gapda ot bajaradigan sintaktik vazifada kelishidir . Sifatlanmish tushurib qoldirilsa, sifat o’sha otning shakily belgilarini qabul qiladi, hamda ularning sintaktik vazifasini bajaradi. a) Ega bo’lib keladi: Yaxshi oshini yer, yomon - boshini. b) Qaratqich aniqlovchi bo’lib keladi. Saxiyning ehsoniga baxlning boshi og’rir. c) To’ldiruvchi bo’lib keladi. Yaxshidan adashma, yomonga yondashma . d) Undalma bo’lib keladi. Azizim, dunyoga bevaqt kelibmiz. Sifatlar ba’zida qiyosiy daraja shshaklida ham otlashib keladi: O’qituvchi bolalar orasidan chaqqonroqlarini tanlab ola boshladi. Sifat sintaksisda , asosan, sifatlovchi aniqlovchi, ot-kesim, shuningdek, tarz(ravish) holi bo’lib keladi. Otga xos katigoriyani olsa, boshqa gap bo’laklari bo’lib keladi. a) Bechoralarga yordam berish kerak (Hamaz ); b) Sifatlovchi aniqlovchi vazifasida keladi: Ochil buva o’tkir, qora ko’zli, serqosh chiroyli yigit bolgan. (A. Muxtor ); c) Sifat ot kesim bo’lib keladi: Gul qizi. Devor oq; d) Sifat ravish holi bo’lib keladi: U qiziq kular ekan. Qobil bobo dardli xo’rsindi. ( A . Qahhor ). Xullas, so z turkumlari tizimida sifat o’ziga xos o’ringa ega. Bu turkumga oid so’zlar uzoq tarixiy taraqqiyotni kechirgan. Sifat so’zlar atash ma’nosiga ko’ra belgi, aniqrog’i, turg’un , barqaror belgi ifodasiga ega. Bu turkum so’zlar polisemiyaga boy. Bu hol ham uning uzoq tadrijiy taraqqiyoti bilan bog’liq. Sifat morfologik jihatdan yasalish tizimiga ega. Shuningdek, morfologik 2

o’zgaradi va darajalanadi. Sifat sintaktik xususiyariga ko’ra bog’li qurshovda ( matnda) o’z pozitsiyasiga ega . Sifat so’zlarning polisemantik hamda semantik-funksianal xususiyatlari alohida tadqiqotni talab etadi. Bu so’zlarning matndagi imkoniyatlari juda keng . 2

1.2. Xarakter - xususiyat bildiruvchi sifatlarning o ’ ziga xos xususiyatlari . Sifat asosan predmetning qisman harakatning belgisini bildiradi. Belgi tushunchasi o’z ichiga xarakter-xususiyat, rang-tus, maza-ta’m, sakl,vazn-o’lchov kabilarni qmrab oladi. Bular sifatning ma’noviy guruhlari hisoblanib, ular ham ma’lum bir semantic va grammatik xususiyatlarga asoslanadi. Shunday sifatlarning ma’noviy guruhlaridan biri xususiyat sifatlaridir. Xarakter- xususiyat sifatlari insonning turli xil belgi xususiyatlarini, ya’ni uning axloqiy, intelektual, ijtimoiy belgilarini, shaxsiy xarakterlarini, narsa va mavjudodning xarakter-xususiyatlarini ifodalashda ko’p qo’llanadigan so’zlardir. Bunday sifatlar ijobiy va salbiy yoki neytral holatda bo’lishi mumkun: a) Insonning xarakter-xususiyatiga xos ijobiy sifatlar : muloyim, odobli, chapdast, chaqqon, abjir, ziyrak, mo’min, sodiq, mohir, pok, sipo, o’ktam, asil, quvonch, ozoda, sof, yaxshi, dadil,xushmuomala, rostgo’y, mehribon va boshqalar. b) Kishilarga xos salbiy xarakter- xususiyatni bildiruvchi sifatlar ko’pincha ijobiy xususiyatlarni bildiruvchi sifatlarga antonym bo’ladi: zolim, nokas, toshbag’ir, shavqatsiz, quv, ayyor, muttaham, gayir, tannoz, takabbur, o’jar, xudbin va boshqalar. Kishilarga xos salbiy va ijobiy xususiyatlarini ularning gap-so’zini, o’y-niyatini, yoki tana a’zolarini sifatlash orqali ham bildiriladi. Hoji bobo har gapda bir maqol to’qiydigan ezmaroq tabiatli bir kishi bo’lsa ham, qo’li anchagina ochiq, xususan, hisobga no’noqroq odam edi. ( G’. G’ulom ) Xarakter-xususiyat sifatlarining yana shundaylari borki, ularda ijobiylik va salbiylik yaqqol ko’rinib turmaydi. Matndan ularning ma’nosini anglab olish mumkun. Masalan, dovdir, loqayd, sho’x, mahmadona, sinchkov, mag’rur, indamas, o’jar, shaddod, topori va boshqalar. Loqayd odam birikmasida loqayd sifati salbiy munosabat ifodasi uchun qo’llangan bo’lsa, “Uni noo’rin koishlariga ham loqayd turib berdi” misolida esa ijobiy semasini namoyon qilgan. Xarakter-xususiyat sifatlari, odatda inson ruhiyati, xarakteri bilan bog’liq belgilarni bildirib keladi. Xarakter- xususiyat sifatlari tarkibiga abjir, ajib, azaliy, aziz, ayyor, banbin, badjahl, badiiy, badnafs, badrashk, baynalminal, balandparvoz, battol, 2

vazmin, vaysaqi, vatanparvar, vafodor, daydi, dangasa, yebto’ymas, ochofat, parishonxotir, yovvoyi, zabardast, zakiy, kamgap va boshqalar mansub. Xarakter- xususiyat sifatlaridan bir turkumi inson, predmet va hayvonlarning xarakter xususiyatini ifodalashda umumuiy qo’llanadi, bir turkumi esa faqat inson xarakteri yoki predmet xossasini ifodalashga xos bo’lib qolgan. 1. Insonning xarakter- xususiyatini belgilovchi sifatlar: a) ijobiy sifatlar muloyim, odobli, chabdast, chaqqon, abjir, ziyrak, mo’min, sodiq, yuvosh, mohir, pok, sipo, mehribon va b. b) Kishiga xos salbiy xarakter-xususiyatlarni bildiruvchi sifatlar, ko’pincha ijobiy xarakter- xususiyatlarni bildiruvchi sifatlarga antonym sifatida qo’llanadi, ya’ni bu sifatlar kishining yoqimsiz, yaramas xususiyatlarini ifoda etadi: zolim, nokas, tashbag’ir, shavqatsiz, quv, ayyor, muttaham, rasvo, ablah, dog’uli, uquvsiz, o’jar va boshqa. Kishi xarakter- xususiyatyini berishda yuqorida zkir qilingan sifatlardan tashqari boshqa turkumdagi (shakl, holat, maza-ta’m, rang-tus, bildiruvchi) sifatlardan ham foydalanadi. Bunday sifatlovchilar orqali ham kishilarga xos turli harakter- xususiyatlar ochiladi: Bir qaradi, ko’zi yomon o’tkir ekan , jonim chiqib ketayozdi. ( O’zbek xalq dostonlari”) U sarbast, ziyrak harakatlari dadil, so’zlari o’tkir, o’rtoqlari orasida onaboshi qiz. (Oybek) v) Kishi xarakter-xususiyatiga oid yana shunday sifatlar borki , ularning ma’nosidan ijobiylik yoki salbiylik yaqqol bo’rtib turmaydi. Nutq momentiga qarab, ular har ikkala chegarasiga ham o’tib olishi mumkun 2

Похожие

Kasb hunar kolleji talabalarida kommunikativlik va tashkilotchilik

Ta’limiy lug‘atlar va ularni yaratish tamoyillari

Chet tilida kommunikativ faoliyatning Psixolingvistik, lingvodidaktik xususiyatlari

Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarini jismoniy tarbiya darslarida egiluvchanlik jismoniy sifatlarini rivojlantirish

Hayvonlar haqidagi ertaklarda obrazlar tarkibi va talqini