Kichik yoshdagi bolalarga estetik tarbiya berishda musiqaning o’ziga xos xususiyatlari - Педагогиka - Дипломные работы

Kichik yoshdagi bolalarga estetik tarbiya berishda musiqaning o’ziga xos xususiyatlari

Загружено в:

29.09.2019

Скачано:

0

Размер:

824 KB

Mundarija Kirish . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3 I Bob Maktabgacha ta’lim muassasalarida bolalarga estetik tarbiya berishning nazariy asoslari . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . …… … 7 I.1 MTMda b olalarni ma’na viy estetik tarbiyalashda musiqaning o’rni I.2 M TM musiqa mashg‘ulotlari da tarbiyalanuvchilar yosh psixologik xususiyatlarini e’tiborga olish ........ ................................................ 7 21 II BOB Kichik yoshdagi bolalarga estetik tarbiya berishda musiqadan foydalanish texnologiyasi …………………………………………………. 31 II.1 Kichik maktab yoshidagi bolalarga mos qo‘shiqlar va raqslar estetik tarbiya omili sifatida………………………………………………………... 31 II.2 MTMda musiqa mashg’ulotlarini sifatli tashkil etishda zamonaviy jihozlarning o’rni……………………………………………………………. II.3 MTM tarbiyalanuvchilari uchun bayram tadbirlarini o’tkazishda musiqaning o’rni………………………………….......................................... 4 6 65 Xulosa va tavsiyalar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . … . 70 Foydalanilgan adabiyotlar ruyxati . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ….. 71 Ilovalar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. 72 KIRISH «Bolalarimiz bizdan ko‘ra dono, aqlli, 0

bilimdon,sog‘lom va albatta baxtli bo‘lishi kerak.» I. A. Karimov Istiqlol sharofati bilan yurtimizda «Ozod va obod vatan, erkin va farovon hayot barpo etish» yo‘lidan borar ekanmiz, jamiyatimizning barcha sohalarida tup o‘zgarishlar amalga oshirilmoqda. O‘sib kelayotgan yosh avlodni har tomonlama mukammal inson qilib tarbiyalash hozirgi kunning eng dolzarb muammolaridan biridir. Maktabgacha yoshdagi bolalarga estetik tarbiya berishda musiqadan foydalanish, bu, kichkintoylarni yoshligidan boshlab musiqaga oshno qilib tarbiyalash demakdir. O‘z navbatida shuni aytish kerakki, maktabgacha ta’lim muassasalarida ya’ni, kichik yoshdagi bolalarga estetik tarbiya berishda musiqaning o‘ziga xos o‘rni bor. Prezidentimiz ham, “Kuy, qo‘shiqqa, san’atga muhabbat, musiqa madaniyati xalqimizda bolalikdan boshlab, oila sharoitida shakllanadi. Uyida dutor, doira yoki boshqa cholg‘u asbobi bo‘lmagan, musiqaning hayotbaxsh ta’sirini o‘z hayotida sezmasdan yashaydigan odamni bizning yurtimizda topish qiyin, desak, mubolag‘a bo‘lmaydi ” 1 - deya musiqiy madaniyatning tarbiyaviy kuchiga yuksak baho beradilar. Ajdodlarimiz ham musiqiy tarbiyaning tarbiyaviy kuchiga yuksak e’tibor bilan qarashgan. Kichik yoshdagi bolalarga berilayotgan musiqiy ta’limning sifati, samaradorligi butkul musiqa rahbari zimmasiga, uning izlanuvchanligi, fidoiyligi, o‘z mas’uliyatini qay darajada xis etishiga bog‘liq. Albatta? Bu sharafli ishda tarbiyachi ham unga ko’makdosh sanaladi. Har bir musiqa rahbari estetik tarbiya berishda o‘zi o‘qitayotgan fan yuzasidan ta’lim muassasasining tarbiyalanuvchilari shu fanlardan egallashlari lozim bo‘lgan bilim, ko‘nikma, malakalar mezoni “Uchinchi ming yillikning bolasi” tayanch dasturi talablari darajasida bo‘lishini ta’minlashi kerak. Shunday ekan kichkintoylarning estetik madaniyatini rivojlantirishda musiqaning munosib o‘rni borligini hisobga olgan holda dasturlarni shunga mos ravishda tayyorlash kerak. 1 I. Karimov Yuksak ma’naviyat –yengilmas kuch. T., Ma’naviyat, 2008. 141-b. 1

Albatta musiqa rahbarlar tomonidan maktabgacha ta’lim tizimida berilayotgan musiqiy tarbiya kichkintoylarning musiqiy iqtidorini rivojlantirish bilan birgalikda barkamol bo‘lib o‘sishlarida munosib o‘rin tutadi. Mavzuning dolzarbligi. Kichkintoylarning kelajakda estetik jihatdan yetuk bo‘lishi uchun maktabgacha ta’lim muassasalarida tasviriy san’at va boshqa fanlar qatori boshlang‘ich musiqiy tarbiya ham sifatli berilmog‘i lozim. Demak, tarbiyachi kichkintoylarni musiqaga oshno qilishda ta’limning turli usullaridan munosib foydalanishi kerak. Bolalar qo‘shiqlarini kichkintoylarga o‘rgatishda musiqa rahbari kasbiy malakalarga ega bo‘lib mashg‘ulotlar jarayonida bolalarni faollashtirish, mustaqil faoliyat ko‘rsata oladigan qilib tarbiyalashi lozim. Chunki bolalar kuy-qo‘shiqlari, raqslari kelajakda kichkintoylarni jamiyatimizga sodiq farzandlar qilib tarbiyalashda munosib o‘rin tutadi. Albatta, estetik tarbiya berishda, kichkintoylar musiqiy madaniyatini shakllantirishda musiqaning tutgan o‘rni beqiyosligini hisobga olgan holda bitiruv malakaviy ishimiz mavzusini “ Kichik yoshdagi bolalarga estetik tarbiya berishda musiqaning o’ziga xos xususiyati” deb tanladik. Bitiruv malakaviy ishimiz maqsadi kichik yoshdagi bolalarga estetik tarbiya berishda musiqaning tutgan o’rnini tatqiq qilishdan iborat. Tadqiqotimiz ob’yekti maktabgacha ta’lim muasasasalaridagi ta’lim jarayoni. Bitiruv malakaviy ishimiz predmeti . Maktabgach ta’lim muassasalari mashg’ulot lar i jarayoni. Bitiruv malakaviy ishini bajarish davomida quyidagi vazifalarni amalga oshirishga harakat qildik: 1. Maktabgacha ta’lim muassasalarida musiqiy mashg‘ulotlarni olib borilishi jarayonini o‘rganish. 2. Kichkintoylarning estetik madaniyatini shakllantirishda musiqaning munosib o‘rniga tavsif berish. 2

3. Bolalar qo‘shiqlarini o‘rgatishga quyiladigan pedagogik talablarni tahlil qilish. 4. Texnologiyalar asosida bolalar qo‘shiqlarini o‘rganishning samarali tashkil etilganlik darajalarini aniqlash. 5. Tarbiyaviy musiqiy tadbirlar vositasida kichkintoylarni musiqiy estetik madaniyatini shakllantirishga doir amaliy tavsiyalar ishlab chiqish. Bitiruv malakaviy ishimiz ilmiy farazini quyidagicha belgiladik: Kichik yoshdagi bolalarga bolalar qo‘shiqlarini o‘rgatishning usullari ularga qo‘yiladigan talablar o‘rganilsa hamda tahlil qilinsa; Musiqa rahbarlarining tarbiyachilar bilan birgalikda kichkintoylarni estetik tarbiyalashda bajaradigan funksional vazifalarini bajarishi jarayonida amalga oshiradigan funksiyalari mazmun-mohiyati ilmiy asoslansa; Kishkintoylarni estetik tarbiyalashda maktabgacha ta’lim muassasalarida olib boriladigan musiqiy faoliyatlarning o‘ziga xos xususiyatlari aniqlaniib tanlangan metodlardan mazmun mohiyatiga ko‘ra bolalar qo‘shiqlarini o‘rgatishda to‘g‘ri foydalanish ilmiy jihatdan asoslansa; Maktabgacha ta’lim muassasalarida musiquy tarbiyaning o’ziga xos xususiyatlari ilmiy jihatdan asoslansa, kichkintoylarning estetik tarbiya olishlari uchun zamin hozirlangan bo’ladi. Bitiruv malakaviy ishimiz nazariy ahamiyati tadqiqot davomida kichkintoylarning estetik tarbiya olishlariga doir ilmiy mulohazalar va qarashlar tahlili bilan yoritiladi. Tadqiqotimizning amaliy ahamiyati shundaki, izlanishlarimiz natijasida ishlab chiqilgan tavsiyalardan maktabgacha ta’lim muassasalarida va qiziquvchi talabalar foydalanishi mumkin. Bitiruv malakaviy ishimiz metodologik asosini Prezidentimiz I.A.Karimov asarlari, maktabgacha ta’lim muassasalari uchun ishlab chiqarilgan davlat talablari, “Uchunchi ming yillikning bolasi” tayanch Davlat dasturi, “Bolajon” dasturi kichkintoylarni estetik tarbiyasiga doir adabiyotlar, ilmiy qarashlar, tashkil etadi. 3

Bitiruv malakaviy ishini bajarish davomida suhbat, ko‘zatish, anketa, qiyosiy tahlil kabi ilmiy tadqiqot metodlaridan foydalandik. Bitiruv malakaviy ishimiz kirish, ikki bob, to‘rt paragraf, xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxatidan iborat. 4

I B OB. Maktabgacha ta’lim muassasalarida bolalarga estetik tarbiya berishning nazariy asoslari. I.1. MTMda bolalarni ma’naviy estetik tarbiyalashda musiqaning o’rni Mustaqil O‘zbekistonning kelajagini, ertasini yoshlarsiz tasavvur qilib bo‘lmaydi. Musiqa san’ati insonning yoshligidan unga bevosita va kuchlita’sir o‘tkazib, uning umumiy madaniy rivojida katta o‘rin tutadi. Demokratik jamiyat madaniy hayotida yanada kengroq o‘rin tutayotgan musiqa kishiga butun hayot davomida uning doimiy hamrohi hisoblanadi. Musiqa yagona san’at bo‘lib, inson yuragiga juda chuqur kirib borib, ana shu qalb tug‘yonini yorqin ifodalash qudratiga ega. Demak, ajdodlarimizga munosib avlodni tarbiyalashda musiqaning ham munosib o’rni borligi ayni haqiqat, bolani estetik tarbiyalashdek sharafli ishni to‘g‘ri yo‘lga qo‘yish bizga, ya’ni, bo’lajak kadrlar zimmasiga katta mas’uliyat yuklaydi. Musiqa – estetik tarbiya, demokratik jamiyat kishisini garmonik tarbiyalash yo‘lida olib borilayotgan ulkan ishning tarkibiy qismiga aylanmog‘i kerak. Bolalar bilan musiqali ish olib borish ayniqsa katta ahamiyat kasb etadi. Musiqa bola qalbida kuchli emotsional tuyg‘u uyg‘otadi. Prezidentimiz I.A. Karimov “Yuksak ma’naviyat – yengilmas kuch” asarida “...musiqa san’ati navqiron avlodimizning yuksak ma’naviyat ruhida kamol topishida boshqa san’at turlariga qaraganda ko‘proq va kuchliroq ta’sir ko‘rsatmoqda” 2 – deya ta’kidlaydilar. Demak, musiqa san’ati va ta’lim-tarbiyasi kishidagi insoniy fazilatlarni rivojlantirib, ruhiy poklanish va yuksalishga da’vat etadigan, insonning ichki olamini boyitadigan, iymon-e’tiqodini, irodasini mustahkamlaydigan, ijodini uyg‘otadigan qudratli botiniy kuch – ma’naviyatning yuksalishini ta’minlaydi. Musiqa yordamida uning badiiy idroki o‘sib, hissiyotini yanada boyitib boradi. Bolalarda musiqaviy idrokni o‘stirmay, ularning musiqaga mehr-muhabbatini 2 Karimov I. A. “Yuksak ma’naviyat – yengilmas kuch” T: Ma’naviyat. 2008- yil 141-b 5

yetarli darajada qiziqtirmay turib, har tomonlama jismoniy boy, ma’naviy va qat’iy ahloqiy sifatlarni tarbiyalab bo‘lmaydi. Yunon faylasufi Platonning fikricha, davlatning kuch-qudrati unda qanday musiqa, qaysi ohang va qay ritmda yangrayotganligiga to‘g‘ridan-to‘g‘ri bog‘liq. Davlat uchun insonni yuksaklikka ko‘tarishga yordam beruvchi musiqa kerak deb hisoblagan 3 . Musiqaga yoshlikdan uyg‘ongan qiziqish kishining keyingi musiqaviy rivozida kuchi ta’sir o‘tkazadi, boshqa ko‘nikma va didlarning shakillanishini ta’minlaydi, yaxshi musiqalididni tarbiyalaydi. Musiqa estetik va manaviy kayfiyatning ulkan manbayidir. Musiqaning bola hissiyoti va shakillanishiga, uning mazmuninmi tushunish va his etishga katta ta’sirini hisobga olganda haqqoniy va voqiylikni to‘g‘ri aks ettirgan musiqali asardan o‘rinli foydalanish alohida o‘rin tutadi. Musiqali obrazlar shakillanishining asosiy manbayi tabiat va kishi nutqiga mos kelishiga, atrof-olamdagi go‘zallikni idrok etishiga bevosita bog‘liqdir. Ibn Sino ham musiqaning hissiy ta’sir kuchini e’tirof etgan holda uni o‘zining meditsina kitoblarida aks ettirgan hamda ruhiy kasalliklarni davolashda shifo dasturi sifatida tavsiya qilgan. “Tib qonuni” asarida bir o‘rinda musiqaning ruhiy ta’sir kuchiga baho berib, gudakning tarbiyasidagi ahamiyatini shunday ta’riflaganlar: “Gudakning tanasi chiniqishi uchun ikki narsa zarur: biri uni asta qimirlatib tebratish, ikkinchisi onasining qo‘shig‘i (allasi). Birinchisi tanasiga, ikkinchisi – ruhiga tegishlidir” 4 . Maktabgacha yoshdagi bolalar musiqa tarbiyasi, uning taraqqiyoti timsolida yurtimizning porloq kelajagini ko’rishimiz mumkin bo’ladi. 1997 yil qabul qilingan “Ta’lim to‘g‘risida”gi Qonun hamda “Kadrlar tayyorlash Milliy dasturi”lariga asosan ta’lim sohasida, jumladan, uning birinchi pog‘onasi bo‘lgan maktabgacha ta’lim bosqichida ham katta o‘zgarishlar qilish ehtiyoji tug‘ildi. Buning uchun pishiq – puxta o‘ylangan, ma’lum maqsad va vazifalarni o‘zida mujassamlashtirgan istiqbolli dasturlar ishlab chiqildi. 3 Qodirov R. G‘. “Musiqa psixologiyasi” T: Musiqa. 2005- yil 7-b 4 Rajabov I “ Maqomlar” T: San’at. 2006-yil 18-b 6

Musiqali idrok etishning vazifasi va mazmunini aniqlash muhimdir. Bular shaxsning har tomonlama rivoji, jumladan, estetik tarbiyasi vazifalar bilan bog‘liq, umumiy maqsadlar bilan belgilanadi. Bunday vazifalar bolalarni musiqa sohasidagi faoliyatga jalb etish, badiiy musiqaga estetik idrok etishni va emotsional o‘zlashtirishni rivojlantirish, unga muhabbatni tarbiyalash, musiqali qobiliyatni o‘stirish, musiqali didni shakllantirish, bolalarda badiiy ijodkorlik iqtidorini rivojlantirishdan iborat bo‘lmog‘i kerak. Musiqaning bola hissiyoti va intilishiga, mazmuniga va his etishiga katta ta’sirini hisobga olganda, haqqoniy va voqeylikni to‘g‘ri aks ettirgan musiqali asardan o‘rinli foydalanish alohida o‘rin tutadi.Musiqiy san’at uchun odamning fikrlash va ifodalash hissiyoti asos bo‘lib xizmat qiladi. Musiqa tovush bilan hamohanglik rivojida dastlab nutq va raqs bilan bog‘liq bo‘lgan edi. Musiqa mehnat harakati ritmi bilan moslashib, bir maqsadga intilayotgan kishilarni bir- birlariga birlashtirishni osonlashtiradi. Nutq ohanglarini, mehnat jarayonlari ritmlari va musiqali ohanglarning umumlashuvi natijasida xalq musiqasi shakllanadi. Xalq san’ati manbalariga asoslangan musiqa hamisha jozibador bo‘lib, qalbda turli his-hayajonlar uyg‘otadi. Shu bilan birga, musiqada tovushlarga va tasviriy holatlarga taqlid qilish hollari bor, ammo masalaning mohiyati bular bilan belgilanmaydi. Musiqali obraz o‘zining aniq ko‘rinishi bilan bog‘liqdir. Mustaqil O‘zbekistonning kelajagi, ertangi kun taraqqiyoti egalari bo‘lmish bolalarni estetik va ma’naviy boy, tarbiyali shaxs sifatida tarbiyalash muhim masaladir. Bu maqsadni amalga oshirishda musiqaning ham alohida o‘rni va o’ziga xos xususiyatlari bor. Maktabgacha tarbiya muassasalarida musiqiy tarbiya — bu bir aniq maqsadga yo‘naltirilgan, ya’ni maktabgacha yoshdagi bolani estetik, axloqiy, aqliy rivojini amalga oshirish, bolani shaxs sifatida tarbiyalash, uni dunyoqarashini kengaytirish, o‘z iqtidorini namoyon qila olishga, estetik jihatdan musiqani tushunishga, unga ijodkorona yondasha olishga o‘rgatishdan iboratdir. Har bir bola musiqaning qaysi yo‘nalishini o‘rganishidan qat’iy nazar uning yosh xususiyatlarini, psixologik rivojini musiqa rahbari nazarda tutishi lozim.Unda 7

uzluksiz davom etadigan bir butun ta’lim-tarbiya jarayonining belgilovchi ilk turi “maktabgacha ta’lim” deb ataladi. Birgina shu yondashuvning o‘ziyoq tarbiyaga mehribonlik va adolat bilan qarashni talab etadi. Negaki, bugunki yosh avlodlarni XXI asrda kuchga to‘lib, sog‘lom, bilimli, aqlli bo‘lib jamiyatimizning faol a’zolariga aylantirishdek ulkan vazifa musiqa rahbari va tarbiyachi zimmasida turibdi. Agar kichik yoshlarimizdagi shijoatni, kuch-qudratni, bilimdonlikni hamda vatanparvarlikni musiqa yordamida uyg‘unlashtira olsak, bundanda ziyoda qudratni topa olmaymiz. Maktabgacha yoshdagi bolalarni rivojlantirish jarayoni oldiga qo‘yilgan maqsad va vazifalarning bajarilishiga erishish uchun «Uchinchi mingyillikning bolasi» tayanch dasturi va o‘quv qo‘llanma asosida amalga oshiriladi. Bundan tashqari ko‘pgina o‘quv va metodik qo‘llanmalar mavjud. Bularning asosiy maqsadlari bir yo‘lga, ya’ni estetik rivojlangan, komil insonni tarbiyalash va voyaga yetkazishdir. Prezidentimiz «Bolalarimiz bizdan ko‘ra dono, aqlli, bilimdon, sog‘lom va albatta baxtli bo‘lishi kerak» deb ta’kidlashlari bejiz emas. «Uchinchi ming yillikning bolasi» tayanch dasturi maktabgacha ta’lim bilan shug‘ullanadigan barcha muassasalar uchun bajarilishi zarur bo‘lgan tayanch dastur hisoblanadi. Tayanch dasturining pirovard natijasi maktabgacha yoshdagi bolalar ta’lim- tarbiyasiga qo‘yiladigan davlat talablarining bajarilishiga erishishdan, ya’ni maktabga jismonan, aqlan va ma’nan yetuk bolalarni tayyorlashdan iboratdir. «Uchinchi mingyillikning bolasi» dasturi bolalarni rivojlantirish va maktabga tayyorlash jarayoni quyidagi 3 yo‘nalishda amalga oshirilishini belgilab beradi: 1. Bolalarni jismonan rivojlantirish. 2. Bolalarning nutqi va tafakkurini rivojlantirish. 3. Bolalarni ma’nan rivojlantirishdir. «Uchinchi mingyillikning bolasi» milliy dasturining 3-yo‘nalishi bo‘lmish bolalarni ma’nan rivojlanishida aynan musiqa mashg‘ulotlarda bolani aqlan, jismonan va ma’nan yetuk qilib tarbiyalash ko‘zda tutiladi. Bu borada «Kadrlar tayyorlash milliy dasturi»da «Ta’lim to‘g‘risida»gi Qonun ta’lim tarbiya tizimini 8

isloh qilish yo‘lida hayotga tadbiq qilindi. San’at — kishilik faoliyatining ajralmas qismi bo‘lib, kishi shaxsi san’at vositasi yordamida va ishtirokida to‘laligicha yorqin namoyon bo‘ladi. Hozirgi kelajak avlodni estetik tarbiyalashda san’at muhim o‘rin tutadi. San’at insonparvarlik va odamiylik hamkorligi ruhida uning hissiyotini o‘stirishda yordam berib, ijodkorlik qobiliyatini rivojlantiradi. Hozirgi zamon yoshlariga estetik idroklarini tarbiyalash borasida g‘amxurlik qilar ekanmiz, san’at bilan muomala qilishdan hosil bo‘ladigan his-hayajondan uni o‘z hayoti va faoliyatida foydalana olishga o‘rgatishimiz kerak. Shu sababli estetik tarbiya tarmog‘ining ajralmas qismi sanaladi. Bolalarda kichik yoshlik chog‘idan idrok etish, his etish, turmush va san’atdagi go‘zallikni tushunish ishtiyoqi tarbiyalanadi va bu kabi go‘zallikni yaratishga intilish kuchayadi. Bolaning badiiy faoliyatga bo‘lgan qiziqishi ortadi. Unda badiiy-ijodkorlik qobiliyati rivojlanadi. Musiqiy-estetik tarbiya demokratik jamiyat kishisini garmonik tarbiyalash yo‘lida olib borilayotgan ulkan ishning tarkibiy qismiga aylanmog‘i kerak. Bolalar bilan musiqali ish olib borish ayniqsa katta ahamiyat kasb etadi. Omma orasida musiqali targ‘ibot olib bormay turib, to‘laqonli natijalarga erishib bo‘lmaydi. Musiqiy tarbiya bolalarda erta yoshdan boshlanishi kerak. Musiqa bola qalbida kuchli emotsional tuyg‘u uyg‘otadi. Musiqa yordamida uning badiiy idroki o‘sib, hissiyotini yanada boyitib boradi. Bolalarda musiqiy idrokini rivojlantirmay ularning musiqaga mehr-muhabbatini yetarli darajada qiziqtirmay turib, har tomonlama jismoniy, ma’naviy boy va boshqa sifatlarni tarbiyalab bo‘lmaydi. Musiqaga kichik yoshlikdan uyg‘ongan qiziqish kishining keyingi musiqiy rivojiga kuchli ta’sir ko‘rsatadi. Shunga ko‘ra musiqani idrok etishning vazifasi va mazmunini aniqlash muhimdir. Bular shaxsning har tomonlama rivoji, jumladan estetik tarbiyasi vazifalari bilan bog‘liq umumiy maqsadlar bilan belgilanadi. Ma’lumki, bunday vazifalar bolalarni musiqa sohasidagi faoliyatlarga jalb etish, badiiy musiqaga nisbatan estetik idrok etishni va emotsional o‘zlashtirishni rivojlantirish, muhabbatni tarbiyalash, musiqiy qobiliyatlarini o‘stirish, musiqiy 9

didni shakllantirish, qisqasi bolalarning badiiy ijodkorligi hamda iqtidorini rivojlantirish kerak. Musiqaning bola hissiyoti va intilishiga, uning mazmunini tushunish va his etishga katta ta’sirini hisobga olganda haqqoniy va voqelikni to‘g‘ri aks ettirgan musiqiy asardan o‘rinli foydalanish alohida muhim o‘rin tutadi. Ma’lumki, musiqali obrazlarning shakllanishining asosiy manbai tabiat va kishi nutqiga mos kelishiga, atrofimizdagi dunyo va undagi go‘zalliklarni idrok etishga bevosita bog‘liqdir. Shu borada musiqa mashg‘ulotlari mazmuni bolalar tomonidan bajaradigan qator faoliyatlarni taqozo etadi. Bulardan tinglash, kuylash, musiqiy ritmik harakatlar, musiqa cholg‘ularida ijro etish jarayonida bolalar ijrochiligi va ijodkorligi malakalari shakllanadi. «Kadrlar tayyorlash Milliy dasturi»ning asosiy ustuvorligidan biri – bu fanlararo bog‘liklikni yo‘lga qo‘yishdir. Musiqa — san’atning bir turi. U san’atning yana boshqa turlari bilan musiqa chambarchas bog‘liqdir. Masalan musiqa mashg‘ulotlarini raqs, she’riyat (adabiyot), badiiy san’at va san’atning boshqa turlari, undan tashqari jismoniy tarbiya, tasviriy san’at va boshqalar bilan qo‘shib olib borish nazarda tutilgan. Bu masala «Uchinchi mingyillikning bolasi» tayanch dasturi va o‘kuv qo‘llanmada ham alohida ta’kidlanadi. Bolalar ijrochiligi — kuylash, musiqiy ritmik harakatlar, musiqa cholg‘ularida ijro etish va hokazo masalalari hozirgi kunda o‘zining dolzarbligi bilan ko‘pgina pedagog-olimlarning diqqat markazidadir. Uzluksiz ta’lim tizimida musiqiy ta’lim tizimi bir necha bosqichlardan iborat. Musiqa ta’limi boshqa fanlar kabi maktabdan emas, balki maktabgacha ta’lim muassasalaridan boshlanadi va ta’lim tizimining barcha jabhalarida davom etadi. Shuning uchun biz kelajak avlodni musiqiy bilimga ega bo‘lishlariga zamin yaratar ekanmiz, ularning musiqiy-estetik tarbiyalariga alohida e’tiborimizni qaratmog‘imiz zarur. Buning uchun «Ta’lim to‘g‘risidagi Qonun» va «Kadrlar tayyorlash milliy dasturi»da ta’kidlab o‘tilganidek, nafaqat bola shaxsi, balki musiqa rahbarsi shaxsini, uning ma’naviy-madaniy qiyofasini shakllantirishimiz, milliy qadriyatlarimiz, urf-odatlarimiz, milliy-musiqiy an’analarimizga amal qilgan 10

holda bo‘lajak musiqa rahbarlarmizni yosh avlodni tarbiyalashga loyiq hamda munosib inson qilib shakllantirishimiz kerak. Albatta, boshlang’ich sinflarda ham musiqa fani kichik yoshdagi bolalar uchun eng qiziqarli fanlardan biri sanaladi. “Musiqa madaniyati” o‘quv fani da ham kichik yoshdagi bolalarni estetik tarbiyalashga alohida e’tibor qaratilub tayanch dastur ishlab chiqildi. Ushbu dasturda umumiy o‘rta ta’lim maktablarida musiqiy ta’lim-tarbiyaga qo‘yiladigan maxsus talablar ham dasturning asosiy qismlari qatoridan o‘rin olgan. Unga ko‘ra bolalarni musiqiy-estetik tarbiya uchun quyidagilarga rioya qilish kerak: - Musiqiy-estetik faoliyatni atrof muhit hamda zamon bilan hamohangligi; - Musiqaning san’at sifatida o‘ziga xos xususiyatlarini inobatga olish; - Bolalarning musiqiy rivojlanishlarida uzviylikni ta’minlash; - Bolalarning qobiliyat va imkoniyatlaridan qat’i nazar ularning musiqiy tarbiyalariga qo‘yiladigan majburiyatlar. Dasturda musiqiy tarbiyaning mazmuni va yo‘nalishlari ochib berilgan, bolalarning rivojlanishining dinamikasi begilangan, har xil yoshdagi guruhlarga minimal talablar qo‘yilgan va aks ettirilgan. Dasturning maqsadlari quyidagilardan tashkil topadi: - bolalarni quvnoq, g‘amgin, yengil va vazmin musiqani tinglashga past va yuqori registrni eshita olishga, musiqa tilini tushunishga, past ovozli va baland ovozli musiqaga mos chapak chalish orqali musiqa dinamikasini ajratishni o‘rgatish; - kattalar ketidan musiqani taqlid qilib, intonatsion mos ravishda qaytara olish; - musiqiy rahbar boshchiligida raqs harakatlarini bajarish; - kompozitorlar, musiqiy cholg‘u asboblari haqida gapirib berish orqali bolalarda musiqa san’atiga muhabbat uyg‘otish; - bolalarni musiqani diqqat bilan tinglashga o‘rgatish, yengil va oson xalq qo‘shiq hamda kuylarini musiqasiga mos ritmik harakatlar bajarib ijro etishga o‘rgatish. Musiqa sur’atiga mos chapak chalish yoki oyoq bilan jo‘r bo‘lish orqali qo‘shiqni ijro eta olish. 11

Musiqiy tarbiya vazifalari: 1. Musiqaga muhabbat va qiziqishni o‘stirish. 2. Bolalarning musiqiy tajribasini boyitish (musiqiy asarlar asosida). 3. Bolalarni oddiy musiqiy tushunchalar bilan tanishtirish, musiqa tinglash, kuylash, musiqiy ritmikasi borasida malakalarni rivojlantirish. 4. Bolalarda emotsional hisni shakllantirish. Ularda lad hissi, ritm tuyg‘usini o‘stirish va harakatni o‘tirish. 5. Musiqiy didni o‘stirish (musiqiy taassurotlar asosida). 6. Bolalarda ijodkorlikni o‘stirish (barcha faoliyatlar asosida). Tarbiyachi o’z dasturiga o‘zbek kompozitor va bastakorlarning bolalar uchun yozilgan kuy va qo‘shiqlaridan kiritishi lozim. Musiqiy asarlar bolalarning psixologik xususiyatlarini, ularning qiziqishlari va dunyoqarashlarini hisobga olgan holda tanlanishi kerak. Biz ushbu tadqiqot ishimizda maktabgacha ta’lim muassasalari musiqiy estetik ta’lim-tarbiya masalalariga hamda uni to‘g‘ri tashkil etish masalalariga to‘xtalib o‘tdik. Bitiruv malakaviy ishining ushbu paragrifida biz asosan, maktabgacha ta’lim muassasalarida musiqiy mashg‘ulotlar o‘tish orqali kichik yoshdagi bolalarni estetik tarbiyalshning maqsad va vazifalari haqida fikr yuritamiz. “Kadrlar tayyorlash Milliy dasturi” hamda “Ta’lim to‘g‘risidagi Qonun”ga tayanch sifatida maktabgacha ta’lim muassasalari uchun «Uchinchi ming yillik bolasi” dasturi 1991 yil M.SH.Rasulova tomonidan ishlab chiqildi. 2000 yilda ushbu dastur qayta nashr qilindi va unda maktabgacha ta’lim muassasalarida bolalar egallashlari kerak bo‘lgan bilim, ko‘nikma va malakalarga qo‘yiladigan talablar, zamonaviy pedagogik jarayonni tashkil etishga qo‘yiladigan talablar o‘z aksini topgan. Maktabgacha bo‘lgan davr psixologiyada ilk bolalik davri deb yuritiladi hamda bolalikning eng go‘zal va esda qoladigan damlarini o‘z ichiga oladi. Musiqa tarbiyasi bolalar bog‘chasi va umumiy o‘rta ta’lim maktablarida umumiy fanlar tarkibida o‘qitiladi. Hozirgi kun talabi maktabgacha ta’lim muassasalari oldiga musiqiy- estetik tarbiya berish borasida aniq vazifalarni qo‘yadi: 12

– bolalarni tabiat go‘zalliklarini, badiiy asarlarni idrok etish; – estetik did va hissiyotni shakllantirish; – hayotda go‘zallik tushunchasini to‘liqligicha anglashni o‘rgatish; – bolalarga badiiy ijodkorlikni shakllantirish; – bolalarda go‘zallikni o‘z hayotlariga, o‘z faoliyatlariga olib kirishni o‘rgatish va hokazo. Uzluksiz ta’lim tizimida maktabgacha ta’lim muhim o‘rin egallaydi. Hozirgi kunda maktabgacha ta’lim muassasalarining ahamiyati uzluksiz ta’limning oldingi bosqichi sifatida muhim rol o‘ynamoqda. Shuning uchun har bir fanning alohida o‘qitilish ahamiyati oshib bormoqda. Maktabgacha ta’lim muassasalaridagi har bir fanning asosiy vazifasi bolalarni fikrlash va o‘ylashga o‘rgatishdir. Musiqa san’atining ahamiyati Musiqa shunday san’at turiki, u insonlarni kechinmalari, emotsional hissiyotlari orqali birlashtiradi. Ular orasidagi aloqa vositasiga aylanadi. Bir kompozitor tomonidan yaratilgan musiqa boshqa insonlar qalbida turli-tuman kechinmalar uyg‘otishining o‘zini bir mo‘jiza deb, atash mumkin. Musiqa tarbiyasi estetik tarbiyaning tarkibiy qismi hisoblanadi. Inson shaxsini shakllantiruvchi yetakchi omillardan biri – ta’lim-tarbiyadir. Estetik tarbiya esa uning tarkibiy qismi sifatida go‘zallikning mohiyati, estetik va axloqiy hissiyotlarning birligi, san’atning xalqchilligi to‘g‘risidagi ta’limotga suyanib, Bolalarning obyektiv dunyo haqidagi bilimini kengaytiradi va chuqurlashtiradi, ijodiy qobiliyatini va iste’dodini o‘stiradi hamda ularda yuksak ma’naviy fazilatlarning tarkib topishiga yordam beradi. Odatda, estetik tarbiyaning maqsadi bolalarda estetik his-tuyg‘u va fikrlarni rivojlantirish, go‘zallikni ko‘ra bilish va ulardan zavqlana olishdan iborat, deb tushuniladi. Aslida estetik tarbiyaning maqsad va vazifalari bu bilan chegaralanib qolmaydi, Bolalarni go‘zallik va xunuklikni, yuksaklik va tubanlikni, shodlik, kulfatni anglash va ko‘ra bilishga o‘rgatadi. Estetik tarbiya umuminsoniy va milliy qadriyatlar qaror topishiga xizmat qiladi. Ayonki, tarbiya inson ongiga, his- tuyg‘ulariga, tasavvuriga, e’tiqodiga, dunyoqarashiga, xatti-harakatlariga, xulq- atvoriga ta’sir o‘tkazadi. 13

Musiqa tili barchaga tushunarli va yaqindir. Shuning uchun ham barcha xalqlar musiqalari jozibadordir. Musiqa tovush tovlanishlari orqali fikr va tuyg‘ularni aks ettiradi, hayot bosqichlarida insoniyatni to‘lqinlantirib kelgan axloqiy muammolarni bayon qiladi. Bunda musiqaning falsafiy mohiyati ham namoyon bo‘ladi. Ajoyib musiqa asarlari chuqur falsafiy mazmun bilan sug‘orilgan bo‘ladi, musiqada hayot va o‘lim, shaxs va jamiyat, ezgulik va zulm, qudrat va zaiflik kabi masalalar aks etadi. Musiqaning inson ruhiyatiga ta’sir qilishining tugallanmas imkoniyatlari haqida qadimdan musiqashunoslar, mutafakkirlar va olimlar diqqatini o‘ziga tortgan. Faylasuflar, psixologlar, pedagoglar va jamoat arboblari san’atlar ichida musiqa san’atining insonni shaxs sifatida shakllanishiga ta’sir qiladigan xususiyatlari haqida aniqlashga uringanlar. Qadim zamonlardan musiqaning, ayniqsa, uning komponentlari – ritm va kuyning inson kayfiyatiga ta’siri, uning ichki dunyosini o‘zgartirishi haqida fikrlar mavjud bo‘lgan. Musiqa san’ati estetik tarbiyaning muhim omili sifatida shaxs shakllanishiga kuchli ta’sir etadi. Oilada, bog‘chada, maktabda musiqa mashg‘ulotlarini maqsadga muvofiq tarzda uyushtirish, yosh avlodning ichki dunyosini boyitish va san’atni to‘g‘ri tushunishdagi samarali yo‘ldir. Musiqa inson his-tuyg‘ularini, orzu- umidlarini, xohish-istaklarini o‘ziga xos badiiy tilda ifoda etadi va kishining his- tuyg‘ulariga faol ta’sir etadi. Musiqa ham fan, ham san’atdir. U fizika va matematikaga asoslanadi, bu fanlar musiqani fanga aylantiradi. Lekin musiqa asariga shu fanning turg‘un tushunchasi sifatida qarab bo‘lmaydi. Chunki musiqa har doim rivojlanib turuvchi jonli san’atdir. Musiqa san’ati inson hayotining ilk yillaridanoq uning hamrohiga aylanib, umumiy madaniy rivojlanishiga salmoqli hissa qo‘shadi. Musiqa inson umrining doimiy yo‘ldoshi. Stendalning aytishiga ko‘ra, musiqa – san’at turlari ichida insonning yuragiga chuqur kirib, uning ichki kechinmalarini aks ettirishga qodirdir. «Musiqa san’atning ifodali turi tizimiga kiradi. Musiqa ham voqea- hodisalarni ifodali aks ettiradi. Ammo u me’morchilikdagi kabi fazo va moddiy ashyo o‘lchovlari bilan belgilanmaydi. 14

Musiqa ko‘rish orqali emas, balki eshitish vositasida idrok qilinadi. Musiqa mavzui o‘z xususiyatiga ega bo‘lib, inson va voqelikdagi barcha tomonlarni qamrab ololmaganligi uchun, eng avvalo, inson ichki ma’naviy dunyosini, uning tuyg‘u va kayfiyatini ifodalaydi... musiqa voqelikning his-tuyg‘uli qiyofasini yaratadi.» 5 Musiqa kayfiyat holatini ifodalashda keng imkoniyatga ega. Inson kayfiyati murakkab hissiyot bo‘lib, u hech narsa bilan bog‘lanmagan. Kayfiyat umumlashgan xususiyatga ega bo‘lib, undan ikkilamchi tomonlar chiqarib tashlanadi va insonning voqelikka bo‘lgan tuyg‘u munosabatini belgilaydigan eng muhim tomonlari ajratib olinadi. Musiqaning kuch-qudrati shundaki, u shodlanish, qayg‘urish, hayol surish, bardamlik, jasurlik, tushkunlik va shunga o‘xshash inson ruhiy holatlarini xususiy va umumiy tarzda o‘zaro bog‘liqlikda, bir-biriga singib ketishida namoyish qila oladi. Musiqa «til»i barcha qismlarning uzviy birligini, asar shaklini ifodalaydi. Shakl – musiqa mazmunining moddiy ifodasidir. Bastakor fikri, tuyg‘ulari, tasavvurlari eshituvchilarga musiqiy shakl orqali yetib boradi. Shu bois musiqa «til»ini egallashga, uning mazmun-mohiyatini anglashga, musiqadagi fikrlar, tuyg‘ular, kechinmalar boyligini o‘zlashtirishga keng yo‘l ochadi. O‘sib kelayotgan avlod uchun musiqiy tarbiyaning ahamiyatini nihoyatda buyuk ekanligini qadimiy mutafakkirlar alohida urg‘u bilan ta’kidlashgan. Kelajak jamiyat a’zosining insoniy va ijobiy fazilatlari aynan bolalikdan boshlab shakllana boradi. Aynan shu davrda musiqa ijobiy sifatlarni shakllantiruvchi vosita hisoblangan. Musiqa ashula va raqs tarkibida ham vujudga keladi va keyinchalik badiiy ijodning mustaqil turiga aylanadi, o‘ta o‘ziga xos badiiy ifoda «til»iga ega bo‘lib, maxsus ishlab chiqilgan va tanlab olingan tovushlar ana shu «til»ning manbaidir. Albatta, musiqa shaxsni shakllantirishning, uning ijobiy fazilatlarining yo‘nalishlarini o‘z-o‘zidan belgilab bermaydi. Tarbiyaviy ta’sirning eng muhim tomonlari musiqiy asarning g‘oyaviy mazmuniga bog‘liqdir. Ana shu bilan musiqiy-estetik tarbiyaning vazifalari belgilanadi. Mashhur polyak kompozitori 5 E.Umarov. Estetika T.: “O‘zbekiston”, 1995y., -210–bet 15

K.Shimanovskiy o‘zining «Jamiyatda musiqaning tarbiyaviy ahamiyati» nomli maqolasida, musiqaning tabiiy kuchi haqida gapirar ekan, – uning ikki qarama- qarshi yo‘nalishda – yaratish va buzish uchun ishlatish mumkinligini — «kerakli ishga yo‘naltirgan holda, tez oqar daryoning suvlaridan foydalanib, foydali va unumli ishlar uchun, ya’ni tegirmonni aylantirish uchun ishlatgandek, musiqa kuchidan ham unumli foydalanish kerak» 6 , – degan. Musiqaning insonga ta’siri, shaxsning va jamiyatning ruhiy hayotidagi o‘rni kompleks muammo hisoblanadi. Ushbu murakkablik va serqirralik fanga darrov kelmadi. Shu o‘rinda Asafyevning «…musiqa – bu ham san’at, ham fan, ham til, ham o‘yin» 7 –degan so‘zlarini eslash maqsadga muvofiqdir. Demak, bolalarning estetik, musiqiy hamda shaxsiy xususiyatlarini shakllantirishda musiqa san’atining o‘rni beqiyosdir. Musiqa kishiga har tomonlama ta’sir ko‘rsatar ekan: kuy va uning musiqiy ifodasi kishining hissiyotiga chuqur ta’sir qilib, unda har xil hislarni uyg‘otadi, turlicha kayfiyatlarni hosil qiladi. Qo‘shiqning matni, g‘oyaviy mazmuni faqat hissiyotga emas, balki tinglovchilarning ongiga ham ta’sir qilib, ularni hayajonlantiradi va fikrlashga majbur etadi. Kishilarda asarda aks etgan ma’naviy muammolarga nisbatan muayyan munosabat uyg‘otadi. Bunday ta’sir g‘oyat murakkab va kuchlidir. Musiqa qobiliyatini rivojlantirishning shart-sharoitlari Qobiliyat – ma’lum bir turdagi faoliyatni muvaffaqiyatli amalga oshirishning subyektiv sharti bo‘lib hisoblanuvchi shaxsning individual xususiyatidir. Qobiliyat – faoliyat jarayonida namoyon bo‘ladi. Psixologiya fanining ko‘rsatishicha, inson bolasi tayyor qobiliyat bilan emas, balki biron-bir qobiliyatning ro‘yobga chiqish va rivojlanish manbai layoqat bilan tug‘iladi. Layoqat o‘z holicha rivojlana olmaydi, uning rivojlanishi uchun qulay muhit kerak. Bola musiqaga layoqat bilan tug‘ilishi mumkin, lekin uning musiqiy xususiyatlari shakllanishi uchun qulay muhit yaratilmasa, musiqaga bo‘lgan layoqati rivojlanmay qoladi. Insonning shaxs sifatida shakllanishida yetakchi omillardan biri muhitdir. Muhit deganda kishiga ta’sir etadigan tashqi 6 Shimanovskiy K. Tanlangan maqola va xatlar. L., 1993, 80–bet. 7 Asafyev B. V. “Zamonaviy rus musiqashunoslik va uning tarixiy vazifalari”.— De Musica, 1–son. L., 19 9 6, 17– bet. 16

voqealar yig‘indisi tushuniladi. Muhit o‘z navbatida – tabiiy muhit, ijtimoiy muhit, oila muhiti va boshqalarga bo‘linadi. Insondagi musiqiy layoqatning rivojlanishi va shakllanishi uchun ijtimoiy va oila muhiti muhimdir. Inson bolasi, agar insoniy muhitga tushmay, hayvonlar muhitiga tushib qolsa, unda irsiy belgilarning ayrim biologik ko‘rinishlari saqlanadi, lekin insoniy fikr, faoliyat, xatti-harakat shakllanmaydi. Odob, axloq, fe’l-atvor – shaxsning barcha ruhiy sifatlari faqat muhit va tarbiyaning o‘zaro ta’siri asosida vujudga keladi. Bolalarning musiqa ijrochiligi malakalarini rivojlantirishdagi eng muhim shartlardan biri – ularning musiqiy qobiliyatlarini shakllantirishdir. Chunki musiqiy qobiliyatlar – musiqani ritmik his qilish, ladni his qilish, musiqiy eshitish, musiqiy xotira, musiqaga emotsional ta’sirchanlik bolalarda ijrochilik malakalarini rivojlantirish omili hisoblanadi. Pedagog N.V.Vetlugina “... musiqa kechinmalari aslini olganda doimo sensor qobiliyatga asoslanadi, chunki musiqa eng oddiy ohanglar, murakkab obrazlar va eng avvalo hissiyotlar orqali idrok etiladi va musiqiy qobiliyat rivo jlanadi”, - deb ta’kidlagan. Qobiliyatning eng yuqori darajasi – talantdir. Talant – insonga qaysidir murakkab faoliyatni muvaffaqiyatli, mustaqil va o‘ziga xos ravishda amalga oshirish imkoni qobiliyatdir.Shu o‘rinda bir narsani aytish kerak, musiqiy qobiliyati bo‘lgan barcha insonlarning avlodlari ham musiqiy qobiliyatga ega bo‘ladi, degan fikrga qo‘shilmaymiz. Ularning bolalarida musiqaga layoqat bo‘lishi mumkin, lekin shu layoqat rivojlantirilmasa, layoqat qobiliyatga aylanmay, ya’ni shakllanmay qoladi. Zero, musiqa yosh avlodning ma’naviy, badiiy-axloqiy madaniyatini shakllantirishga, milliy g‘ururi va vatanparvarlik tarbiyasini amalga oshirishga, fikr doyrasini kengaytirishga, ijodiy mahorati va badiiy didi o‘sishiga, mustaqilligi va tashabbuskorligini tarbiyalashga xizmat qiladi. Shu sababli Respublikamizdagi har bir maktabda hozirgi kunda musiqiy- estetik tarbiyaga pedagogikaning shaxsni shakllantiruvchi eng muhim omili sifatida qaralmoqda. Olimlardan Platon inson qobiliyatlari tug‘ma ekanligini aytgan va inson bilgan barcha narsa uning ideal bilimlar dunyosida bo‘lgan paytidan xotiralar bo‘lib hisoblanadi, deb taxmin qilgan. 17

Frensis Galton o‘zining “talantning tug‘maligi, uning Qonuniyatlari va oqibatlari” (1869) nomli kitobida “... buyuklik va iste’dod avloddan avlodga o‘tadi, muhit esa bunda ikkinchi darajali omildir...”, - deb aytgan. Biroq ko‘pgina mashxur ijrochilar buyuklikning sababi to‘qson foiz mehnatdandir va qolgan foizlarigina qobiliyatga bog‘liqligini ta’kidlashgan. Lekin faqat mehnat bilan ham qobiliyatni cheksiz darajada rivojlantirib bo‘lmaydi. Kishining qobiliyati ma’lum bir imkoniyat va shaxsiy xususiyatlari doyrasidagina shakllanadi. Estetik va emotsional muhit musiqa olamida bolaga emotsional qulayliklar yaratib, undagi ijodga bo‘lgan qiziqishni shakllantiradi. Biroq, musiqiy muhitning samaradorligi faqat tashqi sharoitlargagina bog‘liq bo‘lmay, balki bola musiqiy rivojlanishini tartibga soluvchi muloqot, musiqiy-nazariy hamda psixologik bilimlarga ham bog‘liq. Tadqiqot ishimizning keying paragrifida Maktabgacha ta’lim muassasalari mashg‘ulotlari jarayonida tarbiyalanuvchilarining yosh psixologik xususiyatlarini hisobga olish borasida fikr yuritamiz. I.2. MTM musiqa mashg‘ulotlarida tarbiyalanuvchilar yosh psixologik xususiyatlarini e’tiborga olish Maktabgacha ta’lim muassasalari tarbiyalanuvchilarining yosh psixologik xususiyatlari. 3-7 yoshgacha bo‘lgan davr bog‘cha yoshi davri hisoblanadi. 18

Maktabgacha yoshdagi bolalar psixologiyasida juda tez sifat o‘zgarishlari bo‘lishini inobatga olgan holda 3 davrga: 3-4 yosh kichik maktabgacha davri; 4-5 yosh kichik bog‘cha yoshi o‘rta maktabgacha davr( o‘rta bog‘cha yoshi); 6-7 yosh va katta maktabgacha davr katta bog‘cha yoshlariga ajratish mumkin. Bola rivojlanish jarayonida odamlarning ilgari o‘tgan avlodlari tomonidan yaratilgan predmet va hodisalar olami bilan alohida maxsus munosabatga kirishadi. Bola insoniyat qo‘lga kiritgan barcha yutuqlarni faol ravishda o‘zlashtirib, egallab boradi. Bunda predmetlar olamini, hamda ular yordamida amalga oshiriladigan xatti-harakatlarni, tilni, odamlar orasidagi munosabatlarni egallab olishi, faoliyat motivlarining rivojlanishi, qobiliyatlarning o‘sib borishi, katta yoshli kishilarning bevosita yordamida amalga oshirilib borilmog‘i kerak. Asosan, mana shu davrdan boshlab bolaning mustaqil faoliyati kuchaya boshlaydi. Bog‘cha yoshdagi bolalarga beriladigan tarbiya ularning murakkab harakatlarini takomillashtirish, elementar gigiyena, madaniy va mehnat malakalari hosil qilish, nutqini o‘stirish hamda ijtimoiy axloq va estetik didning dastlabki kurtaklarini yuzaga keltirish davridir. Mashxur rus pedagoglaridan biri Lesgaftning fikricha, insonning bog‘cha yoshdagi davri shunday bir davrki, bu davrda bolada kelgusida qanday xarakter hislatlari paydo bo‘lishi belgilanadi va axloqiy xarakterning asoslari yuzaga keladi. Bog‘cha yoshdagi bolalarning ko‘zga tashlanib turuvchi xususiyatlaridan biri ularning serharakatligi va taqlidchanligidir. Bola tabiatnining asosiy Qonunini shunday ifodalash mumkin: bola uzluksiz faoliyat ko‘rsatishni talab qiladi, lekin u faoliyat natijasidan emas, balki faoliyatning bir xilligi va bir tomonlamaligidan charchab koladi. Mana shu so‘zlardan bog‘cha yoshidagi bola tabiatning asosiy Qonuni bo‘lmish serharakatligini ortiq cheklab tashlamay, balki maqsadga muvofiq ravishda uyushtirish kerakligi yaqqol ko‘rinib turibdi. Kattalar va tengdoshlari bilan bo‘lgan munosabat orqali bola axloq normalari, kishilarni anglash, shuningdek, ijobiy va salbiy munosabatlar bilan 19

tanisha boshlaydi. Bog‘cha yoshidagi bola endi o‘z gavdasini juda yaxshi boshqara boshlaydi. Uning harakati muvofiqlashtirilgan holda bo‘ladi. Bu davrda bolaning nutqi jadal rivojlana boshlaydi. U yangiliklarni egallashga nisbatan o‘zi bilganlarini mustahkamlashga extiyoj sezadi. O‘zi bilgan ertagini qayta-qayta eshitish va bundan zerikmaslik shu davrdagi bolalarga xos xususiyatdir. Bog‘cha yoshdagi bolalar extiyoji va qiziqishlari jadal ravishda ortib boradi. Bu avvalo keng doyraga chiqish extiyoji, munosabatda bo‘lish, o‘ynash extiyojlarinig mavjudligidir. Bog‘cha yoshidagi bolalar nutqni bir muncha to‘la o‘zlashtirganlari va xaddan tashqari harakatchanliklari tufayli ularda o‘zlariga yaqin bo‘lgan katta odamlar va tengdoshlari bilan munosabatda bo‘lish ehtiyoji tug‘iladi. Ular tor doyradan kengroq doyradagi munosabatlarga intila boshladilar. Ular endi qo‘ni-qo‘shnilarning bolalari bilan ham jamoa bo‘lib o‘ynaydilar. Hamma narsani bilib olishga bo‘lgan ehtiyoj kuchayadi. Bog‘cha yoshidagi bola tabiatiga xos bo‘lgan kuchli ehtiyojlardan yana bir uning har narsani yangilik sifatida ko‘rib bola uni har tomonlama bilib olishga intilishidir. Bog‘cha yoshdagi bolalar hayotida va ularning psixik jihatidan o‘sishida qiziqishning roli ham kattadir. Qiziqish xuddi ehtiyoj kabi bolaning biror faoliyatga undovchi omillardan biridir. Shuning uchun ham qiziqishni bilish jarayoni bilan bog‘liq bo‘lgan murakkab psixik xodisa desa bo‘ladi. Musiqiy ta’lim–tarbiyaning muvaffaqiyatli amalga oshirish uchun uning psixologik asoslarini o‘rganish o‘ta muhimdir. Bizning hayotimizda musiqa har bir uyga kirib borgan. Musiqa mavzui o‘z xususiyatiga ega bo‘lib, inson va voqelikdagi barcha tomonlarni qamrab ololmagani uchun, eng avvalo, inson ichki ma’naviy dunyosini, uning tuyg‘u va kayfiyatini ifodalaydi. Musiqada musavvirlik va haykaltaroshlikdan farqli tarzda dunyo haqida tasavvurlar emas, balki tuyg‘ular va kayfiyatlar hosil qiladi. Musiqada tuyg‘ular hayotiy tuyg‘ularning aynan o‘zi bo‘lmay, ulartanlab olingan, tasodifiy lahzalardan tozalangan, muayyan orzular nuqtai nazardan anglangan bo‘ladi. Musiqa inson hissiyotlari holatining barcha rango-rang tovlanishlarini aks ettirishga qodir. U eng murakkab tuyg‘ular, eng nozik kechinmalar va kayfiyat 20

holatlarini ham ifoda eta oladi. Musiqa vaqt mezoniga amal qilib, kechinmalarning o‘zgartirib turishlari, avjlanishi va pasayishi jarayonlarini qamrab oladi. Musiqa inson ichki dunyosining hissiyotli tomonlari bilan birga ma’naviy olamini butunligicha ifoda etib, uning aqliy va iroda qudratini, yaxlit qiyofasini yarata oladi. U ruhiy tizim xususiyatlarini ifodalash, milliy ruh holatlarini vujudga keltirish imkoniyatiga ham ega. Buyuk bastakorlar ijodida u yoki bu xalqqa xos bo‘lgan ruhiy tizim xususiyatlari, tuyg‘u holatlari va voqelikni in’ikos etish imkoniyatlari beqiyosligi yaqqol ko‘rinadi. Milliy ruh xususiyatlarini musiqa vositalarida aks ettirish jarayonida xalq musiqiy ijodi katta o‘rin tutadi. Buyuk rus fiziologi I.P.Pavlov ta’limotiga ko‘ra, inson kechirayotgan turli his tuyg‘ular bosh miya yarim sharlari po‘stloq qismining faoliyati asosida yuzaga keladi. Atrof muhitning inson organizmiga doimiy ta’siri va organizmning bu ta’sirlarga Qonuniy javob reaksiyasi natijasida asta-sekin ma’lum bir munosabatlar tizimi vujudga keladi. I.P.Pavlov buni – dinamik stereotip, deb atagan edi. I.P.Pavlovninng dinamik stereotip haqidagi ta’limoti kishidagi hissiyotlarning fiziologik va psixologik tabiatini chuqurroq o‘rganishda katta ahamiyatga egadir. Gap bog‘cha bolalarida estetik hissiyotni tarkib toptirish haqida borar ekan, e’tiborni avvalo ikki muhim masalaga qaratishimiz kerak: 1) bolalarda estetik hissiyotning paydo bo‘lishi uchun obyektiv shart- sharoitlar mavjudmi? 2) bolalar san’at asarlarini go‘zallik nuqtai nazaridan baholay oladilarmi? Psixologiya fanidan ma’lumki, voqelik ta’siri ostida paydo bo‘ladigan sezgi va idrok hissiyotning asosiy manbaidir. Bolalarda bosh miya va sezgi organlarining taraqqiyoti yetarli darajada yuksak bo‘lmaganligi tufayli ularda sezuvchanlik bir muncha ta’sirli bo‘ladi. Musiqani to‘la to‘kis idrok etish uchun diqqat, xotira va musiqiy tafakkur zarur va muhimdir. Ana shundagina insonning tasavvuri yordamga keladi va estetik hissiyot shakllanadi. Aytilganlardan ko‘rinib turibdiki, musiqiy asarni to‘liq idrok etish uchun inson psixikasining faoliyati xilma-xil bo‘lmog‘i lozim. Musiqiy bilimlarni o‘zlashtirishdan maqsad bolalarning musiqiy asarning lad, o‘lchov, 21

sur’at, registrini aytib berishlari emas, balki musiqaning yuqoridagi ifoda vositalari orqali ularda shaxsga xos bo‘lgan xususiyatlarni: ijodiy qobiliyat, erkin yo‘naltirilgan diqqat, musiqiy xotira, tasavvur, faollikni, tashabbuskorlikni shakllantirishdir. Bolalar hissiyotining o‘ziga xos xususiyatlaridan biri uning muayyan sharoit bilan bog‘liqligidir, ya’ni bolalarda sodir bo‘ladigan hissiy kechinmalar aniq bir sharoitdagina vujudga keladi. Shunga ko‘ra ularni qiziqtiradigan, diqqatlarini jalb etadigan sharoitni yaratish ularda estetik hissiyotning, musiqiy madaniyatni o‘stirishning eng muhim shartidir. Bolalar biror bir musiqiy asarni tinglar ekanlar, musiqaning rang-barang ovozlari, ifoda vositalarini (temp, ritm, kuy, o‘lchov, registr, dinamika va hokazolar), xarakter va kayfiyatini farqlashni, eshitilgan musiqiy asarlarning qaysi janrga mansubligini, mumtoz, estrada yoki boshqa musiqalarni bir-biridan farqlay olishni hissiy- emotsional jihatdan idrok eta boradilar, boshqacha qilib aytganda, ularning musiqiy didlari shakllana boradi. Musiqiy did, musiqiy dunyoqarashning shakllanishida mashg‘ulotlardan tashqari va ta’lim muassasasidan tashqari ishlarning qay darajada yo‘lga qo‘yilganligi, bolalarning yashash sharoitlari, oiladagi muhit va oilaning musiqaga nisbatan munosabati, ota- onalarning va boshqa oila a’zolarining musiqaga qanday munosabatdaliklari ham g‘oyatda muhimdir. Musiqiy ohangdorlik inson nutqi ohangiga o‘xshab ketadi. Odam o‘zining his-tuyg‘u holatini boshqalarga nutqi ohangi orqali bildiradi, nutq ohangi ovozning balandligi, pastligi, tebranishi, vazni orqali namoyon bo‘ladi. Aytish mumkinki, inson nutqi ohangining ulkan ifoda imkoniyatlari musiqiy ohangga tabiiy shart- sharoit yaratadi, unda ohang butunlay yangi badiiy sifat oladi. Inson nutqi ohangi musiqa badiiy tilining asosi bo‘lib, bastakorning voqelikka munosabatini musiqada aks ettirishda vosita bo‘lib xizmat qiladi. Ko‘p asrlik tajriba nutq ohangi imkoniyatlari insonning musiqiy sezgirligi va idrokliligini, musiqani idrok etish qobiliyatini vujudga keltirdi. Bolaning kamol topishida qiziqishning ahamiyati shundaki, bola qiziqqan narsasini mumkin qadar chuqurroq bilishiga intiladi va binobarin uzoq vaqt 22

davomida qiziqqan narsasi bilan shug‘ullanishdan zerikmaydi. Bu esa o‘z navbatida bolaning diqqati hamda irodasi kabi muhim xislatlarni o‘stirishga va mustahkamlashishga yordam beradi. Bolaning qobiliyatlari musiqiy faoliyat jarayonida rivojlanadi. Ushbu rivojlanishni bolalarning yosh psixologik xususiyatlarini hisobga olgan holda to‘g‘ri tashkil etish va yo‘naltirish musiqa tarbiyachilarining vazifasidir. Masalan, bolani ilk bolalik davridan tovushlar balandligini ajratishga o‘rgatilmasa, u yetti yoshga yetganida o‘zidan kichik bolalar osongina bajara oladigan vazifalarni bajara olmaydi. Maktabgacha yoshdagi bolalarning musiqiy rivojlanishning muhim xususiyatlari quyidagilardan iborat: 1. Ularning eshitish sezgisi, musiqiy eshitish qobiliyati rivojlanib boradi; 2. Har xil xarakterdagi musiqaga emotsional ta’sirchanlikning sifati va darajasi ortadi; 3. Qo‘shiq kuylash musiqiy-ritmik ijrochilikda qo‘llaniladigan sodda ko‘nikma va malakalar shakllanadi. Bolalar yoshi xususiyatlari. Maktabgacha ta’lim muassasalari tarbiyalanuvchilarining yoshiga ko‘ra hosil qiladigan qobiliyat va imkoniyatlarini ko‘rib chiqamiz. Bir yoshli bolalar – psixolog A.Lyublinskayaning to‘plagan ma’lumotlariga ko‘ra, go‘dakning 10-12-kunlarida eshitish organi ishga tushar ekan. Ikki oylik go‘dak esa, musiqa tovushlarini eshitganda, qimirlamay, jim bo‘lib qolar ekan. 4- 5-oylarida bola tovush kelayotgan tomonga qaray boshlaydi. Ilk bolalik davrlaridayoq go‘daklarda musiqa tovushlariga nisbatan shaxsiy munosabat shakllana boradi. Birinchi yilining oxirlarida bolaning umumiy eshitish hissi shakllanadi. Bolakay kattalardan har xil musiqani tinglab uni o‘ziga xos intonatsion (o‘xshash ovozlar chiqaraib) xirgoya qiladi. Musiqaga nisbatan emotsional munosabat bildirish, eshitish hissiyotlarini rivojlantirish ilk bolalikdan musiqiy tarbiyani amalga oshirishga xizmat qiladi. Ikki yoshli bolalar – musiqani idrok etishda bolalar yorqin emotsiyalarini namoyon etadilar. Eshitish hissiyoti tabaqalashgan bo‘ladi: bola yuqori va quyi, 23

baland va past tovushlarni, hatto, tembrni ham farqlay oladi. Bolada ilk kuylash ko‘nikmalari ongli ravishda shakllana boradi; bola kattalarga qo‘shilib kuylay boshlaydi. Bola oddiy musiqiy harakatlar – chapak chalish, oyoqni to‘pillatish, musiqa ostida aylanish kabi faoliyatlarni bemalol bajara oladi. Uch va to‘rt yoshli bolalar – eshitish hissida individual ajralib turish holllari ko‘rinadi. Masalan, murakkab bo‘lmagan kuyni aniq ijro etishlari mumkin. So‘zlarni ifodalashda avval alohida so‘zlarni qo‘llagan bo‘lsalar, endi ularni bir- biri bilan bog‘lagan holda ishlata oladilar. Tafakkurlarida ham sezilarli o‘zgarishlar ro‘y beradi. Ko‘rgazmali-harakatli tafakkurlari ko‘rgazmali-obrazli tafakkurga aylanadi. Bu yoshdagi bolalar o‘zlari mustaqil harakatlar bajara oladilar hamda mustaqil ravishda raqsga tushib o‘ynaydilar. Besh yoshli bolalar – bolalarning faol tarzda “nimaga?”, “Qayerdan?” kabi savollarni paydo bo‘lishi davridir. Bola voqea va hodisalar o‘rtasidagi aloqalarni anglay boshlaydi va ularni oddiy usulda umumlashtira boshlaydi. Bolalar kuzatuvchan, ayniqsa, musiqaning quvnoq yoki g‘amgin, tovushlari baland yoki pastligi, qanday cholg‘u asbobida ijro etilayotganligini bemalol aniqlay oladilar. Ular qo‘shiqni qanday ijro etish kerakligini, qanday harakatlar bajarish kerakligini yaxshi tushuna boshlaydilar. Bu davrda bolalarning ovozlari jarangdor va yorqin tus oladi. Ovoz intonatsiyalari turg‘unlashib boradi, lekin hali kattalarning ko‘magiga muxtoj bo‘ladi. Bu yoshda eshitish qobiliyati shakllana boradi. Bu davrda harakatlarning asosiy turlarini – yurish, yugurish, sakrash kabi faoliyatlarni yaxshi o‘zlashtira boshlaydilar. Bolalar o‘z individual xususiyatlaridan, qobiliyatlaridan kelib chiqib bir faoliyat turini afzal ko‘rishlari mumkin. Olti va yetti yoshli bolalar – bu davrda bolalar maktabga tayyorgarlik ko‘ra boshlaydilar. Musiqa mashg‘ulotlarida olingan bilim va taassurotlariga asoslanib bolalar musiqiy asarlarga sharh berishlari, musiqaning ifoda vositalarini aniqlashlari, musiqiy kayfiyat belgilarini ajrata olishlari mumkin. Bu davrda bolalar rivojlana boradilar va bir necha rivojlanish bosqichlaridan o‘tadilar: 24

- emotsional rivojlanish – oddiy musiqiy tovushlarga keskin yoki yorqin emotsional reaksiya berish; - hissiyot, idrok va eshitishning rivojlanishi – musiqiy tovushlarni alohida idrok etishdan, butun, ongli va faol idrok etish, tovushning xususiyatlari, balandligi, tembri, dinamikasi, ritmini idrok etish; - munosabatlar bildirish jarayoni – beqaror qiziqishlardan barqaror qiziqishlarga, ehtiyojlarga o‘tish, musiqiy didning ilk qirralarining paydo bo‘lishi; - ijrochilik faoliyati – ko‘rib bajariluvchi faoliyatlar, musiqiy ritmik hamda kuylash faoliyatida taqlidchanlik.  Bolaning musiqiy rivoji bu to‘g‘ri va uzluksiz ravishda yo‘lga qo‘yilgan faol musiqiy jarayondir. Bu rivojlanish quyidagicha kechadi:  Hissiy munosabat. Oddiy musiqiy tasavvurdan murakkab va ko‘ptomonlama rivojlangan musiqiy asarlarni tushuna olish;  Musiqani eshitish qobiliyati — musiqaning tembri, tovush balandligi, musiqa ifoda vositalari.  Ijrochilikning ilk shakllanishi. Bola o‘zining bilim va ko‘nikmalariga tayanib, unga tanish bo‘lgan musiqaga matn yoki raqs elementlarini ijro etish. Musiqa tarbiya boshqa sohalar kabi o‘ylab chiqilgan tizim va rejalarga asoslanib uzluksiz olib boriladigan jarayondir, ya’ni har bir mashg‘ulotda o‘ylab chiqilgan ma’lum maqsad sari birin-ketin qadamba-qadam erishiladi. Bu jarayonda musiqa rahbari sardor vazifasini o‘taydi va bolalarni o‘zi bilan ergashtirib yuradi. Bu jarayonning yana bir muhim jihatlaridan biri bu – har bir bolaning individual dunyoqarashi va iqtidorini nazarda tutish kerak. Ayrim bolalarga tanbeh berish bilan kifoyalansa, ayrim bolalarga tanbeh salbiy ta’sir ko‘rsatib, ular o‘z faoliyatlarini ko‘rsatmay yanada qisilib qolishadi. Bolalarning shaxs sifatida tarbiyalash uchun ta’lim jismoniy va ongli tarbiya uyg‘unlikda olib borilishi kerak. Bu maqsadga erishish uchun bolalarda to‘g‘ri tashkillashtirilgan musiqiy mashg‘ulotlar tashkil etiladi. Estetik tarbiya maktabgacha yoshdagi bolalarda go‘zallikni tushunish, uni his qilish, yaxshi va 25

yomonni, badiiy san’at turlarini farqlay olish va ularga ijodkorona yondashishga yo‘naltirilgandir. Estetik tarbiyaning eng ko‘zga ko‘ringan omillaridan biri bu — musiqadir. Bu maqsaddarga erishish uchun maktabgacha yoshdagi bolalarning umumiy musiqiyligini rivojlantirish kerak. Bolalarning umumiy musiqiyligiga nimalar asos bo‘ladi: musiqa bolaning estetik tarbiya omili sifatida unga go‘zallikni kabul qilish, tushunish qobiliyatlarini rivojlantirish. Bu masalalarni xal etish uchun umumiy musiqiylikni rivojlantirish zarurdir. Musiqiy omillar 3 tamoyilga bo‘linadi: 1. Musiqaning xarakteri, kayfiyatini his etish, musiqaga emotsional munosabat bildirish (musiqaning ifodaviyligi va tasviriyligi). Bolada musiqani tinglaganda uning xarakteriga mos kayfiyatda bo‘lishiga erishish kerak. 2. Eng yorqin musiqiy obrazli asarni tinglash, taqqoslash va baho berish. Bunda musiqa ifoda vositalari, musiqiy asboblar tembrlari, eshitish madaniyati talab etiladi. Masalan, cholg‘u asboblarning yuqori va past tembrlari (skripka — alt, konstrabas — violonchel va boshqa asboblar). 3. Musiqaga ijodkorlik munosabatini bildirish. Har bir bola biror musiqiy asarni eshitib o‘zicha badiiy tasavvur qiladi va qo‘shiqda, o‘yinlarda, raqs elementlari bilan hissiy munosabat bildirishi mumkin. Bu bolalarda ijrochilikning ilk namoyishlari, ya’ni ilk urug‘lari bo‘lishi mumkin. I. Musiqa — bolalarning aqliy faoliyatining faollashtiruvchi omildir. II. Musiqa — axloqiy olim bo‘lib, ma’naviyatning ajralmas qismini tarkib toptiradi. Musiqadan an’analarga hurmat, Vatanni sevish va boshqa tarbiyaviy axloqiy muammolarni tarbiyalaydi. III. Musiqa — jismoniy tarbiya omili hamdir. Endi bu omillarnin birma-bir ko‘rib chiqamiz: I. Musiqa bolaning hissiyotiga va kayfiyatiga ta’sir qiladi. Bu bolalarga asarni tanishtirar ekanmiz ularda musiqani his qilish, u bilan birga kechinmalarni boshdan kechirishga o‘rgatamiz. Qardosh va chet el qo‘shiqlari va raqslarini 26

o‘rgatar ekanmiz bu xalqlarning an’analari, tarbiyasi bilan ham tanishtiramiz. Musiqaning boy janrlari — qaxramonlik obrazi yoki lirik obrazlarni, yumor yoki raqsonna kuyni eshitib tushunishga undaydi. Musiqa bolalarning ichki dunyosini boyitishga xizmat qiladi. Ta’lim va tarbiya masalalari jamoa bo‘lib kuylashda, raqs va o‘yinlarda namoyon bo‘ladi, chunki bolalar bu jarayonlarda jamoa deb his qiladilar. Kuylash faoliyati birgalikni, birdamlikni talab etadi. Jamoa bo‘lib kuylash jarayonida bola o‘zini yolg‘iz his qilmaydi va asta-sekinlik bilan uning individual rivojiga ham ta’sir qiladi. Musiqa mashg‘uloti bolaning umumiy madaniy tarbiyasiga ijobiy ta’sir ko‘rsatadi. Musiqa mashg‘ulotlari jarayonida turli faoliyatlarni qo‘llash (qo‘shiq kuylash, tinglash, musiqa cholg‘u asboblarida ijro etish, musiqiy ritmik harakatlar) bolalarda diqqatni jamlash, tez reaksiya va irodasini kuchaytiradi: qo‘shiq kuylash jarayonida birga boshlab birga tugatish; raqs va o‘yin jarayonida musiqani tempini sezish talab etiladi. II. Musiqani idrok etish. Bu bolaning axloqiy va aqliy rivojining uyg‘unligi bilan olib boriladi, ya’ni diqqatini jamlash, musiqaga nisbatan kuzatuvchinlik, uni taqqoslash va farqlay olish talab etiladi. Bola musiqiy asarni tinglagandan so‘ng bola musiqa haqida ilk fikrlarini bildiradi: asarning umumiy xarakterini, qo‘shiqdagi badiiy matnini, musiqa ifoda vositalariga e’tiborini qaratadi. Bu e’tiborni shakllantirish uchun albatta musiqa rahbari ko‘magi kerak. III. Musiqa insonning nafaqat kayfiyatiga, estetik rivojiga balki umumiy organizmiga ham ta’sir o‘tkazadi. Bola musiqa tinglaganda, kuylaganda, raqs davomida butun organizm faoliyat olib boradi (nafas yo‘llari, mushaklar, qon aylanishi, asab tizimi va boshqa a’zolar). Bu masala bo‘yicha ko‘plab fiziolog olimlarimiz ish olib borishgan va o‘z izlanishlarida juda ko‘plab ma’lumotlarni berishadi. Shulardan biri fiziolog olim P.N.Anaxin ta’kidlashicha: «Kichkina gudak bola major va minor ladida yozilgan asarlarni tinglab ko‘rganida shunga mos kayfiyatini ko‘rsatgan ekan». Bu uning ruhiy psixikasiga ta’sir ko‘rsatadi. Qo‘shiq kuylashda bolalarda ovoz apparati, tovush paylari va hattoki, talafuzi rivojlanadi. Bola to‘g‘ri o‘trib kuylaganida tanasi, ko‘krak qavasi va nafas organlari yaxshi ishlaydi va rivojlanadi. Qo‘shiq aytish va raqslar maktabgacha 27

yoshdagi bolalar musiqiy rivojlanishida asosiy omillardan biri ekan keyingi bobda shu haqida fikr yuritamiz II BOB. Kichik yoshdagi bolalarga estetik tarbiya berishda musiqadan foydalanish texnologiyasi II.1. Kichik maktab yoshidagi bolalarga mos qo‘shiqlar va raqslar estetik tarbiya omili sifatida 28

Qo’shiq aytgan yetar murodga, to’lar kuchga, quvvatga! Xalq so’zi Ulug‘ ajdodlarimiz o‘z asarlarida Barkamol shaxs tarbiyasi va inson aql- zakovatining shakllanishida, musiqa ilmining o‘rni muhim ekanligini aytib o‘tishgan. Bu sohaning o‘ziga xos «sho‘ba»lari ichida musiqa madaniyati tarbiyasi san’atining ilmiy va tarbiyaviy ahamiyati yuqori baholangan. Shu bois ham ilm- fan, madaniyat va san’at sohasida jahonshumul e’tirof qozongan allomalar (Abu Nasr Forobiy, Abdulqodir Marog‘iy, Al Kindiy, Abdurahmon Jomiy, Ibn Sino, Darvesh Ali Changiy, Alisher Navoiy) musiqaga ham ilm sohasi, ham san’at, ham tarbiya vositasi sifatida alohida ehtirom bilan qarashgan, uning turli muammolariga oid yirik asarlar, risolalar yaratganlar. Bu asarlar musiqiy-nazariy bilimlarning tarixiy negizi sifatida bugungi kunda ham o‘z ilmiy, tarbiyaviy nufo‘zini yo‘qotgan emas. Biroq har qanday sohada bo‘lgani kabi, musiqiy ta’limda ham shaxsni shakllantirishning zamonaviy talablari mavjud bo‘lib, u har bir ijtimoiy davrning ta’limga buyurtmasi, ehtiyoji sifatida kun tartibiga chiqadi. Maktabgacha ta’lim muassasalari tarbiyalanuvchisi shaxsini shakllantirishda qo‘shiqlar o‘rgatish texnologiyasining o‘rni muhimligi mazkur bitiruv ishi natijalarida yana bir bor o‘z tasdig‘ini topdi. Musiqa mashg‘ulotlarida qo‘shiq kuylash bolalarga ijobiy ta’sir etibgina qolmay, ularning musiqiy didi va musiqiy dunyoqarashi shakllanishiga ham samarali ta’sir qiladi. Shu bois maqbul mazmun va metodikada berilgan musiqiy bilimlar majmuasi bolalarda musiqaga barqaror qiziqishni tarbiyalaydi, muhimi ular yaxshi musiqani, janrlarni, xalq va mumtoz musiqasini ajratishga o‘rganadilar. Tadqiqot natijalari bolalarning qiziqish bilan qo‘shiq kuylab, musiqa tinglab, kompozitorlar hayoti bilan tanisha boshlaganliklarini ko‘rsatdi. Hatto avvaliga musiqa madaniyati mashg‘ulotlariga e’tiborsizlik bilan qaragan bolalar ham, ohir- oqibatda musiqa mashg‘ulotlariga ko‘tarinki ruhda, biror bir yangilikdan xabardor bo‘lish niyatida kela boshladilar. Bolalarda Musiqa mashg‘uloti tarkibidagi turli xil faoliyatlarga bo‘lgan qiziqish va intilish kuchaydi. Ko‘pchilik bolalarda musiqa tinglash, qo‘shiq 29

kuylash, ritmik harakatlar bajarish jarayonlariga savodli, ya’ni ongli ravishda yondashish malakalari shakllandi. Bolalarda musiqiy asarning ifoda vositalari va shaklini tahlil qilish malakasini shakllantirish ularda o‘z fikrlarini bemalol bayon qilish ko‘nikmalarini shakllantirdi. Musiqa mashg‘ulotida yangi pedagogik texnologiyalarni qo‘llash Bolalarning musiqiy bilimlarga, jumladan musiqa savodiga qiziqishlarini kuchaytirdi. Bolalar endilikda musiqiy boshqotirmalarni bemalol yechadigan, notalarni yaxshi biladigan, tovush va uning xususiyatlarini anglaydigan, musiqa ifoda vositalari haqida aniq tushunchalarga ega bo‘ldilar. Tajribalar mashg‘ulotlarning samaradorligi ularning to‘g‘ri uyushtirilishiga bog‘liq ekanligini ko‘rsatdi. Musiqa «til»i hamma va barchaga tushunarli va yaqin. Shuning uchun u insonlarning ruhiyatini ko‘tarish, quvonch va rohat baxsh etish bilan birga, o‘sib kelayotgan yosh avlodni shaxs sifatida shakllantirishda benazir yordamchidir. Qo‘shiq kuylash faoliyati Bolalar tarbiyasida musiqa yetakchi o‘rin egallaydi. Bu faoliyat turi bolalarga boshqa faoliyat turlariga nisbatan yaqin va tushunarlidir. Bolalar qo‘shiq kuylashni sevadilar. Kuylash bolalar ijrochiligi faoliyati ichida yetakchi faoliyat turi bo‘lib, u bolalarning musiqiy-estetik tarbiyasida muhim o‘rin egallaydi. Yaxshi qo‘shiq bolani quvontiradi, har tomonlama kamol topdiradi va tarbiyalaydi. Cholg‘u kuylaridan farqli o‘laroq qo‘shiq kuylash kuchli emotsional ta’sir kuchiga ega. Chunki qo‘shiqda matn va musiqa badiiy birligi namoyon bo‘ladi. Qo‘shiq kuylash bola shaxsi tarbiyasiga har tomonlama ta’sir ko‘rsatadi. Qo‘shiq inson aqliy kamolotini o‘sishiga, dunyoqarashini kengayishiga, atrof-olam haqidagi tasavvurlarini boyitishga xizmat qiladi. Qo‘shiq kuylash jarayonida ular musiqani chuqurroq idrok etadilar, o‘z kechinma va his-tuyg‘ularini faolroq ifodalaydilar. Qo‘shiqning matni bolalarga musiqa mazmunini tushunishga va kuyni osonroq o‘zlashtirishga yordam beradi. 30

Biror bir cholg‘uda ijro etilgan kuyga nisbatan ovozda ijro etilgan kuyni bolalar yaxshiroq idrok etadilar. Qo‘shiq kuylash jarayonida bolalarda musiqiy qobiliyat rivojlanadi: musiqiy eshitish qobiliyati, musiqiy xotira, ritm hissi, shuningdek, qo‘shiq kuylash musiqiy qobiliyatlardan: metr va ritm hissi, musiqiy eshituvi, lad hissi rivojlanadi. Jamoa bo‘lib kuylash faoliyati o‘quvchilarni musiqiy o‘quv qobiliyati hamda ijrochilik malakalarini rivojlantirish uchun zarurdir. Guruhda jamoa bo‘lib kuylash jarayonida o‘quvchi o‘z ovoz ijrosini boshqarishni, ustozlari ijrosini eshitib, kuzatishni hamda ular bilan bahamjihat jo‘rnovozlik qilishga intiladi, jamoaviy birlik, uyushqoqlik, o‘zaro do‘stlik hislari tarbiyalanadi. Qo‘shiqlarni o‘rganish bolalarda nafaqat musiqiy savodxonlikni, balki musiqiy dunyoqarash, musiqiy did, musiqiy tafakkur va shu kabi sifatlarni shakllantirishga xizmat qilishi amalda o‘z isbotini topdi. Bolalar maktabgacha ta’lim muassasasiga kelgan ilk kunlaridanoq, san’atga, ayniqsa, musiqaga intilish va qiziqishlari yuqori bo‘ladi. Shuning uchun musiqa mashg‘ulotlarida bolalarning shaxs sifatida shakllanishiga alohida e’tibor qaratish lozim. Bu rahbarning mutaxassis, o‘z sohasining ustasi sifatida bilimdonligi va ijodiy barkamolligiga bog‘liqdir. Qo‘shiq kuylash — bolalarga ko‘tarinki kayfiyat bag‘ishlaydi. U bolalarda nafaqat ruxiy balki jismonii jihatdan rivojlantiradi. Chunki bola kuylayotganda og‘iz, burun, nafas yo‘llari, ko‘krak qafasi, umuman olganda barcha a’zolari faoliyat olib boradi. Bola kuylash jarayonida tik gavdasini erkin va to‘g‘ri o‘tirishi talab etiladi. Maktabgacha yoshdagi bolalarda qo‘shiqchiligi ko‘nikmalarini tarbiyalash. Kuylash jarayonida nafas yo‘llari ham rivojlanadi. Bolalarga kuylash jarayonida matn va musiqa uyg‘unligida bo‘lganda matn va kuyga e’tibor beriladi. Qo‘shiqda matn va musiqiy kuy birikib, tinglovchiga emotsional ta’sir ko‘rsatib turli his-tuyg‘ularni uyg‘otadi. Bu ta’sirchanlik bola tarbiyasida katta ahamiyatga ega. Bolaning kichik davridan qo‘shiqni ma’nosini tushunmasa ham, uning mazmunini va musiqasiga tushunmasa ham unga hissiy munosabatni bildiradi. 31

Bolaning rivojlangani sari, nutqi va hayot davomida olgan ko‘nikmalari qo‘shiqni umuman kuyni tushuna olishga yordam buradi. Qo‘shiq kuylash bola ruhiyatiga ta’sir qilish barobarida, uning jismoniy o‘sishi va rivojlanishida ham katta ta’sir ko‘rsatuvchi omildir. Jamoa bo‘lib kuylash mashg‘ulotlarida o‘quvchilarning diqqat-e’tibori, ongliligi va faolligi oshadi, musiqiy xotira yaxshi rivojlanadi va o‘rgangan qo‘shiqlarni ijro etganda, zavqlanish hissi paydo bo‘ladi. Qo‘shiqni so‘z ma’nosi va musiqa ohangini chuqur idrok etadilar va asarni mazmuni orqali hayotni o‘rganadilar. Qo‘shiq kuylash bolalarning nutqini ham rivojlanishiga zamin yaratadi. Qo‘shiq so‘zlari cho‘zib ijro etilganligi tufayli bolalar yangi so‘zlarni bo‘g‘inlab, xatosiz o‘rganadilar. Musiqiy rahbar va tarbiyachilar so‘zlarning to‘g‘ri ijro etilishini tekshirib boradilar. Qo‘shiq kuylash jarayoni bolalarni umumiy kayfiyat bilan birlashtiradi, ular hamkorlikda faoliyat bajarishga o‘rganadilar. Ular shoshib ketayotgan yoki orqada qolib ketayotgan o‘rtoqlarini eshitadilar va ularni bir xil sur’atda kuylashga chaqiradilar. Qo‘shiq kuylash – musiqiy tarbiyaning asosiy vositasidir. U boshqa faoliyatlarga nisbatan bolalar uchun juda yaqindir. Qo‘shiq kuylab, ular musiqani yanada faolroq idrok etadilar. Qo‘shiq matni esa mazmunan qo‘shiq kuyini anglashga yordam beradi. Kuylash faoliyatida bolalarda musiqiy qobiliyatlar eshitish qanday xotira va ritm hissi rivojlanadi. Kuylash bolarning nutqini rivojlantiradi. Jamoa bo‘lib kuylaganda bolaga kuy qo‘shiq matnga nisbatan kuchliroq ta’sir qiladi. K.D.Ushinskiy ta’kidlaganidek: «Qo‘shiqda, ayniqsa xor jamoasida qalbni tarbiyalovchi uning jumbushga keltiruvchi hissiyotlar mavjud» 8 Ko‘pgina hollarda o‘g‘il bolaning shaxdam yurib marshni kuylayotganini, qiz bolani esa qug‘irchoqni allalashini kuzatishimiz mumkin. 8 Ушинский К.Д. Сбор, соч. —М.: Л., 1948. 32

Bolaning ovozi — tabiiy cholg‘udir, chunki bu cholg‘u u yoshligidan mavjud. Mana shuning uchun xam uning hayoti davomida hamroh bo‘ladi va turli o‘yinlarda foydalanadi. Undan tashqari qo‘shiq bola hayotining boshqa faoliyatlarida ham qo‘llanadi. Masalan, raqs, xorovod, bolalar cholg‘ularida ijro etganda. Qo‘shiq — bu bolaning dunyoqarashini kengaytirib, yorqin obrazli tasavvurga ega bo‘lishga yordam beradi. Qo‘shiqlarda tabiatga, Vatanga muhabbat, kattalarga, ajdodlarga hurmat o‘zaro munosabatlarni yaxshilash va boshqa tarbiyaviy axloqlarni o‘stirishga yordam beradi. Qo‘shiq o‘rgatish jarayonida bolalardan katta aqliy mexnat talab etladi. U yonidagi bolani eshitishni, uning qo‘shig‘iga o‘z munosabatini bildirishni, musiqiy jumlalarni bir-biri bilan solishtirishni, taqqoslashni, fortepiano jo‘rligini tinglay olishi, qo‘shiqni garmonik va melodik tizimini eshita olishni va ijro sifatini baholashni o‘rgatadi. Qo‘shiq bola organizmiga ham o‘z ta’sirini ko‘rsatadi. Masalan, nutqini o‘stiradi, ovoz apparatlarini rivojlantiradi, qo‘shiqchilik nafasini shakllantiradi. Bola qo‘shiq kuylashda asosan musiqiy hissi, emotsional ta’siri, musiqiy eshituvi (slux), ritm hissi rivojlanadi. Qo‘shiq kuylashning yana bir asosiy xususiyatlaridan biri bu — jamoa bo‘lib ko‘ylashdir. Bola eshituv qobiliyati (slux) va ovozini rivojlantirishning o‘ziga xos xususiyatlari. Qo‘shiq — tovush hosil qilishning murakkab jarayonlaridan biri bo‘lib, asosan ovoz va eshituv organlarining mujassamlashuvi asosini tashkil etadi, ya’ni eshituv apparati va qo‘shiqchilik ovozining o‘zaro bog‘liqligidir. Eshituv qobiliyatining takomillashuvi — bolalarning kichik yoshidan rivojlanadi. Ular musiqa raxbari yoki tarbiyachi kuylab berganda qo‘shiq, kuy yoki ohangni sofligicha eshitadilar va shundayligicha kuylaydilar. Kichik yoshdagi bolalar 2-3 ta nota oralig‘idagi qo‘shiqlarni ko‘ylay oladilar. Bolalar kattalar kuylarini eshitib, keyin o‘zlari ham shu kuyni kattalardek kuylashga harakat qiladilar. Maktabgacha yoshdagi bolalarda ovoz apparati 33

mukammal rivojlanmagan (tovush paylari rivojlanmagan, nozik, nafas kuchsiz va boshqalar). Bola rivojlangani sari organizm va qo‘shiqchilik organlari ham takomillashadi. Maktabgacha yoshdagi bola ovozi yetarli darjada yorqinligi bo‘lmaydi. Bolaning tabiiy ovozi re 1 - si 1, ya’ni undan yuqori va pastki notalarni bola kuylaganda tovush zo‘riqishi va siqib kuylashi mumkin. Bu bolalarning tovush paylarining shikastlanishiga olib kelishi mumkin. Bu muammolarga yo‘l quymaslik uchun aniq maqsadga yo‘naltirilgan va puxta o‘ylab chiqilgan repertuar tanlanishi kerak. Bunda asosiy e’tibor qo‘shiqchilik diapazoniga qaratamiz. Yoshi Diapazoni 2 — 3 yosh mi 1 — lya 1 3- 4 yosh re 1 — lya 1 4 — 5 yosh re 1—si 1 5 —6 yosh re 1 — si 1 (do 2) 6 —7 yosh do 1 (re 1)-do 2 Berilgan jadvalda bolalarning ovozi pastki, yuqori va ishchi diapazoni mavjuddir. Bolalarga qo‘shiq o‘rgatayotganda va repertuar tanlaganda nimalarga e’tibor berilishi kerak? Har bir qo‘shiq ma’lum pedagogik maqsadlarni amalga oshirishni ko‘zga tutib tanlanadi. Unda har bir yangi qo‘shiq oldingisidan hosil etilgan kuylash malakalarini mustahkamlaydi va ularni rivojlantiradi. Qo‘shiq diarazoni bolalar ovoziga mosligi, badiiy g‘oyaviy mazmuni, bolalar dunyoqarashi va yoshiga mos bo‘lishi kerak. Qo‘shiqlarni quyidagi talablarga ko‘ra tanlash tavsiya etiladi: 1. Qo‘shiqni tarbiyaviy ahamiyati, g‘oyaviy mazmuni, musiqiy tuzilishi va xarakterining bolalar yoshiga mosligi. 2. Qo‘shiq matnining osonligi, badiiy yuksakligi, bolalarning lug‘at boyligiga mosligi va ularning nutqini va tafakkurini o‘stirish uchun xizmat qilishi. 3. Qo‘shiq ohangi, uning xarakteri (xushchaqchaq, quvnoq, marsh, mungli, g‘amgin, bayramona, ko‘tarinki ruxda), lad va tessiturasi, ovoz diapazoni bolalar yoshiga mos bo‘lishi. 34

4. Qo‘shiqning badiiy xususiyatlari va ifodaviyligi, bolalar idrokiga mosligi, garmonik tuzilishi va ohangdoshligi. 5. Qo‘shiq shakli (1, 2 qismli yoki kuplet shaklida tuzilganligi) naqarotning mavjudligi. Qo‘shiqni tanlashdagi bolalarga qisqa, mazmunli, obrazli, qiziqarli hikoya qilib beriladi. Qo‘shiq mazmunidagi axloq-odob, tabiat, ona Vatan, mehr- muhabbat haqidagi g‘oyalarni bolalar ongiga singdirib, ularda qiziqish uyg‘otadi. Badiiy qo‘shiqlar sirasiga D.Omonullayevaning bolalar uchun yozilgan «Diloromning qo‘shig‘i», «Buvijonim», «Aziz bo‘ston —O‘zbekiston», «Navzo‘zim», «O‘zbekiston — Vatanim manim»; N.Norxo‘jayevning «O‘ynasangchi tipratikan», «Nevaralar qo‘shig‘i», «Kapalak va kamalak», «Kakligim»,«Shaftoliga savolim», «Navo‘zim — shux sozim», «Salom bergan bolalar», «Buvijonim yaxshisiz», «Gullar manim kulganim», «Yaxshi bola», «Biz askarmiz»; Sh.Yormatovning «Ay-yay-yay», «Islom bobo»; A.Mansurovning «Muzqaymoq», «Vatanginam»; F.Nazarovning «Inoqo‘ynaymiz», «Paxtaoy», «Qish chog‘lari» va boshqa ko‘plab O‘zbekiston kompozitorlarining qo‘shiqlari bolalar ijodiyotida so‘nmas iz qoldirib ularning badiiy tarbiyasi va didini o‘stirishga yordam beradi. Qo‘shiqni tarbiyachi ifodali qilib ijro etib beradi. Qo‘shiq mazmuniga mos tasviriy san’at qo‘shiq mazmuniga va tuzilishiga xos savol-javoblar qilib, qo‘shiqni musiqiy jumlalarga bo‘lib o‘rgatadi. So‘ngra qo‘shiq mazmunga mos musiqiy-ritmik harakatlar bilan o‘rgata boshlaydi. Matn va ohang talaffuzning aniqligi ma’lum me’yorga tushgandan so‘ng, qo‘shiqning badiiy ijrosiga erishildi. Qo‘shiqni vaqt-vaqti bilan sayr vaqtida, mashg‘ulotdan- mashg‘ulotga takrorlab kuylab turish lozim, aks xolda uning matni bolalar xotirasidan ko‘tariladi va unga nisbatan qiziqish susayadi. Har bir mashg‘ulotda ayniqsa, yangi qo‘shiqni o‘rganishdn oldin, ilgari o‘rgatilgan qo‘shiqni takrorlab turish, bolalar ijrosidagi aytim nuqsonlarni tuzatib borishga yordam beradi. Bolalar toliqmasligi uchun qo‘shiq o‘rgatish shakllari o‘zgartirib turiladi. Masalan: guruhlarga bo‘lib o‘rgatish; yakkaxon va guruh jo‘rligida; musiqiy 35

harakatlar yordamida amalga oshirilib; qo‘shiq matniga mos raqs elementlarini o‘ylab ko‘rishga va o‘zlari uni ijro etishga undab ko‘rish yaxshi samara beradi. Qo‘shiq mukammal o‘rganilgandan so‘ng, ularning qiziqishi yanada ortadi. Shuningdek, mashg‘ulot shakllarini (noan’anaviy mashg‘ulotlar) o‘zgartirilib turish ham mashg‘ulotlarda bolalarning zerikishini oldini olib, qiziqishini kechaytiradi. Yil davomida bolalar 10-12 ta qo‘shiq o‘rganishlari ko‘zda tutiladi. Bunga erishish uchun qo‘yiladigan vazifalar: bolalarda sof intonatsiya va qo‘shiqchilik malakalarini shakllantirish; bolalarga yakka va tarbiyachi bilan qo‘shiq kuylash, a’kapella tarzida ijro etish; musiqiy eshituv qobiliyatini, kuyning balandligi, ularning uzunligi, kuyning yo‘nalishi, o‘zini eshita olishi (kuylayotganida), ijro vaqtida o‘zining xatolarini eshita olishini rivojlantirish; ovoz rivoji, tabiy ijroga erishish; bolalarda ijodkorlik malakalarini rivojlantirish, ular ijro etgan qo‘shiqlarini xorovodlar va o‘yinlarda qo‘llash. Qo‘shiqchilik malakalari Bola to‘g‘ri kuylashi uchun qo‘shiqchilik, vokal- xor malakalarini shakllantirish kerak. Qo‘shiqchilik malakalari. Bu to‘g‘ri holatda kuylash. Qo‘shiq kuylash jarayonida bola gavdani ko‘tarib bukchaymasdan, stul orqasiga suyanibroq o‘tirishi kerak. Qo‘llari esa tizzaga qo‘yiladi. Vokal malakalari. Bu ovoz hosil qilish, nafas va diksiya. Nafas qisqa, yengil va shovqinsiz bo‘lishi kerak. So‘zlar aniq va burro talaffuz qilinadi. Xor malakalari. Bu ansambl va tuzilish (stroy)ning o‘zaro bog‘liqligi. «Ansambl» — fransuzcha so‘z bo‘lib, «uyg‘unlashuv» (slitnost) ya’ni, ovozlarning kuch va balanligining birlashuvidir. Bu jarayonda ovoz unison kuylashga va tembrning tekislanishiga erishishimiz kerak. Kuylash malakalarini rivojlantirish Kuylash malakalari qo‘shiq yodlash va o‘rgatish jarayonida rivojlanadi. Asar murakkablashgani sari malaka rivojlanadi. Bog‘chada tarbiyalash jarayonida bilishi kerak: Kichik va o‘rta guruh — musiqa rahbari musiqa asbobi yordamida oddiy, murakkab bo‘lmagan qo‘shiqlarni kuylay olishi kerak. Katta guruh — asbobsiz faqat musiqa rahbarining yordami bilan yoki 36

musiqa rahbarisiz musiqa musiqa asbobi jo‘rligida kuylashi, tovushlar balandligi va cho‘zimlarini farqlay olishi, qo‘shiq kuylash jarayonida to‘g‘ri, tik, yelkani ko‘tarib o‘tirishi kerak. Maktabgacha tayyorlov guruhi — yodlagan qo‘shig‘ini ifodali kuylab berish, oldin yodlagan qo‘shig‘ini eslab kuylashi, kuylash jarayonida yonidagi bolalarni eshita olishi va kamchilik — u xatolarini to‘g‘rilay olishi, tovushlarning yuqoriga va pastga harakatlanishini farqlay olishi, notalar qisqa uzunligini va notalarning nomlarini bilishi kerak. Qo‘shiq kuylashga o‘rgatishning metodlari va yo‘llari Musiqa rahbari bolalarga qo‘shiqni o‘rgatishdan oldin qo‘shiqni tanishtirishi, kompozitori haqida, asarning matni, mazmuni haqida gapirib berishi kerak, bir so‘z bilan aytganda bolalarda bu qo‘shiqni o‘rganish uchun qiziqishlarini uyg‘otishdir. Qo‘shiq qiyinchiliklari va ularni bartaraf etish yo‘llari: 1. Qo‘shiqda sakrama harakatlar ko‘p. Bular bolalar kuylashi uchun murakkabdir. Shuning uchun sof kuylashga alohida e’tibor qaratish kerak. 2. Qo‘shiqda punktir ritmlaridan ham keng foylanilgan va ularni aniq talaffuz etish kerak. 3. Ligali notalar. Bunday notalar asosan jumlalar oxirida uchraydi va buni to‘g‘ri va sof kuylashga erishish kerak. Bola shaxsini shakllantirishda va rivojlantirishda oiladagi muhitni ta’siri juda kattadir. Boladagi eng muhim individual xususiyatlar oiladagi mavjud ijtimoiy psixologik muhit ta’sirida shakllanadi. Qo‘shiqning ohangiga bo‘lgan intilish bola ongida ona allasi orqali rivojlantiriladi. Bunda ota-ona, oila a’zolari o‘rtasidagi o‘zaro munosabat, san’at, musiqiy madaniyatga bo‘lgan munosabatlar muhim o‘rin tutadi. Shuning uchun ham Respublikamizda oila tarbiyasiga davlat siyosati darajasida qaralib kelinayotganligi bejiz emas. Buni Prezidentimiz I.A.Karimovning quyidagi so‘zlari ham tasdiqlaydi: “ Oila jamiyat negizi bo‘lib, ko‘p asrlik mustahkam ma’naviy tayanchga ega. Milliy mafkuramizga xos bo‘lgan tushunchalar, avvalo, oila muhitida singadi. Bu jarayon bobolar o‘giti, ota ibrati, ona mehri orqali amalga oshadi. Oilada sog‘lom muhit-sog‘lom mafkurani 37

shakllantirish manbaidir. Jamiyatda har bir oilaning mustahkamligi, farovonligi, o‘zaro hurmat va ahillikni ta’minlash-milliy mafkurada ko‘zda tutilgan maqsadlarni amalga oshirishda tayanch bo‘ladi ” 9 Ma’lumki, yosh bolalar juda ta’sirchan, qiziquvchan, taqlidchan, tez o‘zgaruvchanligi sababli ular uchun atrofidagi barcha ijobiy va sal’biy holatlarga munosabat birday yaqin hisoblanadi. Har tomonlama barkamol madaniyatli shaxs avvalo, oilada shakllanadi. Yaxshi oilaviy muhitda tarbiyalangan bolaning hayot haqidagi, turli voqea- hodisalar, urf-odatlar, san’at, madaniyatga oid ta’ssurotlari ko‘pincha ijobiy tarzda kechadi. Oiladagi birgalikda televizor ko‘rish, konsert tomosha qilish, teatr, konsert tomoshalariga borish, o‘z ta’ssurotlarini o‘rtoqlashish kabilar bolalar dunyoqarashini o‘stirib, hayotiy voqea-xodisalarni aks ettiruvchi badiiy adabiyot, san’at , musiqani mohiyatini tushinishga, badiiy va g‘oyaviy idrok etishga olib keladi. Bu esa uning kelajagini belgilashda, san’atning muayyan turi bilan bog‘lanib qolishida hal qiluvchi rol o‘ynaydi. Fan, adabiyot, san’at sohasida Yevropa klassik musiqasining buyuk namoyondalari Bax, Betxoven, Bize, Motsart, Verdi, Shopen, rus kompazitorlari Glinka, Borodin, Balakirov, Rimskiy- Korsakov, Chaykovskiy, Prokofyev, Shostakovich, o‘zbek bastakor va kompozitorlari M.Ashrafiy, T.Sodiqov, Y.Rajabiy, T.Jalilov, M.Burhonov, S.Jalil va ko‘plab xalq hofizlari va sozandalarning hayotida ular tug‘ilib o‘sgan oilani ta’siri juda katta bo‘lgan. Hozirgi kunda musiqa rahbarlari oldidagi eng muhim vazifalardan biri musiqiy tarbiya va musiqiy madaniyatni oilaviy hamkorlikda tashkil etishdir. Bu boradagi faoliyatni maqsadli yo‘lga qo‘yish, samarali ish shakl va usullaridan foydalanish bolalarni yuqorida ta’kidlanganidek madaniyat va san’atning muayyan sohalariga izchil bog‘lanib qolishlari, kelajakda yetuk xonanda, sozanda, bastakor- kompozitor bo‘lib yetishishlariga zamin yaratadi. Musiqa rahbarlariga bu borada quyidagi tavsiyalarimizni bildirishni lozim deb topdik: 9 И.Каримов. Миллий истиқлол ғояси: асосий тушунча ва тамойиллар. –Т.: “Ўзбекистон”, 2000 й, -66 б. 38

- musiqa rahbarlari har bir bolaning oilasi bilan yaqindan tanishishi, doimiy aloqani yo‘lga qo‘yishi; - bolalarni musiqa san’atining muayyan turlariga qiziqishi, qobiliyatiga qarab, ularni ota-onalarini bu haqda xabardor qilish, maktabda va oilada mustaqil qo‘shimcha shug‘ullanishlari uchun shart-sharoit yaratishi; - musiqa mashg‘ulotlariga, to‘garaklar, ijodiy markazlarga qatnashishlarini ota-onasi tomonidan ham nazorat qilib borilishiga e’tibor qaratish; - bolalar ishtirok etadigan turli madaniy-ommaviy tadbirlar, ko‘rik- tanlovlar, konsertlarga ularni ota-onalarini taklif qilish; - ota-onalar uchun maxsus ma’ro‘za konsertlar, madaniyat, san’at vakillari bilan uchrashuvlar tashkil etish; - bolalarga individual topshiriqlar berish, mustaqil shug‘ullanishlari va topshiriqlarni bajarilishi yuzasidan ota-onalar fikrlarini so‘rab turish. Bunday hamkorlik bo‘yicha tashkil etiladigan ishlar bolalarni musiqa san’atiga bo‘lgan qiziqishlarini, ularning musiqa bo‘yicha individual qobiliyat va iqtidorlarini o‘stirishga, iste’dod kurtaklarini keng ochilishiga va musiqiy madaniyatni yuksalishiga imkon yaratadi. Musiqa rahbari ko‘pchilik oldida musiqa targ‘ibotchisi sifatida chiqib o‘z faoliyatini bajarishda rus musiqiy pedagogi D. V. Kabalevskiy aytganidek- “.. o‘zining eng asosiy vazifasini xoh zaldagi konsert paytida, xoh musiqa mashg‘uloti bo‘lsin, bolalar bilan suhbatlashayotganda, ularni musiqaga qiziqtirish, emotsional jalb qilish, o‘zining musiqaga muxabbatini ularga sindirish zarurligini bir daqiqaga ham unutmaslik kerak”. Musiqa tarbiyasi bolalarga musiqa tinglash, qo‘shiqlarni yodlash musiqa bilan harakatlarni bajarish, musiqa asboblarini chalish, musiqa va musiqachilar haqidagi kitoblarni o‘qish, teatr konsert, filarmoniyaga borish singari musiqaviy faoliyatning har xil turlarini o‘rganishdan iboratdir. Musiqa tinglanganidan keyingi bolalardagi fikr almashuvlar juda katta tarbiyaviy ahamiyatga ega bo‘lib, bu bilan bolalar o‘rtasida bir-birlarini anglash ruhi va o‘zaro ishonch vujudga keladi. 39

Musiqa rahbarining bolalar diqqatini qo‘shiq mazmuniga jalb qila olishi, bolalarda o‘zlari ijro etadigan musiqa asarlarini emotsional ma’nosini anglashga intilishini vujudga keltirish, ularning olam haqidagi tushunchalarining muvaffaqiyatini ta’minlaydi. Bola musiqaga qarab harakat qilar ekan, unda beixtiyor emotsional moyillik va ritmni his etish shakllanadi. Maktabgacha ta’lim muassasasidagi musiqa ta’limi va tarbiyasining vazifasi bolalarni Vatanga sadoqat, do‘stlik, tinchliksevarlik, mehnatga muhabbat ruhida kamol toptirish ularning musiqaviy didi bilan estetik saviyasini oshirishdan iboratdir. Bizning mamlakatimizda bolalarni estetik ruhda tarbiyalash uchun kerakli hamma shart sharoitlar mavjuddir. “Yoshlar markazlari”, “Bolalar va o‘smirlar ijodiyoti markazi”, mo‘zey, teatrlar, kutubxona va madaniyat uylari bolalarning sevimli maskaniga aylangan. Bolaning yosh chog‘idanoq nafosatni bilishga va sevishga oilada ota-onasi yordam berish kerak. Yurtboshimiz “Yuksak ma’naviyat –yengilmas kuch” asarida o‘zbek xalqida san’atga havas oiladan boshlanadi deb bejizga aytmaganlar. Ota- onalar farzandidagi san’atga bo‘lgan mehr-muhabbatni birinchi galda payqaydilar. Bolalar yoshligidanoq san’atga havasmand bo‘ladilar. Bolalarda ana shu his tuyg‘uni, nafosatni sevish tuyg‘ularni rivojlantirish har bir ota-onaning vazifasidir, ba’zi ota-onalar o‘z bolalarini estetik ruhda tarbiyalashga noto‘g‘ri munosabatda bo‘lishni ham bilamiz. Ba’zi ota-onalar bolalarni musiqaga, rassomchilikka, san’atning qaysi bir turlariga ya’ni, qiziqqan sohasiga e’tiborsizlik bilan qaraydilar. Sendan yaxshi musiqachi chiqmaydi deb bolalarning qiziqishini so‘ndiradilar. Ko‘pgina ota-onalarimiz ajoyib san’at turi musiqaning simfonik, klassik janrida ijro etiladigan asarlarni tushunmaydilar va bolalariga ham tushuntirib bera olmaydilar. Bu borada esa yoshlarimizni tarbiyalashda maktabgacha ta’lim muassasalarida musiqa mashg‘ulotlari muhim o‘rin tutadi. Bolalarning bu kabi xususiyatlari har bir rahbardan ijrochilik mahorati bilan bir qatorda katta pedagogik mahoratga ega bo‘lishlikni talab qiladi. Shuning 40

bilan bir qatorda musiqa mashg‘ulotlarida yangi pedagogik va axborot texnologiyalardan keng foydalanishni yo‘lga qo‘yish lozim. Rahbar avvalo, bolalarni musiqa olamiga olib kirarkan, bolalarda musiqaga bo‘lgan qiziqishlarini oshirishga, musiqiy tilni tushuntirishga, dunyoqarashini shakllantirishga, musiqiy didini o‘stirishga, go‘zallikni his qilishga, musiqiy o‘quvini rivojlantirishga harakat qiladi. Musiqa ta’limining o‘ziga xos yo‘naltirilgan ma’lum bir vazifalari ham mavjuddir. Maktabgacha ta’lim muassasalarida musiqa rahbari musiqa mashg‘uloti va ertaliklar yordamida qo‘yidagi vazifalarni amalga oshirishni maqsad qilib qo‘yadi. 1.Bolalarga musiqaga ixlos uyg‘otish, musiqiy qobiliyatini ( ritm tuyg‘usi, musiqaviy diqqati, tasavvur va xotirasini, badiiy didini) o‘stirish. 2. Bolalarda milliy merosimizga e’tabor, ona-Vatanga muhabbat hissini tarbiyalash, jamiyatga foyda keltirishga ishtiyoq, farzandlik, Bolalik va jamoatchilik oldidagi burchini anglash, do‘stlik, o‘rtoqlik, insonparvarlik tuyg‘ularini tarkib toptirish didsizlik, xunuklik, g‘oyasizlik, danganlik, tubanlik kabi salbiy hislarga nisbatan murosasiz bo‘lishni tarbiyalash. 3. Bolalarning badiiy ijodkorlik qobiliyatini o‘stirish, ularning hayotga, o‘qishga, mehnatga va turli hatti-haraktlarga go‘zallik olib kirishi qobiliyatini rivojlantirish, o‘z-o‘ziga va atrof muhitdagi barcha nasalarga go‘zallik kirita olishga o‘rgatish. Musiqa mashg‘uloti ma’lumki, xorda kuylash, musiqa savodi, kuylash kabi asosiy musiqa faoliyatlarini o‘z ichiga oladi va Bolalarni ular bilan tanishtirishni o‘z oldiga maqsad qilib qo‘yadi. Mashg‘ulotning har bir turida doirachalar, shaqildoqlar, uchburchak kabi turli bolalar musiqa asbobidan chalib, kuy va qo‘shiqlarga mos raqs elementlarini bajarish, musiqa asboblarining chalinishi, qo‘l harakatlari bilan imitatsiya qilish, chapak kabi elementlardan keng foydalanish yanada qiziqarli va jozibali bo‘lishini ta’minlaydi. 41

Musiqa mashg‘uloti avvalo bolalarni dunyoqarashini o‘zgartirib, madaniyatli, estetik jihatidan barkamol bo‘lib o‘sishlarida munosib o‘rin tutadi. Musiqani idrok etishga, musiqa nazariyasi, musiqa adabiyoti va tarixini, milliy qadriyatlarimizni o‘rgatadi va san’at durdonalari bilan tanishtiradi, vokal-xor malakalarini rivojlantiradi, musiqiy qobiliyatini o‘stiradi, hamda unga bo‘lgan ehtiyojlarni qondiradi. Musiqa mashg‘ulotlarida rahbar bolaga dastavval bor musiqani eshita bilishni o‘rgatadi, musiqa mazmunini, go‘zalligini tushunishiga, musiqaga bo‘lgan qiziqishini va ixlosini o‘yg‘otishga, musiqiy tushunchalarni, musiqa qirralarini, turlari va shakllarini, janrlarini ochib beradi va madaniy ozuqa beradi. Musiqa ta’limiy jarayonlarni sifatli amalga oshirish uchun, avvalo rahbarning qanday malaka va qobiliyatga ega ekanligiga bog‘liqdir. Rahbar o‘z kasbini mutaxassisi bo‘lishi, musiqani quvonch, baxsh etadigan jonli san’at sifatida sevishi, unga ehtirosli munosabatda bo‘lish hamda o‘zi sevmaydigan narsalarga bolalarda muhabbat o‘yg‘ota olmasligini, hech qachon unutmasligi lozim. Rahbar o‘z o‘rni va qadrini bilish kerak. Mashg‘ulotda rahbar obyekt, bolalar esa subyekt bo‘lishlari lozim. Rahbar barcha ma’naviy kuchlarini safarbar etish, g‘oyatda bardoshli, bolalarni va o‘z ishini chinakam sevish kerak. Kuylash faoliyati bolalarning musiqa o‘quv qobiliyatlarini hamda ijrochilik malakalarini rivojlantirish uchun zarurdir. Guruhda jamoa bo‘lib kuylash jarayonida bola o‘z ovoz ijrosini boshqaradi, o‘rtoqlarining ijrolarini eshitib ko‘zatadi va ular bilan birga jo‘rnavozlik qilishga intiladi. Zotan, tinglash va kuylash o‘quv dasturi ta’lim mazmuning asosini tashkil etadi. Bolalarda kuylash va tinglash faoliyatlarini o‘rganishi bilan birga cholg‘uchilik, musiqali harakatlar hamda ijodkorlik faoliyatlari ham har tomonlama rivojlantiriladi, bilim va malakalarni o‘zlashtirish va musiqiy tavsiflarni ushbu faoliyatlar vositasida egallash imkoniyatlari yaratiladi. Musiqa ijodkorligi faoliyati yangi o‘quv dasturiga ilk bor kiritilgan. Bu faoliyat bolalarda musiqiy tafakkur, izlanish va ijodkorlik malakalarini o‘stira borish uchun katta ahamiyatga egadir. Bu faoliyat bola ijrosida doira chertib 42

jo‘rnavozlik qilish, kuy ohanggiga mos harakatlarni xususan, raqs harakatlarini topish, she’r parchasiga kuy bastalash kabi ijodkorlik amaliyotlari bilan bajariladi. Musiqali harakatlar, cholg‘uchilik va ijodkorlik faoliyatlarini amalga oshirishda o‘yin uslublaridan keng foydalanish tavsiya etiladi. Ushbu faoliyatlar zamiri ko‘proq o‘yin xususiyatlari bilan bog‘liqdir. Yangi o‘quv dasturida tinglash va kuylash uchun asarlar talab darajasida berilgan. Bu rahbarlarga musiqiy asarlarni guruh imkoniyatlari va o‘quv yilining muhim sanalariga muvofiq tarzda tanlab o‘qitish imkoniyatlarini beradi. Ayni bir paytda rahbar dasturga kiritiladigan ammo, badiiy yuksak, tarbiyaviy jihatdan muhim, Bolalarinng kichik yoshlik xususiyatlariga, idrok amaliyotiga mos bo‘lgan yangi asarlaridan keng foydalanish xuquqiga ham egadir. Nota savodi, cholg‘uchilik, raqs va harakatlar, shuningdek musiqa ijodkorligi faoliyatida tavsif etilgan asarlar ham shartli ravishda berilgan. Mashg‘ulot sharoitiga qarab ularni almashtirish mumkin. Bu esa mashg‘ulotlarni rejalashtirishda va mashg‘ulotlarga tayyorgarlik ko‘rishda ijodiy yondoshishni toqozo etadi. Bunda shu narsaga e’tiborni qaratmoq lozimki, garchi dasturda asarlar va mashg‘ulotlar mazmuni har bir faoliyat turiga doir alohida ko‘rsatilgan bo‘lsada, ammo mashg‘ulotlarni rejalashtiirishda va ularni o‘tishida musiqa faoliyatlari mashg‘ulot mazmunidan kelib chiqish va uning mohiyatini ochib berish lozim bo‘ladi. Shunday qilib, mashg‘ulotda musiqa faoliyatlari mantiqan va mazmunan birlashadi. Kichik yoshdagi bolalarga musiqa tarbiyasi berishda oila va bog’cha hamkorligi yaxshi natijalar beradi. Bu haqda keyingi paragrafda so’z boradi. II.2. MTMda musiqa mashg’ulotlarini sifatli tashkil etishda zamonaviy jihozlarning o’rni Oilada va bolalar bog‘chasida olib boriladigan musiqaviy faoliyatni tashkil etish vazifalari quydagilardan iborat: 1. Bolalarning musiqaga qiziqishini oshirish va uni sevishga orgatish. 43

2. Musiqa asarlari bilan tanishtirish jarayonida bolalarda emotsional his-tuyg‘ular hosil qilish yoli bilan ularning musiqa haqidagi tasavvurini boyitib borish. 3. Bolalarni oddiy musiqa tushunchalari bilan tanishtirish, tinglash, ashula aytish, musiqa bilan harakat qilish, raqsga tushish va bolalarda oddiy musiqa asboblarida kuy chalish ko‘nikmalarini hosil qilish va ijodiy qobiliyatlarini o‘strib borish. Musiqa bolaga har tomonlama yordam berib, tevarakatrofni obrazli, emotsional idrok etish va bola xarakterning shakllanishiga ta’sir ko‘rsatish uchun musiqa tarbiyasining maqsadidan kelib chiqib, quyidagi vazifalar qo‘yiladi: 1. Bolada musiqiy qobilyatni rivojlantirish. 2. Bolalarni ashula aytish va musiqaviy ritmik malakalarga o‘rgatilib, ularda musiqani qabul qilishni his etish va tushinish qobilyatlarini tarbiyalash. 3. Bolada badiiy ijodiy qobilyatlarni rivojlantirish. Musiqiylikning rivojlanishi tufayli bolalar musiqa obrazlarini, ularning atrofdagi qo‘shimcha, obrazlarni bolalar yorqin his eta boshlaydilar. Bu esa, o‘z navbatida ularning tevarak-atrofni bilishda, estetik baholanishni tarbiyalashda katta ahamiyatga ega. Bolalarni musiqa bilan shug‘ullantirishning sababi bola musiqa bilan shug‘ullanmasdan, qo‘shiq aytish va musiqa – ritmik harakatlar qilish ko‘nikmalarini yuzaga keltirib, shu soha bilan bog‘liq bilimlarni o‘zlashtirishi mumkin. Kuy, qo‘shiqqa, san’atga muhabbat, musiqa madaniyati xalqimizda bolalikdan boshlab, oila sharoitida shakllanadi. Bolalar musiqasi ularning dunyoviy his-tuyg‘usidir. Dunyo eshigini ochish uchun uning iste’dodini rivojlantirish kerak. Buning uchun: 1. Birinchi navbatda musiqaviy nutqini o‘stirish. 2. Hissiyotini o‘stirish lozim. «Aks holda, musiqa tarbiyaviy vazifani bajarmaydi» (N.A.Vetlugina). Musiqiy tarbiya kattalar va bolalar o‘rtasidagi eng chiroyli, yoqimli, qulay muloqotdir. Har bir inson ham bolalar dunyosi bilan doimo hamnafas yashay olmaydi, bu imkoniyat faqat tarbiyachilardagina mavjuddir. Tarbiyachilar bolalar bilan birga orzu qilib, ertaklar olamiga, musiqa dunyosiga kirib boradilar, ular bilan birgalikda o‘ynab, rasm chizib, ijod qiladilar. Bolalar o‘z 44

tarbiyachisiga ishonib, ularni do‘st ko‘rib, ularga orzulari, histuyg‘ulari, sirlari haqida gapirib berishadi. Bolalar bog‘chasida musiqaviy faoliyatni amalga oshirshda barcha tarbiya o‘zaro bog‘lab olib boriladi. Bolalar yoshiga xos musiqa asarlari kichkintoylarga unutilmas taassurot qoldiradi. Musiqaviy faoliyat bilan o‘yinlarni qo‘shib olib borilsa bolalarning obrazli fikrlashi va obrazli xotirlash harakat, malaka ko‘nikmalarini yaxshi rivojlantiradi. Bu har ikkala psixologik-parallel rivojlanish uchun muhim ahamiyat kasb etadi. Bolalarning o‘yin dunyosi xilma-xildir. O‘yin bobida ular ijodkordir. Ammo musiqaviy faoliyatning o‘yin bilan birga bog‘lab olib borish ancha qiyinchilik tug‘diradi. Bunda tarbiyachi dasturga tayangan bolalarning yosh xususiyatlarini hisobga olgan holda, ish ko‘rishi lozim. Bola musiqa va o‘yin jarayonida o‘zining ehtiyoj va qiziqishlarini aks ettiradi. Bolalarning yoshi va xususiyatlarini hisobga olgan holda, oila tarbiyachisi xonani jihozlar bilan to‘g‘ri ta’minlashi lozim. Albatta xonada musiqaviy asboblar, turli xildagi musiqaviy adabiyotlar bo‘lishi kerak, chunki bola har bir musiqa asbobining tarixi, uning kelib chiqishi hamda adabiyotdagi tovushlarning yo‘nalishlarini bilishi kerak. Oilada musiqaviy faoliyatni tashkil etishda musiqaviy repertuarlar tanlashi, xalq o‘yinlaridan o‘rinli foydalanish katta ahamiyatga ega. Xaql o‘yinlari oila hayotida eng muhum va tarkibiy qismiga aylangan bo‘lib, tantanavorlik, xursandlik va shodlik holatini vujudga keltiradi. Bolalarni badiiy didini tarbiyalaydi. Oilada tashkil etilgan bayram ertaklari umumxalq bayramlarining bir parchasi bo‘lishi kerak. Bunda bolalarning yoshi va rivojlanish xususiyatlarini hisobga olgan holda xalq o‘yinlaridan foydalanamiz. Bolalar o‘yinlarida musiqa Har xil bolalar o‘yin mashqlarida turli xil musiqalardan foydalaniladi. Bolalar o‘zlari mashg‘ulotlarda o‘rgangan: «Musiqa mashg‘ulotlari», «Konsert»larda raqsga tushadilar, ashula aytadilar. Bunday o‘yinlarda tarbiyachi bolalarga ro‘llarni bo‘lib beradi, har xil musiqalarni topib beradi. Bolalar tariyasida musiqiy-didaktik o‘yinlar katta rol o‘ynaydi. Ulardan ayrimlari mashg‘ulotlar vaqtida o‘rganiladi. O‘yinlar musiqaviy qobiliyatni, 45

fikrlashni oshiradi. Oila tarbiyachisi bolalarning kundalik hayotida olgan bilimlarini mashg‘ulotlarda takrorlaydi, ularni yangi musiqiy-didaktik o‘yinlar bilan tanishtirib boradi. Oila tarbiyachisi bolalarni har xil musiqaviy asboblar bilan tanishtirib boradi va bolalarni har xil musiqaviy asboblar qo‘yilgan stol atrofiga o‘tqizadi. Bolalarni birma-bir chaqirib, asboblarning nomini so‘raydi, tarbiyachi musiqa chalib beradi va qaysi musiqaviy asbobda chalganini bolalardan so‘raydi. Musiqaviy ta’lim berish jarayonida musiqa tinglash, kuylash, musiqa savodini o‘rgatish, raqs tushish, cholg‘u asboblarini chalish hamda musiqa ijodkorligi kabi bilimlarni berish har tomonlama kamolga yetishida muhim vosita bo‘lib xizmat qiladi. Bolalarga musiqiy tarbiya berishning negizi qo‘shiq aytishdir. Qo‘shiq har tomonlama bolani kamolga yetaklaydi. Bolalardagi musiqiy qobilyatni rivojlantirishga hamda bolaning barkamol yetuk avlod kishisi sifatida o‘sishiga yordam beradi. Bolalar bog‘chasida o‘rgatiladigan har bir qo‘shiq mazmuni va xarakterini ongli tushunishga o‘rgatish kerak bo‘ladi. Avvalambor tarbiyachi biror bir she’rni yod olishni dasturdan foydalangan holda o‘rganadi. Har bir tanlangan she’r bolaning qiziqishlari, bolaning ishlari, guruhlari hamda fasllarga qarab bayramlarning turlariga qarab o‘rgatiladi. Qo‘shiq bolaning hayotida muhim rol o‘ynaydi. Qo‘shiq inson tafakkurini va ongini rivojlantiradi. Biz qo‘shiqni bolalarga o‘rgatayotganda avval qo‘shiq kuyini, keyin she’rini misrama-misra o‘rgatamiz. Qo‘shiq kuyini o‘rgatganda to‘rt xil musiqa asboblari orqali chalib yoki bo‘lmasa, biror-bir jonivorning ovozlarini berib, o‘rgatishimiz mumkin. She’rni esa bo‘g‘inlarga ajratib yoki chapaklar orqali yod oldiradi. Bolalar she’rlarni tezroq yod olishlari uchun she’r matnlarini takror aytishimiz kerak. Agar bolaning xayoli bir joyda bo‘lmasa, musiqa tovushlarini va she’rni tez yod olishlari murakkab bo‘ladi. Chunki musiqaviy qobilyatini o‘stirish musiqa san’atiga bo‘lgan mehr va qiziqishini oshirib borish bolalarning o‘z faoliyati jarayonida muvoffaqityali 46

bajaradi. Qo‘shiq aytishda bolalarning ovoz xajmi diapozoni ishtiyoqi va zavqi, musiqa va qo‘shiq sohasidagi tayyorgarligini e’tiborga olishi lozim. Har bir qo‘shiq ma’lum pedagogik maqsadlarni amalga oshirishni ko‘zda tutib tanlanadi. Qo‘shiqlarni ma’lum bir tizimga solishda oddiydan-murakkabga qarab borishga rioya qilish kerak. Qo‘shiqlarni quyidagi talablarga qarab tanlash tafiya etiladi: -tarbiyaviy ahamiyati, g‘oyaviy mazmuni, musiqiy tuzulishi va xarakteri; -qo‘shiqning matnini yod olishligi, badiiy yuksakligi va bolaarning lug‘at boyligiga mosligi; -ohangning xarakteri, intonatsiya ifodasi, kuyning o‘lchovi, diapazonning bolalar ovoziga mosligi; -qo‘shiqning musiqa cholg‘u asboblari jo‘rligi uchun nota matni bo‘lishligi va bolalar yoshiga mosligi; -qo‘shiqning shakli, necha band, qismdan iboratligi, naqoratning mavjudligi. Yalla, lapar, alla kabi o‘zbek xalq qo‘shiqlari, shuningdek, terma qo‘shiqlar milliy musiqiy-ritmik harakatlar bilan o‘rgatiladi. Musiqa rahbari bolalarga qo‘shiqlarni ifodali yoqimli ovzda aytib berib tanishtiradi. Qo‘shiq mazmunini obrazli, qiziqarli tarzda bolalar ongiga yetkazishga harakat qiladi. Bunda u ko‘rgazmali qurollar, musiqiy ritmik harakatlardan foydalanadi. qo‘shiq mazmuni va xarakterini bolalar yaxshi anglab olgandan so‘ng o‘rgatishga kirishadi. Bolalar toliqib qolmasligi uchun qo‘shiq o‘rgatish uslubi vaqti-vaqti bilan o‘zgartirilib turiladi. Bolalar qo‘shiqni o‘rindiqlarga o‘tirgan yoki tik turgan holda kuylaydilar. O‘tirgan holatda o‘rindiqlarga suyanib ya’ni, orqaga yotib olib aytish mumkin emas. O‘rindiqlar bolalar yoshiga mos bo‘lishligi lozim. Qo‘shiq o‘tirib kuylayotganda qo‘llarni tizzalariga qo‘yishi shart. Qo‘shiqning mazmuniga mos musiqiy-ritmik haraktarni bajarish bolalarning ko‘krak qafasi va nafas yo‘llarini yaxshi rivojlantirishga yordam beradi. 47

Qo‘shiq kuylash yengil va oson amalga oshirilishi tufayli bolalar diqqatini tez jalb etish mumkin. qo‘shiq repertuarini tanlashda bolalarning quyidagi ovoz diapazonlariga rioya etish lozim. -2-3 yoshli guruhlarda ovoz diapazoni mi -1-lya -1; -3-4 yoshli guruhlarda ovoz diapazoni re -1-lya -1; -4-5 yoshli guruhlarda ovoz diapazoni re -1-si -1; -5-6 yoshli guruhlarda ovoz diapazoni re -1-do -1; -6-7 yoshli guruhlarda ovoz diapazoni re -1-re -2; Barcha guruh bolalari uchun (fa 1-si 1) yengil primar-qulay regstr hisoblanadi. Shuning uchun vokal mashqlarini va yengil qo‘shiqlarni shu regstrda kuylatish maqsadga muvofiqdir. Bu bolalarda musiqiy qobiliyatni har tamonlama rivojlantirishda katta ta’sir ko‘rsatadi. Qo‘shiq kuylash jarayonida bolalarning fikrlash qobiliyati, nutqi, idroki o‘sadi. Musiqa rahbari albatta har bir qo‘shiqni o‘rgatish davomida bolalar bilan suhbat qilib ulardan qo‘shiq haqidagi fikrlarini so‘rab ularni fikrlashga undashi yaxshi. Musiqa rahbari shu bilan birgalikda bolalarni ovozini asrab avaylashga o‘rgatib borishi lozim. Talaffuzning aniq va ravshanligi qo‘shiqning tushinarli bo‘lishiga berib uning badiiy obraz bilan aniq va mahzunli ijro etishiga kumaklashadi. Bolalarning ovoz xosila tizilmalari musiqa o‘quvi yoshga qarab o‘sadi. Shuning uchun qo‘shiq aytish malakalari ovozning asosiy elementlari: nafasning rejaga solish, tovush hosil qilish, talaffuz, soz, ansambl, dasturida har qaysi o‘quv elementlarining hammasi bir - biriga o‘zviy bog‘lanib borishi. Yuqorida ko‘rsatilgan elementalarning har biri hamma guruhlardagi qo‘shiq aytish ilimining mazmuniga kiradi, va asta-sekin mustahkamlanib, sifati o‘zgarib, murakkab qo‘shiq repertuarida rivojlanadi. Shu guruh bolalariga alohida e’tibor berilishi kerak. Kichik guruh(ilk yosh) bolalariga qo‘shiq o‘rgatish texnologiyasi. Musiqa rahbari qo‘shiqni mayin, jonli kuylaydi, so‘ng rasmlar,o‘yinchoqlar yordami bilan mazmunan qisqacha hikoya qilib beradi. Savol-javob orqali qo‘shiq mazmunini ochib beradi. Dastlab bolalar qo‘shiqni ijro eta olmaydilar. Ular takrorlanuvchi jumlalarni kuylaydilar xalos. Bolalarda kuylash holati, talaffuz, 48

ovoz hosil qilish, to‘g‘ri nafas olish kabi vokal malakalarini shakllantirib borish ishlari boshlanadi.bolalar musiqa rahbariga taqlidan u ijro etgan qo‘shiqni qaytarishga harakt qilishadi. Qo‘shiq mazmuniga mos harakt qila boshlaydilar. Musiqa rahbari ularda jamoa bo‘lib kuylash ko‘nimalarini shakllantirib borishi lozim. Bolalar mashg‘ulotlar davomida asta-sekin qo‘shiqlarni bir-biridan farqlay boshlaydilar. Kichik guruh(ilk yosh) bolalariga qo‘shiq o‘rgatish texnologiyasi T.r Mashg‘ulot mazmuni Uslub va usullar Mashg‘ulotning maqsadi va vazifalari 1 Musiqiy ritmik harakatlar 2 Tinglash 3 Kuylash . “Rumolcha” P. Mo‘min she’ri. D. Omonullayeva musiqasi Tushuntirish, ijro, rahbatlantirish Qo‘shiq mazmunini tanishtirib ko‘rgazmalardan foydalanish 4 Raqs 5 Bolalar cholg‘ularida ijro Musiqa rahbari: hozir sizlarga qo‘shiqni ijro etib beraman deb qo‘shiqni ijro etadi va bolalardan qo‘shiq nima haqida ekanligini so‘raydi. Hozirgi kun talabi shuki qo‘shiqni o‘rgatish davomida musiqa rahbari bolalarni savol javobga undash kerak, ya’ni ularni mustaqil fikrlash qobiliyatlarini shakllantirib borish shart. Umumiy musiqa mashg‘uloti 10-15 daqiqa davom etsa, kuylash mashg‘ulot davomida 5 daqiqa davom etishi tavsiya etiladi. O‘rta guruh(4 yosh) bolalariga qo‘shiq o‘rgatish texnologiyasi O‘rta guruh bolalarining atrofdagi hodisalarga qiziqishi ancha ortadi, ular musiqa rahbariga turli savollar bera boshlaydilar. Bu yoshda nutq rivojlanishida jiddiy o‘zgarishlar yuz beradi: bolalarning so‘z boyligi ortadi, ular tevarak-atrof haqida fikr yurita oladigan bo‘ladilar. Musiqa rahbari ushbu jihatlarni hisobga olgan holda o‘z rejasini tuzib olishi lozim. 49

4-yoshli bolalar tanish qo‘shiq va kuylarni bilib oladilar, ularni nomlarini aytadilar. Bolalar tovush balanligi va tembrlarini farqlay oladilar, musiqa rahbarining ovoziga yaxshi moslashadilar, cho‘zib kuy oladilar. Musiqa mashg‘uloti bu guruh bolalari uchun 20-25 daqiqani tashkil etadi. Katta guruh(5 yosh) bolalariga qo‘shiq o‘rgatish texnologiyasi Besh yoshli bolalarda qo‘shiqlarni o‘ynab kuylash. Idrok qilish faoliyatlari o‘rta guruh bolalariga qaraganda ko‘proq rivojlangan bo‘ladi.qo‘shiqlarni ifodali qilib aytib bera oladilar. Musiqa rahbari: - bolalar nutqini takomillashtirish, so‘zlarni aniq talaffuz etishga o‘rgatish. -Musiqa asari bilan tanishishda badiiy idrok qilish qobiliyatini o‘stirib borishi lozim. -Qo‘shiq so‘zlarini tabiiy ovozda, zo‘riqtirmay, to‘g‘ri talaffuz qilib kuylashga o‘rgatish. Musiqa mashg‘ulotlari davomiyligi 25-30 daqiqani tashkil qiladi. Tayyorlov guruh(6-7 yosh) bolalariga qo‘shiq o‘rgatish texnologiyasi bu yoshdagi bolalar musiqa rahbari topshiradigan vazifalarning mohiyatini tushunadilar, ko‘rsatmalarni mustaqil bajaradilar. Tovushni to‘g‘ri hosil qilib, sof intonatsiya, musiqa ostida ritmik harakatlar bajarib kuylay olishadi. Qo‘shiqni tabiiy, yengil, jarandor, yoqimli ohangda kuylash olishga o‘rgatish lozim. Qo‘shiq jumlalari orasida yelkalarni ko‘tarmasdan nafas olish ko‘nimalarini rivojlantirish lozim. Bolalarga tantanavor ruhdagi qo‘shiqlarni o‘rgatish, bayramona rtmdagi qo‘shiqlar ko‘proq yoqadi. Musiqa mashg‘uloti davomiyligi 30-35 daqiqani tashkil etishi mumkin. Qo‘shiq o‘rgatish jarayonida yosh davrlar bo‘yicha ko‘rib chiqamiz. Kichik guruh bolalarini kuylashga o‘rgatish metodlari 3 yoshda ovoz apparati endi shakllana boshlaydi. Qo‘shiqchilik ovozi hali yo‘q, nafas qisqa, lekin bolalar shu davrda juda qiziquvchan bo‘lib, kattalar ijrochiga bajonudil qo‘shiladilar, jumlalarning ba’zi tovushlarini kuylay olishadilar. Asosiy vazifa. Boshlang‘ich kuylash malakalarini rivojlantirish va mustahkamlash. Bu yoshdagi 50

bolalar qo‘shiqni butun yaxlitligicha kuylay olishmaydilar, faqat ba’zi qismlarinigina kuylay olishadi. 4 yoshga kelib ovoz kuchayadi, ular eng oddiy qo‘shiqlarni kuylay olishadi. Bunda qo‘yiladigan vazifa — bolalarda tabiiy tovushda kuylashga, zo‘riqmasdan, tovushni siqmasdan kuylashga o‘rgatish. Bu yoshda muhim ishlardn biri bu talaffuz ustida ishlash. Bolalar bu yoshda hali ko‘p so‘zlarni ma’nosini tushunmaydilar. Ularga so‘zlarning mazmunini va to‘g‘ri talaffuzini tushuntirish kerak. Bu yoshdagi bolalar umumiy bir tempda kuylashi qiyin kechadi. Bu narsa tarbiyachining doimiy e’tiborida bo‘lishi va bolalarning birgalikda kuylashga o‘tgatishi kerak. 5 yoshli bolalar murakkab bo‘lmagan qo‘shiqlarni musiqiy rahbariga ergashib kuylaydilar. Metodik usullar: 1. Musiqa rahbari tomonidan qo‘shiqni ifodali emotsional ijroda ko‘rsatish; 2. Qo‘shiqni birinchi bor tanishtirish jarayonida rasm, o‘yinchoqlar bilan qo‘shiqni mazmunini ochib berishga yordam beradi. 3. O‘yin shakllarini qo‘llash. 4. Ta’limiy usul — musiqa rahbari asarni 2-3 marta fortepianoda chalib beradi va bolalar bilan birgalikda kuylaydilar. 5. Qo‘shiq matnini kuy bilan birgalikda o‘rganiladi. O‘rta guruh bolalarini kuylashga o‘rgatish metodlari 5 yoshdagi bolalar ma’lum darajadagi umumiy musiqiy tayyorgarlikka ega. Ovozi ancha mustahkamlangan bo‘lib diapazon (re 1 — si 1) kengaygan. Nafas biroz mustahkamlangan, chuqqurlashgan, so‘zlarni to‘g‘ri to‘laffuz qilish malakalariga egadir. Asosiy vazifa: 1. Tabiiy tovushda zo‘riqmasdan kuylash. Bu malaka ustida muntazam ravishda ish olib boriladi. 2. To‘g‘ri nafas olish, ya’ni bir jumlani bir nafasda kuylash. 3. To‘g‘ri talaffuzga e’tibor berish 51

4. Artikulyatsiya ustida ishlash (qo‘shiq ijrosi vaqtida og‘izni to‘liq ochishga, past jag‘ni zo‘riqtirmasdan, siqmasdan ochib kuylash). 5. Ansambl malakalari — qo‘shiqni birga boshlab, birga tugatishga erishish. Bu yoshdagi bolalarni jo‘rsiz ijroga o‘rgatish (yaxshi o‘rganilgan va mustahkam biladigan qo‘shiqni jo‘rsiz aytishi mumkin) kerak. Metodik usullar: 1. Qo‘shiqni o‘rgatish jarayonida fortepiano jo‘rligida yoki jo‘rsiz olib boriladi. 2. Musiqa rahbarining ovozidan kuylashga o‘rgatish bolalar uchun osonlashadi. 3. Qo‘shiq o‘rgatish jarayonida musiqiy jumlalarni bolalarni guruhlarga bo‘lib, navbatma-navbat ayttirish (bunday metodni qo‘llashdan maqsad bolalarning eshituv jarayonini va diqqatini rivojlantiradi). 4. Cho‘zib kuylash malakasini o‘stirish (kontelenno ijrosi). Bu yoshda kuylash oldidan ovoz sozlash mashqlariga katta e’tibor beriladi. Mashqlar bolalarda qo‘shiqchilik ovozini va qo‘shiqchilik nafasi rivojiga olib keladi. Katta guruhda kuylashga o‘rgatish metodlari Tovush hosil qilish ustida ishlaganda zo‘riqmasdan kuylashga e’tiborini qaratadi, ammo ovoz jaranglash turli-tuman bo‘lishini, ya’ni tabiiy, jarangdor, chaqqon, yengil, mayin kuylashga erishish kerak. Qo‘shiqchilikda diksiya va qo‘shiqchilikni rivojlantirib o‘z-o‘zini eshitishga ovoz kuchini boshqarishga, so‘zlarni aniq talaffuz etishga o‘rgatish. Musiqa rahbari doim bolalar sof kuylashiga e’tibor berishi kerak. Kuylashning sifati kuylash holatiga bog‘liqdir. Ifodali kuylashga erishishda dinamiz tuslar, ansambl malakalari to‘g‘ri bajarilishi muximdir. Metodik usullar: 1. Aks-sado usuli. 2. Qiyoslash-taqqoslash metodlaridan foydalaniladi. Maktabga tayyorlov guruhlarida kuylashga o‘rgatish metodlari Maktabga tayyorlov guruhida musiqiy-estetik masalalar alohida ahamiyat kasb etidi. 6-7 52

yoshli bolalarda kuylashga ehtiyoj kuchayadi. Maktabga bolalarni puxta egallagan bilim va malakalar bilan yuboriladi. Maktabga tayyorlov guruhi bolalaridan talab etiladi: 1. Qo‘shiqni ifodali ijro etishi: jarangdor, kuychan, yengil ovoz bilan kuylash; ko‘krak va yelkani ko‘tarmasdan nafas olish; jumlani boshida olingan nafasni jumlaning oxirigacha tejab sarflash; artekulyatsiya malakalari, so‘zlarni (unli va undosh harflarni) aniq va burro talaffuz qilish. 2. Qo‘shiqni birga boshlab birga tugatishi (tempni tezlashtirmasdan yoki sekinlashtirmasdan); ritm va tempni aniq his qilishi; kuyni sof intonatsiya qilishi, yonidagi do‘stini kamchiligini ayta olishi; tanish bo‘lgan qo‘shiqni asbob jo‘rligida yoki jo‘rsiz ijro eta olish; kuyning yuqoriga va pastga harakatlanishi, uzun va qisqa tovushlarni aniqlay olishi; notalar nomlarini bilishi; yuqori notalar nota yo‘lining yuqorisida, past notalar esa pastiga yozilishini bilishi kerak. 3. Jamoa va yakka kuylay olishi. Bunda qomatini tik tutib, ega bo‘lgan qo‘shiqchilik malakalarini ko‘rsata olishi. 4. Qo‘shiqchilik diapazonini rivojlantirishi (do (do#) 1-re2). Qo‘shiqchilik malakalari 1. Tovush hosil qilish ustida ishlash (yengil, yuqori, jarangdor, kuychan). Musiqa rahbari qo‘shiq o‘rgatish jarayonida o‘zi yoki yaxshi kuylaydigan bola misolida ko‘rsatadi. 2. Unli tovushlar (a, o, u, e, i)ni to‘g‘ri talaffuz qilish. Bunda musiqa rahbari kuylashdan oldin ovoz sozlash mashqlarida (lya-le-li bo‘g‘inlari) qo‘llashi maqsadga muvofiqdir. 3. Qo‘shiqchilik nafasi ustida ishlash. 4. Diksiya rivoji. Bola matnni mazmunini tushungan holda to‘g‘ri kuylashi kerak. 5. Intonatsiya (stroy) ning sofligi va to‘g‘riligiga erishish. Metodik usullar: 1. Qo‘shiq kuylashdan oldin ovoz sozlash. 2. Qo‘shiqni yuqori va past tonalliklarda transportda kuylash. 53

3. Kuyni eshitish qobiliyatini rivojlantirish. 4. Kuyni qo‘l xaraktida ko‘rsatish (dirijyorlik elementlari). Musiqiy asar tahliliga namuna: «Yangi yil archasi» M.Abdushukurova she’ri A. Berlin musiqasi asar maktabga tayyorlov yosh bolalarga mo‘ljallangan. Bu qo‘shiqning murakkab joylari ko‘p bo‘lib, bolalarda kuylash faoliyatini takomillashtiradi. Qo‘shiq diapazoni mi 1 – do 2. Bu qo‘shiqda qishning ziynati, quyoncha, tulkicha, qorbobo va boshqa mexmonlarni kutayotganlari haqida, umuman olganda, bolalarning hayotida yangi yil xotiralari o‘chmas iz qoldiradi. Uning yorqinligi, bolalar ertak qahramonlari bilan hamnafaslikda bo‘lganligi bolalarni o‘ziga jalb etadi. Qo‘shiq aytish murakkab psixologik fiziologik jarayondir. Qo‘shiq aytganda bola organizimning deyarli hamma a’zolari ayniqsa, tovush hosil qiluvchi artikulyatsiya nafas organlari va nerv tuqimalari nerv sistemasi faol ishtirok etadi. Agar mazkur organlarining biri qo‘shiq aytish jarayonida notug‘ri ishlasa ovoz xosila tizilmasiga va ovoz xosil bo‘lishiga ziyon yetishi mumkin. Shuning uchun vokal malakalarini hosil etishda bu organlarning bir vaqtda o‘zaro aloqada va normal ishlashga erishi zarur. Bu tadbirlar nafasning tekis, osoyishta tutqinli chiqishiga va nutq talaffuzning yaxshi rivojlanishiga katta yordam beradi. Musiqa o‘quvini o‘stirish ovozni parvarish qilish va vokal xor malakalarini hosil etishda maxsus vokal mashqlari ya’ni uch tovushli past bosqich yoki yuqori bosqichdagi tovushlari orasida intervallar kvinta yoki oktava miqyosidagi qismlarida qo‘shiq aytib “Ovozni maqomga solish” katta ahamiyatga egadir. Musiqadan savodli qilish vazifasi bolalarning musiqa o‘quvini o‘stirish asosida ularga qo‘shiqning musiqiy ohangni anglash va tushunishni qo‘shiq so‘zlarini to‘g‘ri aytishni o‘rgatishdir. Musiqa sohasida berilgan barcha nazariy ma’lumotlar notaga qarab qo‘shiq aytish va mashqlar qilish jarayonida mustahkamlanadi. 1. Qo‘shiq ijro malakalalari va ularning ahamiyati. Xor bo‘lib kuylash murakkab psixologiya fiziologiya jarayon hisoblanadi. Vokal xor ishlari bolalarni ahloqiy estetik tarbiya uchun o‘qitishning eng aktiv shaklidar. Xor bo‘lib qo‘shiq 54

kuylaganda bolalarni diqqat e’tibori kuchayadi, xotirasi, nutqi rivojlanidi, ovoz diapozoni kuchayadi, musiqiy o‘quvi usadi, rasta davri yengil o‘tadi. Vokal-xor malakalari yildan-yilga shakllanib boradi, har bir darsda qayta-qayta eslatib nazorat qilib turish lozim. Vokal xor malakalarini 6 xil turga bo‘linadi. 2. Mashg‘ulotda qo‘shiq kuylash holati. 3. Qo‘shiqchilik nafasi. 4. Ovoz hosil qilish. 5. Sozlanish. 6. Ansamblga jo‘r bo‘lish. 7. Talaffuz. Qo‘shiq aytishda gavda xolatining to‘g‘ri bo‘lishiga estetik va fiziologik tomondan qarash lozim. Qo‘shiqchi biridan eshituvchi diqqatini chalg‘itadigan keraksiz xarakatlardan o‘zini xoli qilib, tabiiy majbur bo‘lmagan va chiroyli ko‘rinishga ega bo‘lishga o‘rganishi kerak. Qo‘shiqchilikda saxnada o‘zini tutish manzarasi muvaffaqiyat uchun katta ahamiyatga egadir. Gavdaning to‘g‘ri holati ovoz chiqarishdaqo‘yidagi qo‘layliklarni to‘g‘diradi. Gavdaning erkin, lekin aktiv holati muskullarni tovush hosil qilish vazifasini bajarishga safarbar qiladi. Shunday qilib qo‘shiq aytishda gavdaning to‘g‘ri holati qo‘shiqsi uchun prinsipial ahamiyatga egadir. Qo‘shiqchilik nafasi. Bu masalada ilmiy izlanishlar shuni ko‘rsatdiki, qo‘shiq aytish jarayonida nafasning bir turi bo‘lib qat’iy ravishda ijro qilish mumkin emas. Qo‘shiqdan aralash nafas ishalatiladi. Nafas chiqarish qo‘shiq aytishda katta rol uynaydi. Bolalarga murakkablatirmasdan tushuntirib maqsadga muvofiq o‘qituvchi bolalarda qo‘shiq nafasi oddiy fiziologiya nafasni farqi birligini yaxshi anglash bilish kerak. Chunki guruh bolalarida nafas organlari edi rivojlanish darajasida bo‘lganligi uchun ularni ko‘proq nafas gimnastikasi bilan shug‘ullantirishi ovozni tezroq qo‘shiq uchun shaklalnishga sabab bo‘ladi. Ovoz hosil qilish uchun mayin va yoqimli kuylay olish kerak. Og‘ir sur’atdali qo‘shiqlarni kuylaganda ortiqcha chuzib, asarning xarakterini bushashtirib yubormaslik zarur. Tez sr’atli asarlarda shoshmaslik, ovoz mayinligini 55

yo‘qotmadan maqsadga muvofiqdir. Liga bilan birlashtirgan notalarni ea kuylay olish kerak. Unlilarni to‘g‘ri talaffuz etish undosh tovushlarni esa burro va aniq talaffuz qilish maqsadga muvofiqdir. Kuylaganda og‘izning yumaloq bo‘lishgae’tibor berish kerak. O‘zbek tilida talaffuz qilinadigan unlilarni “u” tovushiga yaqinroq qilib yaqinroq qilib aytishbariq qattiq va nozik ovozda kuylashga yo‘l qo‘ymaslik kera. Tovush hosil qilish uchun artikulyatsiya organlarini erkin harakatlantirish, lablar va tillalarni faol tutish zarur. Unli tovushlarni talafuz etganda og‘iz va lablarning ochilishi holatiga e’tibor berish maqsadga muvofiqdir. Unlilarni yumaloq qilib kuylay olish kerak.tovush tembrining bir xilligiga erishish uchun tovushni bir maromda va unisonda kuylash olish zarur.o‘rtacha dinamikida mayin,yumshoq kuylash, mantiqiy urg‘ular bera olish maqsadga muvofiqdir. Qo‘shiq ijro etishda ovoz mashqlarining o‘rni. Musiqa mashg‘ulotlarida bolalarga tizimli ravishda vokal va xor malakalarini sindirib borish o‘qituvchining eng muhim vazifalaridan biridir. Kichik maktab yoshdagi bolalarning ovoz xosila tizilmalari juda nozik, ovoz diapozonlari cheklangan bo‘ladi. Uzoq vaqt surunkasiga qo‘shiq kuylash bolalar ovoz xosila tizilmalarining shikastlanishiga olib kelishi mumkin. Shuning uchun dars stukturasini buzib musiqa savodi va musiqa tinglash faoliyatlari o‘rnida ham qo‘shiq kuylatish xolalariga yo‘l qo‘yish tavsiya etilmaydi. Bolalar ovoz xosila tizilmalariga patur yetkazmaslik, ovoz saqlashning muhim sharti ovoz diapozonlarini yaxshi aniqlash va ishchi diapozonlaridagi notalardan tashqariga chiqmaslik, shuningdek vokal malakalarini izchilik bilan rivojlantirib borishdir. Odatda har bir mashg‘uloti ovoz sozlash malakalaridan boshlanib, bu mashqlar bolani navbatdagi vokal kuylash ishalri uchun tayyorlaydi. Ovozni sozlash mashqlariga doimiy ravishda u mashg‘ulotdan bu mashg‘ulotga qaytarilib keladigan mashqlar ishlatiladi. Bu mashqlarning vazifasi ovoz va nafas xosila tizilmalarining to‘g‘ri yo‘nalishda shakllanishini ta’minlashdan iboratdir. Birinchi mashq odatda bitta ovozda masalan, sol oktava notasida ijro qilinadi. Bolalarga bu tovushni unlisida juda ko‘p vaqt davomida chuzib turish 56

taklif qilinib, og‘iz bushlig‘i va hiqildoq keng ochilib, kuylash xuddi “Esnash” holatida amalga oshiriladi. Xar bir kuylovchi erkin nafas olib ya’ni nafas tamom bo‘g‘ilgandan yana nafas olib usha tovushni kuylashni davom etitridadi. Bu holatda umumiy kuyganlik va tonning aniqligi har bir bolani umumiy jaranglashda moslashga yordam beradi. Kuylash jarayonida unison paydo bo‘lib, kuylovchilarning diqqat bir joyga tuplangpnligini sezgandan keyin xormeyster o‘qituvchi navbatdagi mashqqa o‘tish mumkin.bu mashqda bolalar shu sol tovushni yana unlisi faol nafas chiqarish orqali to‘rt marta qisqa qilib kuylashlari va beshinchi martasida chuzishlari lozim. Bu ijro usuli nafas jarayonini faollashtiradi va tovushhosil qilishning erkin, zuriqmasdan bo‘lishini ta’minlaydi. Navabatdagi mashq yuqoridagi mashqni unlisida kuylashdan iboratdir. Bunda tovushni dumaloq holda ya’ni yu yoki i holatda kuylaganda yaqinlashtirish lozim. Bu xolatda yorqin va yaqin jarangdor va tovush tuqmalarning aktiv ishlashiga zamin yaratiladi. Bu mashqlardan keyin tovushni konsertrik tarbiyalash uslubidan foydalanib kuyning diapozoni kengaytirib va boshqa tovushlarda ham yengil kuylashga o‘tish mumkin. Ikkinchi guruh mashqlar odatda u yoki bu vokal xor malakalarini rivojlantirish uchun qo‘llaniladi. Bu mashqlar zanjir shaklidagi nafas olishini ko‘p ovozlikni akapella qilib kuylash malakalarini tartiblaydi. Masalan gammani yuqoriga yoki pastga butun notalarda kuylanadi va har bir tovushning o‘rtasida nafas yanngilanadi. Bu mashqda har bir ijrochi boshqa ijrochilar bilan bir vaqtga va aniq qilib naqasni tiklaydi, so‘ngra intonatsion aniq shu tovushni qaytaradi. Uchinchi guruh mashqlar rahbari tomonidan asarni o‘rganish jarayonida ishlab chiqiladi. U mashqlar asarni o‘rganish jarayonida paydo bo‘ladigan intatsion ritmik yoki boshqa muammolardan kelib chiqqan holda rahbar tomonidan tuziladi. Qo‘shiqchilikda ovoz xosila tizilmalarining tuzilishi va ahamiyati. Insonning ovoz xosila tizilmasi o‘ziga xos murakkab musiqa asbobi bo‘lib o‘zining rang-barang tembr boyligi nihoyatda nozik musiqa ifodalash xususiyatlariga 57

egaligi bilan hamma musiqa asboblaridan ustun turadi. Chunki kishi ovozi kuy va so‘zni organik payvandlash natijasida musiqiy nutqni asl ma’nosini ochib beradi. Bu boradi inson ovoziga teng keladigan birorta ham musiqa asbobi yo‘q. Ovoz xosila tizilmai tomoq, xiqildoq, xaqum nafas ravogi ovoz pardalari bog‘lamlari rezator va har xil ushalardan iborat. Xiqildoq ovoz paydo qilish xosila tizilmai vazifasini bajaradi. Xiqildoq uzuksimon, qalqonsimon va ikkita shoxsimon uchburchak tomonlardan iborat bo‘ladi. ular muayyan muskullar yordamida oldinga va orqaga harakat qiladi. Qalqonsimon tagayning pastki uzuksimon tang‘ayning xalqa qismi ustidagi pardalar elastik tolalardan tuzilgan. Tomoqning xalqum devorlari tomonidan nafas yo‘li boshlanadi va ovoz ravog‘iga taqaladi. Ovoz ravog‘i har ikkala chetida juda nozik tola-tuqimalaridan iborat kuchliligi ovoz barqarorligi, ovoz chidamliligi kabidir. Ovoz yumshoq va jarangdor bo‘lsa, bu ovoz tembri yaxshi hisoblanadi. Aniq barqarorlik ovozning qaltiramasliligi, har bir tovushni u balandlikka chuzib tura olish qobiliyatiga egaligidir. Ovozning chidamliligi esa ko‘ylaganda tez charchamaslik qiyin va katta asarlarni ijro qilishda ovozning toliqmaslik xususiyati bilan belgilanadi. Qushiq aytish manand tovush ovoz pardalarining tebranishi hamda rezanatorlar tovushni kuchlantirish natijasida paydo bo‘ladi. Rezanatorlar ikki hil bo‘ladi: Yuqori va pastki. Yuqori –bosh rezanatorga ovoz pardalarining tepasiga joylashgan xiqildoq.,burun va og‘iz bo‘shliqlari kiradi. Pastki kukrak rezanatoriga kukrak rezanatoriga kukrak qafasi troxeyale bronxlar kiradi. Rezanatolar tovush xosil qilish paytida o‘z shaklini xajmini artikulyatsiya xosila tizilmasi orqali o‘zgartirib turadilar. Diapozoni yuqori registr tovushlar, bosh rezanotor, pastki registr tovushlari – ko‘krak rezanotor deyiladi. O‘rta registr tovushlarini kuylaganda aralash bosh va kukrak registrlaridan foydalaniladi. Artikuliyatsiya-lotincha “artikul” –bo‘linish degan ma’noni bildiradi. Talaffuz aniq yoki noaniq bo‘linish artikulyatsiya xosila tizilmasining aktiv yoki passivligiga bog‘liq. Vokal darslarida olib boriladigan ma’lum mashqlar 58

artikuliyani aktivlashtiradi. Artikulyatsiya xosila tizilmasi organlarni aktivlashtirish uchun turli xil mashiqlardan foydalanish mumkin. Masalan, pastki jag‘ xarkatining aktivlashtirish uchun “na”, “ma”, “da” kabi bug‘inlardan foydalanib mashq qilish mumkin. Tug‘ri talaffuz qilishda undosh bug‘inlardan undosh va unli tovushlarni o‘zaro munosabati katta ahamiyatiga ega bo‘ladi. O‘nli tovushlarni uzlashtirishda undosh tovushlarning aniq talaffuzi muhum rol o‘ynaydi. Endi lab tish faolligi uchun qilinadigan mashiqlardan ayrim namunalar keltiramiz. Lablarning faolligi uchun lab undoshlari z. m. p. ya. f. Va lab unlilari o. u. yu. tovushlaridan nu. mu. mo. bu. ku. Kabi bug‘unlar tuzib talaffuz qilish mumkin. Til faolligini oshirish uchun undosh d. k. z. l. n. r. s. t. s. ch. sh. Va unli tovushlardan iborat lya.lyo.lyu.le. va hokozo bug‘inlardan tuzilgan mashiqlardan foydalanish mumkin. Agar u. unlilari k.g. undoshlar bilan qushib ku, ku, gu bug‘inlari yordamida mashq qilinsa artikulyatsiya xosila tizilmasining orqa tomoni faollashadi. Shuningdek di, zi, de, ze bug‘inlar yordamida mashq qilish artikuliyatsiya xosila tizilmasining oldingi qismini faollashtiradi va tovush bir muncha mayin va xarakatchan bo‘ladi, til oldinroqda joylashadi. So‘z talaffuzida ovoz kuchli tessitura talab qiladi. Yuqori registrda kuylaganda ovoz birmuncha qiyin sharoitda bo‘ladi. Bunday paytda yuqori notalarda ovozni shakllantirish bilan so‘zlarni aniq tanaffuz qilish oddiy ish bo‘lmaydi. Asardagi adabiy matn so‘zlarini tinglovchilarga yetkazib berish vositasi deksiya deyiladi. Deksiya asarning g‘oyaviy mazmunini ochib berishda muhim o‘rin tutadi. Vokal musiqasida so‘z va muzika bir birini tuldiradi va badiiy obraz yaratadi. Deksiya lotincha “talaffuz” nutq aniq so‘z talaffuzi ma’nosini bildiradi. Musiqa rahbari bolalarga asar matnini tug‘ri va aniq talaffuz qilishni o‘rgatish bilan cheklanmasdan so‘zlarni qanday talaffuz qilishni bilishi mantiqiy urg‘ularga orfoepiya qoidalariga rioya qilishi zarur. Talaffuzning aniq bo‘lishi nutq xosila tizilmasining qanday joylashganligi va ishlashiga bog‘liq. Ovoz 59

pardalari, tovush xosil qilish pardalari joylashgan. Odam ovozi juft va toq xiqildoq tog‘aylari pardalarining muskullari yordamida bir – biri bilan birikish hosil bo‘ladi. Nafas orqali chiqayotgan havo xiqildog‘i tog‘aylar orasida tortilgan baland pastligi yo‘g‘on-ingichkali xiqildog‘ bo‘lishiinng katta-kichikligini pardalarning tarangligiga ularning uzunligi va qalinligiga, til xalqum,-xiqildoq muskullarning qisqarishiga bog‘liqdir. Bu pardalar yuqori va pastda joylashgan bo‘lib, yuqoridagi soxta pastdagisi esa chin ovoz pardasi deyiladi. Qo‘shiqchilikda qo‘shiq aytishga moyil va ma’lum ovoz balandligi, yoqimli tembrga, tiniq lirik yoki dramatik kichik yoki katta kuchlanishga ega bo‘lgan ohangdor ovozlar kuylashga monand ovozlar hisoblanadi. Yetarli hajmi chiroyli tembr ovoz, lablar, yumshoq tanglay, qattiq tanlay, jag‘ tinglash qo‘shiqchilik nutqini tashkil qiladi. Shunday qilib qo‘shiq ijrosida asarning poetik va mazmunini tinglovchilarga yetkazib berishda talaffuz talaffuz artikulyatsiya muhim rolb uynar ekan. Musiqa madaniyati darslarida bolalarning so‘z talaffuzi mahorati bilan birga nutq madaniyatini o‘stirib borish lozim. Yaxshi kuylash malakasiga ega bo‘lgan bola har qanday shaklda yozilgan qo‘shiqni to‘g‘ri talaffuz qila oladi. Bolalar ovozini rivojlantirish Ovoz-axborotini o‘zatishning g‘oyat muhim tovush vositasidir, odamlarning o‘zaro aloqa bog‘lash vositasidir. Odamlarning ovoz bilan bog‘liq faoliyatining asosiy turlari nutq va qo‘shiq aytishdan iborat bo‘lib, ularga ayni vaqtda musika faoliyatining bir turi deb ham qaraladi. Ovoz – insonning katta boyligi bo‘lib, bu boylikdan u butun umri davomida foydalanadi. Shu munosabat bilan tovush xosila tizilmasini ustalik bilan mashq qildirish, chiniqtirish, uni mumkin qadar uzoq vaqt sog‘lom saqlashga intilish muhimdir. Shu narsa aniqki, bolalikdan qo‘shiq aytishga to‘g‘ri o‘rgatish odamni muzikaviy – ijodiy rivojlantirishnigina emas, balki uning tovush xosila tizilmaini mustahkamlash, ovozni asrashning ham samarali usulidir. Qo‘shiq aytishni rivojlantirish nutqning shakllanishiga ijobiy ta’sir ko‘rsatadi. Shu sababli qo‘shiq aytishga bolalikda to‘g‘ri o‘rgatish muhimdir. Bunda bolaning qo‘shiq ovozni iloji 60

boricha ertaroq, ehtiyot bo‘lib, g‘amxo‘rlik bilan rivojlantirish, uning tovush xosila tizilmasining holatiga doimo e’tibor bilan qarash zarur. Bola ovozining rivojlanishi bola yoshining ulg‘ayishi natijasida qo‘shiq aytishga aniq maqsadni ko‘zlab o‘rgatish tufayli yoki muntazam o‘quv jarayoniga uyutirilmagan sharoitlardagi ijobiy ta’sir ostida, yoki bo‘lmasa har ikkala yo‘lning qo‘shilib ketishi tufayli yuz beradigan jarayondir. Bola ovozining birlamchi manbai bo‘g‘iz bo‘lib,unda tovush naychalari oralig‘ida tutashgan tovush pardalari bo‘ladi. Qo‘shiq aytgan vaqtda markaziy asab sistemasining boshqaruvida faqat bo‘g‘iz emas, balki artikulyatsiya xosila tizilmai, nafas organlari hamda boshqa organ va sistemalar jalb etiladi. Boladagi tovush xosila tizilmasining ayrim organlari takomillashuvi jarayonida ba’zan ular rivojida nomutanosiblik paydo bo‘ladi. Bir tomondan-bu jarayonda sezilarli sakrashlar yuz beradi, ikkinchi tomondan shunday intervallar bo‘ladiki, bunda ayrim organlarning rivojlanishi deyarli sezilarsiz o‘tadi. Ularning shakllanishi bir vaqtda tugamasligi ham xarakterlidir. Qo‘shiq aytishga o‘rgatishni tashkil etishda shu narsa katta ahamiyatga egadirki, bolalaning ovozi yosh jihatidan kamol topishining bir qancha davrlarini boshdan kechiradi. Ularning muddatlari turli bolalarda har hil bo‘lib, ba’zan juda katta farq qiladi. Bunda bolaning ovoz diapozoni bir muncha qisqarishi, kuylash chog‘ida bir qadar o‘ng‘aysizlik, kuylab bo‘lgandan so‘ng charchoq paydo bo‘lishi, ovoz jarangida bir muncha o‘zgarish yuz berishi, masalan u bir oz bo‘g‘ilishi mumkin. Qo‘shiqchilik rivojida yuqorida ko‘rsatib o‘tilgan optimal ko‘rsatgichlarga erishish uchun qo‘yidagi asosiy qoidalarni bajarish kerak. a) qo‘shiq hamisha erkin, tabiiy, zo‘riqmasdan aytilishi kerak; b) qo‘shiq aytish xotirjamlikni, faollikni, emotsional tayyorgarlikni, qo‘shiq aytish chog‘ida gavdani tutish qoidalariga rioya qilish zarurligini, muayyan asarni ijro etishga ruhiy jihatdan tayyor bo‘lishi, o‘zining musiqa tinglash qobilyatini muttasil kontrol qilib turishni talab qiladi; 61

v) jarangdor, lekin ayni vaqtda mayin, yumshoq, ohangdor tovushni, butun diapozonda bir tekis bo‘lgan tovushni shakllantirishga, ovozning individual go‘zalligini saqlashga harakat qilish kerak; g) ovozning jaranglash tembrini ovoz diapozoning markaziy qismidan yuqori va pastga qarab mustahkamlash hamda rivojlantirish, uning eng chetdagi tovushlarini suiiste’mol qilmaslik, ovozning ishchi diapozoni –butun diapozonning shunday bir qismiki, uning doirasi oson va erkin kuylanadi, ovozning bir tembri saqlanib, undan aralash tovushlar muvaffaqiyatli shakllantiriladi degan fikrga asoslanish; д) qo‘shiq aytgan vaqtda qichqirish, tovushni zo‘riqtirish mumkin emas; ye) doimo past tovush va bolaning lanjligi bilan bog‘liq holda qo‘shiq aytishdan ham naf kam; j) qo‘shiq nutqining aniqligi (talaffuz) yaxshi bo‘lmog‘i uchun unli tovushlarni to‘g‘ri, aniq, lekin birmuncha silliqlashtirib shakllantirish kerak; undosh tovushlarni aniq, keskin, qisqa, har bir kishida ma’lum darajada individual bo‘lgan qo‘shiq aytish rejimida ovoz xosila tizilmasining ishidagi qulaylik buzmagan holda chiqarish zarur; Maktabgacha ta’lim muassasalarida bayram ertaliklari jarayonlarida estetik tarbiya berish samarali kechadi. Keyingi paragrafda shu haqda so’z boradi II.3. MTM tarbiyalanuvchilari uchun bayram tadbirlarini o’tkazishda musiqaning o’rni Nafosat tarbiyasining mazmuni serqirra bo‘lib, musiqa tarbiya eng asosiy o‘rinni egallaydi. Musiqiy ta’limning oliy maqsadi: y osh avlodni milliy musiqa merosimizga vorislik qila oladigan hamda musiqa boyligini idrok eta oladigan, yetuk, barkamol, madaniyatli, nafaqat o‘z milliy an’analarini, balki boshqa millatlar madaniyatidan boxabar va bu an’ana, madaniyatlarini hurmat qiladigan qilib voyaga yetkazishdan iboratdir. Bunda nafosat tarbiyasining ahamiyati benihoya kattadir. 62

Bayram ertaliklari estetik ya’ni nafosat tarbiyasi berishda muhim tadbirlardan biridir. Ertaliklar bog‘cha hayotining eng muhim va tarkibiy qismiga aylangan bo‘lib, tantanavorlik, xursandlik va shodlik holatini vujudga keltiradi, bolalarning badiiy didini tarbiyalaydi. Bayram ertaliklaridan maqsad, bolalarni nafosat olamiga olib kirish, ularda ajoyib yorqin taassurotlar qoldirish va shodlik baxsh etishdan iboratdir. O‘zbekiston Mustaqillikka erishdi. Istiqlol sharofati tufayli qadryatlarimiz, unutilgan, lekin bola tarbiyasida nihoyatda zarur bo‘lgan urf-odatlarimiz tiklanmoqda. Shu sababli bayram ertaliklari shaklan va mazmunan o‘zgarmoqda. Bolalar bog‘chalarida nishonlanadigan asosiy bayramlar quyidagilardan iborat: 1. O‘zbekiston Respublikasi Mustaqillik kuni. 2. O‘qituvchi va murabbiylar kuni. 3. Mehrjon bayrami. 4. Yangi yil bayrami. 5. Vatan himoyachilari kuni. 6. Xalqaro xotin-qizlar bayrami. 7. Navro‘z bayrami. 8. Xotira va qadrlash kuni. 9. Gul va qushlar bayrami. 10. Sog‘lomjon va polvonjon bayram ertaligi. 11. Bolalarni maktab quchog‘iga kuzatish tadbiri. Har bir bayramning o‘z ma’nosi va alohida xususiyati bor. Masalan, 1 sentabrda nishonlanadigan Mustaqillik bayrami da vatanni sevish va e’zozlash, unga munosib farzand bo‘lib yetishish, uning yutuqlaridan faxrlanish hissi tarbiyalanadi. Bayram katta guruh bolalari bilan o‘tkazilib, ular O‘zbekiston Respublikasi madhiyasini kuylaydilar. Kichik va o‘rta guruh bolalari tomoshabin sifatida qatnashadilar. Ertalikdagi o‘yinlar, inssenirovkalarda xalqimizning erishgan yutuqlari, mehnatning insonga quvonch baxsh etishi odamlarning bir-biriga mehr-oqibati, qadriyatlarimiz ko‘rsatilishi kerak. Musiqa 63

rahbari bayram dasturini tuzishda ijodiy yondoshib, zamonaviy bolalar qo‘shiqlari bilan bir qatorda, o‘zbek xalq qo‘shiqlarini ham dasturga kiritishimiz lozim. Mehrjon bayramida mehnat mavsumi yakuniga yetayotganligini ifodalab, «Quyosh bobo» ga minnatdorchilik bildirib, «Bobodehqon» mehnatini, «Ona yer» saxovatini, mehr muruvvatini, «Kuzjon» ning to‘kin sochinligini ramziy obrazlar orqali chuqurroq idrok etishlariga erishish lozim. Bu bayramni katta, o‘rta va kichik guruh tarzida o‘tkazish mumkin. Bayram tantanalarida iloji boricha o‘zbek milliy asboblarini (karnay, sunray, nog‘ora) jalb qilish tavsiya etiladi. Imkoniyat bo‘lmasa, fonogrammadan foydalanish lozim. Askiyalar va kichik sahnalashtirilgan ertaklar ham bo‘lishi tavsiya etiladi. Qo‘shiq, lapar (aytishuv) va askiyalar mazmuni bolalarga tushunarli bo‘lishi kerak. Yangi yil bayrami butun dunyoda ramziy qabul qilingan bo‘lib, jahon bolalarining eng sevimli bayramidir. Unda chiroyli bezatilgan archa, quvnoq kuy, qo‘shiq va o‘yinlar Qorbobo, Qorqiz va turli ertak qahramonlari, o‘rmon hayvonlari ishtirok etib, bolalar bilan xursandchilik qiladilar. Navro‘z bayrami da uyg‘onayotgan borliq, tabiat ulug‘lanadi. Qadriyat, urf- odat udumlarini aks ettiruvchi mazkur bayram, tabiat uyg‘onishi, yangi mehnat mavsumining boshlanishi, tabiat go‘zalligidan zavqlanish va uni asray bilish, ko‘kalamzorlashtirish, mehnatni ulug‘lash kabi g‘oyalarni o‘zida mujassam etadi. Qo‘shiq-yallalar kuylanadi, o‘lanaytishuvlar va turli xil qiziqarli o‘yinlar o‘tkaziladi. Bu bayramni bog‘cha sharoitidan kelib chiqqan holda, zalda yoki hovlida o‘tkazish mumkin. Qadimda sharq xalqlari o‘z sayllariga odamlarni karnay-surnay orqali chorlaganlar. Shuning uchun bayramning tantanali qismida milliy cholg‘u asboblardan yoki fonogrammadan foydalanish lozim. Badiiy qismda quvnoq qo‘shiqlar yangraydi. 8 mart bayrami da bolalar onalari, buvilari, opalari, tarbiyachilariga bo‘lgan mehrlari va ulkan muhabbatlarini qo‘shiq, she’r, raqs, o‘yinlarida ifodalaydilar. Ularning mehnatlarini e’zozlab, minnatdorchilik bildirib, o‘z qo‘llari bilan yasagan sovg‘alarini taqdim etadilar. Ular uchun katta, o‘rta va kichik guruhlarda konsert 64

uyushtiriladi. Bayram uchun to‘g‘ri tanlangan qo‘shiq, musiqa, sahna ko‘rinishlari bolalarda xushchaqchaq kayfiyat tug‘dirishda katta ahamiyatga ega. Ular bayramning umumiy xarakteriga, mazmuniga mos bo‘lishi kerak. Agar bog‘chada xalq cholg‘u asboblaridan tuzulgan bolalar ansambli bo‘lsa, uni ham bayram dasturiga kiritish kerak. Buyuk siymolar tavallud topgan kunlar uchun badiiy musiqiy nafosat soatlarini tashkil etish, bolalarda milliy g‘urur tuyg‘ularini shakllantirib boradi. Ularning rasmlarini ko‘rsatib, buyuk xizmatlari haqida ma’lumotlar berish, bolalar yoshiga mos asarlari bilan tanishtirish esa bolalar ma’naviyatini oshiradi. Shuningdek, bayramlar bolalarni Respublikamizda yashaydigan barcha millat va xalqlarning urf-odatlari, qo‘shiq va o‘yinlari bilan tanishtirish hamda ularga nisbatan hurmat ruhida tarbiyalashda kata o‘rin egallaydi. Kichik, o‘rta, katta va tayyorlov guruhlarida bayram ertaliklari MTM da olib boriladigan barcha bayram ertaliklari vositasida oliyjanob fazilatlar yosh avlodga bog‘cha yoshidan boshlab shakillantiriladi. Bayram ertaliklari jarayonida bola hayotiy voqiylikni musiqaviy obrazlar orqali idrok etib boradi. Bolalar yoshiga xos musiqa asarlari kichintoylarda unutilmas taassurot qoldiradi, ularni ruhiy dunyosini boyitadi. Bog‘cha sharoitidagi musiqaviy tarbiya badiiy adabiyot va tasviriy san’at bilan uzviy bog‘langan holda amalga oshiriladi. Kichik va o‘rta guruhlarda bayram ertaliklari 1. Mustaqillik bayrami. Bu bayram tadbiri 1-sentabrda o‘tkaziladi. Tadbir O‘zbekiston Davlat madhiyasining yangrashi bilan boshlanadi. Bolalar Vatanimiz haqidagi she’rlarni yoddan o‘qib, qo‘shiqlar ijro etadilar. 2. Mehrjon bayrami – Bobodehqon va ona zaminni ulug‘lovchi bayramdir. U 25- oktabrdan 5-noyabrgacha o‘tkaziladi. 3. Archa bayrami. Bu bayramda Qorbobo, Qorqiz va sevimli ertak qahramonlari ishtirok etadilar. 4. 8-mart – Onajonlar bayrami. 5. Navro‘z bayrami 21-martdan boshlanadi. 6. Sog‘lom va polvonjon tadbiri esa 1-iyunda o‘tkaziladi. 65

Katta va tayyorlov guruhlarida bayram ertaliklari 1. «1-sentabr – Mustaqillik bayrami». Bayram tadbirlari orqali bolalarda vatanparvarlik va baynalminallik tuyg‘ulari tarkib toptiriladi. 2. 1-oktabr – «O‘qituvchilar va Murabbiylar kuni». 3. Til bayrami. Bu bayram «Til – dil kaliti», «Ona tilim – jonu dilim» nomlari ostida nishonlanadi. 4. «Mehrjon bayrami» – hosil bayrami. 5. 8-dekabr – Konstitutsiya kuni. Shu munosabat bilan «Qomusimiz – nomusimiz» tadbiri o‘tkaziladi. 6. «Archa bayrami» ertaligi. 7. 14-yanvar. «Vatan himoyachilari kuni». 8. 8-mart – Xalqaro xotin-qizlar kuni munosabati bilan konsert uyushtiriladi. 9. 21-mart – Navro‘z bayrami. Bu tadbirda, asosan, u urfodatlarimiz va qadriyatlarimiz haqidagi sahna korinishlari va kuy qo‘shiqlar ijro etiladi. 10. Gullar va qushlar bayrami may oyida o‘tkaziladi. Bolalar O‘zbekiston gullari va qushlari haqida she’r hamda qo‘shiqlar aydatilar. 11. «Sog‘lomjon va polvonjon», «Sog‘lom tanda – sog‘ aql» tadbirlari 1-iyunda o‘tkaziladi. Bayramda turli estafeta va bellashuvlar uyushtiriladi. 12. Maktabda kuzatish bayrami. «Xayr, bog‘chajon – salom, maktab!». XULOSA Kichik yochdagi bolalarga estetik tarbiya berishda musiqaning o’ziga xos xususiyatlarini aniqlash maqsadida olib borgan izlanishlarimiz asosida quyidagi xulosalarga keldik: 1. Musiqa – bolalar estetik tarbiyasida asosiy o‘rin tutadi. 2. Bolalar musiqiy estetik madaniyatini shakllantirish muammosi asrlar davomida ilm ahli uchun dolzarb muammo bo‘lib kelgan. Chunki jamiyat ma’naviyatini shaxs ma’naviyatining yuksakligi, qolaversa, bolalarning musiqiy estetik madaniyatning shakllanganlik darajasi tashkil etadi. 3.Hozirgi kunda maktabgacha ta’lim muassasalarida musiqa mashg‘ulotlari imkon darajasida tashkil etilgan, ammo kichik yoshdagi bolalarni estetik tarbilash 66

uchun davr talabi asosida musiqa mashg’ulotlarini yanada takomillashtirish va qo‘shiq o‘rgatishda yangi texnologiyalardan foydalanishga undamoqda. 4. Bolalar ma’naviy-estetik tarbiyasini yanada takomillashtirish uchun mo‘ljallangan tadbirlarda qo‘shiq va raqslardan ko‘proq foydalanish lozim. 5. Bolalarning musiqaga qiziqishini oshirish maqsadida muntazam tashkil etiladigan tadbirlarga o‘zgacha ruh bag‘ishlash kerak. 6. Demak, maktabgacha ta’lim muassasalarida musiqa vositasida kichik yoshdagi bolalarni musiqiy madaniyatini shakllantirishdan pirovard maqsadimiz xalq farovonligi, yurt tinchligi, Vatan taraqqiyotini o‘zida mujassam qilgan Ozod va obod Vatan quradigan barkamol shaxslarni tarbiyalashdan iborat. Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati: 1 . O‘zbekiston Respublikasining «Ta’lim to‘g‘risida»gi Qonuni. Barkamol avlod orzusi. –Toshkent: O‘zbekiston, 1998. –20-29 b. 2. Kadrlar tayyorlash milliy dasturi. Barkamol avlod orzusi. –T.: O‘zbekiston, 1998.- 31-61 b. 3. Karimov I. A., “Yuksak ma’naviyat – yengilmas kuch” -T.:, “Ma’naviyat”, 2008 4. Karimov I. A., O‘zbekiston o‘z istiqlol va taraqqiyot yo‘li. T.: , “O‘zbekiston”, 1992. 90 bet 5. Karimov I.A. Milliy istiqlol g‘oyasi: asosiy tushuncha va tamoyillar. –T.: “O‘zbekiston” 1996 y. 6. Karimov I.A. Yangicha fikrlash va ishlash – davr talabi. 5-tom. –T.: O‘zbekiston, 1997. -384 b. 7. Karimov I. A. Jamiyatimiz mafkurasi xalqni –xalq, millatni – millat qilishga xizmat etsin -Toshkent: O‘zbekiston, 1998. –30 b. 67

8. Karimov I. Milliy istiqlol g‘oyasi: asosiy tushuncha va tamoyillar. – T.: “O‘zbekiston”, 2000 y, -66 b. 9. Qodirov R. G‘. “Musiqa psixologiyasi” T: Musiqa. 2005- yil 7-b 10. Sharipova G., Yakubova Sh. Maktabgacha ta’lim muassasalarida musiqa o‘qitish metodikasi Toshkent-Cho‘lpon nashriyoti -2007 yil 11. Bola ma’naviyatini shakllantirish. (Yo‘ldoshev J.tahriri ostida.) – Toshkent: Sharq, 2000. – 301 bet. 12.Bolalarni tarbiyalashda oila, mahalla, maktab hamkorligi konsepsiyasi. –Toshkent: Rahbar, 1998. –15 b. 13.Soipova D. Musiqa o‘qitish nazariyasi va metodikasi. Toshkent Musiqa nashriyoti 2009 yil 1 4 . Soliyev N Musiqa savodi ailifbosi T.:G’ofur G’ulom 2003 y 16 Umarov.E. Estetika T.: “O‘zbekiston”, 1995y., -210–bet 17. Ushinskiy K.D. Sbor, soch. —M.: L., 1988. 18. Shimanovskiy K. Tanlangan maqola va xatlar. L., 1993, 80–bet. 19. P.Yusupova. «Maktabgacha tarbiya pedagogikasi», Toshkent, 1993. 20 G.Sharipova, Sh.Yakubova. «Maktabgacha ta’lim muassasalarida musiqa o‘qitish metodikasi». Toshkent, 2007. 21. Internet ma’lumotlari  http://www.uzedu.uz  http://www. rtm.uz (dars ishlanmalar, nota variantlari)  http://pedagog.uz  http://www.ziyonet.uz (dars ishlanmalar, nota variantlari) 68

Похожие

Maxsus maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalarga tashxis qo’yishning pedagogik-psixologik

Maktabgacha yoshdagi bolalarni shaxsga yo’naltirilgan ta’lim asosida tarbiyalash texnologiyasi

Maktabgacha yoshdagi bolalarni tartib - qoidalarga o’rgatishning pedagogik asoslari

Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarining tabiatga doir ilmiy tushunchalarini shakllantirishda pedagogik texnologiyalardan foydalanish

Boshlang'ich sinflarda o'zlashtirmovchilikni yuzaga keltiruvchi omillar