Xor asarlari ijrochiligida bolalar ovozi turlari va ular bilan ishlash usullari - Музыка - Дипломные работы

Xor asarlari ijrochiligida bolalar ovozi turlari va ular bilan ishlash usullari

Загружено в:

29.09.2019

Скачано:

0

Размер:

1333.5 KB

O’ZB Е KISTON R Е SPUBLIKASI OLIY VA O’RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI QARSHI DAVLAT UNIVЕRSITЕTI PEDAGOGIKA FAKULTETI MUSIQA KAFEDRASI 5111000-“Musiqiy” ta’lim yo‘nalishi 4- kurs 406-guruh talabasi Tosheva Marguba Erolovna « Xor asarlari ijrochiligida bolalar ovozi turlari va ular bilan ishlash usullari » mavzusidagi Ilmiy rahbar: ______ M.Qurbonova Himoyaga tavsiya etildi” Pedagogika fakulteti Dekani__________dots.Sh.Nurullayeva “____”__________2015 yil. Qarshi – 2015 yil 6 . J o ‘ r а е v а А z i z а О P B b o ‘ l i m i d а n : А ҳ m е d о v а M о ҳ i g u l B о b о n а z а r о v а N а f i s а N а b i е v а Ҳ а n i f а S а y d u l l а е v а Z u l f i y a D а m а е v а G u l n о z а P i r n а z а r о v а M а ҳ k а m I I . А k u s h е r l i k c h а қ а l о қ l а r b o ‘ l i m i d а n : J o ‘ r а е v а S h о ҳ i s t а R а ҳ m а t о v а X u r s h i d а S о ҳ i b о v а D i l а f r u z X а l i l о v а Z u l а y ҳ о О s t о n о v а S h а k а r I . А k u s h е r l i k b o ‘ l i m i d а n : B о z о r о v а G u l n о r а Қ u r b о n о v а B i b i s о r а P i r n а z а r о v а L а y l о C h о r i е v а S h о ҳ i s t а T o ‘ l а е v а D i l s о r а I . А k u s h е r l i k c h а қ а l о қ l а r b o ‘ l i m i d а n : 1 . E r n а z а r о v а G u l s а n а m 2 . E r n а z а r о v а M u ҳ а b b а t

MUNDARIJA Kirish……………………………………………………………......………....…..3 I Bob. Xor asarlari ijrochiligi asosida ta’lim samaradorligini ta’minlash omillari 1.1. Maktab o’quvchisi ovozining shakllanishi va tarbiyalash…….....…….......11 1.2 . O`quvchilarni varaqdan o’qishga o’rgatishning dastlabki tashkiliy jarayoni …………………………..………………………………………………..........23 II Bob. Bolalar ovozi turlari va ular bilan ishlash usullari 2.1. Bolalar xoriga asar o’rgatish usullari ………………………………..........…32 2.2 Xor asarlari ustida ishlash va ko’p ovozlikka o’tish……………………………………………………….………….......………43 2.3. O’tkazilgan sinov tajriba ishlari……………………………………………...61 XULOSA…………………………………………..……………………………..64 Foydalanilgan adabiyotlar ro’yhati………………………………………….…67 ILOVALAR............................................................................................................69 2 6 . J o ‘ r а е v а А z i z а О P B b o ‘ l i m i d а n : А ҳ m е d о v а M о ҳ i g u l B о b о n а z а r о v а N а f i s а N а b i е v а Ҳ а n i f а S а y d u l l а е v а Z u l f i y a D а m а е v а G u l n о z а P i r n а z а r о v а M а ҳ k а m I I . А k u s h е r l i k c h а қ а l о қ l а r b o ‘ l i m i d а n : J o ‘ r а е v а S h о ҳ i s t а R а ҳ m а t о v а X u r s h i d а S о ҳ i b о v а D i l а f r u z X а l i l о v а Z u l а y ҳ о О s t о n о v а S h а k а r I . А k u s h е r l i k b o ‘ l i m i d а n : B о z о r о v а G u l n о r а Қ u r b о n о v а B i b i s о r а P i r n а z а r о v а L а y l о C h о r i е v а S h о ҳ i s t а T o ‘ l а е v а D i l s о r а I . А k u s h е r l i k c h а қ а l о қ l а r b o ‘ l i m i d а n : 1 . E r n а z а r о v а G u l s а n а m 2 . E r n а z а r о v а M u ҳ а b b а t

KIRISH “Ma’rifatparvarlik – biz uchun bugun ham o‘z ahamiyatini yo‘qotgani yo‘q, yo‘qotmaydi ham. Aql zakovatli yuksak ma’naviyatli kishilarni tarbiyalay olsakgina, oldimizdagi maqsadimizga erisha olamiz, yurtimizda farovonlik va taraqqiyot qaror topadi. Agar shu muommoni yecha olmasak, toat ibodatlarimiz bir pul, taraqqiyot ham, kelajak ham, farovon hayot ham bo‘lmaydi, shunday ekan mustaqil fikrga ega bo‘lgan shaxs ma’naviyatini kamol toptirish bizning bosh milliy g‘oyamiz bo‘lishi zarur”. 1 O‘zbekiston Respublikasining “Ta’lim to‘g‘risidagi”Qonuni, “Kadrlar tayyorlash milliy dasturi ” talablari asosida ta’lim tizimida ro‘y berayotgan o‘zgarishlar umumiy o‘rta ta’lim maktablaridagi boshqa o‘quv fanlari qatori musiqa predmetining o‘qitilishi tubdan yangilandi. Musiqa madaniyati o‘quv predmeti o‘quvchilarning ma’naviy, badiiy va axloqiy madaniyatini shakllantirishga, milliy g‘urur va vatanparvarlik tarbiyasini amalga oshirishga, ijodiy mahorat, nafosat va badiiy didni o‘stirishga, fikr doirasini kengaytirishga, mustaqillik va tashabbuskorlikni tarbiyalashga xizmat qiladi. Barcha o‘quv fanlari qatori musiqiy ta’limda ham DTS ning joriy etilishi milliy musiqiy meroslardan to‘laqonli foydalanish imkonini beradi. Musiqa ta’limida DTS ning yangi mazmuni o‘quvchilarning musiqiy bilim va malakalari bilan birga ularda kuzatuvchanlik, xotirani mustahkamlash, ularda ijodkorlik, mustaqillik, tashabbuskorlik kabi xislatlarni rivojlantirishni ta’minlaydi. O‘zbekiston Respublikasida ijtimoiy-iqtisodiy, ma’naviy o‘zgarishlar yuz bermoqda. Uzluksiz ta’limni amalga oshirishdagi davlat hujjatlari qabul qilindi va ular asosida ta’lim sohasida islohatlar amalga oshirilmoqda. Jamiyat hayotining hozirgi bosqichida ta’lim-tarbiya jarayoni samaradorligiga erishish ustuvor vazifa qilib qo‘yilgan va ushbu jarayonda jamoa bo‘lib kuylashga o‘rgatish zamon talabidir. Musiqa madaniyati darslarida jamoa bo‘lib kuylash dars samaradorlini oshirishning asosiy manbailaridan biridir. Mavzuning dolzarbligi ham shundadir. Mavzuning dolzarbligi . Ma’lumki, hozirgi vaqtda ta’lim-tarbiya sohasida islohatlar qizg‘in olib borilmoqda. Ayniqsa, o‘quvchi yoshlar ongiga jamoa bo‘lib 1 Karimov. I. A. “Yuksak ma’naviyat-yengilmas kuch”. Toshkent. 2008-yil. Ma’naviyat. 112-bet 36 . J o ‘ r а е v а А z i z а О P B b o ‘ l i m i d а n : А ҳ m е d о v а M о ҳ i g u l B о b о n а z а r о v а N а f i s а N а b i е v а Ҳ а n i f а S а y d u l l а е v а Z u l f i y a D а m а е v а G u l n о z а P i r n а z а r о v а M а ҳ k а m I I . А k u s h е r l i k c h а қ а l о қ l а r b o ‘ l i m i d а n : J o ‘ r а е v а S h о ҳ i s t а R а ҳ m а t о v а X u r s h i d а S о ҳ i b о v а D i l а f r u z X а l i l о v а Z u l а y ҳ о О s t о n о v а S h а k а r I . А k u s h е r l i k b o ‘ l i m i d а n : B о z о r о v а G u l n о r а Қ u r b о n о v а B i b i s о r а P i r n а z а r о v а L а y l о C h о r i е v а S h о ҳ i s t а T o ‘ l а е v а D i l s о r а I . А k u s h е r l i k c h а қ а l о қ l а r b o ‘ l i m i d а n : 1 . E r n а z а r о v а G u l s а n а m 2 . E r n а z а r о v а M u ҳ а b b а t

kuylash g‘oyasini singdirishda yangi pedagogik texnologiyalar asosida ta’lim prinsiplariga asoslangan interfaol usullardan keng foydalanish, ularda vatanparvarlik xis tuyg‘ularini, ma’naviy axloqiy sifatlarni shakllantirishga katta e’tibor berilmoqda. Musiqiy ta’limda jamoa bo‘lib kuylash yuqorida ta’kidlab o‘tilgan maqsad va vazifalarimizni amalga oshirishda eng muhim va samarali omillardan biri hisoblanadi. Mustaqil O‘zbekiston respublikasining «Miilliy maktab konsepsiyasi», «Uzluksiz pedagogik ta’lim konsepsiyasi», «Umumta’lim maktablarining musiqa ta’lim-tarbiya konsepsiyasi», «Ta’lim to‘g‘risida» qonun singari muhim ilmiy va rasmiy pedagogik hujjatlarning e’lon qilinishi, zamonaviy o‘qituvchi shaxsi va uning kasbiy sifatlari tavsifnomasini ishlab chiqishga, uni tayyorlash va shakllantirish jarayoniga yangicha yondashishni taqozo qilmoqda. 2 Musiqa janrlari ichida eng “demokratik va ommaviy xususiyatga” ega bo‘lgan tur — bu xor san’atidir. U kishilarimizning kundalik hayoti bilan chambarchas bog‘liq bo‘lib, ularni g‘oyaviy-estetik jihatdan tarbiyalaydi. Mashhur musiqa nazariyotchisi, faylasuf, bastakor va musiqa madaniyati shakllanish davrining asoschilaridan biri B. Asafyev fikricha, xor san’ati musiqani tushuna bilish vositasidir. 3 Jamoa bo‘lib kuylash ommani «estetik ruhda tarbiyalash bilan birga, kishilarni xalq qo‘shiqlari ijodiyoti durdonalari, o‘zbek, rus va chet el klassik vokal-xor asarlari namunalari bilan tanishtiradi, ularning ma’naviy dunyosini boyitadi. Jamoa bo‘lib kuylash ommani musiqaviy tarbiyalashda kishilarni loqayd eshituvchi emas, balki faol qatnashchilarga aylantiradi. Ba’zi bir ijtimoiy kuzatishlarga qaraganda, havaskorlik xor kollektivlarida astoydil qatnashgan kishilar hayotda ham, ishlab chiqarishda ham serg‘ayrat bo‘ladilar. Xor shunday bir san’atki, unda adabiy va musiqiy ijodiyot o‘zaro uyg‘unlashib, yaxlit badiiy obraz yaratiladi. Bu san’at doimo xalq qo‘shiqchilik ijodiyoti bilan bog‘liq bo‘lib, 2 Ta'lim to'g'risidagi qonun. 12- modda. Umumiy o’rta ta’lim. 3 R. G’. Qodirov. “Boshlang’ich maktabda ko’povozli kuylash” Toshkent. O’qituvchi. 1997-yil. 8-b 46 . J o ‘ r а е v а А z i z а О P B b o ‘ l i m i d а n : А ҳ m е d о v а M о ҳ i g u l B о b о n а z а r о v а N а f i s а N а b i е v а Ҳ а n i f а S а y d u l l а е v а Z u l f i y a D а m а е v а G u l n о z а P i r n а z а r о v а M а ҳ k а m I I . А k u s h е r l i k c h а қ а l о қ l а r b o ‘ l i m i d а n : J o ‘ r а е v а S h о ҳ i s t а R а ҳ m а t о v а X u r s h i d а S о ҳ i b о v а D i l а f r u z X а l i l о v а Z u l а y ҳ о О s t о n о v а S h а k а r I . А k u s h е r l i k b o ‘ l i m i d а n : B о z о r о v а G u l n о r а Қ u r b о n о v а B i b i s о r а P i r n а z а r о v а L а y l о C h о r i е v а S h о ҳ i s t а T o ‘ l а е v а D i l s о r а I . А k u s h е r l i k c h а қ а l о қ l а r b o ‘ l i m i d а n : 1 . E r n а z а r о v а G u l s а n а m 2 . E r n а z а r о v а M u ҳ а b b а t

xususan, o‘zbek , rus va ayrim boshqa qardosh xalqlar milliy musiqa madaniyatining shakllanishi va rivojlanishida muhim rol o‘ynab kelgan. Xor san’ati ijodiy rivojlandi, u ko‘p millatli xarakterga ega bo‘ldi.. O‘tmishda professional xor ijrochiligiga ega bo‘lmagan qator qardosh respublikalarda yangi xor san’ati o‘ziga xos yo‘llar bilan shakllana bordi. Mazkur xalqlar o‘zlarining milliy an’analariga tayangan holda musiqa madaniyatlarini yarata boshladilar. Bu muhim ishni amalga oshirishda ilg‘or rus musiqa madaniyati va xor ijrochilik tajribasi ham katta rol o‘ynadi. Tarix o‘tmishida xalqlar hayotida sodir bo‘lgan ijtimoiy o‘zgarishlar bilan birga, musiqa olamida ham, xususan, xor san’atida ham yangi yo‘nalishlar paydo bo‘ldi. Shunday qilib, xor san’ati keng tarqalgan va ko‘p turlarga ega bo‘lgan janr.Ta’kidlaganimizdek, umumestetik tarbiyaning muhim tomonlaridan biri, musiqiy tarbiya hisoblanib, xor san’ati esa musiqa madaniyatining tarkibiy va eng xalqchil qismini tashkil qiladi. Jamoa bo‘lib kuylash madaniy hayotimizda keng o‘rinni tutgan, inson shaxsiyatini shakllantirishda muhim ahamiyat kasb etadigan san’at turidir. Musiqa tarbiyasi esa, nafosat tarbiyasining asosiy va murakkab qirralaridan biridir, u atrofdagi go‘zal narsalarni to‘g‘ri idrok etishga va qadrlashga o‘rgatadi. O‘quvchilarga nafosatli tarbiya berishda umumta’lim maktablaridagi, musiqa madaniyati darslarini ahamiyati katta. O‘quvchilar nafosat hissini, san’at sirlarini tushunishni va qadrlashni, san’atdan bahramand bo‘lishni, avvalo maktablarda o‘rganadilar. Nafosat didini shakllantirish uchun esa, musiqa madaniyati darslari bilan bir qatorda sinfdan tashqari musiqa tarbiyasini ahamiyati katta. Chunki, sinfdan tashqari musiqa tarbiyasining ommaviy va to‘garak shakllarida bolalar yalpi tarzda jalb etiladi. Zotan, musiqa tarbiyasi sozanda yoki o‘quvchini emas, eng avvalo insonni tarbiyalaydi O‘sib kelayotgan yosh avlodni musiqa, go‘zallik olamiga olib kiradi. Chunki, musiqa inson hayotiga kuchli ta’sir ko‘rsatish imkoniyatiga ega va ahloqiy-nafosat tarbiyasining muhim vositasidir. Inson musiqa bilan ona allasi orqali tanishib, umrbod musiqadan zavq topadi. 56 . J o ‘ r а е v а А z i z а О P B b o ‘ l i m i d а n : А ҳ m е d о v а M о ҳ i g u l B о b о n а z а r о v а N а f i s а N а b i е v а Ҳ а n i f а S а y d u l l а е v а Z u l f i y a D а m а е v а G u l n о z а P i r n а z а r о v а M а ҳ k а m I I . А k u s h е r l i k c h а қ а l о қ l а r b o ‘ l i m i d а n : J o ‘ r а е v а S h о ҳ i s t а R а ҳ m а t о v а X u r s h i d а S о ҳ i b о v а D i l а f r u z X а l i l о v а Z u l а y ҳ о О s t о n о v а S h а k а r I . А k u s h е r l i k b o ‘ l i m i d а n : B о z о r о v а G u l n о r а Қ u r b о n о v а B i b i s о r а P i r n а z а r о v а L а y l о C h о r i е v а S h о ҳ i s t а T o ‘ l а е v а D i l s о r а I . А k u s h е r l i k c h а қ а l о қ l а r b o ‘ l i m i d а n : 1 . E r n а z а r о v а G u l s а n а m 2 . E r n а z а r о v а M u ҳ а b b а t

Musiqadan ozuqa olish uchun esa, inson yuksak madaniyatli, sof qalb egasi, go‘zallikni xis eta oladigan bo‘lishi kerak. Olimlardan birlari: «Odam shaxs bo‘lishi uchun, u ruhiy tomonidan rivojlanishi, o‘zini bir butun inson deb his qilmog‘i kerak» - degan edi. Musiqa madaniyati fani bo‘yicha dars beruvchi pedagoglarning hozirgi kundagi asosiy vazifasi haqida fikr yuritar ekan, Prezidentimiz I.A.Karimov o‘zining «Yuksak ma’naviyat - yengilmas kuch» asarida alohida ta’kidlaydi 1 : «... agar insonning qulog‘i yengil-yelpi, tumtaroq ohanglarga o‘rganib qolsa, bora-bora uning badiiy didi, musiqa madaniyati pasayib ketishi, uning ma’naviy olamini soxta tushunchalar egallab olishi ham hech gap emas. Oxir- oqibatda bunday odam «Shashmaqom» singari milliy merosimizning noyob durdonalarini ham, Motsart, Betxoven, Bax va Chaykovskiy kabi dunyo tan olgan buyuk kompozitorlarning asarlarini ham qabul qilishi qiyin bo‘ladi. ... musiqiy ta’limni yanada rivojlantirish masalalari o‘ta muhim ahamiyat kasb etadi». 4 Shaxsni rivojlantirish uchun avvalo, uning hulqiga ta’sir etuvchi omillarni, uning tabiatini, qiziqishini o‘rganish lozim. Buning uchun shaxsni turli munosabatlar doirasiga qo‘yib kuzatish kerak. Ana shundagina uning ijtimoiy hulqi, ma’naviy qiyofasi, insoniy fazilatlari ro‘yobga chiqadi. «Har bir inson – degan edi Abu Nosir Al-Farobiy – o‘z tabiati bilan shunday tuzilganki, u yashash va yuksak yetuklikka erishish uchun, insonlar jamoasiga ehtiyoj tug‘iladi, shu sababli u ko‘p narsalarni o‘zaro yordamlashuvi orqali yetuklikka erishadi». Endilikda mustaqil Respublikamiz ijtimoiy hayotimizining barcha sohalarida tubdan o`zgarishlar, yangilanishlar jadal suratlar bilan amalga oshirilmoqda. Ayniqsa, o`z tariхimiz, sa`natimiz, madaniyatimiz, ma`naviyatimizni o`rganish va bunda kelajagimiz bo`lgan yosh avlodni bahramand qilish asosiy vazifalardan biri bo`lib turibdi. O`zbek xalqi o`zining tarixida buyuk olim va fuzololari Beruniy, Al- Xorazmiy, Al-Farobiy, Ibn Sino, Imom Buxoriy, At-Termiziy, Ahmad Yasavviy, 4 . Karimov I. A. “Yuksak ma’naviyat yengilmas kuch” Toshkent. Ma’naviyat. 2008-yil. 76-b 66 . J o ‘ r а е v а А z i z а О P B b o ‘ l i m i d а n : А ҳ m е d о v а M о ҳ i g u l B о b о n а z а r о v а N а f i s а N а b i е v а Ҳ а n i f а S а y d u l l а е v а Z u l f i y a D а m а е v а G u l n о z а P i r n а z а r о v а M а ҳ k а m I I . А k u s h е r l i k c h а қ а l о қ l а r b o ‘ l i m i d а n : J o ‘ r а е v а S h о ҳ i s t а R а ҳ m а t о v а X u r s h i d а S о ҳ i b о v а D i l а f r u z X а l i l о v а Z u l а y ҳ о О s t о n о v а S h а k а r I . А k u s h е r l i k b o ‘ l i m i d а n : B о z о r о v а G u l n о r а Қ u r b о n о v а B i b i s о r а P i r n а z а r о v а L а y l о C h о r i е v а S h о ҳ i s t а T o ‘ l а е v а D i l s о r а I . А k u s h е r l i k c h а қ а l о қ l а r b o ‘ l i m i d а n : 1 . E r n а z а r о v а G u l s а n а m 2 . E r n а z а r о v а M u ҳ а b b а t

Ulug`bek, Navoiy, Bobur kabi siymolar, fanning barcha sohalarida ulkan tadqiqotlar yaratib, butun jahonni larzaga soldilar. “O`zbekistonning yorqin kelajagini ta`minlash uchun yosh avlodni ota- bobolarmizni yaratgan ma`naviy merosidan bahramant qilish siyosatimizning actual masalalaridan biridir.” 5 Shaxsning har tomonlama komil inson bo`lib shakllanishida barcha fanlar qatori musiqaning alohida o`rni bor. Musiqa shaxs ma`naviy barkamolligining tarkibiy qismlaridan biri sifatida namoyon bo`ladi. Musiqa sanatining yosh avlodga kuchliroq ta`sir ko`rsatishi faqat uni faol hamda chuqur idrok etishni emas, balki o`quvchilarning shu san`at bo`yicha dars jarayonida o`rganilayotgan хоr, vоkal, solfedjio faoliyatlarini shakllantirish va rivojlantirishni taqozo etadi. Mоdomiki shunday ekan, umumta`lim maktablarida olib borilayotgan musiqa darslarining mohiyatini bugungi kun musiqa-pedagogikasi nuqtai nazaridan o`zgartirish, darslarni yangi pedagogik tehnologiya asosida o`tish maqsadga molikdir. Chunki bungi kun musiqa ta`limining eng muhim maqsadlaridan biri nazariy va amaliy jihatdan bilimli, ijodkor, qobilyatli yoshlarni tarbiyalab yetishtirishdir. O`quvchilarda yuqorida keltirilgan bilim va ko`nikmalarni shakllantirishda musiqa darslarida jamoa bo`lib kuylash va nota o`quvi faoliyatlariga ko`proq e`tiborni qaratish muhimdir. Ashulani to`g`ri aytish va o`rganishni tezlashtirish uchun esa notaga qarab yani solfedjio qilib aytish malakalarini egallash katta ahamiyatga egadir. Bu faoliyat o`quvchilarda nota o`qishni shakllantirish bilan bir qatorda ular uchun eng muhim bo`lgan eshitish, ya`ni musiqani ongli idrok etish qobilaytini ham rivojlantiradi. Bu esa o`quvchilarda musiqa darsining vоkal-xor, jamoa bo`lib qo`shiq aytish, musiqa nazaryasi, musiqa tinglash qobilyati va boshqa qator faoliyatlarni osonlik bilan o`zlashtirishda juda katta yordam beradi. Mavzumizning mohiyati shundaki, hozirgа qadar dars jarayonida musiqa faoliyatlarining barcha turlaridan dars imkoniyati chegarasida foydalanilmoqda. 5 Karimov I. A. “Yuksak ma’naviyat yengilmas kuch” Toshkent. Ma’naviyat. 2008-yil. 76-b 76 . J o ‘ r а е v а А z i z а О P B b o ‘ l i m i d а n : А ҳ m е d о v а M о ҳ i g u l B о b о n а z а r о v а N а f i s а N а b i е v а Ҳ а n i f а S а y d u l l а е v а Z u l f i y a D а m а е v а G u l n о z а P i r n а z а r о v а M а ҳ k а m I I . А k u s h е r l i k c h а қ а l о қ l а r b o ‘ l i m i d а n : J o ‘ r а е v а S h о ҳ i s t а R а ҳ m а t о v а X u r s h i d а S о ҳ i b о v а D i l а f r u z X а l i l о v а Z u l а y ҳ о О s t о n о v а S h а k а r I . А k u s h е r l i k b o ‘ l i m i d а n : B о z о r о v а G u l n о r а Қ u r b о n о v а B i b i s о r а P i r n а z а r о v а L а y l о C h о r i е v а S h о ҳ i s t а T o ‘ l а е v а D i l s о r а I . А k u s h е r l i k c h а қ а l о қ l а r b o ‘ l i m i d а n : 1 . E r n а z а r о v а G u l s а n а m 2 . E r n а z а r о v а M u ҳ а b b а t

Musiqa darslarining saviyasi, sifati yanada unumli bo`lishligi uchun dars davomida jamoa bolib kuylash, ya`ni nota o`qish va notaga qarab kuylash faoliyatlariga ko`proq vaqt ajratish darsning sifatini ta`minlaydi. Xulosa qilib aytganda nota o`qish va jamoa bolib kuylash, ya`ni xor sinfi darsi davomidagi barcha faoliyatlarni nazariy va amaliy jihatdan bir biriga bog`laydi, o`quvchilarda aniq va yuqori kuylash saviyasini shakllantiradi. Musiqa darslari samaradorligini yanada oshirish ularni ilmiy va amaliy nuqtai nazaridan o`rganish bugungi kun musiqa pedagogikasini dolzarb vazifalaridan biridir. Shundan kelib chiqgan holda biz o`z bitiruv malakaviy tadqiqot ishimizning mavzusini tanladik. Bitiruv malakaviy ishning maqsadi: Musiqa darslarining samaradorligini oshirishda jamoa bolib kuylash va ovoz ustida ishlash malakalaridan yanada kengroq foydalanishning imkoniyatlarini nazariy va amaliy jihatdan yanada chuqurroq o`rganish va maktab o`quv tizimiga tadbiq etish. Tadqiqotimizning obyekti: O`rta maktabda musiqa madaniyati darslarining o`qitilish jarayoni. Tadqiqot predmeti : Musiqa madaniyati darslarining jamoa bo`lib kuylash faoliyati jarayonida o`quvchilarning notalarni erkin o`qishi va kuylashga hamda toza ovoz hosil qilishga bo`lgan badiiy ehtiyojini qondirish hamda qiziqishlarni shakllantirish. Tadqiqotning vazifasi : obyekti va predmetidan kelib chiqib quyidagi vazifalar belgilab olindi: 1. Musiqa madaniyati darslarini tashkil etgan faoliyatlarga umumiy izoh berib chiqish; 2. Musiqa madaniyati darsining asosiy faoliyatlaridan biri jamoa bolib kuylashni o`quv mahshulotlariga yanada kengroq tadbiq etish imkoniyatlariga tasnif berish; 86 . J o ‘ r а е v а А z i z а О P B b o ‘ l i m i d а n : А ҳ m е d о v а M о ҳ i g u l B о b о n а z а r о v а N а f i s а N а b i е v а Ҳ а n i f а S а y d u l l а е v а Z u l f i y a D а m а е v а G u l n о z а P i r n а z а r о v а M а ҳ k а m I I . А k u s h е r l i k c h а қ а l о қ l а r b o ‘ l i m i d а n : J o ‘ r а е v а S h о ҳ i s t а R а ҳ m а t о v а X u r s h i d а S о ҳ i b о v а D i l а f r u z X а l i l о v а Z u l а y ҳ о О s t о n о v а S h а k а r I . А k u s h е r l i k b o ‘ l i m i d а n : B о z о r о v а G u l n о r а Қ u r b о n о v а B i b i s о r а P i r n а z а r о v а L а y l о C h о r i е v а S h о ҳ i s t а T o ‘ l а е v а D i l s о r а I . А k u s h е r l i k c h а қ а l о қ l а r b o ‘ l i m i d а n : 1 . E r n а z а r о v а G u l s а n а m 2 . E r n а z а r о v а M u ҳ а b b а t

3. Musiqa darslarida jamoa bolib kuylashning shakl va usullarini ishlab chiqish. Tadqiqot jarayonida shunday ilmiy faraz olg`a surildiki, maktabda musiqa darslarida qo`shiqlarni sifatli aytishda notaga qarab kuylash, jamoa bolib kuylash,toza ovoz hosil qilishdan keng foydalanishda biz quyidagi faoliyatlar orqali amalga oshirishimiz mumkin, agar: 1. O`quvchilarga notalarni erkin o`qish va kuylash orqali qo`shiq aytish san`atiga bo`lgan qiziqishlarini jamoa bolib kuylash faoliyati orqali amalga oshirilsa; 2. O`quvchilarga notalarni erkin o`qishlari va kuylashlari uchun darsdan tashqari o`quv mashg`ulotlari tashkil qilinsa va faoliyat ko`rsatilsa. 3. Tanlangan qo`shiqlarning notalarini o`quvchilar tomonidan erkin o`qish va kuylashlarida yetarli bilim va malaka bo`lsa; 4. Jamoa bolib kuylash faoliyati darsning boshqa faoliyatlariga bog`lab o`tilsa; Tadqiqotning metadologik asosini mutaffakirlamizning musiqa san`atining o`qitilishini tarbiyaviy ahamiyati haqidagi fikrlari, O`zbekiston respublikasining “Ta`lim to`grisda”gi qonuni, “Kadrlar tayyorlash milliy dasturi” milliy musiqaviy qadriyatlarini shakllantirish to`g`risida, xalq ta`limining musiqa, estetik tarbiya sohasida chiqarilgan farmonlari va hujjatlari tashkil etadi. Tadqiqotning ilmiy yangiligi va nazariy ahamiyati: shu bilan aniqlandiki, maktabda musiqa madaniyati darslarning samaradorligini, sifatini, unumdorligini yanada oshirishda jamoa bolib kuylash ya`ni xor faoliyatidan kengroq foydalanish zarurligi isbot qilindi. Jamoa bolib kuylash faoliytidan kengroq foydalanishning imkoniyotlari shakl tuzulishi hamda uning mazmuni yoritib berildi. O`quvchilarning unga bo`lgan tayyorgarliklarining darajasi va ko`rsatkichlari aniqlandi: O`quvchilarga musiqa darslarida jamoa bolib kuylash orqali qo`shiqlarni 96 . J o ‘ r а е v а А z i z а О P B b o ‘ l i m i d а n : А ҳ m е d о v а M о ҳ i g u l B о b о n а z а r о v а N а f i s а N а b i е v а Ҳ а n i f а S а y d u l l а е v а Z u l f i y a D а m а е v а G u l n о z а P i r n а z а r о v а M а ҳ k а m I I . А k u s h е r l i k c h а қ а l о қ l а r b o ‘ l i m i d а n : J o ‘ r а е v а S h о ҳ i s t а R а ҳ m а t о v а X u r s h i d а S о ҳ i b о v а D i l а f r u z X а l i l о v а Z u l а y ҳ о О s t о n о v а S h а k а r I . А k u s h е r l i k b o ‘ l i m i d а n : B о z о r о v а G u l n о r а Қ u r b о n о v а B i b i s о r а P i r n а z а r о v а L а y l о C h о r i е v а S h о ҳ i s t а T o ‘ l а е v а D i l s о r а I . А k u s h е r l i k c h а қ а l о қ l а r b o ‘ l i m i d а n : 1 . E r n а z а r о v а G u l s а n а m 2 . E r n а z а r о v а M u ҳ а b b а t

sifatli o`rgatish hamda keng ommalashtirish samaradorligini shart sharoitlar nazariy va tajribada asoslandi. Tadqiqotning amaliy ahamiyati shu bilan belgilandiki, undagi nazariy hulosalar o`quvchilarning toza ovoz hosil qilishni tez o`zlashtirishlarida xor sinfidan keng foydalanish kerakligini ko`rsatdi. Muammoga tegishli uslubiy ko`rsatlamalarni “Musiqaviy madaniyat” darslari va mashg`ulotlarini o`qitishda va olib borishda o`quvchilarni darsdan bo`sh paytlari faoliyatlari jarayonida samarali kuylash mumkin. 6 Bitiruv malakaviy ish kirish, ikki bob, xulosa , adabiyotlar ro`yxati va ilovalardan iborat. 6 R. G’. Qodirov. “Boshlang’ich maktabda ko’povozli kuylash” Toshkent. O’qituvchi. 1997-yil. 15-b 106 . J o ‘ r а е v а А z i z а О P B b o ‘ l i m i d а n : А ҳ m е d о v а M о ҳ i g u l B о b о n а z а r о v а N а f i s а N а b i е v а Ҳ а n i f а S а y d u l l а е v а Z u l f i y a D а m а е v а G u l n о z а P i r n а z а r о v а M а ҳ k а m I I . А k u s h е r l i k c h а қ а l о қ l а r b o ‘ l i m i d а n : J o ‘ r а е v а S h о ҳ i s t а R а ҳ m а t о v а X u r s h i d а S о ҳ i b о v а D i l а f r u z X а l i l о v а Z u l а y ҳ о О s t о n о v а S h а k а r I . А k u s h е r l i k b o ‘ l i m i d а n : B о z о r о v а G u l n о r а Қ u r b о n о v а B i b i s о r а P i r n а z а r о v а L а y l о C h о r i е v а S h о ҳ i s t а T o ‘ l а е v а D i l s о r а I . А k u s h е r l i k c h а қ а l о қ l а r b o ‘ l i m i d а n : 1 . E r n а z а r о v а G u l s а n а m 2 . E r n а z а r о v а M u ҳ а b b а t

I BOB. XOR ASARLARI IJROCHILIGI ASOSIDA TA’LIM SAMARADORLIGINI TA’MINLASH OMILLARI 1.1. Maktab o’quvchisi ovozining shakllanishi va tarbiyalash Bugungu kunda musiqa madaniyatining rivojlantirishda bolaning ovozini tarbiyalash va saqalash masalasi juda katta ahamiyatga egadir. Biroq bolalarni toza ovoz sohibi qilib tarbiyalash masalalari musiqa ta`limi fanining anchagina murakkab va eng kam o`rganilgan qismidir. Hozirda bolalar ovozini tarbiyalash va saqlash muommosini o`rganish masalalari bilan mamlakatimizning yirik musiqashunos mutahassislari, professorlari shug`ullanmoqdalar. Bu olimlar tovush apparatining tuzilishi va rivojlanish xususiyatlarini tekshirib chiqib, bolalar ovozini tarbiyalash va saqlashning ilmiy asoslangan bir qancha metodlarini taklif etdilar. Yuqori nafas yo`li sog`lom bo`lgan ko`pgina bolalarni tekshirib chiqish natijasida bolalarning nisbatan ko`pchiligining tovush apparati sog`lom bo`lmaganligi xatto ovoz boylamlari (pardalari) nosog` ekanligini aniqlashdi. Mutahassislar olib borgan juda ko`p kuzatishlar natijasida shu narsa aniqlanganki bu kassalikka musiqa darslarida va xor to`garaklarida qo`shiq aytishga o`rgatishning noto`g`ri yo`lga qo`yilganligi asosiy sabab bo`lgan. Bu narsa o`z navbatida bolalar xor jamoasiga rahbarlik qila bilmaslikdan, maktabdagi ashula o`qituvchisining malakasi kamligidan kelib chiqadi. Afsuski, umumiy ta’lim maktablarida ashula o`qituvchisi masalasi hozirga qadar hal qilinmagan, natija Respublikamizning ko`pchilik maktablarida ashuladan unchalik xabari bo`lmagan, bolalar ovozining xususiyatlari, ularning rivojlanish davrlari, bolalar ovozi gigiyenasi asoslari va uni saqlash masalalari haqida deyarli hech qanday tasavurga ega bo`lmagan kishilar ashula darsini olib bormoqdalar. Har bir ashula o`qituvchisi va xor jamoasining rahbari tovush apparatining tuzilishini, bolalarda uning rivojlanish xususiyatlarini bilish hamda ashula aytish jarayonining fiziologik qonunlarini tushunishi kerak. 116 . J o ‘ r а е v а А z i z а О P B b o ‘ l i m i d а n : А ҳ m е d о v а M о ҳ i g u l B о b о n а z а r о v а N а f i s а N а b i е v а Ҳ а n i f а S а y d u l l а е v а Z u l f i y a D а m а е v а G u l n о z а P i r n а z а r о v а M а ҳ k а m I I . А k u s h е r l i k c h а қ а l о қ l а r b o ‘ l i m i d а n : J o ‘ r а е v а S h о ҳ i s t а R а ҳ m а t о v а X u r s h i d а S о ҳ i b о v а D i l а f r u z X а l i l о v а Z u l а y ҳ о О s t о n о v а S h а k а r I . А k u s h е r l i k b o ‘ l i m i d а n : B о z о r о v а G u l n о r а Қ u r b о n о v а B i b i s о r а P i r n а z а r о v а L а y l о C h о r i е v а S h о ҳ i s t а T o ‘ l а е v а D i l s о r а I . А k u s h е r l i k c h а қ а l о қ l а r b o ‘ l i m i d а n : 1 . E r n а z а r о v а G u l s а n а m 2 . E r n а z а r о v а M u ҳ а b b а t

Mana shularga asoslanibgina ashula aytadga ovozni tarbiyashda bu usulni qo`llash mumkin. Ovoz apparatining tuzilishi Qo`shiq aytish apparatining tovush hosil qiladigan asosiy qismi hiqildoq, tomoqning yuqoridagi nafas yo`lidir. Hiqildoq tog`aylardan iborat bo`lib ular muskullar yordamida harakatga keladi. Uzuksimon, cho`michsimon va qalqonsimon tog`aylar tovush hosil qilishda asosiy ro`l o`ynaydi. Hiqildoqning ichki devori ovoz yorig`ini hosil qiladi, uning chetlari esa ovoz boylamlaridan iborat bo`lib, ular gorizantal holatda yotadi va elastik to`qimalardan tuzilgan bo`ladi. Ovoz boylamlari oldingi tomonda qalqonsimon tog`ayga yopishib, o`zaro birlashib turadi, orqa tomonda esa bir-biridan uzoqlashib, o`rtasida o`tkir burchak hosil bo`ladi, shuning uchun ovoz yorig`i uchburchak shaklidadir. Boylamning uchlari tog`ayga yopishgan: qalqonsimon tog`aylar boylamlariga birlashtiradi va ajratib turadi. 7 Asosiy harakatlanitiruvchi kuch vazifasini tog`aylarni bir-biriga yaqinlashtiradigan yoki uzoqlashtiradigan qalqon-uzuksimon bir juft muskul bajaradi. Boylamlar u yoki bu darajada tarang tortilishi va qisqarishi, butunicha yoki chetlarigina tebranishi mumkin. Bu narsa tegishli tog`aylarning yaqinlashishi yoki uzoqlashish darajasiga bog`liqdir. Boylamlar tinch turganda deyarli harakatsiz holatda bo`ladi, ular orasidagi tovush yorug`i deyarli katta bo`lmaydi, havo esa nafas olinayotganda ovozsiz o`tib turadi. Tovush hosil qilish uchun muskullarni ma`lum darajada zo`riqtirish talab qilinadi, bu zo`riqish esa nafas olish va nafas chiqarishda havo ko`proq olingandagina, ya`ni ashula aytish nafas olinayotgan va chiqarilayotgan vaqtdagina hosil bo`ladi. Tovush nasaf chiqarish paytida havo oqimi hiqildoq orqali o`tib, butun ovoz apparatini yoki ashula aytish apparatini harakatga keltirishdan hosil bo`ladi. Ashula aytilayotganda o`pkadan chiqgan havo kuch bilan boylamlarni chiqib uni harakatga keltiradi. Boylamlar ko`tariladi, 7 Xor jamoalari bilan ishlashda dirijyorlik mahorati. J.J.Kozimov . Samarqand . 2009-yil 126 . J o ‘ r а е v а А z i z а О P B b o ‘ l i m i d а n : А ҳ m е d о v а M о ҳ i g u l B о b о n а z а r о v а N а f i s а N а b i е v а Ҳ а n i f а S а y d u l l а е v а Z u l f i y a D а m а е v а G u l n о z а P i r n а z а r о v а M а ҳ k а m I I . А k u s h е r l i k c h а қ а l о қ l а r b o ‘ l i m i d а n : J o ‘ r а е v а S h о ҳ i s t а R а ҳ m а t о v а X u r s h i d а S о ҳ i b о v а D i l а f r u z X а l i l о v а Z u l а y ҳ о О s t о n о v а S h а k а r I . А k u s h е r l i k b o ‘ l i m i d а n : B о z о r о v а G u l n о r а Қ u r b о n о v а B i b i s о r а P i r n а z а r о v а L а y l о C h о r i е v а S h о ҳ i s t а T o ‘ l а е v а D i l s о r а I . А k u s h е r l i k c h а қ а l о қ l а r b o ‘ l i m i d а n : 1 . E r n а z а r о v а G u l s а n а m 2 . E r n а z а r о v а M u ҳ а b b а t

cho`ziladi, ovoz yorig`i bir qadar kengayadi shundan so`ng boylamlar yana o`z holiga qaytadi va ovoz yorig`I deyarli yopiladi. Yangidan havo oqimining kirishi bilan bu jarayon takrorlana boradi. Boylamlarning shu hilda harakat qilishi natijasida tovush hosil bo`ladi. Shunday qilib ovoz boylamlari muskullar va tog`aylar hiqildoqning ichki qismlari bo`lib ashula aytadigan ovoz mana shu yerda hosil bo`ladi. Biroq ovoz boylamlari hosil qilgan tovush zaif va deyarli tembrsiz bo`ladi. Tovush o`ziga hos hossalarga, ya`ni tembr va kuchga ega bo`lishi uchun qo`shimcha sharoitlarni talab qiladi. Bunda rezonatorlar, halqum, burun halqum va o`giz katta ahamiyatga ega. Huddi mana shular tovushga ma`lum tus va kuch beradi. Bundan tashqari tovush tovush kuchi boylamlarni harakatga keltiradigan havo oqimining kuchiga va ko`lamining kengligiga bog`liq. Amplituda qancha keng bo`lsa, ovoz shuncha kuchli chiqadi va aksincha ampilituda qancha zaif bo`lsa, tovush ham shuncha nimjon bo`lib chiqadi. Tembor (tovush tusi) hosil qilishda hiqildoqning elastik qismi ham bir qadar ahamiyatga ega, lekin bunda boylam ustidagi kamgak bilan hiqildoq ustidagi kamgak sohta ovoz boylamlaridan to tilning uchigacha, tishlar va labgacha bo`lgan a’zolari asosiy rolni o`ynaydi. Tovushning ohirgi х ossasi, uning balandligi ovoz boylamlarining tarang bo`lib tortilishi darajasiga, ularning tebranish tezligiga bog`liqdir. Boylamlar qancha ko`p tarang bo`lib tortilsa, ovoz shuncha baland, qancha bo`sh tortilsa ovoz shuncha past bo`lib chiqadi. Boylamlarning tarang qilib tortilishining chegarasi bor, agar bu chegaradan o`tib ketilsa, og`ir travmaga du с hor bo`lishdan tashqari, ashula aytish u yoqda tursin, hatto gapirishga ham ovoz chiqmay qolishi mumkin. Demak, tovushning barcha asosiy hossalari – kuchi, tembri va balandligi ovoz boylamlarigagina bog`liq bo`lib qolmasdan balki butun tovush apparatiga ham bog`liqdir. Ashula aytish jarayoni juda takkomillashgan, juda murakkab funksiyalar ketma-ketligidan iborat bo`lib, ularni faqat bir-biri bilan organik bog`langan bir 136 . J o ‘ r а е v а А z i z а О P B b o ‘ l i m i d а n : А ҳ m е d о v а M о ҳ i g u l B о b о n а z а r о v а N а f i s а N а b i е v а Ҳ а n i f а S а y d u l l а е v а Z u l f i y a D а m а е v а G u l n о z а P i r n а z а r о v а M а ҳ k а m I I . А k u s h е r l i k c h а қ а l о қ l а r b o ‘ l i m i d а n : J o ‘ r а е v а S h о ҳ i s t а R а ҳ m а t о v а X u r s h i d а S о ҳ i b о v а D i l а f r u z X а l i l о v а Z u l а y ҳ о О s t о n о v а S h а k а r I . А k u s h е r l i k b o ‘ l i m i d а n : B о z о r о v а G u l n о r а Қ u r b о n о v а B i b i s о r а P i r n а z а r о v а L а y l о C h о r i е v а S h о ҳ i s t а T o ‘ l а е v а D i l s о r а I . А k u s h е r l i k c h а қ а l о қ l а r b o ‘ l i m i d а n : 1 . E r n а z а r о v а G u l s а n а m 2 . E r n а z а r о v а M u ҳ а b b а t

butun holda qarab chiqish mumkin. Ashula aytish apparatining hamma ishi va butun ashula aytish jarayoni oily nerv faoliyatining umumiy qonuniga bo`y sungan va halqali refleksning yorqin misoli bo`lib hizmat qiladiki, bir juft yoki bir guruh muskullar harakatga kelsa, boshqa muskullar ham harakatga keladi. Chunonchi tovush chiqarmoqchi bo`lishingiz bilan ovoz muskullari boylamlari bilan birgalikda harakatga keladi, hamda avtomatik tarzda, hech qanday zo`riqishsiz, fiziologik zaruriy nafas chiqariladi, bu siz albatta tovush hosil bo`lmaydi. Shunday qilib, aytish funksiyasini bajarish uchun barcha tayanch muskull nafas apparatini ishga solish va hiqildoqning ovoz hosil qiladigan qismlarini harakatga keltirish zarur. Tovush hosil qiluvchi tovush fiziologiyasining asosiy holatlari kattalarda qanday bo`lsa bolalarda ham shunday bo`ladi. Biroq shuni esdan chiqarmaslik kerraki, bolalarning tovush apparati juda nozik bo`lib, u o`ziga juda ehtiyotlik va ustalik bilan muomala talab etadi. Ko`p vaqt kattalarda uchraydigan tovush apparati kassaliklari va undagi defektlar, bolalik chog`ida unga vokal tarbiyasining noto`g`ri berilganligi natijasidir. Bolalarning tovush apparatini tekshirish, uning turli davrlarda qanday rivojlanishi va tovush hosil qilishining turli ko`rinishlarini kuzatib borish bolalar bilan olib boriladigan vokal-xor ishlarining metodikasini to`g`ri ishlab chiqarishda muhim ro`l o`ynaydi. Tovush tanglaydan chiqganida boylamlar oralig`ida yoriq qoladi, tovush ko`krakdan chiqganida ular bir biriga mahkam yopishadi. Sado chiqarishning uchunchi aralash turi ham bor. U ovoz boylamlari chetlarining va ovoz muskullari ba`zi qismlarining tebarinishidan hosil bo`ladi. Bolalar ovozi uchun diapazonning deyarli butun davomida tovushning tanglaydan chiqishi xaraktirlidir. Faqatgina kattaroq yoshda (12-13 yoshda) tovush aralash tarzda chiqadi, biroq tanglaydan chiqadigan tovushning yuqorigi qismida diapason saqlanadi. Tanglaydan chiqadigan sado o`zining taabiyligi, yengiligi va yorqiniligi bilan, ya`ni bolalar ashulasining ajralmas qismi sifatida ajralib turadi. Bolalar ashula aytayotganda “ko`krakka zo`r berib” aytsalar, quloqqa juda suniy va yoqimsiz eshitiladi. Jadallashtirilgan tovush bilan ashula aytayotgan bolalar stroboskop orqali kuzatilganda diapazonning butun davomida ovoz boylamlarining 146 . J o ‘ r а е v а А z i z а О P B b o ‘ l i m i d а n : А ҳ m е d о v а M о ҳ i g u l B о b о n а z а r о v а N а f i s а N а b i е v а Ҳ а n i f а S а y d u l l а е v а Z u l f i y a D а m а е v а G u l n о z а P i r n а z а r о v а M а ҳ k а m I I . А k u s h е r l i k c h а қ а l о қ l а r b o ‘ l i m i d а n : J o ‘ r а е v а S h о ҳ i s t а R а ҳ m а t о v а X u r s h i d а S о ҳ i b о v а D i l а f r u z X а l i l о v а Z u l а y ҳ о О s t о n о v а S h а k а r I . А k u s h е r l i k b o ‘ l i m i d а n : B о z о r о v а G u l n о r а Қ u r b о n о v а B i b i s о r а P i r n а z а r о v а L а y l о C h о r i е v а S h о ҳ i s t а T o ‘ l а е v а D i l s о r а I . А k u s h е r l i k c h а қ а l о қ l а r b o ‘ l i m i d а n : 1 . E r n а z а r о v а G u l s а n а m 2 . E r n а z а r о v а M u ҳ а b b а t

tebranishi ko`krakdan bo`layotgan zo`riqish tufayli yuz berayotganligini va shu bilan birga ashula aytayotganda bolalardagi umumiy zo`riqishni, gavdalari qotib qolganday yuz va bo`yinlari jiddiy holatda ekanligini ko`ramiz. Ashula zo`riqib, noto`g`ri diapazon va tessiturada (balandlikda) aytilsa barcha vokal muskullarining o`ziga xos bo`lmagan normada ishlashiga ovoz boylamlarining haddan tashqari amplituda tebranishiga sabab bo`ladi, natijada chinqiroq , kuchanib chiqarilgan tovush hosil bo`ladi. Bu hol,asosan tovush asossan tovush apparatini holadan ketkazadi, uni buzilishiga olib keladi va turli kassaliklarni keltirib chiqaradi. Turmushda kattalarda taqlid qilib ashula aytish, ko`p vaqt ashula o`qituvchisining turli ashulalarni har-xil uslubda ijro etishi bolalarning yoshligidanoq “ko`krakka zo`r berib” ashula aytishga odatlanishlariga sabab bo`lmoqda. Uzoq vaqt davomida ashulani zo`riqib, shuningdek, baland tessiturada va diapazonning chetki tovushlarni suiste`mol qilish oqibatsiz qolmaydi, ko`pincha u ovozning buzilishiga olib keladi: ovoz termolatsinalgan hirrilaydigan, gijillaydigan bo`lib qoladi, to`ng`illash, bug`iqlik va shu kabi nuqsonlar paydo bo`ladi. Jadal ovoz bilan ashula aytadigan bolalarni tekshirish natijasida ovoz boylamlarida “tugunchalar” ning paydo bo`lishi, boylam chetlarining yog`onlashishi, boylamlarning bir-biriga yopishmaslik, hiqildoqning yallig`lanishi va shu kabi kassaliklar borligi aniqlandi. Bu hol bolalar ovoziga hos bo`lgan noziklik, yoqimliylik va go`zallikni yo`qotadi, ko`pincha esa butunlay ashula ayta olishni yo`q qiladi. Bolalar bilan olib boriladigan vokal xor ishlarida tog`ri metodika ishlab chiqish uchun har-xil yoshli bolalardagi tovush apparatining rivojlanish hususiyatlarini bilish, ashula aytadigan ovozning shakllanishi bosqichlariga qarab ijrochilik imkoniyatlarni bilish muhim ahamayatga egadir. Bolaning butun organizmi kabi tovush apparati ham doim o`sib va o`zgarib boradi shuning uchun ham bolalar katta bo`lgan sari tovushning harakteri va kuchi 156 . J o ‘ r а е v а А z i z а О P B b o ‘ l i m i d а n : А ҳ m е d о v а M о ҳ i g u l B о b о n а z а r о v а N а f i s а N а b i е v а Ҳ а n i f а S а y d u l l а е v а Z u l f i y a D а m а е v а G u l n о z а P i r n а z а r о v а M а ҳ k а m I I . А k u s h е r l i k c h а қ а l о қ l а r b o ‘ l i m i d а n : J o ‘ r а е v а S h о ҳ i s t а R а ҳ m а t о v а X u r s h i d а S о ҳ i b о v а D i l а f r u z X а l i l о v а Z u l а y ҳ о О s t о n о v а S h а k а r I . А k u s h е r l i k b o ‘ l i m i d а n : B о z о r о v а G u l n о r а Қ u r b о n о v а B i b i s о r а P i r n а z а r о v а L а y l о C h о r i е v а S h о ҳ i s t а T o ‘ l а е v а D i l s о r а I . А k u s h е r l i k c h а қ а l о қ l а r b o ‘ l i m i d а n : 1 . E r n а z а r о v а G u l s а n а m 2 . E r n а z а r о v а M u ҳ а b b а t

o`zgaradi. Bu o`zgarish ayniqsa o`gil bolalarning tovush apparatida tez sezirarli darajada yuz beradi. Natijada bola ovozi erkaklar ovoziga aylanadi. Normal rivojlanadigan bolalar ovoziga xos bo`lgan bola ovozining shakllanishidagi asosiy davrlar bilan tanishamiz: 1. Yetti-to`qqiz yoshli bolalarning ovozi o`zining yengiligi, tiniqligi va yorqinligi hamda ovozning tanglaydan chiqishi bilan ajralib turadi. O`g`il va qiz bolalarning ovozi bir biriga o`xshaganligi sababli ba`zi vaqtda ashulani kim ijro etayotganligini- og`il bolami, qiz bolami bilish qiyin. Ovozlarning deyarli hammasi diskant ovozlardir. Diapazoni do1, re1, dan do2-re2 gacha birinchi oktavadagi fa, sol, lya tovushlari eng yaxshi sado beradigan tovushlardir. 2. O`n-o`n bir yoshli bolalarning ovoz ancha kuchli va quyuqroq eshitiladi. Quyu tovushlarda, ko`krakdan chiqarib aytish elementlari uchraydi. Bu yoshda ovoz shakllana boshlaydi, xiyla muayyan temberdagi ohang paydo bo`ladi. Shu tufayli o`g`il bolalar ovozi diskant va altga bo`linadi. Qiz bolalarning ovozi yengil va tiniq bo`lib ba`zan ularda tembr alomatlari ham uchraydi lekin o`g`il bolalardagidek ravshan bo`lmaydi. Ovozning bir ikkiga bo`linishi shartli bo`lib, asosan diapason kengligi va musiqa o`quvining sifatiga qaraladi. Diapazon: diskantlar (birinchi ovozlar) do1 dan fa 2, primarlar tovushlar sol1, lya 1, si 1, altlar (ikki ovozli) si dan re2 gacha, primar tovushlar fa, solgachadir. Bolalarning yoshiga qarab ovozini harakterlashda shu narsani nazarda tutish kerakki, bolalar ovozi ko`p vaqt normadan chiqib ketadi. Odatda bu hol, bolalarda barvaqt kattalarga hos ko`krak tovushi paydo bo`lishida ko`rinadi. Bunday ovozlar o`zining kuchliyligi va to`liqligi bilan ajralib turadi, biroq bunday ovozlar g`ayri tabiiy va yoqimsiz eshitiladi. Ba`zan buning aksi ham bo`ladi ya`ni ovozning rivojlanishi kechikadida, uzoq vaqtgacha, butun diapazon davomida bolalik ovozi saqlanib qoladi. Bolalar bilan olib borilagan vokal ishlarida bu hodisalarni hisobga olish kerak. 166 . J o ‘ r а е v а А z i z а О P B b o ‘ l i m i d а n : А ҳ m е d о v а M о ҳ i g u l B о b о n а z а r о v а N а f i s а N а b i е v а Ҳ а n i f а S а y d u l l а е v а Z u l f i y a D а m а е v а G u l n о z а P i r n а z а r о v а M а ҳ k а m I I . А k u s h е r l i k c h а қ а l о қ l а r b o ‘ l i m i d а n : J o ‘ r а е v а S h о ҳ i s t а R а ҳ m а t о v а X u r s h i d а S о ҳ i b о v а D i l а f r u z X а l i l о v а Z u l а y ҳ о О s t о n о v а S h а k а r I . А k u s h е r l i k b o ‘ l i m i d а n : B о z о r о v а G u l n о r а Қ u r b о n о v а B i b i s о r а P i r n а z а r о v а L а y l о C h о r i е v а S h о ҳ i s t а T o ‘ l а е v а D i l s о r а I . А k u s h е r l i k c h а қ а l о қ l а r b o ‘ l i m i d а n : 1 . E r n а z а r о v а G u l s а n а m 2 . E r n а z а r о v а M u ҳ а b b а t

Mutatsiya: o`g`il bolalar ovozini saqlab qolishda o`tish davri katta ahamiyatga ega, bunda bolalik ovozi erkak ovozga aylanadi, ya`ni mutatsiya (o`zgarish) ro`y beradi. O`gil bolalarda mutatsiyaning boshlanish davri odatda jinsiy balog`atga yetish davriga to`g`ri keladi. Bu narsa ko`proq 12-15 yosh orasida yuz beradi, lekin ba`zan mutatsiya ertaroq 11-12 yoshda ba`zan kechroq 16-18 yoshda sodir bo`ladi. Ba`zi vaqtlarda mutatsiya butunlay bo`lmay qoladi, u vaqt bunday erkaklarda hayotning ohirigacha “ingichka” ovoz saqlanib qoladi. Mutatsiyaning boshlanishi ko`pgina sabablarga chunonchi, iqlimga bog`liqdir. Mamlakatning shimoliy tomonida mutatsiya kech boshlanadi, janubiy tomonida esa erta boshlanadi. O`zbekistonda mutatsiya ko`pincha 12-13 yoshlarda boshlanadi. Mutatsiyaning turi va davom etishi turlichadir. Mutatsiya davri ko`pincha 1 yilga yaqin davom etadi, ba`zan bir necha hafta, bir necha oy va hatto bir necha yil (5 yil)gacha davom etish hollari ham ucharaydi. O`g`il bolalarda mutatsiya boshlangan paytni o`z vaqtida payqash va unga vokal rejimini to`g`ri belgilash uchun mutatsiyaning eng harakterli belgilarini bilish kerak. Mutatsiya boshlinishidan bir necha oy oldin mutatsiya boshlanganligining daslabki belgilari paydo bo`la boshlaydi: ovoz u qadar mustahkam bo`lmaydi, goho-goho intanatsiyasida sohtalik yuz beradi, ashula aytgisi kelmaydi, yoki agar aytsa ham past tissiturada aytishga harakat qiladi. Bu belgilar paydo bo`lib bir yo`qolib turadi. Bu vaqtda o`qituvchining juda ziyrak bo`lishi, butun diqqat etiborini shu belgilarning o`z vaqtida fahmlashga jalb etishi kerak. Mutatsiyaning o`zi turlicha o`tadi. Ba`zida ovoz asta sekin bolalarning o`ziga ham uning atrofidagilarga ham bilinmay o`zgaradi: ba`zi paytlardagina ashula aytayotganda ovoz xirrilab, tez charchab qoladi, sohta intonatsiya paydo bo`ladi. Bu holda ovoz bo`linib chiqadi, erkak ovozining elementlari paydo bo`la boshlaydi bu mutatsiyaning osoyishta formasi bo`lib, ashula aytadigan ovozni shakllantirish uchun juda qulaydir. Biroq ba`zan mutatsiya boshqa formalarda ham yuz beradi. O`g`il bolaning ovozi ashula aytayotganda vaqtida hatto gapirib 176 . J o ‘ r а е v а А z i z а О P B b o ‘ l i m i d а n : А ҳ m е d о v а M о ҳ i g u l B о b о n а z а r о v а N а f i s а N а b i е v а Ҳ а n i f а S а y d u l l а е v а Z u l f i y a D а m а е v а G u l n о z а P i r n а z а r о v а M а ҳ k а m I I . А k u s h е r l i k c h а қ а l о қ l а r b o ‘ l i m i d а n : J o ‘ r а е v а S h о ҳ i s t а R а ҳ m а t о v а X u r s h i d а S о ҳ i b о v а D i l а f r u z X а l i l о v а Z u l а y ҳ о О s t о n о v а S h а k а r I . А k u s h е r l i k b o ‘ l i m i d а n : B о z о r о v а G u l n о r а Қ u r b о n о v а B i b i s о r а P i r n а z а r о v а L а y l о C h о r i е v а S h о ҳ i s t а T o ‘ l а е v а D i l s о r а I . А k u s h е r l i k c h а қ а l о қ l а r b o ‘ l i m i d а n : 1 . E r n а z а r о v а G u l s а n а m 2 . E r n а z а r о v а M u ҳ а b b а t

turganda ovozi o`ziga bo`y sunmay qo`yadi, birdaniga o`tkaziladi. Ovozda ba`zan past bas tovushi ba`zan aksincha juda baland tovush paydo bo`ladi. Ovozning bu hil “sakrashi” dastlab tez-tez, keyin esa bora bora siyraklashib, past tovushlar ustunlik qiladi va bolalik ovozi erkak ovozga aylanadi. Mutatsiyaning barcha turlari va formalari bilan tanishib chiqish qiyin. Yuqorida biz tanishgan mutatsiya formalari eng ko`p tarqalgandir. O`qituvchi mutatsiyaning dastlabki belgilari namayon bo`la boshlagan o`quvchini diqqat bilan kuzatib boorish bu davrda ovozni juda ehtiyot qilish lozimligini tushuntirish kerak: xor bo`lib ashula aytayotganda yuqori ovozga aytishga yo`l qo`ymaslik, ovozni charchatib qo`yadigan ashula aytishga ijozat bermaslik, qisqa qilib aytganda, ashula aytish rejimini yaratib berish kerak. Mutatsiya boshlanishi bilan bola shu davrda ashula ayitshni to`htatishning zarurligi va maqasada muvofiq ekanligini tushuntirib, ashula aytishni butunlay taqiqlash lozim. Qizlar ovozini juda ko`p tekshirish va kuzatishlar natijasida o`g`il bolalardagidek qizlarda mutatsiya bo`lmasligi aniqlandi. Qizlarning tovush apparati sekin ashta kattalashadi, lekin o`g`il bolalarnikidek emas. Ovoz osyishtalik bilan rivojlanadi, sekin asta xotinlar ovoziga xos hususiyatlarni: to`liqlik, kuchlilik va temberni hosil qiladi. Bolalar ovozini saqlash metotlari. Bolalarning ovoz apparati tuzilishini va xushovozlikning shakllanish hususiyatlarini chuqur o`rganish bolalar ovozini saqlash va tarbiyalash uchun ma`lum metodika ishlab chiqishni zarur qilib qo`ydi. Bu ikki tushunchani (bolalar ovozini shakllanishi va uni saqlash tushunchasini) bir biridan ajratib bo`lmaydi. Chunki bolalarni ashula aytishga to`g`ri o`rgatish ovoz saqlashning eng muhim usulidir, demak umumiy ta`lim maktablarida musiqa tarbiyasini amalga oshiruvchi ashula o`qitivchilarning roli juda kattadir. Bolalarni qo`shiqchi qilib tarbiyalash o`qituvchilarning malakasiga, bolalar ovozidagi hususiyatlarni bila olishiga, qo`shiqqa o`rgatish metodikasini qanchalik egallaganiga bo`g`liqdir. 186 . J o ‘ r а е v а А z i z а О P B b o ‘ l i m i d а n : А ҳ m е d о v а M о ҳ i g u l B о b о n а z а r о v а N а f i s а N а b i е v а Ҳ а n i f а S а y d u l l а е v а Z u l f i y a D а m а е v а G u l n о z а P i r n а z а r о v а M а ҳ k а m I I . А k u s h е r l i k c h а қ а l о қ l а r b o ‘ l i m i d а n : J o ‘ r а е v а S h о ҳ i s t а R а ҳ m а t о v а X u r s h i d а S о ҳ i b о v а D i l а f r u z X а l i l о v а Z u l а y ҳ о О s t о n о v а S h а k а r I . А k u s h е r l i k b o ‘ l i m i d а n : B о z о r о v а G u l n о r а Қ u r b о n о v а B i b i s о r а P i r n а z а r о v а L а y l о C h о r i е v а S h о ҳ i s t а T o ‘ l а е v а D i l s о r а I . А k u s h е r l i k c h а қ а l о қ l а r b o ‘ l i m i d а n : 1 . E r n а z а r о v а G u l s а n а m 2 . E r n а z а r о v а M u ҳ а b b а t

Har bir o`qituvchi bolalarni ashula aytishga o`rgatar ekan u ashulani bolalarga hos go`zal jaranglagan, tiniq tovush bilan qiynalmasdan, erkin hech qanday zo`riqishsiz aytadigan qilib tarbiyalashga intilish kerak. Bolalarning vokal – xor malakalarini egallashi, ashulachilik qobilyatini doimiy o`stirib borishi, ijrochilik imkoniyatlarini rivojlantirish ustida muntazam ish olib borishi kerak. Ashula aytish malakalarini egallash ustida ish borilganda yelkani bukchaytirib yoki boshni orqaga tashlab o`tirishning nafas olishga va tovush hosil qilishga yomon ta`sir qilishni ko`rsatadigan har-xil ko`rgazmali qurollardan foydalanish juda yaxshi natijalar beradi. Sinfga bolalarning ashula aytayotganda to`g`ri va noto`g`ri holatda turganligini ko`rsatadigan plakatlarni osib qo`yish mumkin. Tovush hosil qilish ustida olib boriladigan ishni to`g`ri tashkil qilish bolalar ovozini saqlashda juda muhim ahamiyatga ega bu yerda o`qituvchining o`zi shahsan na`muna ko`rsatishi ayniqsa muhimdir. Bolalardan talab qilinadigan tovushni hosil qilishga erishish uchun o`qituvchining o`zi shu tovushni tallafuz qilib ko`rsatishi kerak. Buning uchun o`qituvchi ma`lum darajada vokal madaniyatiga ega bo`lishi, o`z ovozini mohirlik bilan boshqara bilishi kerak. Bolalarni ovoziga qarab diskant va altlarga ajratish davri masulyatlidir. Bu ishda xatoga yo`l qo`yilsa bolalarning ovozini ishdan chiqarib qo`yish mumkin. Yo`l qo`yilgan xatolarni o`z vaqtida tuzatish uchun bolalarning ovoziga diqqat bilan quloq solib, o`rganib boorish zarur. Qoloq va istedodli bolalarni aniqlash uchun ashula darsida va xor to`garaklarida har bir bolani yakkama yakka kuzatib borish zarur. B o l a l a r n i o v o z i g a q a r a b d i s k a n d v a a l t l a r g a a j r a t i s h d a v r i m a ’ s u l i y a t l i d i r . B u y o s h d a x a t o g a y o ‘ l q o ‘ y i l s a b o l a l a r n i n g o v o z i n i i s h d a n c h i q a r i b q o ‘ y i s h m u m k i n . Y o ‘ l q o ‘ y i l g a n x a t o l a r n i o ‘ z v a q t i d a t u z u t i s h u c h u n b o l a l a r n i n g o v o z i g a d i q q a t b i l a n q u l o q s o l i b , o ‘ r g a n i b b o r i s h z a r u r . Q o l o q v a i s t e ’ d o d l i b o l a l a r n i a n i q l a s h u c h u n a s h u l a d a r s i d a v a x o r t o ‘ g a r a k l a r i d a h a r b i r b o l a n i y a k k a m a - y a k k a k u t a t i b b o r i s h z a r u r . 196 . J o ‘ r а е v а А z i z а О P B b o ‘ l i m i d а n : А ҳ m е d о v а M о ҳ i g u l B о b о n а z а r о v а N а f i s а N а b i е v а Ҳ а n i f а S а y d u l l а е v а Z u l f i y a D а m а е v а G u l n о z а P i r n а z а r о v а M а ҳ k а m I I . А k u s h е r l i k c h а қ а l о қ l а r b o ‘ l i m i d а n : J o ‘ r а е v а S h о ҳ i s t а R а ҳ m а t о v а X u r s h i d а S о ҳ i b о v а D i l а f r u z X а l i l о v а Z u l а y ҳ о О s t о n о v а S h а k а r I . А k u s h е r l i k b o ‘ l i m i d а n : B о z о r о v а G u l n о r а Қ u r b о n о v а B i b i s о r а P i r n а z а r о v а L а y l о C h о r i е v а S h о ҳ i s t а T o ‘ l а е v а D i l s о r а I . А k u s h е r l i k c h а қ а l о қ l а r b o ‘ l i m i d а n : 1 . E r n а z а r о v а G u l s а n а m 2 . E r n а z а r о v а M u ҳ а b b а t

A y n i q s a y a x s h i v o k a l s a n ’ a t i n i e g a l l a g a n b o l a l a r g a a l o h i d a v a m u n t a z a m r a v i s h d a e ’ t i b o r b e r i b b o r i s h k e r a k , c h u n k i k e y i n c h a l i k b u n d a y b o l a l a r d a n h a q i q i y a s h u l a c h i l a r y e t i s h i b c h i q i s h i m u m k i n . B o l a l a r o v o z i n i s a q l a b q o l i s h u c h u n r e p e r t u a r n i t o ‘ g ‘ r i t a n l a s h k a t t a a h a m i y a t g a e g a . S h u n a r s a n i e s d a t u t i s h k e r a k k i , h a d d a n t a s h q a r i b a l a n d y o k i h a d d a n t a s h q a r i p a s t t e s s i t u r a l i a s h u l a l a r b o l a l a r o v o z i g a z a z a r l i d i r . M a k t a b d a x o r j a m o a s i n i t a s h k i l q i l i s h d a b o l a l a r n i n g y o s h i g a q a r a b , t a x m i n a n b i r x i l y o s h d a g i b o l a l a r n i t o ‘ p l a s h k e r a k l i g i n i h a m y o d d a s a q l a s h z a r u r . A m m o q u y i v a y u q o r i s i n f o ‘ q u v c h i l a r i n i b i t t a x o r g a b i r l a s h t i r i s h b u t u n l a y m u m k i n e m a s . C h u n k i s h u n d a y s o s t a v d a g i b o l a l a r n i n g h a m m a s i u c h u n m o s k e l a d i g a n r e p e r t u a r t a n l a s h q i y i n , b u n d a n t a s h q a r i x o r d a a s h u l a a y t i s h i n a t i j a s i d a o v o z a p p a r a t i n i t o l i q i s h i h a m z a r a r l i d i r . S h u n i n g u c h u n a s h u l a y t a v e r m a s d a n , m u s i q a m a s h g ‘ u l o t l a r i n i n g b o s h q a t u r l a r i b i l a n n a v b a t l a s h t i r i b t u r i s h k e r a k . B o l a l a r o v o z i n i p r o f i l a k t i k a t a d b i r l a r i n i n g h a m k a t t a a h a m i y a t i b o r . B u n g a , b i r i n c h i n a v b a t d a , t u s h u n t i r i s h i s h l a r i k i r a d i . B u i s h n i a s h u l a o ‘ q i t u v c h i l a r i k e n g b o l a l a r o m m a s i o ‘ r t a s i d a v a b o l a l a r g a b e v o s i t a a l o q a d o r b o ‘ l g a n k a t t a l a r o ‘ r t a s i d a : m a k t a b r a h b a r l a r i , o ‘ q i t u v c h i l a r i , v a h o k a z o l a r o ‘ r t a s i d a o l i b b o r i s h l a r i k e r a k . H a r b i r a s h u l a o ‘ q i t u v c h i s i v a b a d i i y j a m o a n i n g r a h b a r i o ‘ q u v y i l i i n g b o s h i d a b o l a l a r g a o v o z n i e h t i y o t q i l i b s a q l a s h , o ‘ y i n v a q t i d a , a y n i q s a h a v o s o v u q b o ‘ l g a n d a h a d d a n t a s h q a r i b a q i r i s h , c h a q i r i s h n i n g z a r u r l i g i n i t u s h u n t i r i s h k e r a k . B o l a l a r n i s h a m o l l a s h d a n s a q l a s h k e r a k . S h a m o l l a s h b a d a n q i z i b k e t g a n d a y o k i u z o q a s h u l a d a n k e y i n b u t u n b a d a n e m a s , b a l k i f a q a t g i n a t o v u s h a p p a r a t i q i z i b k e t g a n d a s o v u q s u v i c h i s h , m u z q a y m o q y e y i s h d a n p a y d o b o ‘ l i s h m u m k i n . 206 . J o ‘ r а е v а А z i z а О P B b o ‘ l i m i d а n : А ҳ m е d о v а M о ҳ i g u l B о b о n а z а r о v а N а f i s а N а b i е v а Ҳ а n i f а S а y d u l l а е v а Z u l f i y a D а m а е v а G u l n о z а P i r n а z а r о v а M а ҳ k а m I I . А k u s h е r l i k c h а қ а l о қ l а r b o ‘ l i m i d а n : J o ‘ r а е v а S h о ҳ i s t а R а ҳ m а t о v а X u r s h i d а S о ҳ i b о v а D i l а f r u z X а l i l о v а Z u l а y ҳ о О s t о n о v а S h а k а r I . А k u s h е r l i k b o ‘ l i m i d а n : B о z о r о v а G u l n о r а Қ u r b о n о v а B i b i s о r а P i r n а z а r о v а L а y l о C h о r i е v а S h о ҳ i s t а T o ‘ l а е v а D i l s о r а I . А k u s h е r l i k c h а қ а l о қ l а r b o ‘ l i m i d а n : 1 . E r n а z а r о v а G u l s а n а m 2 . E r n а z а r о v а M u ҳ а b b а t

O c h i q h a v o d a o m m a v i y o ‘ y i n - t o m o s h o l a r , s a y i l l a r o ‘ t k a z i l a y o t g a n v a q t d a e k s k u r s i y a v a n a m o y i s h v a q t i d a q a t t i q o v o z b i l a n a s h u l a a y t i s h n i n g z a r a r l i e k a n l i g i n i t u s h u n t i r i s h k e r a k . O c h i q h a v o d a a s h u l a a y t i s h m u m k i n , l e k i n s o v u q h a v o d a v a j a d a l o v o z b i l a n a y t i s h m u m k i n e m a s . O t a - o n a l a r o ‘ r t a s i d a h a m t u s h u n t i r i s h i s h l a r i o l i b b o r i s h k a t t a a h a m i y a t g a e g a . K o ‘ p i n c h a o t a - o n a l a r b i l m a s d a n k a t t a l a r r e p e r t u a r i g a h o s a s h u l a l a r a y t t i r i b , o ‘ z b o l a l a r i n i n g o v o z i n i b u z i b q o ‘ y a d i l a r . O t a - o n a l a r a s h u l a a y t i s h g a q o b i l y a t l i b o ‘ l g a n b o l a l a r i b i l a n f a h r l a n i b , o ‘ z t a n i s h l a r i o l d i d a u l a r g a a s h u l a a y t t i r a d i l a r . N a t i j a d a e s a b o l a l a r k a t t a l a r g a t a q l i d q i l a m a n d e b a s h u l a u s l u b i n i b u z a d i v a o v o z l a r i n i i s h d a n c h i q a r a d i l a r . P r o f i l a k t i k a t a d b i r l a r i n i n g y a n a m u h i m l a r i d a n b i r i x o r t o ‘ g a r a k l a r i q a t n a s h c h i l a r i n i n g v a a s h u l a c h i l i k q o b i l i y a t i b o ‘ l g a n b o l a l a r n i n g o v o z a p p a r a t i q o b i l i y a t i n i n g o v o z a p p a r a t i h o l a t i n i m u t a x a s s i s - v r a c h k o ‘ r i g i d a n o ‘ t k a z i s h d i r . O ‘ q i t u v c h i a s h u l a a y t a y o t g a n i d a b o l a l a r n i n g o v o z i d a b i r o r n o s o z l i k n i s e z i b q o l s a , s h u n d a y b o l a l a r n i n g t o v u s h a p p r a t i n i , s h u b i l a n b i r g a , a s h u l a a y t a y o t g a n v a q t d a h i q i l d o g ‘ i n i n g o g ‘ r i y o t g a n i d a n s h i k o y a t q i l g a n b o l a l a r n i h a m v r a c h g a k o ‘ r s a t i s h i k e r a k . X u l o s a q i l i b s h u n i a y t i s h k e r a k k i , v a t a n i m i z n i n g v o k a l v a j a m o a h a m d a m u m t o z q o ‘ s h i q l a r i m i z n i r i v o j l a n t i r i s h d a b o l a l a r o v o z i n i s a q l a s h d a t a r b i y a l a s h m a s a l a s i k a t t a d a v l a t a h a m i y a t i g a e g a d i r . 216 . J o ‘ r а е v а А z i z а О P B b o ‘ l i m i d а n : А ҳ m е d о v а M о ҳ i g u l B о b о n а z а r о v а N а f i s а N а b i е v а Ҳ а n i f а S а y d u l l а е v а Z u l f i y a D а m а е v а G u l n о z а P i r n а z а r о v а M а ҳ k а m I I . А k u s h е r l i k c h а қ а l о қ l а r b o ‘ l i m i d а n : J o ‘ r а е v а S h о ҳ i s t а R а ҳ m а t о v а X u r s h i d а S о ҳ i b о v а D i l а f r u z X а l i l о v а Z u l а y ҳ о О s t о n о v а S h а k а r I . А k u s h е r l i k b o ‘ l i m i d а n : B о z о r о v а G u l n о r а Қ u r b о n о v а B i b i s о r а P i r n а z а r о v а L а y l о C h о r i е v а S h о ҳ i s t а T o ‘ l а е v а D i l s о r а I . А k u s h е r l i k c h а қ а l о қ l а r b o ‘ l i m i d а n : 1 . E r n а z а r о v а G u l s а n а m 2 . E r n а z а r о v а M u ҳ а b b а t

1 . 2 . O`quvchilarni varaqdan o’qishga o’rgatishning dastlabki tashkiliy jarayoni O ‘ q u v c h i l a r n i k u y l a s h g a o ‘ r g a t i s h d a d a s t l a b k i c h i k - k i c h i k m u s i q a v i y j u m l a l a r d a n f o y d a l a n i s h m u h i m a h a m i y a t g a e g a d i r . B u n d a y m a l a k a l a r n i e g a l l a b , b o l a l a r m a k t a b d a o ‘ r g a n i l g a n q o ‘ s h i q l a r n i a n c h a i f o d a l i v a b a d i i y q i l i b i j r o e t a o l a d i l a r v a b u e s a u l a r n i n g y a x s h i d i d l i b o ‘ l i b , t o ‘ g ‘ r i t a r b i y a l a n i s h i g a v a m u s i q a n i t u s h u n a b i l i s h l a r i g a x i z m a t q i l a d i . B u x i l d a g i m a l a k a l a r n i e g a l l a b o l i s h i s h i a s h u l a a y t i s h n i o ‘ r g a n i s h g a k i r i s h i l g a n b i r i n c h i k u n l a r d a n b o s h l a b o q o l i b b o r i l i s h i k e r a k . S h u n i n g u c h u n b o l a l a r n i n g s h u s o h a d a g i k e l g u s i t a r a q q i y o t i g a s a b a b c h i b o ‘ l a d i g a n d a s t l a b k i d a v r d a g i i s h i a y n i q s a m a s ’ u l i y a t l i d i r . E g a l l a n g a n m a l a k a l a r k e y i n g i y i l l a r d a m u s t a h k a m l a n a d i v a c h u q u r l a s h t i r i b b o r i l a d i . H a r b i r b o l a n i a s h u l a n i t o ‘ g ‘ r i a y t i s h g a o ‘ r g a t i s h m u m k i n , b i r o q b u x i y l a m u r a k k a b v a u z o q d a v o m e t a d i g a n j a r a y o n b o ‘ l i b , a s h u l a o ‘ q i t u v c h i s i d a n k a t t a s a b o t m a t o n a t n i t a l a b e t a d i . O ‘ q i t u v c h i a s h u l a n i t o ‘ g ‘ r i a y t i s h b o l a l a r d a r e f l e k s b o ‘ l i b q o l i s h g a a s t a - s e k i n v a m e t o d i k j i h a t d a n e r i s h m o g ‘ i k e r a k . A g a r k u y l a s h m a l a k a s i h o s i l q i l i s h i s h i n i , a s o s a n o ‘ r g a n i l a d i g a n q o ‘ s h i s h n i n g b a d i i y o b r a z i u s t i d a o l i b b o r i l a d i g a n i s h g a b o ‘ y s i n d i r i b o l i b b o r i l s a , b u j a r a y o n a n c h a m u v a f f a q i y a t l i b o ‘ l a d i . A s h u l a n i n g b a d i i y o b r a z i u s t i d a g i i s h b i l a n u n i n g v o k a l t o m o n u s t i d a g i i s h o ‘ r t a s i d a b i r - b i r i g a i k k i y o q l a m a b o g ‘ l i q l i k b o ‘ l i s h i k e r a k : y a ’ n i o ‘ q i t u v c h i a s h u l a n i n g b a d i i y i j r o e t i l i s h i g a h a r a k a t q i l i s h i b i l a n u n i n g s o f t e x n i k t o m o n i u s t i d a h a m p u h t a i s h o l i b b o r a d i : o ‘ q i t u v c h i t o ‘ g ‘ r i a s h u l a c h i l i k m a l a k a s i b i l a n t a r b i y a l a b b a d i i y o b r a z n i m u m k i n q a d a r t o ‘ l i q r o q a n i q l a s h u c h u n s h a r o i t y a r a t a d i . 8 8 R. G’. Qodirov. “Boshlang’ich maktabda ko’povozli kuylash” Toshkent. O’qituvchi. 1997-yil. 23-b 226 . J o ‘ r а е v а А z i z а О P B b o ‘ l i m i d а n : А ҳ m е d о v а M о ҳ i g u l B о b о n а z а r о v а N а f i s а N а b i е v а Ҳ а n i f а S а y d u l l а е v а Z u l f i y a D а m а е v а G u l n о z а P i r n а z а r о v а M а ҳ k а m I I . А k u s h е r l i k c h а қ а l о қ l а r b o ‘ l i m i d а n : J o ‘ r а е v а S h о ҳ i s t а R а ҳ m а t о v а X u r s h i d а S о ҳ i b о v а D i l а f r u z X а l i l о v а Z u l а y ҳ о О s t о n о v а S h а k а r I . А k u s h е r l i k b o ‘ l i m i d а n : B о z о r о v а G u l n о r а Қ u r b о n о v а B i b i s о r а P i r n а z а r о v а L а y l о C h о r i е v а S h о ҳ i s t а T o ‘ l а е v а D i l s о r а I . А k u s h е r l i k c h а қ а l о қ l а r b o ‘ l i m i d а n : 1 . E r n а z а r о v а G u l s а n а m 2 . E r n а z а r о v а M u ҳ а b b а t

S i n f d a o ‘ r g a n i l a d i g a n h a r b i r q o ‘ s h i q i f o d a l i , y u k s a k b a d i i y , b o l a l a r t a s a v v u r i g a c h u q u r t a ’ s i r q i l a d i g a n b o ‘ l i s h i k e r a k . A g a r q o ‘ s h i q b o l a l a r n i q i z i q t i r s a , u l a r n i n g o n g i g a o m o t s i o n a l t a ’ s i r e t s a , u v a q t d a q o ‘ s h i q a y t i s h u s u l l a r i n i n g s o f t e x n i k a s i t o m o n i u s t i d a o l i b b o r i l a d i g a n i s h u l a r g a z e r i k a r l i t u y u l m a y d i . K o ‘ p i n c h a a s h u l a o ‘ q i t u v c h i l a r i k u y l a s h m a l a k a l a r i n i v a q t i n i b e k o r g a o l a d i g a n n a r s a d e b , u n g a n a z a r p i s a n d q i l m a y d i l a r , q o ‘ s h i q u s t i d a o l i b b o r i l a d i g a n i s h n i n g o ‘ z i m a k t a b o ‘ q u v c h i l a r i g a y e t a r l i d e b h i s o b l a y d i l a r . B u n d a y q a r a s h l a r b i l a n k e l i s h i b b o ‘ l m a y d i , c h u n k i b u m e t o d q o ‘ l l a n g a n d a k u y l a s h m a l a k a l a r i b o l a l a r t o m o n i d a n a n c h a k e c h v a s e k i n o ‘ z l a s h t i r i l a d i . A s h u l a o ‘ q i t u v c h i s i m a x s u s m a s h q l a r n i t a n l a s h d a q a n c h a i j o d k o r b o ‘ l s a , u o ‘ z m a q s a d i g a s h u n c h a t e z r o q e r i s h a d i . K u y l a s h m a s h q l a r i h a r b i r a s h u l a d a r s i d a n m a ’ l u m o ‘ r i n o l i s h i k e r a k . B u m a s h q l a r j u d a x i l m a - x i l b o ‘ l i s h i m u m k i n , l e k i n h a m m a v a q t b o l a l a r n i n g y o s h x u s u s i y a t l a r i h i s o b g a o l i n i s h i k e r a k . K u y l a s h m a l a k a l a r i u s t i d a i s h o l i b b o r i l a d i g a n i s h m e t o d l a r i b o l a l a r n i n g y o s h i g a q a r a b o ‘ z g a r i b b o r a d i . B o s h l a n g ‘ i c h m a k t a b d a o ‘ q i t u v c h i n i n g m a s h q l a r i n i o ‘ z o v o z i b i l a n b i l a n k o ‘ r s a t i s h i a s o s i y m e t o d h i s o b l a n a d i . B e s h i n c h i , o l t i n c h i s i n f l a r d a n b o s h l a b e s a , b o l a l a r b u y o s h d a a t r o f - m u h i t g a h i y l a o n g l i m u n o s a b a t d a b o ‘ l g a n l i k l a r i s a b a b l i , b u m e t o d a n c h a o ‘ z g a r a d i . O v o z b i l a n k o ‘ r s a t i s h i m e t o d i b i l a n b i r g a b o l a l a r n i n g u y o k i b u v o k a l - x o r m a l a k a s i n i o n g l i i d r o k e t t i r i s h i m e t o d i d a n h a m f o y d a l a n i s h i j u d a m u h i m d i r . B o l a l a r u m u m i y o ‘ r t a t a ’ l i m m a k t a b l a r i d a q o ‘ s h i q a y t i s h n i o ‘ r g a n i s h i j a r a y o n i d a q a y h i l d a g i k u y l a s h m a l a k a l a r i n i h o s i l q i l i s h l a r i k e r a k ? A s h u l a a y t i s h i u c h u n q o m a t n i r o s t l a s h , a s h u l a c h i l i k k a x o s 23

n a f a s o l i s h , t o v u s h h o s i l q i l i s h , d i k s i y a , s o z , a n s a m b l b u l a r n i n g h a m m a s i k u y l a s h m a l a k a l a r i d i r . A s h u l a a y t i s h d a g i h o l a t . B i r i n c h i a s h u l a d a r s i d a n b o s h l a b o q b o l a l a r g a k u y l a s h m a l a k a l a r i n i n g a s o s l a r i b e r i l a d i . B u y e r d a e n g a s o s i y v a z i f a a s h u l a a y t i s h u c h u n q o m a t n i r o s t l a s h n i v u j u d g a k e l t i r i s h d i r . Q o ‘ s h i q a y t i s h u c h u n q o m a t n i t o ‘ g ‘ r i r o s t l a s h d e g a n d a n i m a n i t u s h u n a m i z ? B u n d a b i z , q o ‘ s h i q a y t a y o t g a n d a g a v d a , b o s h , o y o q v a q o ‘ l n i n g q a n d a y h o l a t d a t u r i s h i l o z i m l i g i n i t u s h u n a m i z . Q o ‘ s h i q a y t i s h u c h u n q o m a t n i t o ‘ g ‘ r i r o s t l a s h , q o ‘ s h i q a y t i s h d a n a f a s n i b i r t e k i s o l i s h , a s h u l a n i t a b i i y e r k i n r a v i s h d a a y t i s h n i t a ’ m i n l a y d i . D e m a k , o ‘ q i t u v c h i b u n d a y m a l a k a n i h o s i l q i l i s h u c h u n j u d a k o ‘ p e ’ t i b o r b e r i s h i k e r a k . Q o ‘ s h i q a y t i s h u c h u n q o m a t n i t o ‘ g ‘ r i r o s t l a s h n i m a l a r d a n i b o r a t ? M a ’ l u m k i , a s h u l a n i t i k k a t u r g a n h o l a t d a i j r o e t i s h i e n g q u l a y v a m a ’ q u l u s u l h i s o b l a n a d i . B u n d a g a v d a n i e r k i n , y e l k a n i k e r i b , u n i s a l o r q a g a t a s h l a s h , k o ‘ k r a k q a f a s i n i t o ‘ g ‘ r i t u t i s h l o z i m . B o l a l a r t i k k a t u r i b a s h u l a a y t a y o t g a n l a r i d a g a v d a n i b u k m a s d a n v a y e l k a l a r n i b u k c h a y t i r m a s d a n , q o ‘ l l a r n i e r k i n , b e m a l o l p a s t g a t u s h i r g a n , o y o q l a r n i s a l e l k a k e n g l i g i d a n k i c h i k r o q o c h g a n h o l a t d a , u n g a t a y a n i b t u r i s h l a r i g a e ’ t i b o r b e r i s h i k e r a k . B o s h n i b i r o z o ‘ z i g a q u l a y b o ‘ l g a n t a b i i y h o l a t d a k o ‘ t a r i b t u r i s h i l o z i m . B u n a r s a l a r n i d o i m k u z a t i b , e s l a r i g a s o l i b t u r i s h , a s h u l a a y t a y o t g a n b o s h n i q a n d a y t u t i s h l o z i m l i g i n i k o ‘ r s a t i b t u r i s h z a r u r , c h u n k i b a ’ z i b o l a l a r b o s h l a r i n i j u d a t i k k o ‘ t a r a d i l a r y o k p a s t g a e n g a s h t i r i b t u r a d i l a r . A s h u l a d a r s l a r i d a k o ‘ p i n c h a b o s h q a c h a h o l a t l a r h a m q o ‘ l a n i l a d i : o ‘ t i r i b a s h u l a a y t i s h h o l a t i . O ‘ t i r i b a s h u l a a y t i s h d a h a m g a v d a v a b o s h n i n g h o l t i k k a t u r i b a s h u l a a y t i s h u c h u n q o m a t n i r o s t l a s h h o l a t i g a o ‘ x s h a y d i . T a x m i n a n s t u l n i n g c h e k k a r o g ‘ i g a , o y o q l a r i n i t i k k a t u r i b a s h u l a a y t g a n d i g i n a 24

o ‘ x s h a s h b i r - b i r i d a n s a l a j r a t i b , t a y a n c h n i s e z d i r g a n r o q q i l i b o ‘ t i r i s h i k e r a k . Q o ‘ l l a r i n i e s a t i z z a g a q o ‘ y i s h i l o z i m . B o l a l a r d a t o ‘ g ‘ r i t u r i b a s h u l a a y t i s h k o ‘ n i k m a s i n i t e z d a h o s i l q i l i b b o ‘ l m a y d i . B o l a l a r b u n i o s o n g i n a t u s h u n i b , b i l i b o l a d i l a r - u , l e k i n t e z d a e s l a r i d a n h a m c h i q a r a d i l a r . S h u n i n g u c h u n o ‘ q i t u v c h i b o l a l a r a s h u l a a y t a y o t g a n d a q a n d a y o ‘ t i r g a n l i k l a r i n i d o i m k u z a t i b t u r i s h i l o z i m . T a j r i b a l i o ‘ q i t u v c h i l a r b i r o r a s h u l a o ‘ r g a n i l a y o t g a n d a y o k i m a s h q q i l i n a y o t g a n d a v a q t i - v a q t i b i l a n b u t u n s i n f g a , b a ’ z a n e s a a l o h i d a b o l a l a r g a t o ‘ g ‘ r i o ‘ t i r i s h q o i d a s i n i e s l a t i b t u r a d i . A g a r b u l a r b i l a n k e t m a - k e t t a r z d a s h u g ‘ u l l a n i b b o r i l m a s a , b o l a l a r a s h u l a n i t o ‘ g ‘ r i h o l a t d a a y t i s h g a e r i s h a o l m a y d i l a r . D o i m o b o l a l a r n i n g q a n d a y o ‘ t i r g a n l i k l a r i n i k u z a t i b b o r i s h b i l a n o ‘ q i t u v c h i d a r s g a u y u s h q o q l i k r u h i n i k i r g i z a d i . B o l a l a r o ‘ z i n i y a x s h i t u t a d i g a n , d i q q a t n i b i r j o y g a t o ‘ p l a y d i g a n b o ‘ l a d i l a r . B u i s h a y n i q s a b o s h l a n g ‘ i c h s i n f l a r d a j u d a k o ‘ p s a b r - m a t o n a t t a l a b e t a d i . H a m m a v a q t q o ‘ s h i q a y t i s h g a k i r i s h i s h i d a n o l d i n o ‘ q i t u v c h i b o l a l a r g a t o ‘ g ‘ r i o ‘ t i r i s h k e r a k l i g i n i e s l a t i s h i z a r u r . O ‘ r g a n i l g a n a s h u l a l a r n i e n g y a x s h i s i t i k k a t u r i b i j r o e t i s h m a ’ q u l , o v o z t o ‘ l i q j a r a n g l a b c h i q a d i . O ‘ q i t u v c h i b o l a l a r n i a s h u l a a y t i s h u c h u n o ‘ r i n l a r i d a n t u r a y o t g a n i d a s h o v q i n s i z , b e j i r i m l i k b i l a n t u r i s h g a o ‘ r g a t i s h l o z i m . A g a r a s h u l a d a r s i m a x s u s j i h o z l a n g a n b i n o d a o ‘ t k a z i l m a s a , b o l a l a r p a r t a d a n s h o s h i l m a y o s o y i s h t a l i k b i l a n c h i q i b , o ‘ z o ‘ r i n l a r i y o n i d a t i k k a t u r i s h l a r i k e r a k . A s h u l a o ‘ r g a n i b b o ‘ l i n g a c h , u n i i j r o e t a y o t g a n d a b o l a l a r n i n g y u z l a r i o l a - z a r a k b o ‘ l m a s d a n , i f o d a l i , m a ’ n o l i b o ‘ l i s h i z a r u r . Y u z d a g i m i m i k a i j r o e t i l a y o t g a n a s h u l a n i n g m a z m u n i v a x a r a k t e r i n i a k s e t t i r i s h i k e r a k . 25

N a f a s o l i s h . Q o ‘ s h i q a y t i s h d a g i t o ‘ g ‘ r i h o l a t a s h u l a a y t i s h d a g i n a f a s n i t o ‘ g ‘ r i o l i s h m a l a k a s i n i e g a l l a s h n i n g a s o s i d i r . A s h u l a a y t i s h s a n ’ a t i - b u n a f a s o l i s h s a n ’ a t i d i r , d e b a s h u l a c h i l a r a y t m a g a n l a r b e j i z . B o l a l a r n i n g d e y a r l i h a m m a s i a s h u l a a y t a y o t g a n d a n a f a s o l i s h d a n f o y d a l a n i s h n i b i l m a y d i l a r . B o l a l a r n a f a s o l g a n l a r i d a o ‘ p k a n i n g f a q a t y u q o r i g i q i s m i g i n a h a v o b i l a n t o ‘ l d i r a d i l a r , b u e s a y e l k a l a r n i n g s i r t d a n e n t i k i b - e n t i k i b k o ‘ t a r i l i s h i d a n b i l i n i b t u r a d i . B o l a l a r n i a s h u l a a y t i s h u c h u n n a f a s o l i s h n i n g e n g q u l a y , f o y d a l i i s h i d a n , y a ’ n i c h u q u r n a f a s o l i s h u s u l i d a n f o y d a l a n i s h g a o ‘ r g a t i s h k e r a k , b u h o l d a o ‘ p k a l a r h a v o b i l a n r o s a t o ‘ l d i r i l a d i . B o l a l a r g a n a f a s o l i s h d a y e l k a l a r n i q i m i r l a t m a y , o s o y i s h t a t u r i s h n i d o i m o e s l a t i b t u r i s h k e r a k . A g a r b o l a l a r d a n b i r o r t a s i n i n g n a f a s o l a y o t g a n d a y e l k a l a r i k o ‘ t a r i l s a , o ‘ q i t u v c h i o ‘ s h a b o l a n i n g n a f a s o l i s h i g a y o r d a m l a s h m o g ‘ i l o z i m . B u n i n g u c h u n o ‘ q i t u v c h i q o ‘ l l a r i n i a s h u l a a y t m a y o t g a n d a b o l a n i n g i k k i y e l k a s i g a q o ‘ y i b t u r i b , n a f a s o l a y o t g a n d a y e l k a l a r i n i n g q i m i r l a s h i g a y o ‘ l q o ‘ y m a y d i . O ‘ q i t u v c h i b e s h i n c h i v a u n d a n y u q o r i s i n f l a r d a b o l a l a r g a n a f a s o l i s h v a q t i d a f a q a t y e l k a l a r i g a g i n a e ’ t i b o r b e r m a s d a n q a n d a y q i l i b y a x s h i n a f a s o l i s h l o z i m l i g i n i h a m t u s h u n t i r i s h z a r u r . B o l a l a r n a f a s o l a y o t g a n l a r i d a k a f t l a r i n i p a s t k i q o v u r g ‘ a l a r i g a q o ‘ y i b t u r i b , b u h o l n i o ‘ z l a r i t e k s h i r i s h l a r i m u m k i n . A g a r n a f a s o l i n s a , p a s t k i q o v u r g ‘ a k o ‘ t a r i l a d i . K e y i n y o t i b n a f a s o l g a n d a h a m s h u n d a y b o ‘ l i s h i n i b o l a l a r g a t u s h u n t i r i s h i k e r a k . B o l a l a r n i t o ‘ g ‘ r i n a f a s o l i s h g a o ‘ r g a t i s h f a q a t a s h u l a a y t i s h u c h u n g i n a z a r u r b o ‘ l i b q o l m a y , b a l k i b o l a l a r n i n g s o g ‘ l i g ‘ i u c h u n h a m z a r u r d i r . 26

N a f a s o l i s h n i n g h a r a k t e r i v a “ s u r ’ a t i ” i j r o e t i l a d i g a n a s a r g a b o g ‘ l i q d i r . A g a r a s h u l a n i c h o ‘ z i b , s e k i n - a s t a a y t i s h k e r a k b o ‘ l s a , c h u q u r v a o g ‘ i r n a f a s o l i n a d i . A g a r a s h u l a s h o ‘ x c h a n r o q b o ‘ l s a , n a f a s h a m t e z v a y e n g i l o l i n a d i . M a s a l a n : J . N a j m i d d i n o v n i n g “ P i a n i n o ” , F . N a z a r o v n i n g “ P a x t a o y ” q o ‘ s h i q l a r i n i i j r o e t i s h u c h u n h a r b i r j u m l a n i g b o s h l a n i s h d a b o l a l a r n i n g s e k i n - a s t a , o g ‘ i r n a f a s o l i s h l a r i g a e r i s h i s h k e r a k . A s h u l a c h i l i k k a x o s n a f a s o l i s h n i n g i k k i n c h i l a h z a s i n a f a s c h i q a r i s h d i r . A s h u l a a y t a y o t g a n d a n a f a s n i c h i q a r i s h n i n g m o h i y a t i n i m a d a n i b o r a t ? B u n i n g m o h i y a t i s h u n d a k i , o ‘ p k a g a o l i n g a n n a f a s d a n u n u m l i f o y d a l a n i s h d i r . N a f a s c h i q a r i s h d a n o l d i n b i r d a q i q a t o ‘ x t a t i l a d i . B u n i b o l a l a r “ n a f a s i n g l a r n i y u t i n g l a r ” d e g a n d a n a f a s n i b i r d a q i q a c h i q a r m a y t u r i s h l o z i m l i g i n i t u s h u n a d i . B u n a r s a o ‘ p k a d a g i z a p a s h a v o d a n r a t s i o n a l f o y d a l a n i s h g a y o r d a m b e r a d i , a k s h o l d a m u s i q a i b o r a s i n i n g b i r i n c h i t o v u s h i d a y o q o ‘ p k a d a g i h a v o s h a m o l b o ‘ l i b q o l a d i . A s h u l a b o ‘ g ‘ i q j i l o s i z c h i q a d i . B i r o q o ‘ p k a g a h a d d a n t a s h q a r i k o ‘ p h a v o o l i s h h a m y a r a m a y d i . A s h u l a a y t a y o t g a n d a h a v o o r t i q o l i n s a , u t o v u s h n i n g s i f a t i g a , i n t o n a t s i y a n i n g a n i q c h i q i s h i g a s a l b i y t a ’ s i r q i l a d i . O ‘ q i t u v c h i d i r i j y o r l i k i s x o r a s i y o k i a u f - t a k t n i a s a r n i n g h a r a k t e r i g a m o s k e l a d i g a n q i l i b k o ‘ r s a t s a , b o l a l a r n i n g n a f a s o l i s h v a n a f a s c h i q a r i s h l a r i g a y o r d a m b e r i s h i m u m k i n . A u f - t a k t m o m e n t l a r i n a f a s o l i s h t a k t i g a b i r i n c h i s i – b u n a f a s o l i s h n i k o ‘ r s a t i s h d i r . U m u s i q a n i n g x a r a k t e r i v a s u r ’ a t i n i a k s e t t i r i s h i k e r a k . U y o k i b u i b o r a u c h u n q a n c h a l i k h a v o z a p a s i k e r a k l i g i g a q a r a b d i r i j y o r n i n g q o ‘ l h a r a k a t i t e z , m u ’ t a d i l v a s e k i n b o ‘ l i s h i k e r a k . O ‘ q i t u v c h i n a f a s o l i s h k e r a k l i g i n i k o ‘ r s a t m o q c h i b o ‘ l g a n d a q o ‘ l i b i l a n t a k l i f q i l u v c h i h a r a k a t q i l a d i . 27

B o l a l a r n i b i r i n c h i s i n f d a n b o s h l a b d i r i j y o r n i n g i s x o r a s i n i t u s h u n t i r i s h g a o ‘ r g a t i s h k e r a k , u v a q t d a n a f a s o l i s h t o ‘ g ‘ r i s i d a b o l a l a r g a t u s h u n t i r i b o ‘ t i r i s h n i n g h o j a t i q o l m a y d i , c h u n k i b o l a l a r a u f - t a k t l a r d a n b i l i b o l a d i l a r . A s h u l a r e p e r t u a r i v a m a x s u s m a s h q l a r n i i j r o e t t i r i s h o r q a l i n a f a s o l i s h i u s t i d a i s h o l i b b o r i l a d i . B u n d a y m a s h q l a r d a n b i r i m o j o r g a m m a l a r i n i y a r i m n o t a l a r d a s e k i n l a s h g a n s u r ’ a t d a i j r o e t i s h d i r . G a m m a d a n a f a s n i m a ’ l u m j o y d a o l i s h o l i s h k e r a k v a b u n a r s a n i b o l a l a r n i n g h a m m a s i b i r v a q t d a b a j a r i s h l a r i n i k u z a t i b t u r i s h k e r a k . D a s t l a b k i p a y t l a r d a b u n g a t e z l i k d a e r i s h i b b o ‘ l m a y d i . B a ’ z i b o l a l a r b i r o l i n g a n n a f a s b i l a n y a r i m g a m m a n i o x i r i g a c h a y e t k a z a o l m a y d i l a r . K e y i n r o q b o r i b b o l a l a r d a n a f a s o l i s h v a n a f a s c h i q a r i s h y a x s h i l a n i b k e t a d i h a m d a u l a r m a s h q l a r n i t o ‘ g ‘ r i i j r o e t i s h a d i . Q u y i s i n f l a r d a a y t i l a d i g a n g a m m a n i n g s u r ’ a t i y u q o r i s i n f l a r d a g i g a q a r a g a n d a t e z r o q b o ‘ l i s h i k e r a k . Y u q o r i s i n f l a r d a = 6 0 Q u y i s i n f l a r d a = 8 0 A s h u l a c h i l i k k a x o s n a f a s o l i n g a n i r i v o j l a n t i r i s h u c h u n h e c h q a n d a y r i t m s i z , o v o z n i p a s a y t i r i b b o r i s h g a q a r a t i l g a n u z u n n a t i j a l a r d a g i m a s h q l a r n i i j r o e t i s h j u d a f o y d a l i d i r . C h u q u r n a f a s o l i s h g a q a r a t i l g a n m a s h q l a r d a n t a s h q a r i y e n g i l k a l t a n a f a s o l i n a d i g a n m a s h q l a r n i h a m b e r i s h k e r a k . A s h u l a a y t a d i g a n n a f a s n i r i v o j l a n t i r i s h u c h u n m a s h q l a r h a r q a n c h a f o y d a l i b o ‘ l s a h a m , o ‘ q i t u v c h i b u s o h a d a a s o s i y o ‘ r i n n i a s h u l a r e p e r t u a r i g a b e r i s h k e r a k l i g i n i y o d d a n c h i q a r m a s l i g i z a r u r . B o l a l a r u c h u n h a r b i r y a n g i a s h u l a n a f a s o l i s h g a o ‘ r g a n i s h y o ‘ l i d a g i m a s h q b o ‘ l i b x i z m a t q i l a d i . 28

K i c h i k y o s h d a g i m a k t a b o ‘ q u v c h i l a r i r e p e r t u a r i g a m u s i q a i b o r a l a r i n i n g u z i l i s h s h u y o s h d a g i b o l a l a r g a m o s k e l a d i g a n a s h u l a l a r d a n k i r i t i s h k e r a k . K e y i n c h a l i k , b o l a l a r u l g ‘ a y a b o r g a n s a r i a s h u l a a y t a y o t g a n d a n a f a s d a n t o ‘ g ‘ r i f o y d a l a n i s h m a l a k a l a r i n i h a m e g a l l a b b o r a d i l a r . V a z i f a t o b o r a m u r a k k a b l a s h i b b o r a d i . U l a r o l d i d a k a t a i j r o c h i l i k i m k o n i y a t l a r i o c h i l a d i . R e p e r t u a r g a k e n g n a f a s o l i b a y t i l a d i g a n a s h u l a l a r k i r g i z i l a d i . M a s a l a n , F . A b d u l l a y e v n i n g “ M u s t a q i l l i k l o l a l a r i m i z ” , I . A k b a r o v n i n g “ B a x o r ” a s h u l a s i q a y t a , y e n g i l n a f a s o l i s h m a l a k a l a r i n i e g a l l a s h g a y o r d a m b e r a d i . H a r b i r a s h u l a o ‘ r g a n i l a y o t g a n d a o ‘ q i t u v c h i b o l a l a r n i n g h a m m a s i n a f a s n i b i r v a q t d a o l i s h l a r i n i k u z a t i b t u r i s h i k e r a k . S h u n i n g u c h u n a s h u l a n i n g q a y e r i d a n a f a s o l i s h m a ’ q u l b o ‘ l i s h i n i o l d i n d a n y a x s h i o ‘ y l a b k o ‘ r i s h k e r a k . N a f a s o l i s h l a h z a s i h a r b i r m u s i q a i b o r a s i n i n g b o s h l a n i s h p a y t i g a t o ‘ g ‘ r i k e l t i r i s h g a h a r a k a t q i l i s h i k e r a k . , m u s i q a i b o r a s i n i n g o ‘ z i k o ‘ p i n c h a s h e ’ r i y i b o r a n i n g b o s h l a n i s h i g a m u v o f i q k e l a d i . K o ‘ p v a q t b o l a l a r a s h u l a n i n g j u d a m u v o f i q j o y i d a , h a t t o k i s o ‘ z o ‘ r t a s i d a n a f a s o l a d i l a r . S h u b i l a n m u s i q a v i y v a s h e ’ r i y f i k r n i n g r a v o n b o r i s h i n i b u z a d i l a r . O ‘ q i t u v c h i a s h u l a n i n g q a y s i j o y l a r i d a n a f a s o l i s h k e r a k l i g i n i k o ‘ r s a t i b b e r g a n d a n s o ‘ n g , k o ‘ r s a t m a s i n i n g p u x t a b a j a r i l i s h i g a e r i s h i k e r a k . O ‘ q i t u v c h i b e s h i n c h i s i n f d a n s i n f d a n b o s h l a b o ‘ z i s h i d a x o r g a x o s b o ‘ l g a n h a l q a s i m o n n a f a s n i t a l a b q i l a d i g a n a s h u l a l a r d a n f o y d a l a n i s h i k e r a k . H a l q a s i m o n n a f a s t u f a y l i i j r o c h i l i k i m k o n i y a t l a r i k e n g a y i b b o r a d i , b i t t a a s h u l a c h i u d d a l a y o l m a g a n n a r s a n i j a m o a u d d a l a b k e t a d i . X a l q a s i m o n n a f a s d a n m u s i q a i b o r a s i b i t t a n a f a s u c h u n u z u n l i k q i l i b q o l a d i g a n p a y t l a r d a f o y d a l a n i l a d i . H a l q a s i m o n n a f a s o l i s h d a b o l a l a r n i n g h a m m a s i n a f a s i n i b i r v a q t d a o l m a s l i k l a r i k e r a k , 29

b a l k i z a n j i r d a g i x a l q a d e k k e t m a - k e t , n a v b a t m a - n a v b a t n a f a s o l i s h l a r i l o z i m . S h u n i n g u c h u n b u n d a y n a f a s o l i s h h a l q a s i m o n n a f a s o l i s h d e y i l a d i . H a l q a s i m o n n a f a s o l i s h d a b o l a l a r y o n i d a t u r g a n o ‘ r t o g ‘ i n i k u z a t i b b o r i s h i , u n i n g o v o z i g a q u l o q s o l i s h i k e r a k . H a l q a s i m o n n a f a s o l i n g a n d a i b o r a n i n g t u r l i j o y i d a , h a t t o k i e n g n o q u l a y j o y l a r i d a h a m n a f a s o l i s h m u m k i n . B o l a l a r n a f a s i n i r o s t l a b o l g a c h , u m u m a y l a y o t g a n a s h u l a g a e h t i y o t l i k b i l a n o v o z i n i b o s h q a l a r n i n g o v o z i d a n a j r a l i b t u r m a y d i g a n q i l i b j o ‘ r b o ‘ l i s h i k e r a k . H a l q a s i m o n o l i s h i n i m a s h q q i l i s h u c h u n y u q o r i d a a y t i l g a n m a j o r g a m m a s i d a n f o y d a l a n i s h m u m k i n . E n d i n a f a s n i q a t ’ i y b e l g i l a n g a n j o y d a o l m a s d a n h a l q a s i m o n t a r z d a o l i s h k e r a k . Y u q o r i s i n f l a r d a h a l q a s i m o n n a f a s o l i s h u s u l i d a n k e n g f o y d a l a n i s h i m u m k i n , c h u n k i b u v a q t g a k e l i b b o l a l a r x i y l a g i n a a s h u l a c h i l i k t a j r i b a s i n i e g a l l a g a n v a q i y i n - q i y i n a s a r l a r n i i j r o e t a d i g a n b o ‘ l a d i l a r . X u l o s a q i l i b a y t a d i g a n o ‘ q u v c h i l a r n i g o ‘ z a l o h a n g l a r d a k u y l a s h l a r i d a t o ‘ g ‘ r i n a f a s o l i s h n i n g a h a m i y a t i j u d a k a t t a d i r . II Bob. BOLALAR OVOZI TURLARI VA ULAR BILAN ISHLASH USULLARI 2.1. Bolalar xoriga asar o’rgatish usullari O‘zbekiston Respublikasining “Ta’lim to‘g‘risida” gi Qonun va “Kadrlar tayyorlash milliy dasturi” asosida ishlab chiqilgan Davlat ta’lim standarti barcha fanlar qatori musiqiy fanlarni o‘qitishga ham ma’lum talablar qo‘ydi. Davlat ta’lim standarti talablari asosida, avvalo ta’lim tizimining asosiy bo‘g‘inlaridan biri bo‘lgan umumta’lim maktablarida o‘qitiladigan “Musiqa madaniyati” darslari uchun maxsus na’munaviy o‘quv dasturi ishlab chiqildi va hayotga tadbiq qilindi. Hozirgi davrda musiqiy fanlarni o‘qitish yuzasidan ta’lim tizimining barcha 30

bo‘g‘inlari uchun Davlat ta’lim standartlari va na’munaviy o‘quv dasturlari ishlab chiqilgan. Lekin, “Musiqa madaniyati” darslarini standart talablari va na’munaviy o‘quv dasturlari asosida o‘tish yo‘lida bir qancha muammolar to‘planib qoldiki, bu muammolarni oqilona hal qilish hamda ishni to‘g‘ri yo‘lga qo‘yish uchun birgina musiqa fani o‘qituvchisining imkoniyati yetmaydi. Avvalo shuni aytish kerakki, “Ta’lim to‘g‘risida” gi Qonunda barcha fanlarning uzluksiz ta’lim tizimi bosqichlari (maktabgacha ta’lim, umumta’lim, o‘rta maxsus ta’lim, oliy ta’lim va oliy ta’limdan so‘nggi ta’lim) da o‘z yo‘nalishlari bo‘yicha muntazam va uzluksiz ravishda o‘qitilishi ko‘zda tutilgan. Bu esa, “Ta’lim to‘g‘risida” gi Qonun talablariga to‘g‘ri keladi va bir qator muammolar tug‘dirmoqda. Muammolarning birinchisi shundan iboratki, har bir bola yashash va ta’lim olish jarayonida qandaydir fanga yoki sohaga qiziqa boradi. Shu jumladan, maktabgacha tarbiya muassasalari hamda umumta’lim maktablarida o‘qitiladigan musiqa mashg‘ulotlari va darslari, bolalarning ma’lum qismini ushbu sohaga qiziqtiradi. Ularda kelgusi hayotlarida musiqa ilmiy va ijodiyoti sohasi mutaxassisi bo‘lish ishtiyoqini hosil qiladi. Shunday ekan bolalarni o‘z qiziqishlariga ko‘ra tanlash, rag‘batlantirish va kelgusida shu sohada bilimlarini oshirishlari uchun kerakli shart-sharoit yaratish lozim. Musiqa janrlari ichida eng “demokratik va ommaviy xususiyatga” ega bo‘lgan tur — bu xor san’atidir. U kishilarimizning kundalik hayoti bilan chambarchas bog‘liq bo‘lib, ularni g‘oyaviy-estetik jihatdan tarbiyalaydi. Mashhur musiqa nazariyotchisi, faylasuf, bastakor va musiqa madaniyati shakllanish davrining asoschilaridan biri B. Asafyev fikricha, xor san’ati musiqani tushuna bilish vositasidir. Xor san’ati ommani «estetik ruhda tarbiyalash bilan birga, kishilarni xalq qo‘shiqlari ijodiyoti durdonalari, o‘zbek, rus va chet el klassik vokal-xor asarlari namunalari bilan tanishtiradi, ularning ma’naviy dunyosini boyitadi. Xor san’ati ommani musiqaviy tarbiyalashda kishilarni loqayd eshituvchi emas, balki faol qatnashchilarga aylantiradi. Ba’zi bir ijtimoiy kuzatishlarga qaraganda, 31

havaskorlik xor kollektivlarida astoydil qatnashgan kishilar hayotda ham, ishlab chiqarishda ham serg‘ayrat bo‘ladilar. Xor shunday bir san’atki, unda adabiy va musiqiy ijodiyot o‘zaro uyg‘unlashib, yaxlit badiiy obraz yaratiladi. Bu san’at doimo xalq qo‘shiqchilik ijodiyoti bilan bog‘liq bo‘lib, xususan, o‘zbek , rus va ayrim boshqa qardosh xalqlar milliy musiqa madaniyatining shakllanishi va rivojlanishida muhim rol o‘ynab kelgan. Xor san’ati ijodiy rivojlandi, u ko‘p millatli xarakterga ega bo‘ldi.. O‘tmishda professional xor ijrochiligiga ega bo‘lmagan qator qardosh respublikalarda yangi xor san’ati o‘ziga xos yo‘llar bilan shakllana bordi. Mazkur xalqlar o‘zlarining milliy an’analariga tayangan holda musiqa madaniyatlarini yarata boshladilar. Bu muhim ishni amalga oshirishda ilg‘or rus musiqa madaniyati va xor ijrochilik tajribasi ham katta rol o‘ynadi. Tarix o‘tmishida xalqlar hayotida sodir bo‘lgan ijtimoiy o‘zgarishlar bilan birga, musiqa olamida ham, xususan, xor san’atida ham yangi yo‘nalishlar paydo bo‘ldi. Shunday qilib, xor san’ati keng tarqalgan va ko‘p turlarga ega bo‘lgan janr.Ta’kidlaganimizdek, umumestetik tarbiyaning muhim tomonlaridan biri, musiqiy tarbiya hisoblanib, xor san’ati esa musiqa madaniyatining tarkibiy va eng xalqchil qismini tashkil qiladi. Xor san’ati madaniy hayotimizda keng o‘rinni tutgan, inson shaxsiyatini shakllantirishda muhim ahamiyat kasb etadigan san’at turidir. Xor musiqa tarbiyasi esa, nafosat tarbiyasining asosiy va murakkab qirralaridan biridir, u atrofdagi go‘zal narsalarni to‘g‘ri idrok etishga va qadrlashga o‘rgatadi. O‘quvchilarga nafosatli tarbiya berishda umumta’lim maktablaridagi, musiqa madaniyati darslarini ahamiyati katta. O‘quvchilar nafosat hissini, san’at sirlarini tushunishni va qadrlashni, san’atdan bahramand bo‘lishni, avvalo maktablarda o‘rganadilar. Nafosat didini shakllantirish uchun esa, musiqa madaniyati darslari bilan bir qatorda sinfdan tashqari musiqa tarbiyasini ahamiyati katta. Chunki, sinfdan tashqari musiqa tarbiyasining ommaviy va to‘garak shakllarida bolalar yalpi tarzda jalb etiladi. Zotan, xor musiqa tarbiyasi sozanda yoki xonandani emas, eng avvalo 32

insonni tarbiyalaydi O‘sib kelayotgan yosh avlodni musiqa, go‘zallik olamiga olib kiradi. Chunki, musiqa inson hayotiga kuchli ta’sir ko‘rsatish imkoniyatiga ega va ahloqiy-nafosat tarbiyasining muhim vositasidir. Inson musiqa bilan ona allasi orqali tanishib, umrbod musiqadan zavq topadi. Musiqadan ozuqa olish uchun esa, inson yuksak madaniyatli, sof qalb egasi, go‘zallikni xis eta oladigan bo‘lishi kerak. Olimlardan birlari: «Odam shaxs bo‘lishi uchun, u ruhiy tomonidan rivojlanishi, o‘zini bir butun inson deb his qilmog‘i kerak» - degan edi. Dirijyor asarni har tomonlama o‘rganib bo‘lgach, o‘zining tuzgan ish rejasi asosida uni xonandalarga o‘rgatishga kirishadi. Asar ustida olib boriladigan ishning asosiy qismi asarni xorga o‘rgatish jarayonida bajariladi va xor ishining asosini ham shu asarni o‘rganish protsessi tashkil qiladi. Chunki asarni o‘rganish bilan birga, xorda vokal-xor ishlari olib boriladi.. Xonandalarga qo‘shiq o‘rgatish paytida ular yaxshi muzika namunalari bilan tanishadilar. Ularning muzikaviy ongi, madaniyati, didi o‘saveradi. Ijro malakalari osha boradi, vokal ko‘nikmalari shakllana boradi. Xonandalarning melodik va garmonik eshitish, hamohang (ansambl) bo‘lib kuylash va notani tez o‘qish va to‘g‘ri intonatsiya qilish qobiliyati takomillasha boradi. Xorga asar o‘rgatishning turli usul va metodlari ijrochilik tajribasida ma’lum. Oddiy qilib aytganda, asar, avvalo texnik tomondan o‘rganiladi. Keyin uning badiiy ijrosi (sayqallash) ustida ish olib boriladi. Umuman, asarni o‘rganishdan oldin uni eshittirish ham muhim rol o‘ynaydi. Shunday qilib, asar o‘rgatish jarayonini shartli ravishda uch qismga bo‘lish mumkin: — asarni xonandalarga eshittirish; — o‘rgatish; — mustahkamlash va badiiy ifodali qilib aytishga o‘rgatish ishlarini tugallash. 33

Asarni xonandalarga eshittirishdan oldin uning mualliflari (so‘z va musiqa) haqida va asar mazmuni to‘g‘risida tushuncha berish lozim. Ijrochilarni asar bilan tanishtirishda ularga asarning asosiy mazmunini tushuntirish kifoya. Shundan so‘ng asarning badiiy, ta’sirchan ijrosi eshittiriladi. Dirijyor shuni esda tutishi kerakki, asarni xonandalarga ta-nishtirishida ijro yaxshi bo‘lmasa, zng yaxshi yozilgan qo‘shiq ham xor qatnashchilarida yaxshi taassurot qoldirmasligi va ularda asarga nisbatan qiziqish uyg‘otmasligi mumkin. Asar, albatta, ma’lum bo‘laklarga bo‘lingan holda o‘rgatiladi. Ma’lumki, ko‘pchilik hollarda qo‘shiqlar shaklan ikki qismdan iborat bo‘ladi. Qo‘shiqning kirish qismi — daromad va ikkinchi qismi naqoratni tashkil qiladi. O‘z navbatida, har ikkala qismi ham jumlalarga bo‘linadi. Qo‘shiqni mana shu frazalarga bo‘lib o‘rgatiladi. Qo‘shiq har bir xor partiyasiga alohida o‘rgatilib, keyin birgalikda kuylanadi. Aytganimizdek, boshda asar texnik tomondan, ya’ni uning adabiy teksti, ritmik tuzilishi o‘rganiladi va solfedjio qilinadi. Asar texnik tomondan o‘rganilayotgan davrda xonandalarning taktdagi hissalarni dirijyorlik (taktirovaniye) qilib borishi yaxshi foyda beradi. Buning uchun ular dirijyorlik shakllarini (sxemalarni) bilishlari kerak. O‘rgatiladigan asar shaklan har xil (bir, ikki, uch, to‘rt va h. k.) qismlarda bo‘lishi mumkin. Lekin ularni xorga o‘rgatish metodn yuqorida qayd qi-linganidek bo‘ladi. Asar o‘rganishni asarning melodik-intonatsion tuzilishiga qarab , har xil ovozdan boshlash mumkin. Masalan, ancha tajribaga ega bo‘lgan xorlar uchun avval birinchi ovozni (asosiy kuyni) eshitish va o‘rganishdan boshlash qolgan ovozlarni o‘rganishga birmuncha qulaylik tug‘diradi. Chunki tajribali xonandalar asosiy kuyni anglamay, o‘z partiyalaridagi kuyni hamohanglikda ayta olmaydilar. Ular uchun asosiy kuyni eshitib, o‘z kuylarini aytishi partiyalarni bir-biriga moslashtiradi, shunda partiyalar bir butunlikda yangraydi. Asosiy kuy xonandalarga kuylash, eshitish va nazorat qilib borish imkonini beradi. Aksincha, 34

tajribasizlik xorlarda avval asosiy (yuqoridagi) kuy birinchi ovozda o‘rgatilsa, uni boshqa ovozdagi xonandalar ham eshitib, o‘z partiyalaridagi kuyni aytishda adashishlari mumkin. Shuning uchun har bir asarni o‘rgatishda uning melodik- intonatsion tuzilishiga qarab ish tutish maqsadga muvofiqdir. Asarni xor partiyalari bilan alohida o‘rganishning o‘z afzalliklari bor. Birinchidan, kuyni xonandalar tez va aniq o‘rganadilar. Ikkinchidan esa, alohida partiyada xonandalar ovozining bir tekisligiga, yaxshi ansamblga, sozga, to‘g‘ri va aniq so‘z talaffuziga erishish mumkin. Qo‘shiq o‘rgatishni boshlashda xor rahbari avval qo‘shiqning o‘rgatiladigan qismini bir-ikki marta chalib (yoki ovozi bilan aytib) eshittiradi. Qo‘shiq bo‘lakchasining kuyi bir oz esda qolgach, shu jumla so‘zi bilan past ovozda ayta boshlash kerak. Aytganimizdek, yangi ibora oldingisi bilan qo‘shib yuborilishi lozim. Aks holda iboralar alohida o‘rganilib, ular orasida bog‘lanish bo‘lmaydi va asarni bir butun tasavvur qilish qiyin bo‘ladi. Shuning uchun ham qo‘shiq bir butun, lekin jumlalarga bo‘lib o‘rgatiladi. Umuman, bir jumla puxta o‘zlashtirilmay, ikkinchisiga o‘tmaslik kerak, ammo agar kuyini o‘zlashtirish juda qiyin jumla 35

uchrasa, asarning davomini o‘rganaverish lozim va xonandalar ma’lum bir epizod yoki muzikaviy gap bilan tanishtirilgach, oldingi jumla kuyini yana qaytarilsa, uni o‘zlashtirish birmuncha yengil bo‘ladi. Urgatish davomida rahbar tekstning aniq talaffuzini, ritmlarini, tovush xarakterini, to‘g‘ri nafas olishni ko‘rsatib va takrorlatib turishi kerak. Shuningdek, murakkab jumlani tinmay qaytaravermasdan, balki ijrodagi ayrim xatolarni aniqlashi va shunga mos mashqlardan foydalanish mumkin. Talaffuzdagi ayrim nuqsonlarni keyingi mashg‘ulotlarda yo‘qotib borish kerak. Masalan, eslab qolish qiyin interval («sakrashlar») uchrasa, o‘sha interval tovushlarini yukoridan pastga yoki pastdan yuqoriga qarab solfedjio qilish va alohida takrorlash yo‘li bilan eslab qolish mumkin. B. Umidjonov qayta ishlagan o‘zbek xalq qo‘shig‘i «Qora soch» asari bunga misol bo‘la oladi . Asar texnik jihatdan o‘rganilgandan so‘ng xor rahbar boshchiligida uning badiiy ijrosi ustida ishlashga kirishadi. Bunda asarning badiiy g‘oyasini ochish, obrazlari, xarakteri va ijro uslubi (stil) ustida ish olib boriladi. Har bir kichik yoki katta muzika jumlasi ma’lum notalar yig‘indisidan iborat. Shu kichik- kichik muzika bo‘lakchalari ritm va talaffuz jihatdan xonandalarga tanishligini hisobga olib, uni jumlalash, ya’ni har bir kichik muzika bo‘lakchalarini ijro qilishga o‘tiladi. Muzikaviy iboralar boshlanish, yuqori (avj) va oxirgi qismlardan iboratligi uchun ularning so‘z va muzika, logik urg‘ularini bilib ijro qilinadi. Har bir muzikaviy jumla o‘rtasida ovoz sal kuchayib, oxiri esa yumshoqroq ijro qilinishi darkor. Ovozni kuchaytirish (o‘rta qismda) va kuchsizlantirish (oxirida) natijasida ifodali ijroga erishiladi. Har bir muzika bo‘lakchasini bir maromda (tovush kuchida) kuylamay (agar fakturada avtor tomonidan bir xil nyuans belgisi qo‘yilgan bo‘lsa ham), balki nyuanslardan foydalanish va ifodali ijroga erishish lozim. Asarni jumlalarga ajrata olish (bo‘laklarga bo‘la olish) katta mahoratdir. Xor asarining badiiy mazmunini ochish uchun uning to‘g‘ri ijro tempini topa olish alohida o‘rin tutadi. Chunki asar kompozitor tafakkuriga binoan, ma’lum temp «chegara»sida ijro qilinmasa, uning asl ma’nosi eshituvchilarga tushunarli 36

bo‘lmaydi. Masalan, M. Burhonovning «Lenin partiyasiga oda», A. Xolminovning «Lenin haqida qo‘shiq» asari kabi tantanavor va B. Umidjonovning «Go‘zal» (jo‘rsiz xor) kabi lirik xarakterli asarlarining ijro tempi bir oz tezlashtirilsa, asar xarakteri buziladi. Tantanavor ruh-dagi asarda tantanavorlik, lirik asarda esa mayinlik yo‘qoladi. Asardagi dinamik tuslarning aniq bajarilishi, poetik tekstning emotsional va aniq talaffuzi uning badiiy ta’sirchanligini oshiradi. Asar o‘rganilgach, unga sayqal («vpevaniye») berish davri bosh-lanadi va xor asarning asl ma’nosiga tushungan holda, uni ijro qila boshlaydi. Shunday qilib, asar texnik, badiiy tomondan mukammal o‘rganilib va sayqal berilgach, general mashg‘ulotlarga o‘tish mumkin. General repetitsiyadan so‘ng xor konsertga chiqishi mumkin. Shuni ham aytish kerakki, asar xonandalar ongiga singib yetmasdan va ijro hamohang sadoga ega bo‘lmay turib, uni tomoshabinga havola qilib bo‘lmaydi. Ijrochilar dirijyorning har bir harakati-yu nozik imo-ishoralariga rioya qilib, asarni bexato-benuqson ijro etishlari va shu jarayonda asarning badiiy obrazlarini ta’sirchan ifodalay olishlari zarur. Ana shundagina dirijyor bilan xor kollektivi o‘rtasida ijodiy yakdillik yuzaga keladi va asar ijrosi tinglovchiga ham, tomoshabinga ham manzur bo‘ladi. General mashg‘ulot ko‘pincha konsertga chiqishdan oldin bir marta, ba’zida esa, ikki va hatto uch marta o‘tkazilishi ham mumkin. San’at – bu insonga xos shunday faoliyat turiki, uning vositasida bir inson o‘z boshidan kechirayotgan hissiyotlarni tashqi belgilar orqali boshqalarga yetkazadi, ular yesa bu hissiyotni o‘z qalblariga ko‘chiradilar. Xor, ya’ni jamoa deb maxsus tashkil qilingan, vokal-xor texnikasiga, badiiy- ifoda vositalariga ega bo‘lgan va shu vositalar orqali ijro qilinadigan asarning mazmunini eshituvchilarga yetkazib bera oladigan ijrochilarni atash mumkin. 37

Xorga musiqa qobiliyati bor, ya’ni musiqaviy xotiraga, eshitish qobiliyatiga, ritmga va shirali ovozga ega bo‘lgan kishilar qabul qilinadi. Xorga qo‘shiq aytishga moyil va qo‘shiq aytish qobiliyatiga, qaysi partiyaga mansubligi, ma’lum ovoz balandligi (diapazoniga), yoqimli, chiroyli tembrga, ovoz kuchliligi, ovoz barqarorligi, ovoz chidamliligi kabi sifatlarni o‘zida mujassamlashtirgan kishilar tanlanadi. Shuningdek, ijrochilarning intonatsiyaning tozaligi (sluxi), musiqiy xotirasi, nutqi (so‘z talaffuzi), ritmni sezish qobiliyati, musiqiyligi, notani o‘qiy olish (solfedjio) kabi muhim tomonlarini tekshirib ko‘rish foydali va maqsadga muvofiqdir. Ovozlar tembri xarakteriga qarab joylashtirilgandan so‘ng vokal-xor malakalarini o‘stirish uchun muntazam ravishda o‘quv-tarbiya ishlari olib borilishi lozim. Xorda olib boriladigan vokal ishlarining asosiy maqsadi ijrochilarda to‘g‘ri kuylash malakalarini o‘stirishdan iboratdir. Vokal ishlariga: 38

- xorning muhim elementlari ustida ishlash (hamohanglikka, yaxshi sozga, so‘z talaffuziga, badiiy ifoda vositalariga erishish); - to‘g‘ri nafas olish, vokal tovush barpo qilish va uni shakllantirish. Vokal-xor texnikasiga, asosan, nafas, tovush hosil qilish, uni cho‘zish, dinamika, intonatsiya va diksiya malakalari kiradi. Xor ijrochilari yaxshi vokal texnikaga ega bo‘lmasa, u xorning ijrosida na uyg‘unlik (ansambl), na tiniq soz, na aniq talaffuz va badiiy ifoda bo‘ladi. Shuning uchun xorda har doim vokal-xor texnikasini rivojlantirish va ularni takomillashtirib borish zarur. Chunki xorda yaxshi ansamblga, sozga, dinamik mustahkamlikka, diksiyaga va tembr bo‘yoqlariga erishishda vokal “fundament” mustahkam bo‘lishi kerak. Yaxshi tembrli ovoz badiiy ijro vositalaridan biri ekan, ovoz sifatini yaxshilash ustida ko‘proq ishlash lozim. Ovozni to‘g‘ri yo‘lga qo‘yish qiyin protsess hisoblanib, ovoz apparatining to‘g‘ri holatda bo‘lishi va ovoz chiqarishi, ovozni cho‘zib tura olishi, nafas tayanchiga erishish kabi muhim jarayonlarni o‘z ichiga oladi. Xorda ovozning “ochiq” bo‘lishiga yo‘l qo‘ymaslik kerak. Yarim yopiq (“niqobdor”) ovozda kuylash asosan, akademik ijro uslubiga mansubdir. Bu ko‘nikmani o‘zlashtirish uchun yuqori tanglay maksimal ko‘tarilib, tovush yarim yopiq holda og‘iz bo‘shlig‘idan chiqishini va bunda artikulyatsiya apparati (og‘iz, lab, tish, til, tanglay) ham ishtirok etishini yaxshi tushunish kerak. Xor rahbari esa, xonandalarga bu jarayonni amalda ko‘rsatib berishi lozim bo‘ladi. Xorda so‘z va musiqa bir-biri bilan bog‘liq ekan, har ikkalasi ustida jiddiy ish olib boriladi. So‘zning aniq va to‘g‘ri talaffuzi ovozning intonatsiyasiga, sifatiga ijobiy ta’sir ko‘rsatadi. Mashhur qo‘shiqchi F.I.Shalyapin “yaxshi aytilgan so‘z – uning yarim kuylanganidir”, degan edi. Xor ijrosining asosiy badiiy-ifoda vositalariga – asarning g‘oyaviy mazmunini ochib berish hisoblanadi. Agar xor ijrochilari yaxshi intonatsiyaga va sozga, ansamblga va so‘z talaffuziga, vokal-xor texnikasiga ega bo‘lsa-yu, uning ijrosi badiiy ifodaga ega bo‘lmasa unda ijro qilinayotgan asarning g‘oyaviy-badiiy 39

mazmuni tinglovchilarga yetib bormaydi. Ijroda badiiy ifoda tinglovchilar qalbini hayajonga soladi, ma’naviy oziq beradi hamda asar muammolarini tasavvur etishga ko‘maklashadi. Xorda yaxshi sozga, sof intonatsiyaga va ansamblga erishishdan qat’iy nazar, unda nyuanslar, dinamika va jumlalash kabi ijro vositalari yetishmasa, uning ijrosi jonli, emotsional, qiziqarli bo‘lmaydi.xorda olib boriladigan barcha ishlar badiiy-ifodali ijri bilan chambarchas bog‘liq bo‘lishi zarur. Ijodiy muhit rahbar va xor jamoasining hamkorligida yaratiladi. Ijodiy ishni, intizomni yo‘lga qo‘yishda, oldinga qo‘yilgan maqsadga erishishda xor rahbari, dirijyorning mustahkam irodasi va talabchanligi muhim rol o‘ynaydi. Musiqachilar jonsiz jismda ijro etsa va uning ijrolari cholg‘uning sifati hamda o‘zlarining mahoratlariga bog‘liq bo‘lsa, dirijyor ko‘plab bir-biridan farq qiluvchi insonlar bilan ishlaydi. U o‘z oldida turgan xor ijrochilarini bir jamoada to‘plab, ularni shunday birlashtirishi kerakki, bu jamoa uning boshqaruvida xuddi yaxshi sozlangan musiqa cholg‘usidek yangrashi lozim. U jamoa ijrochilarining xarakterlarini bilishi, ular bilan munosabatga kirishganda individual yo‘l tutishi, oldinga qo‘yilgan vazifalarni bajarishda hammaga bir xil talab qo‘yish maqsadga muvofiqdir. 40

2.2 Xor asarlari ustida ishlash va ko’p ovozlikka o’tish Asar ustida ishlash jarayoni asosan uch bosqichdan iborat bo‘ladi: — dirijyorning asarni mustaqil o‘rganishi va xor bilan ishlashga tayyorgarlik ko‘rishi; — asarni xorga o‘rgatish; — konsertlarda ijro qilish. Asar ustida ishlash dirijyor va kollektivning butun ijodiy faoliyati bilan bog‘liq bo‘ladi. Asarni har tomonlama tahlil qilish, uni kollektivga o‘rgatish va hatto uni konsertda ijro qilish jarayoni ham asar ustida ishlashga kiradi. Chunki ijro pashida ham (boshlang‘ich davrlarda) asar ustida ish olib boriladi. O‘rganilgan asar darhol ko‘ngildagidek jarangga ega bo‘lavermaydi. Repetitsiya va konsertlarda asarning har bir ijrosi uni sayqallab boradi. Akkordlar 41

sadosi, partiyalarning hamohangligi yaxshilana boradi. Ijrochilar esa tinglovchilarga asarning asl ma’nosini yetkazib berish uchun ijro mahoratlarini orttira bora-dilar. Xor rahbari biron-bir asarni xorga o‘rgatishdan avval shu asarni har tomonlama tahlil qilishi, puxta o‘rganishi va yodlab olishi lozim. O‘rganish bosqichida asarni: — umumiy tahlil; — musiqiy-nazariy tahlil; — vokal-xor masalalari bo‘yicha tahlil qilishi kerak. Umumiy tahlil chog‘ida asar va kompozitor (shuningdek, tekst avtori) haqida ma’lumotlar to‘planadi, asar yaratilgan davrga, kompozitorning ijodiga oid materiallar bilan tanishiladi. Kompozitorning musiqiy tafakkuri va uning ijodidagi xarakterli tomonlari aniqlanadi. Asarni o‘rganish uning badiiy g‘oyasini aniqlash va asarning mazmuniga tushunib yetishdan boshlanadi. Shundan keyin asar g‘oyasini ochish uchun qanday badiiy ifodali vositalardan foydalanilganligi aniqlanadi. Asardagi poetik tekstning mazmuni aniqlangach, uning muzikaga mos kelishi yoki kelmasligi aniqlanadi. Shundan so‘ng asar musikiy-nazariy tomondan tahlil qilinadi. Bunda asarning qaysi muzika shaklida yozilganligi, yozilish uslubi (sklad pisma) va faktura yozuvi, lad va tonligi, muzikaviy tematikasi, ritm va o‘lchovi, ijro sur’ati (temp) plani, kuyi va garmoniyasi, dinamik tuslari va boshqalar aniqlanadi. Keyingi bosqich — vokal-xor tahlili. Bunda xorning turi va ko‘rinishi (ayollar, erkaklar yoki aralash, I—II—III—IV va hokazo ovozli xorlar), xordagi soz va intonatsiya, ansambl, ovoz partiyalari, ularning diapazonlari, tessiturasi, nafas, so‘z talaffuzi, uchraydigan qiyinchiliklar va ularni bartaraf etish yo‘llari aniqlanadi. 42

Rahbar asarni fortepyanoda (yoki boshqa muzika asbobida) chalishi, xor partiyalarini, interval va akkordlarni o‘rganishi, har bir ovoz partiyasi kuyini ifodali ayta olishi kerak. Bu hol asarni xorga o‘rgatish jarayonini tezlashtiradi. U asarni vokal-intonatsiya, nazariy va boshqa tomonlardan puxta o‘zlashtirgach, shu asar-ni dirijyorlik qilish texnikasi ustida ham ish olib borishi, kerakli texnik usullarni o‘rganib olishi shart. Shuni aytish kerakki, asar dirijyor tomonidan puxta o‘zlashtirilmasa, o‘rgatish davrida u ko‘p qiyinchiliklarga duchor bo‘ladi. Agar asarning orkestr jo‘rligida ijro etilishi nazarda tutilsa, orkestr partiturasi bilan ham tanishish kerak. Dirijyor asarni to‘liq o‘rganib bo‘lgach, nafas olish yo‘llari va joylari (sezuralar), badiiy ijro planini belgilaydi, nota materiali — partitura va xor partiyalari tayyorlaydi va asarni xorga o‘rgatish ish plani tuzadi. Ish planida mashg‘ulotlar qanday tartibda o‘tishi va ularning mazmuni batafsil beriladi. Shuningdek, o‘rgatiladigan asarning fakturasidagi ba’zi ritmik xususiyatlar, xorning tayyorgarlik darajasi, vaqti kabi ishning texnik, tashkiliy tomonlari (nota tekstining to‘g‘riligi, konsertmeyster kerak yoki kerakmasligi) hisobga olinadi. Shuningdek, ish planida asarni ma’lum bo‘laklarga bo‘lish, o‘zlashtirish qiyinroq bo‘lgan jumlalarni aniqlash, bu qiyinchiliklarni bartaraf qilish yo‘llarini topish, asarning musiqaviy shaklini aniqlash, nafas olish joylarini belgilash va hokazolar aks ettiriladi. 43

Boshlang‘ich sinflarda musiqa darsini tashkil etish orqali o‘quvchilarda estetik tarbiyani shakllantirishda eng avvalo qo‘shiqdan, kuydan zavq olishni o‘rgatish muhimdir. O‘qituvchi ularga dars berishda, o‘quvchilarda estetik tarbiyani uyg‘otishda quyidagi vazifalarni bajarishi lozim: bolalarda musiqani sevish, unga havas va qiziqish uyg‘otish; vokal-xor malakalari hamda qo‘shiq kuylashning boshlang‘ich saboqlarini berib borish; o‘quvchilarning ijodiy qobiliyatlarini o‘stirish; nutq madaniyatiga rioya etish; o‘quvchilarning badiiy didlarini tarbiyalash (kiyinish madaniyati, gavdani tik tutish holatlari). 44

Ushbu vazifalarni amalga oshirish birinchi sinfdan boshlab, toki yuqori sinfgacha sistemali ravishda davom etib boradi. Musiqa madaniyati o‘quv dasturiga kiritilgan ashulalar ham o‘quvchilarning yoshi va qiziqishi, mazmunan rang-barangligi, qiziqarli ohangdorligi bilan estetik madaniyatni yuksaltirishda alohida ahamiyat kasb etadi. Unda, ayniqsa ona Vatan, go‘zal tabiatni ifodalovchi, yil fasllari, qushlar va hayvonot olami haqidagi lirik raqs hazil-mutoyiba xarakteridagi ko‘plab qo‘shiqlar o‘quvchi yoshlarning estetik zavqini oshiribi borishga, tarbiyaviy-madaniy vazifalarni uddalashga va ashula aytishda zaruriy malakalar hosil qilishga yordam beradi.Tabiat va yil fasllari haqidagi qo‘shiqlarni o‘rganish va ijro etish o‘quchilarda o‘ziga xos katta taassurot qoldiradi, ularda tabiat go‘zalligiga bo‘lgan ijobiy munosabatlarini shakllantirib boradi. Qo‘shiqlarda ifoda etilgan tabiatning go‘zalligi, o‘ziga xos husn chiroyi yil fasllarining takrorlanmas xususiyatlarini idrok etish va his qilish, maqsadga muvofiq uyushtirib boriladigan qisqa va qiziqarli suhbatlar, savol-javoblar hamda tabiatni bevosita kuzatishlar jarayonida amalga oshiriladi.Musiqa va estetik madaniyatning paydo bo‘lishi hamda shakllanib borishida tinglanayotgan har bir asarni o‘quvchilar tomonidan to‘la o‘zlashtirib olinishiga bog‘liq. Shunda o‘quvchi o‘qituvchi tomonidan berilayotgan saboq va tarbiya ko‘nikmasini o‘zida to‘la mujassamlashtiradi. Ma’lumki, musiqiy tarbiya jamiyat hayotining muhim qismidir. U inson ruhiyatiga kuchli ta’sir ko‘rsatish imkoniyatiga ega bo‘lib, ularning his-tuyg‘ularini o‘ziga xos badiiy tilda ifoda etadi. Bir so‘z bilan aytganda aynan folklor san’ati orqali inson hayotni o‘rganadi, tasavvuri kengayadi,qadimiy urf-odatlar va milliy an’analarimizga sodiq bo‘lishni o‘zida shakllantiradi, shu bilan birga estetik rivoj topadi. O‘zbek folklorini o‘rganish orqali yoshlar xalqona milliy ko‘rinishni o‘zlarida ifodalaydi,erkin, mustaqil fikrlashga ega bo‘ladilar. Shu bois,folklor san’ati ularda nafosat hissiyotlarini ham tarbiyalab, ularning ma’naviy, g‘oyaviy hamda axloqiy dunyosini har tomonlama takomillashtirib, oliyjanob fazilatlarni kamol toptirshda ta’sirchan vosita sifatida qo‘llaniladi. Yoshlarda estetik tarbiyani shakllantirishni ravnaq toptirish uchun eng avvalo pedagog kadrlarga e’tiborni qaratish zarur. Biz har bir so‘zimizda musiqa insonni 45

tarbiyalaydi deya qayta-qayta ta’kidlaymiz, biroq, musiqani to‘la anglagan haqiqiy mutaxassisgina yosh avlodga musiqa sirlarini to‘g‘ri yo‘nalishda o‘rgata oladi. Tajribalardan kelib chiqib joylarga borganimizda musiqa mutaxassisligiga ega bo‘lmagan tajribasiz o‘qituvchilarning musiqa darslarini berayotganligiga duch kelganmiz. Ular dars jarayonida o‘quvchiga nota savodini, musiqa tinglashni, musiqaga ritmik jo‘r bo‘lishni va musiqa bilan harakatni o‘rgatish tugul mavzuda berilgan qo‘shiqni baqir-chaqir orqali noto‘g‘ri o‘rgatayotganligining guvohi bo‘lganmiz. Xo‘sh, bola ushbu darsda qo‘shiqni to‘g‘ri o‘rgana olmayapti-ku, qanday qilib estetik zavq olsin! O‘quvchilarni kuzatganimizda darsga befarq, ovozi tushsa tushmasa qo‘shiqni hirgoyi qilishga harakat qilayotganligini, partalarni chalib shovqin bilan o‘tirishini o‘zida hech qanday madaniyat, zamonaviy usuldagi dars ko‘rinishi uchramaydi. Demak, bunday muammolarning yechimi o‘z kasbiy mutaxassisligiga ega kadrlarni joyiga qo‘yishni to‘g‘ri rejalashtirishdadir.“Kadrlar tayyorlash milliy dasturi” hamda Davlat ta’lim standartlarida pedagoglarning kasbiy mutaxassisliklari bo‘yicha zamonaviy darslarni tashkil etishlari belgilab qo‘yilgan. Bugungi kunda musiqa ma’naviyatimizni rivojlantirish davlatimizning bosh vazifasiga aylanib bormoqda. O‘zbekiston davlat konservatoriyasi binosini qayta qurib topshirilishining o‘zi va musiqa san’ati rivojining chora-tadbirlari to‘g‘risidagi Qarorlarning ijrosi hamda xalqaro miqyosdagi festivallarning tashkil etilishi yuqoridagi fikrimizga asos bo‘ladi. Birgina “O‘zbekiston Vatanim Manim” ko‘rik-tanlovining o‘tkazilishi jarayonida ta’lim muassasalari o‘quvchi yoshlari qo‘shiq kuylash bilan birga o‘zaro do‘stlikni, o‘zaro tajriba almashishni qo‘lga kiritar edilar. Shu tanlov orqali milliy-azaliy qadriyatlarga munosabat, Vatan tarannumi hamda eng muhimi O‘zbekistonda taxsil olayotgan iqtidorli yoshlarning betakror qobiliyatlari baholanar edi. Bugungi kunda bunday tadbirlar yanada ko‘payib, turli forumlar, “Barkamol avlod”, “Kelajak ovozi”, “Qalbimda Vatan madhi” ruknlari ostida keng o‘tkazib borilmoqda. Bunday tadbirlarni o‘tkazishning o‘zi yoshlarda estetik tarbiyani, milliy – ma’naviy dunyoqarashni kamol topishida muhim ahamiyat kasb etadi. Yoshlar ilm-fandan qanchalik bahramand bo‘lsalar musiqa san’atidan ham shunchalik ozuqa oladilar. Milliy musiqa orqali ularda har 46

tomonlama mukammallik, shu birga halollik, kamtarlik, eng asosiysi yaxshilik va ezgulik hukmron bo‘ladi. Xalqimiz merosining noyob namunalaridan foydalanish, milliy qadriyatlarni asrab-avaylash, targ‘ib etish, xalqimiz, ayniqsa yoshlarimizda mustaqillik tuyg‘usini shakllantirish- yoshlar o‘rtasida estetik tarbiyaning mukammal bo‘lishida muhim ahamiyat kasb etadi. Zero, milliy an’analarimiz va urf-odatlarimiz davomiyligini, ularning umuminsoniy qadriyatlar bilan uyg‘unlashib borishi taqozo etadi. Ko‘p ovozli musiqani eshitish va kuylash, undagi go‘zallikni anglash va idrok etish imkonini beradi. Havaskorlik xorlari qo‘shiq aytish ma’lum malakalarga erishgunga qadar bir ovozli ashulalar o‘rgatiladi. Xor toza unisonga erishgach, sekin-asta keyingi bosqich ko‘p ovozlilikning oddiy shakli ikki ovozlilikka o‘tish davri boshlanadi. Ikki ovozlilik ko‘nikmalarini o‘stirishda «k a n o n» uslubida har xil mashqlar, qo‘shiqlar aytish yaxshi natija beradi. Bunda xalq kuylaridan keng foydalanish mumkin. «K a-n o n» uslubida qo‘shiq aytish kelgusida ko‘p ovozli ashula aytish malakalarini o‘stirishga zamin yaratadi. Ikki ovozda qo‘shiq aytishni 47

didaktik prinsiplar asosida oddiydan murakkabga, ya’ni dastavval, faqat ikki ovozlilik elementiga ega bo‘lgan ashulalar, keyin esa, to‘liq ikki ovozli ashulalardan o‘rgatish ko‘zda tutiladi. Repertuar tuzishda ijrosi qulay o‘zbek va rus qo‘shiqlaridan tashqari, havaskorlik kollektivlari uchun yozilgan ajoyib asarlardan ham foydalanish mumkin. SH. Ramazonovning «O‘zbekiston», «Kommunizm madhiyasi», «Terimchi qizlar taronasi», X. Izomovning «Sevikli yor», F. Nazarovning «Ohangaron», A. Muhamedovning «Go‘zal Farg‘ona», «Jon qizlar», M. Leviyevning «Yali-yali», M. Nasimovning «Ulug‘ Vatan» va «Gul sayri» («Dilbarim» syuitasidan), M. Ashrafiyning «Oktabrga shon-sharaflar», S. Yudakovning «Jon O‘zbekiston», D. Zokirov va K. Kenjayevning «yoshlik» qo‘shiqlari, asosan, ikki ovozli havaskorlik xorlari uchun yozilgan. Xor kollektivi ikki ovozli ashulalarning murakkab formalari bilan tanishgach va ko‘p ovozli qo‘shiq aytishning ma’lum xor-vokal malakalariga ega bo‘lgach, asta-sekin uncha murakkab bo‘lmagan ikki-uch tovushlilikka o‘tish imkoni yaratiladi. Ish jarayonida xonandalarni uch-to‘rt ovozli ashulalardagi garmonik sadolarni (akkordlarni) eshitishga o‘rgatib boriladi. Keyinchalik ko‘p ovozli ashulalarni muzika asboblari jo‘rligisiz (a-kapella) aytish hamda uning chiroyli va ta’sirchan yangrashini sezish qobiliyati ri-vojlantiriladi. Ikki ovozli ashula aytish ko‘nikmalarini shakllantirish uchun (yengil xalq qo‘shiqlarini) «a-kapella» uslubida kuylash yaxshi natija beradi. Demak, xorda ko‘p ovozli qo‘shiq aytish ko‘nikmalarini rivojlantirish uchun avval oddiy ikki, so‘ng to‘liq ikki ovozli qo‘shiqlar, oddiy uch ovozli, keyin to‘liq uch ovozli qo‘shiqlar va shu tar-tibda to‘rt, besh ovozli qo‘shiqlar o‘rgatiladi. Umuman, ko‘p ovozli asarlar ustida ishlashning xilma-xil uslublari bor. Ba’zilar qo‘shiq o‘rgatishni ikkinchi ovozdan boshlashni tavsiya qiladilar. Lekin asarning asosiy kuyini yaxshi sezmasdan ikkinchi ovozni o‘rganish qiyin va 48

noto‘g‘ri. Shuning uchun ham, ikki ovozli qo‘shiq o‘rgatishda, birinchi ovozlar bilan boshlash maqsadga muvofiq bo‘ladi. Bunda har ikki xor partiyasi qo‘shilib, soprano va tenor partiyalariga birinchi ovoz, alt va bas partiyalariga ikkinchi ovoz o‘rgatiladi (S—T, A—B). Ikkinchi ovozlar qo‘shiqning asosiy kuyini yaxshi anglab olganlaridan so‘ng, o‘z (ikkinchi ovozni) partiyalarini o‘rganish ancha yengil bo‘ladi. Keyinchalik ikki ovozli, ya’ni ikkinchi ovozlar ancha murakkab bo‘lgan qo‘shiq o‘rgatishga o‘tiladi. Bu davrda har bir partiya o‘rgatilayotganda xonandalarni ikkinchi ovoz kuyi bilan ham tanishtirib boriladi. Shuningdek, ijro davomida jo‘rsiz kuylash-ga hamda toza intonatsiya, ansambl birligiga va xor ohangining boshqa elementlariga e’tiborni kuchaytirib borish yo‘llari o‘rgatiladi. Shunday qilib, xorda ko‘p ovozlilikda kuylash avval ikki ovozlik ashulalardan boshlanib, to‘liq to‘rt ovozli (undan ham ko‘p) asarlarga o‘tiladi. Buning eng muhim shartlaridan biri, havaskorlik xorining nota bilan kuylay olishiga, umuman, muzika savodiga bog‘liq. Ko‘p ovozlilikda kuylash mahoratiga ega bo‘lish havaskorlik xori a’zolarini muzika san’atining ajoyib namunalari bilan tanishtira boradi va ular ko‘p ovozli xor muzikasi go‘zalligini tushunish, qadrlash va sevishga o‘rganadilar. Ko‘rik deganda, mashg‘ulotlarning eng oxirgisi, ya’ni eng muhimi tushuniladi. Odatda, ko‘rik (general) mashg‘ulot konsertdan bir kun oldin o‘tkaziladi. Uni konsert kuni, xususan, konsertdan bir-ikki soat oldin o‘tkazilmaydi, chunki bunday hollarda ovoz toliqadi, natijada konsert yomon o‘tadi. Ba’zida ko‘rik (general) mashg‘ulot ikki marta (ikki-uch kun oralig‘ida) o‘tkazilishi ham mumkin. Ko‘rikdan so‘ng xonandalarning yaxshi dam olishi konsertning muvaffaqiyatli o‘tishini ta’minlaydi. Asar konsert repertuariga kiritilgandan so‘ng ham, uning ustida ishlash jarayoni aslo tugamaydi. 49

Aksincha, konsertdan konsertga xonandalarning ijrochilik mahorati oshib, asar ijrosi «yetila boradi», sayqal topadi. Konsertdan oldin dirijyor o‘zini va xonandalarni psixologik tayyorlashi («sozlashi») kerak, bu konsertning muvaffaqiyatli o‘tishi omillaridan biri hisoblanadi. Xorda asarni yoddan ijro etish usuli ham mavjud. Bu progressiv usulda xonandalar dirijyorning ishoralarini yaqqol ko‘radilar va aniq bajaradilar. Eslab qolish qiyin bo‘lgan siklik-polifonik asarlar nota bilan ijro qilinadi. Shuningdek, havaskorlik xorlari tomonidan ayrim mukammal xor asarlari yod bo‘lmaguncha, nota bilan ijro qilinishi mumkin. Boshlang‘ich formadagi havaskorlik xorlari nota bilan kuylash ko‘nikmalarini hali yaxshi egallamaganliklari sababli, asar o‘rganish va uning ijrosi notasiz, muzikaviy eshitish qobiliyati orqali (sluxdan) bo‘lishi mumkin. Umuman programmani yoddan ijro qilishi maqsadga muvofiq. Havaskorlik xorlari o‘zlarining konsert programmalari bilan kishilarning muzika madaniyatini oshiradi, ularning badiiy-estetik ehtiyojlarini qondiradi, havaskor xonandalar sahna madaniyatini egallab, ijro tajribalari boyib boradi. Xorning barcha konsert-chiqishlari tarbiyaviy ahamiyatga ega. Har bir konsert-chiqish esa, ma’lum maqsadni o‘z oldiga qo‘yadi. Xor ijrochiligi tajribasida konsert berishning quyidagi formalari uchraydi: — Buyuk sanalarga bag‘ishlangan (Oktabr inqilobi, V. I. Lenin tug‘ilgan kun, 8 mart — Xalqaro xotin-qizlar kuni, Sovet Armiyasi kuni va hokazo) konsertlar: — uchrashuv konsertlari; — tematik konsertlar (konsert-suhbat va konsert-leksiyalar); — badiiy havaskorlik festivallari, ko‘rik va konkurslarda chiqish; 50

— ashula bayramlarida qatnashish; — adabiy-badiiy montajlarda qatnashish; — hisobot konsertlari (ma’lum davrdan so‘ng keng programmada ijodiy hisobot konserti beriladi). Havaskorlik xorining mana shunday konsertlar bilan chiqishi, ashula bayramlarida faol qatnashishi ijodiy faoliyatining ravnaqi uchun katta ahamiyatga ega. Bunday chiqishlarda kollektiv o‘ziga xos sinovlardan o‘tadi va badiiy barkamollik yo‘lida chiniqa boradi. Klub havaskorlik xori «solo» (yakka) konsertlar berishdan tashqari, umumiy konsertlarda ham qatnashadi. Bunday umumiy-qo‘shma konsertlarda xor kollektivi bir-ikki asar bilan konsertning ochilishida, yopilishida ishtirok etadi. Xor kollektivi ochiq havoda mustaqil konsertlar berganda, sahnani radiolashtirish yo‘lidan foydalanishi lozim. Rahbar konsert o‘tadigan zalning akustik xususiyatlarini bilishi, konsertdan oldin qisqa mashg‘ulot o‘tkazib, xorni zal akustikasiga moslashtirishi, sahnada xorning turish o‘rnini, sahnaga qaysi tomondan kirish va chiqib ketish, turish holati (necha qator bo‘lib), xor kiyimini oldindan bilishi, kollektiv bilan kelishib olishi maqsadga muvofiqdir. Shuningdek, xor rahbari har bir konsert-chiqishning qachon va kimlar uchun o‘tishiga qarab, programma tuzadi, xor uchun forma tanlaydi va sahnada skameykalar bo‘lishi kabi tashkiliy masalalarni hal qiladi. Har bir konsertga chiqishdan oldin yuqoridagi masalalarni oldindan hal qilish, puxta tayyorgarlik (bir-ikki kun oldin programma ustida ishlash) ko‘rishi kerak. Xonandalarni konsertga juda erta chaqirib qo‘yish ularni charchatadi va ijro sifati buziladi. Navbatdagi konsert programmasini yaxshi repetitsiya qilish va xorni psixologik tomondan ham tayyorlash (sahnada tutish va h. k.) kerak. 51

Tinglovchilarni charchatib qo‘ymaslik uchun konsert programmasini har xil xarakterli asarlardan (tematik va siklik konsertlardan tashqari) tuziladi. Shuningdek, programmani tuzishda asarlarning uzviy bog‘liqligi, ma’lum mazmunga ega bo‘lishini ham hisobga olish kerak. Programma oddiy asarlardan (konsert tematikasiga qarab) boshlanib, sekin-asta o‘zining kulminatsion nuqtasiga chiqishi va tugashi lozim. Tomoshabinlar iltimosiga binoan, birorta asar qayta ijro qilinishi lozim bo‘lib qolsa, kichikroq bo‘lsa, boshdan oxirigacha to‘liq, agar katta bo‘lsa, oxiridan (yoki o‘rta qismidan) ma’lum bir bo‘lagi (kupleti) ijro qilinadi. Konsertning muvaffaqiyatli o‘tishi rahbarning konsertni ko‘tarinki ruhda (yuksak zmotsionallikda) o‘tkaza bilishiga, uning iste’dodiga bog‘liq. U muzika obraziga kirib, xorchilarni ham shu obrazda ruhlantirishi va asarning mazmunini ochib berishda interpretator bo‘lishi, xor bilan birga, asar obrazini yaratishi kerak. Asar yuqori saviyada ijro qilinsa, uni eshituvchi auditoriya va havaskor ijrochilarga badiiy ta’siri kuchli bo‘ladi. Asar talqinida dirijyorning roli katta. U konsertning boshlanishidan to oxirigacha ko‘tarinkilikdagi ijroni batafsil kuzatib borishi shart. Har bir konsert-chiqishdan so‘ng, albatta, konsertning qanday o‘tganligi, undagi kamchilik va yutuqlar xonandalar ishtirokida muhokama qilinadi. Tajribasiz xonandalarning konsert vaqtida ansambldan chiqishi, detonatsiya va distonatsiya qilishi (nota talaffuzining pasayishi yoki ko‘tarilishi), dirijyorning noaniq ishorasi va boshqa hollar uchrasa ular ko‘rib chiqiladi. O‘smirlar ovoziga xos xususiyatlarni muvaffaqiyatli shakllantirish uchun xor va vokal malakalarini shakllantirishning professional yo‘l-yo‘riqlariga bevosita murojaat qilishga to‘g‘ri keladi. Vokal malakalarini shakllantirishning muhim yo‘li bu kuylash uchun olinadigan nafasni to‘g‘ri olishdan boshlanadi. O‘quvchilar odatda kuylash uchun yelkalarini va ko‘krak qafasini yuqori ko‘tarib, nafas olishni to‘g‘ri yo‘l deb 52

hisoblaydilar. Shuningdek, ular olingan nafasni tez chiqarib yuboradilar va qolgan nafas orqali zo‘riqib kuylashga odatlangan bo‘ladilar. Musiqa o‘qituvchisining birinchi navbatdagi vazifasi kuylash uchun olinadigan nafasni o‘quvchilarning to‘g‘ri olishlariga odatlantirishdan iborat bo‘ladi. To‘g‘ri nafas olish uchun quyidagi shartlarga amal qilish lozim bo‘ladi: 1. Nafasni olayotganda yelkani ko‘tarmaslikka odatlanish. 2. Nafasni faqat burun orqali emas, balki qisman og‘iz orqali ham olish. 3. Nafasni xaddan tashqari, tiqilib qoladigan darajada ko‘p olmaslik. 4. Nafasni musiqa frazasiga mo‘ljallab ola bilish. 5. Nafas asosan qorin bo‘shlig‘iga olish. 6. Nafasni to‘xtata olish. 7. Olingan nafasni rasamatli, tejamli sarflay olish. 8. Nafasni sinfdoshlari bilan birday ola bilish va uni birday sarflay boshlash. Olingan nafasni to‘g‘ri sarflash uchun o‘quvchilar kuylanadigan frazani hisobga olishlari lozim bo‘ladi. Nafas ovoz pardalarini erkin tebratib, og‘iz komi tomonga yo‘naltiriladi. Nafasni tomoqda qisib bo‘g‘in ovoz hosil qilishdan saqlanish muhim ahamiyatga ega bo‘ladi. Nafasni kuylash uchun yo‘naltirishning muhim jihati bu og‘iz komida kuylanadigan so‘zlarni shakllantira olishga bog‘liq bo‘ladi. Og‘iz komida tishlar, lablar, til tangli orqali unli va undoshlarni to‘g‘ri talaffuz qilish jarayoni ham kuylashda muhim ahamiyat kasb etadi. Bunda ovoz hosil qilishda muhim bo‘lgan quyidagi jihatlarga e’tiborni qaratish tavsiya etiladi: 1. Unlilarni cho‘zib kuylash, ovoz hosil qilishning muhim tomoni ekanligini bilish. 53

2. Undoshlar qisqa va keskin talaffuz qilishda. 3. So‘zlarni og‘iz komida aylantirib to‘g‘ri shakllantira olish. 4. Nafasni tovush parvozini ta’minlash holda erkin parvoz qildirishga odatlanish va hokazo. V-VII sinf o‘quvchilarining kuylash malakalarini rivojlantirishda musiqa darsiga xos faoliyat turlaridan biri bo‘lgan jamoa bo‘lib qo‘shiq kuylash muhim o‘rin tutadi. Jamoali kuylash jarayonida barcha o‘quvchilar birdan kuylash imkoniyatiga ega bo‘ladilar. Bu esa o‘quvchilarga olam jahon zavq bag‘ishlaydi. Barcha sinfdoshlari bilan birgalikda hamjihat bo‘lib kuylaganlarida o‘quvchilar bu birlashishda qanchalik katta kuch borligini chuqur his qiladilar. Zero, xor jamoasida qo‘shiq kuylash barcha yoshdagi kishilar uchun ham zavq bag‘ishlay oladi. Afsuski, kattalar bunday baxtni his qilish baxtidan benasib bo‘lib qoladilar. Chunki, kattalarni birlashtiruvchi xor jamoalari bizning xalqimiz uchun odat bo‘lmagan. Xususan, ko‘pchilikni birlashtiruvchi pensionerlar xori yoki katta yoshdagi kishilar xori deyarlik uchramaydi. Vaholanki, yevropalik qariyalardan tuzilgan xorlarda keksalar ham cheksiz zavq-shavq bilan kuylaydilar va o‘zlarining yolg‘iz ekanliklarini his qiladilar. O‘smir yoshdagi bolalar uchun xorda kuylash nihoyatda zavqli va unda o‘quvchilar boshqa o‘quv predmetlaridagi charchoqni sezmay qoladilar. Ayni paytda shuni alohida ta’kidlash lozimki, musiqa darslarida bolalarning vaqtini boshqa faoliyat turlari bilan ko‘proq mashg‘ul bo‘lish hollari ham uchraydi. Bu esa o‘quvchilar jamoa bo‘lib kuylashdek zavq bera olmaydi. Shuningdek, xorda kuylaganda o‘quvchilarga xordan tashqari ko‘p tanbex berish, ularni kuylashdan to‘xtataverish ham ularni ranjitib qo‘yadilar. Sinfdagi barcha o‘quvchilar ham birday kuylash qobiliyatiga ega emasliklarini his qilgan holda ular tomonidan yo‘l quyiladigan ayrim kamchiliklardan norozi bo‘laverish ham yaramaydi. 54

Xorga xos bir qator muhim elementlar mavjudki, bu spetsifik xususiyatlarga amal qilish o‘quvchilarning kuylash malakalariga professionalizmlik kirita oladi. Professor P.Chesnokovning ta’biri bilan aytganda xorda agar uch muhim element bo‘lmasa, bunday tomonni xor deb atash noto‘g‘ri bo‘ladi. Bulardan biri - bu xorning sozidir. Soz - bu kuylash jarayonida uchraydigan barcha interval va akkordlarning to‘g‘ri talaffuz qilinishidan iboratdir. Musiqa nazariyasidan ma’lumki - intervallar tovushlari birin-ketin keladigan melodik intervallar va bir paytda talaffuz qilinadigan garmonik intervallardan iborat bo‘ladi. O‘zbek musiqiy bisotiga oid ko‘plab materiallar asosan melodik tarzdagi intervallar qo‘shilmasidan tashkil topgan, xususan folklor qo‘shiqlari, marosim qo‘shiqlari, turli xalq an’analarida kuylanadigan qo‘shiqlar ham xatto xalqimizning nodir asarlari bo‘lgan og‘zaki an’anadagi yirik sikllardan tashkil topgan maqomlar ham asosan melodik tarzdagi intervallardan iboratdir. Barcha insonlar singari bolalar ovozi ham har doim birday qo‘shilavermaydi. Ko‘pincha bu o‘quvchilarning kayfiyatiga, salomatligiga va o‘quvchiga ham bog‘liq bo‘ladi. Shuning uchun ham ma’lum bir notani kuylaganlarida birisi sezilar-sezilmas darajada pastroq, ba’zisi balandroq va ba’zisi barqaror kuylaydilar. Bunda talaffuzlar majmuisi tabiiy soz deyiladi. Fortepianoda ma’lum agarda jaranglaydigan notaga ega pasaytirishga ham, yuqorilatishga ham moyillik ko‘rsatmaydi. Shuning uchun ham bu cholg‘u asbobining sozini tekkis soz deb yuritiladi . 55

Bolalar ovozi ham kattalar singari tabiiy sozga ega bo‘lganligi uchun intervallar talaffuzida ba’zi kamchiliklar mavjud bo‘ladi. Ko‘p yillik tajribaga ega bo‘lgan xor mutaxassislari intervallarni to‘g‘ri talaffuz qilish uchun ayrim intonatsion xususiyatlardan foydalanish zarurligini isbotlaganlar. Kuylash jarayonida intervallarni bu qonun-qoidalarga amal qilgan holda ularning aniq talaffuziga erishish mumkin bo‘lishini isbotlashgan. Melodik intervallarni to‘g‘ri kuylash uchun ularning bosqichlarini quyidagicha kuylash tavsiya etiladi: 1. Barcha sof intervallar sof-1, sof-4, sof-kvinta va sof-oktavalarning har ikki bosqichini (ya’ni pastga va yuqoriga notalarini) barqaror kuylash lozim. 56

2. Barcha kichik intervallar kichik-2, kichik-3, kichik-6, kichik-7 intervallarning 1-bosqichi barqaror, ikkinchi bosqichi esa pasaytirish, ya’ni past tomonga intiltirib kuylanadi. 3. Barcha katta intervallar katta-2, katta-3, katta-6 va katta-7 intervallarining 1-bosqichi barqaror va 2-bosqichlari esa yuqorilatish yo‘li bilan kuylanadi. Major va minor gammalari ham asosan yuqoridagi qonun-qoidalardan kelib chiqqan holda kuylanadi. Xorga xos muhim elementlardan biri bu ansambl bo‘lib, u fransuz tilidan olingan va barcha xor qatnashchilarining birgalikda, hamjihat kuylashlarini taqozo etadi. Ansambllar vokal ijrochilari uchun quyidagicha tarkibdan iborat bo‘lishi mumkin: 1 kishi ijrosi «solo» deyiladi. 2 kishilik ansambl «duet» deyiladi. 3 kishilik ansambl «trio» deyiladi. 4 kishilik ansambl «kvartet» deyiladi. 5 kishilik ansambl «kvintet» deyiladi. 6 kishilik ansambl «sekotet» deyiladi. 7 kishilik ansambl «septet» deyiladi. 8 kishilik ansambl «oktet» deyiladi. Bulardan eng ko‘p uchraydigan duet, kvartet va kvintet ansambllari hisoblanadi. Ammo shuni alohida ta’kidlash lozimki, ansambllarning tub mazmuniga yetmaslik natijasida ayrim xatoliklarga yo‘l qo‘yiladi. Bu ayniqsa kvartet yoki kvintet haqida so‘z yuritilganda sodir bo‘ladi. 57

Ko‘rik-tanlovlarda ayrim maktab rahbarlari to‘rt kishi ijrosidagi har qanday qo‘shiqni bu kvartet deb bahslashadilar. Vaholanki, to‘rt kishi ijrosidagi qo‘shiq bir yoki ikki ovozli vokal ansambli bo‘lib chiqadi. To‘rt kishi qo‘shiq kuylaganlarida, agar ular qo‘shiqning ayrim joylarini to‘rt ovozlik qilib kuylasalargina u kvartet bo‘ladi. Shuningdek, kvartet qilib kuylaganida ham u boshdan oxiriga qadar to‘rt ovozlik bo‘lib kuylashavermaydi. Ba’zan akkordlar bir ovozlik, ba’zan ikki ovozli, ba’zan uch ovozli, faqat ayrim qatorlarni to‘rt ovoz qilib kuylashlari mumkin. Ana shu to‘rt ovozga bo‘linish joyini hisobga olgan holda uni kvartet deb atash odat bo‘lib qolgan. Xorga xos ansambllar xususiy va umumiy bo‘lishi mumkin. Ikki, uch ovozlik xorlarda har bitta ovozdagi xonandalarning o‘zaro bir-birlariga mos ravishda kuylashlari bu xususan ansambl deb ataladi. Ikki yoki uch ovozlik xorlardagi barcha partiyalarning birgalikda bir-birlarini mos kuylashlari umumiy ansambl hisoblanadi. Professor YE.Cheyenekov xorga xos yangi mexanik va badiiy organik ansambllar ham mavjudligi haqida fikr bildiradi. Mexanik ansambl quyidagi xususiyatlarni o‘zida mujassamlashtirgan bo‘ladi: 1. Har bir xor partiyasida xonandalar soni teng bo‘lishi kerak. 2. Har bir xor partiyasidagi xonandalarning ovoz bo‘yog‘i bir xil bo‘lishi kerak. 3. Xorda kuylovchi xonandalarning ovoz sifati va savollari bir xil bo‘lishi lozim. Bundan tashqari mexanik ansamblga xor dirijyorining saviya va mahorat mos keladigan bo‘lsa, bunday ansambl badiiy organik ansambl deb ataladi. 58

Xorga xos uchinchi muhim element bu nyuanslar, dinamik tuslar bo‘lib, unga amal qilish xorni badiiy jihatda barkamol bo‘lishini ta’minlaydi. Bu elementlar PP, P, MP, MF, FF, krishendo, dimenuendo hamda sfortsando bo‘lib, u kuy va qo‘shiqqa ruh bera olish bilan ahamiyatlidir. Yuqoridagi holatlarni hisobga olib kuylash xorning mukammal bo‘lishida va xonandalarning kuylash malakalarini o‘stirishda muhim ahamiyat kasb etadi. 2.3. O’tkazilgan sinov tajriba ishlari. Men Qarshi shahridagi ixtisoslashgan 1-umumiy o’rta ta’lim maktabida ikki yarim oy davomida pedagogik amaliyot o’tkazdim. Amaliyot davomida 4- « А » va 4 «V» sinflarida « Xor asarlari ijrochiligida bolalar ovozi turlari va ular bilan ishlash usullari » mavzusida sinov tajr iba ishlari olib bordim. Bunda har bir bola ovozi ustida alohida vokal-xor mashqlari olib bordim. O‘smirlar ovoziga xos xususiyatlarni muvaffaqiyatli shakllantirish uchun xor va vokal malakalarini shakllantirishning professional yo‘l-yo‘riqlariga bevosita murojaat qilishga to‘g‘ri keldi. Vokal malakalarini shakllantirishning muhim yo‘li bu kuylash uchun olinadigan nafasni to‘g‘ri olishdan boshlandi. O‘quvchilar odatda kuylash uchun yelkalarini va ko‘krak qafasini yuqori ko‘tarib, nafas olishni to‘g‘ri yo‘l deb 59

hisobladilar. Shuningdek, ular olingan nafasni tez chiqarib yubordilar va qolgan nafas orqali zo‘riqib kuylashga odatlangan bo‘ladilar. To‘g‘ri nafas olish uchun quyidagi shartlarga amal qilish lozim bo‘ldi: 1. Nafasni olayotganda yelkani ko‘tarmaslikka odatlanish. 2. Nafasni faqat burun orqali emas, balki qisman og‘iz orqali ham olish. 3. Nafasni xaddan tashqari, tiqilib qoladigan darajada ko‘p olmaslik. 4. Nafasni musiqa frazasiga mo‘ljallab ola bilish. 5. Nafas asosan qorin bo‘shlig‘iga olish. 6. Nafasni to‘xtata olish. 7. Olingan nafasni rasamatli, tejamli sarflay olish. 8. Nafasni sinfdoshlari bilan birday ola bilish va uni birday sarflay boshlash. Olingan nafasni to‘g‘ri sarflash uchun o‘quvchilar kuylanadigan frazani hisobga olishlari lozim bo‘ldi. Nafas ovoz pardalarini erkin tebratib, og‘iz komi tomonga yo‘naltirildi. Nafasni tomoqda qisib bo‘g‘iq ovoz hosil qilishdan saqlanish muhim ahamiyatga ega bo‘ldi. Nafasni kuylash uchun yo‘naltirishning muhim jihati bu og‘iz komida kuylanadigan so‘zlarni shakllantira olishga bog‘liq bo‘ldi. Og‘iz komida tishlar, lablar, til tangli orqali unli va undoshlarni to‘g‘ri talaffuz qilish jarayoni ham kuylashda muhim ahamiyat kasb etdi. Bunda ovoz hosil qilishda muhim bo‘lgan quyidagi jihatlarga e’tiborni qaratish tavsiya etildi: 1. Unlilarni cho‘zib kuylash, ovoz hosil qilishning muhim tomoni ekanligini bilish. 2. Undoshlar qisqa va keskin talaffuz qilishda. 3. So‘zlarni og‘iz komida aylantirib to‘g‘ri shakllantira olish. 60

4. Nafasni tovush parvozini ta’minlash holda erkin parvoz qildirishga odatlanish va hokazo. 4 “A” va “V” sinf o‘quvchilarining kuylash malakalarini rivojlantirishda musiqa darsiga xos faoliyat turlaridan biri bo‘lgan jamoa bo‘lib qo‘shiq kuylash muhim o‘rin tutdi. Jamoali kuylash jarayonida barcha o‘quvchilar birdan kuylash imkoniyatiga ega bo‘ldilar. Bu esa o‘quvchilarga olam jahon zavq bag‘ishladi. Barcha sinfdoshlari bilan birgalikda hamjihat bo‘lib kuylaganlarida o‘quvchilar bu birlashishda qanchalik katta kuch borligini chuqur his qildilar. Zero, xor jamoasida qo‘shiq kuylash barcha yoshdagi kishilar uchun ham zavq bag‘ishlay oldi. Barcha insonlar singari bolalar ovozi ham har doim birday qo‘shilavermadi. Ko‘pincha bu o‘quvchilarning kayfiyatiga, salomatligiga va o‘quvchiga ham bog‘liq bo‘ldi. Shuning uchun ham ma’lum bir notani kuylaganlarida birisi sezilar- sezilmas darajada pastroq, ba’zisi balandroq va ba’zisi barqaror kuylaydilar. Bunda talaffuzlar majmuisi tabiiy soz deyiladi. Fortepianoda ma’lum agarda jaranglaydigan notaga ega pasaytirishga ham, yuqorilatishga ham moyillik ko‘rsatmaydi. Shuning uchun ham bu cholg‘u asbobining sozini tekkis soz deb yuritildi . Bolalar ovozi ham kattalar singari tabiiy sozga ega bo‘lganligi uchun intervallar talaffuzida ba’zi kamchiliklar mavjud bo‘ldi. Ko‘p yillik tajribaga ega bo‘lgan xor mutaxassislari intervallarni to‘g‘ri talaffuz qilish uchun ayrim intonatsion xususiyatlardan foydalanish zarurligini isbotlaganlar. Kuylash jarayonida intervallarni bu qonun-qoidalarga amal qilgan holda ularning aniq talaffuziga erishish mumkin bo‘lishini isbotlashgan. Melodik intervallarni to‘g‘ri kuylash uchun ularning bosqichlarini quyidagicha kuylash tavsiya etildi: 61

1. Barcha sof intervallar sof-1, sof-4, sof-kvinta va sof-oktavalarning har ikki bosqichini (ya’ni pastga va yuqoriga notalarini) barqaror kuylash lozim. 2. Barcha kichik intervallar kichik-2, kichik-3, kichik-6, kichik-7 intervallarning 1-bosqichi barqaror, ikkinchi bosqichi esa pasaytirish, ya’ni past tomonga intiltirib kuylandi. 3. Barcha katta intervallar katta-2, katta-3, katta-6 va katta-7 intervallarining 1-bosqichi barqaror va 2-bosqichlari esa yuqorilatish yo‘li bilan kuylandi. Major va minor gammalari ham asosan yuqoridagi qonun-qoidalardan kelib chiqqan holda kuylandi. Xorga xos muhim elementlardan biri bu ansambl bo‘lib, u fransuz tilidan olingan va barcha xor qatnashchilarining birgalikda, hamjihat kuylashlarini taqozo etdi. X U L O S A Umumtalim maktablarida musiqa tarbiyasini amalga oshira borar ekanmiz, o‘qituvchi oldida o‘quvchilarni o‘z darsiga, musiqaga qiziqish va havas uyg‘otish vazifasi turadi. Maktabda, ayniqsa boshlang‘ich sinflarda xor jamoasida qo‘shiq aytish, musiqa tinglashga nisbatan paydo bo‘lgan qiziqish va moyillik, asta-sekin yoshlarning sanatga bo‘lgan ijobiy munosabatlari va qolaversa ehtiyojlarining tarbiyalanib, shakllanib borishida muhim o‘rin tutadi. Xor san’ati o‘z tabiatiga ko‘ra sanat darsidir. Uni rang-barang, sermazmun va qiziqarli tashkil qilish har bir o‘qituvchidan katta pedagogik va professional mahorat talab etadi. “Bolalarni sanatga o‘rgatish nihoyatda murakkab,-deb takidlaydi taniqli kompozitor D.B.Kabalevskiy, - hamma murakkablik shundaki, ularni emotsional tarzda qiziqtirmay turib chinakam sanatga o‘rgatish mutlaqo 62

mumkin emas”. Bu o‘rinda xor mashg‘ulotlari jarayonida o‘quvchilarning ijodiy faolligini taminlash alohida ahamiyatga molik. Musiqani tushunish, uning orombahsh tasiridan bahramand bo‘lish bilim, malaka va ko‘nikmalar qatori emotsional his-tuyg‘ularning ishtirokiga ham bog‘liq. Asarni ijro va idrok etishda his-tuyg‘ular qanchalik faol va chuqur bo‘lsa, ularni tushunish va o‘zlashtirish, to‘yinish va zavq olish ham shunchalik ongli va chuqur bo‘ladi. Bu holatlar esa o‘z o‘rnida ijodiy faollik natijasida sodir bo‘ladigan jarayondir. Zero zerikarli va sokinlik holati sinfda jonli hissiyot holatini tashkil eta olmaydi. O‘quvchilarni xor san’atiga qiziqtirish birinchi navbatda tinglash va ijro etish uchun tanlanadigan asarlar repertuari bilan bog‘liq. Boshlang‘ich sinflar uchun tanlanadigan asarlar repertuarining asosiy mezoni o‘quvchilarning yoshlarga, qiziqishlari, bilim va ko‘nikmalar darajasiga mos bo‘lish, tematikaning rang-barangligi, g‘oyaviy-badiiy sifati hamda pedagogik qimmati bilan belgilanadi. Boshqacha so‘z bilan aytganda, maktabda o‘quvchilarning yoshlari va idrok etish qobiliyatlari mos keladigan o‘tmish va hozirgi zamonning eng yuksak g‘oya va obrazlarini aks ettiradigan, o‘zining forma va mazmuni bilan go‘zal va hayotbahsh, nafis va xushohang asarlar yangrashi lozim. Zero faqat mana shunday asarlargina o‘quvchilarda darsga nisbatan qiziqish va havas uyg‘ota oladi, axloqiy-estetik hissiyotlarini, zarur bo‘lgan qobiliyatlarini o‘stirib boradi. Bu o‘rinda zamonaviy qo‘shiqlar qatori xalq qo‘shiqlaridan keng va oqilona foydalanish darsni yanada qiziqarli va sermazmun bo‘lishini taminlaydi, yosh ijrochilarda xalqimiz ijodiga, uning musiqa va qo‘shiq sanatiga bo‘lgan mehr va muhabbat tuyg‘ularini shakllantirib boradi. Har bir darsda ijodiy faollik yuzaga keladi. O‘quvchilarni xor san’atiga qiziqtirish darslarni naqadar qiziqarli, mazmunli, tushunarli va qolaversa materiallarning rang-barang bo‘lishligiga bog‘liqdir. Musiqa asarlari, rang-barang ko‘rgazmali qurollar, musiqa haqidagi qiziqarli fakt va malumotlarga boy bo‘lgan, boshidan oxirigacha sust bo‘lmagan suratda tashkil qilinadigan xor darslari o‘quvchilarda katta qiziqish uyg‘otadi. “Men Abdulla Avloniyning “Tarbiya biz uchun yo hayot yo mamot, yo najot-yo halokat, yo saodat-yo falokat masalasidir” degan fikrini ko‘p mushohada 63

qilaman. Buyuk marifatparvarning bu so‘zlari asrimiz boshida millatimiz uchun qanchalar muhim va dolzarb bo‘lgan bo‘lsa, hozirgi kunda biz uchun ham shunchalik, balki undan ham ko‘ra muhim va dolzarbdir. Chunki talim-tarbiya – ong mahsuli, lekin ayni vaqtda ong darajasi va uning rivojini ham belgilaydigan omildir. Binobarin, talim-tarbiya tizimini o‘zgartirmasdan turib ongni o‘zgartirib bo‘lmaydi. Ongni, tafakkurni o‘zgartirmasdan turib esa biz ko‘zlagan oliy maqsad – ozod va obod jamiyatni barpo etib bo‘lmaydi.” – Islom Karimov. 9 Hozirgi davr dunyodagi g‘oyaviy qarama-qarshiliklar murakkab tus olgan, mafkura poligonlari yadro poligonlaridan ham kuchliroq bo‘lib borayotgan davrdir.Shuning uchun ham yosh avlodni milliy ong va milliy mafkura ruhida tarbiyalash ishiga barcha vositalar ishga solinmoqda. Davlatimizning madaniyat, xalq ta’limi, yangi insonni tarbiyalash borasidagi ijtimoiy, iqtisodiy, siyosiy faoliyati o‘zbek oilalarining to‘la ma’noda erkin va har tomonlama kamoloti uchun asosdir. Bugungi kunda ta’lim sohasida faoliyat olib borayotgan barcha mutasaddilar bola tarbiyasi bilan shug‘ullanishning zamonaviy islohotlarga boy yo‘nalishlari asosida ish olib bormoqdalar. Ya’ni hozirda ular o‘z ustida tinmay izlanishlari kerak. Ko‘plab o‘qituvchilar o‘z dunyoqarashlarini kengaytirishga, bola tarbiyasi bilan bog‘liq adabiyotlarga qiziqishga intilmoqdalar. O‘z bayrog‘imiz, tamg‘amiz va madhiyamizga ega bo‘ldik. Mustaqilliknnig madaniy-ma’rifiy jabhadagi yutug‘i va saboqlaridan yana biri shundan iboratki, xalqimiz o‘zining buyuk tarixi va milliy o‘zligini chuqur angladi. Ajdodlarimiz qoldirgan bebaho merosdan bahramand bo‘ldilar. O‘z kelajagini, o‘z istiqbolini buyuk tariximiz mezoni bilan o‘lchashni, uni aniq va keng ko‘lamda tasavvur etishni o‘rgana boshlaydi. Insonning qaysi millatga mansubligi tasavvuri faqat g‘oyagina emas, balki tuyg‘u hamdir. Yigit-qizlarni aqliy axloqiy, madaniy- ma’naviy jihatdan puxta tayyorlamasdan fanga iste’dodli yoshlarni kirib kelishini ta’minlamasdan, zamonaviy fan-texnikaning yutuqlaridan baxramand qilmasdan, eng muhimi, ularning qadriga yetmasdan mamlakatimiz ma’naviyatini rivojlantira olmaymiz. Shunday ekan, ularning ma’naviy barkamollikka erishishlarida ibratli, 9 I. A. Karimov. “Yuksak ma’naviyat yengilmas kuch” Toshkent. Ma’naviyat. 2008-yil. 69-b 64

pand nasihatga boy hikmatlaridan, xalqona yo‘lda yaratilgan milliy ohang va tasvirlardan foydalanishimiz zarur. Keyingi yillarda mamlakatimizda musiqa ta’limi va tarbiyasiga davlatimiz tomonidan katta e’tibor berilmoqda. Uni o‘qitish jarayonini zamon talablari darajasida tashkil etish, uning o‘ziga xos xususiyatlaridan kelib chiqib texnologik yondashish, unga innovatsion o‘qitish usullarini qo‘llash xamda musiqaning inson organizmiga kolaversa bola vujudiga tasirini tugri tushunish bugungi kunning dolzarb masalalaridan biridir. Shuning uchun ham biz umumiy o‘rta ta’lim maktablarida musiqiy ta’lim va tarbiya jarayonini o‘ziga xos xususiyatlarini xisobga olgan holda tashkil etish yo‘llarini nazariy-uslubiy va amaliy jihatdan o‘rganib chiqib quyidagi xulosalarga keldik. Biz ushbu BMI da tadqiq etilayotgan muammoning ayrim jihatlarini yoritishga harakat qildik. Uni yanada kengroq va chuqurroq o‘rganish mumkin bo‘lgan jihatlari talaygina. Bizdan keyingi bitiruvchilar ular ustida qiziqarli ishlar olib borishlari mumkin. Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati 1. Karimov I.A. O‘zbekiston XXI asr bo‘sag‘asida: xavfsizlikka tahdid, barqarorlik shartlari va taraqqiyot kafolatlari T., «O‘zbekiston», 1997. 2. Karimov I.A. Vatan sajdagoh kabi muqaddasdir. T., «O‘zbekiston», 1995. 3. Karimov I.A. Asarlar. 6- jild. T., «O‘zbekiston», 1998. 4. Karimov I.A. Yuksak ma’naviyat – yengilmas kuch. T., Ma’naviyat. 2008 0 5. Karimov I.A. Biz kelajagimizni o‘z qo‘limiz bilan quramiz. T ., «O‘zbekiston», 1992. 6. Qodirov. R. G. Boshlang’ich maktabda ko’p ovozli kuylash T., O’qituvchi. 1997 – yil. 7. Uzluksiz pedagogik ta’lim konsepsiyasi ilmiy –rasmiy pedagogik hujjat. 8. Umumta’lim maktablarining musiqa ta’lim-tarbiya konsepsiyasi ilmiy –rasmiy pedagogik hujjat. 9. TDPU. Uzluksiz ta’lim tizimida musiqa fanlarini o‘qitish masalasi. Respublika ilmiy amaliy anjumani materiallari. Toshkent, 2009 y. 65

10. Sharipova G.M. Musiqa o‘qitish metodikasi metodik qo‘llanma. 11. Norxo’jayev N I sinf Musiqa darsligi- T.: Sharq 1999 yil 12. Norxo’jayev N II sinf Musiqa darsligi- T.: Sharq 1999 yil 13. Norxo’jayev N III sinf Musiqa darsligi- T.: Sharq 1999 yil 14.Ibrohimov O IV 1sinf Musiqa darsligi- T.: Sharq 1999 yil 15. V sinf Musiqa darsligi- T.: Sharq 1999 yil 16. Begmatov S VI sinf Musiqa darsligi- T.: Sharq 1999 yil 17. Sodiqov J, Ibrohimov O .VII sinf Musiqa darsligi- T.: Sharq 1999 yil 18 . htpp:// www.ziyonet.uz 19 .http://www.qarshidu.uz/ ILOVALAR 1-soatlik dars ssenariysi Mavzu: “ Navro‘zim – sho‘x sozim ” N.Norxo‘jayev musiqasi, H.Rahmat she’ri. Darsning maqsadi: - O‘quvchilarga musiqa tinglashni o‘rgatish. - ularda qo‘shiq orqali musiqiy eshituv malakalarini shakllantirish. - jamoa bo‘lib kuylash qobiliyatlarini shakllantirish. - musiqa tinglash orqali o‘quvchilarning musiqiy idroklarini rivojlantirish. Darsning metodi: aralash Darsning jihozi: 1 – sinf musiqa darsligi, konspekt, fortepiano, plakatlar, rasmlar. Mavzuga oid bukletlar, bolalarni rag‘batlantiruvchi kartochkalar. 66

Darsning borishi: O‘quvchilar darsga kirib kelishadi, salomlashib davomat aniqlanadi . Tashkiliy qism. 1. O‘quvchilarni dars boshlashga tayyorlash, ya’ni musiqa darsida qanday o‘tirish kerak ekanligini, kuylaganda gavda qanday holatda turishini eslatib, ularni to‘g‘ri o‘tkazib olamiz. Bolalarni ikki guruhga bo‘lamiz. 2. “Yulduzcha” guruhi 3. “Quyosh” guruhi O‘qituvchi: Qani bolalar, ko‘ramiz bugun qaysi guruh darsga faol qatnashib, ko‘proq rag‘bat kartochkalarini yig‘adi. Qani endi xammamiz to‘g‘ri o‘tirib, ovoz sozlash mashqlarini bajarasiz. Ovoz sozlash mashqlari: Do, re, mi, fa, sol, lya, si, do Do, re, mi, fa, sol, lya, si, do (bir necha bor qayradi) Do – do, re – re, mi – mi, fa – fa, sol – sol, lya – lya, si – si, do – do Do – mi – sol – mi do (bir necha marta qaytariladi) O‘tilgan mavzuni mustahkamlash: O‘qituvchi: Qani endi o‘tgan qo‘shiqlarimizni bir eslaymiz, uyga bergan qo‘shiqni nomi nima edi ? O‘quvchi: “Kapalak qo‘shig‘i” O‘qituvchi: Qani endi xammamiz qo‘shig‘imizni bir eslab olamiz va birgalikda keyin yakka holda so‘rayman. 67

Qo‘shiqni so‘rab bo‘lgach. Kartochkalar bilan rag‘batlantiriladi. Keyin yangi mavzu o‘tiladi. Yangi mavzu bayoni: O‘qituvchi: Biz sizlar bilan bugun yangi mavzu o‘tamiz. Bugungi mavzuyimiz “Navro‘zim – sho‘x sozim” qo‘shig‘i va yangi mavzuni o‘tish bilan birgalikda o‘tgan mavzu yuzasidan xam savol-javob qilib olamiz. (Savol yozilgan kartochkalar tarqatiladi.) O‘qituvchi: Biz o‘tgan safar A.Motsart hayoti va ijodini o‘tgandik. Sizlar kartochkalarga tayyorgarlik ko‘rishingizga qadar men yangi mavzu haqida gapirib beraman. “Navro‘zim – sho‘x sozim” deganda avvalom bor xammamizni ko‘z oldimizga tug‘ilib o‘sgan joyimiz keladi. Xamma o‘z tabiatimizni sevib – ardoqlash, ona tabiatimizni asrashimiz lozim. Chunki tabiat bizga barcha nozu – ne’matlarni, oppoq tiniq suvlarini, go‘zal manzaralarini berdi. Navro‘z bizning azaliy bayramimiz to‘g‘rimi? O‘quvchilar: Ha O‘qituvchi: Shunday ekan, biz tabiatimizni himoyalashimiz, daraxtlarni shoxini sindirmasligimiz, tabiatni qo‘shiqlarimizda madh etishimiz lozim. Vatanimiz urf- odatlariga hurmatimizni ko‘rsatishimiz, vatanimizdan faxrlanishimiz kerak. Mana bugungi mavzuimiz bo‘yicha xam anchagina ma’lumotga ega bo‘ldik. Endi esa tarqatilgan savolli kartochkalarga javob berasiz. O‘quvchilar: Savolga javoblari. - 1.Chet el kompozitorlaridan sanab bering? – M. Glinka, V. Motsart, L. Betxoven, F. Shopen. - 2. Vatanni nima uchun onaga qiyoslaymiz? – Chunki ona kabi bizni o‘z bag‘rida katta qilganligi va nozu-ne’matlaridan bahramand qilgani uchun. 68

- 3. Komil inson deganda nimani tushunasiz? – Komil inson odobli ota – onasini hurmat qiladigan va har tomonlama yetuk insonga aytiladi. - 4. Butun nota nechaga sanaladi, dirijyorlik qilib ko‘rsating. - Butun nota 4 i ga sanaladi. Musiqa savodi: -O‘quvchilar bugun biz sizlar dilan dirijyorlik xarakatlarini o‘rganamiz. Dirijyorlik xarakati ko‘rsatilib, ular xammasi o‘rnidan turib, birgalikda bajarishadi. Yangi qo‘shiq – “Navro‘zim – sho‘x sozim” H.Rahmat she’ri, N.Norxo‘jayev musiqasi. 1. O‘lchovi - 4/4 2. Tempi – Allegro - (tez) 3. Tonalliligi – re major 4. Asarda kirish qismi bor. 5. Asarni boshlanishi 4 takt musiqiy davriyadan iborat 6. Asarda butun, yarim, choraktalik, nota cho‘zimlari bor 7. Asarda butun, chorak pauzalar uchraydi. 8. Asar o‘rtasida tonalligi o‘zgaradi. 9. Asar jami 34 taktdan iborat 10. Dinamik belgilardan : F, liga, mf bor Qo‘shiq jumlalarga bo‘lib o‘rganiladi. Musiqa tinglash: O‘qituvchi: Bolalar endi xammamiz diqqat bilan tinglaymiz. Men sizlarga kuy chalib beraman, sizlar esa bu kuyni qaysi qo‘shiqdan ekanligini aytib, nimani tasavvur qilganingizni aytib berasiz . “ Paxta raqsi” qo‘shig‘i ijro etildi. 69

O‘quvchilar: Bolalar gullar terib yurishibdi, bahor haqidagi qo‘shiq. O‘qituvchi: Yaxshi yana kim aytadi. O‘quvchi: Yomg‘ir yog‘ayapti, shuni tasavvur qildim,. Yomg‘ir haqidagi qo‘shiq. O‘qituvchi: Bu qo‘shiq “Paxta raqsi” deb nomlanadi Dilorom Omonullayeva musiqasi, demak dalazorlarda odamlar paxta terayotgandagi jarayonni eslatuvchi kuy ekan. Dars yakuni: O‘qituvchi darsga yakun yasab, faol qatnashgan g‘olib o‘quvchilarni rag‘batlantirib, ularni baholaydi. G‘olib guruhni aniqlab, ularni olqishlaydi. Uyga vazifa: O‘qituvchi: O‘tilgan mavzuni mustaxkamlab, yangi qo‘shiqni o‘rganib kelish. Darsimiz tugadi. Xayr. O‘quvchilar: Xayr ustoz! 2-ilova Musiqiy tarbiyaviy tadbir Mavzu: “ Mardlar qo‘riqlaydi Vatanni” Tadbirning maqsadi: 1. Vatanni muqaddasligi, uni asrash va unga munosib farzand bo‘lishga intilish. Ona Vatanga hurmat tuyg‘ularini tarbiyalash. 2. Vatan haqidagi qo‘shiq va she’rlar orqali, bolalarga aziz va muqaddas, vatan haqidagi tushunchalarini yanada kengaytirish. 70

3. O‘quvchilarni Vatan oldidagi burchlarini his qilishga, ajdodlarimiz kabi jasoratli, aqlli, vatanimiz ravnaqi yo‘lida kuchini, bilimini ayamaydigan, oqil, olim, ishbilarmon bo‘lishga chorlash. Jihozlar : O‘zbekiston madhiyasi, vatan haqidagi syujetli rasmlar, O‘zbekiston shaharlari tasvirlangan suratlar. Vatanimiz buyuk kishilari suratlari. Savol kartochkalari. Texnik jihozlar. Rivojlantirish: Bu bayramni ya’nada kattaroq – dabdabali o‘tkazish va hozirgi zamon texnologiyalaridan foydalangan holda ya’nada qiziqarli qilib o‘tkazish. Tadbirning jihozi: Ko‘rgazmali qurollar, maqol va hikmatlar, rasmlar, plakatlar, kerakli jihozlar. O‘qituvchi o‘quvchilar bilan salomlashadi. O‘QITUVCHI: Salom aziz o‘quvchilar! O‘QUVCHILAR: Assalomu alaykum! Keyin hamma birgalikda O‘zbekiston davlat madhiyasini kuylaydi. Madhiya kuylab bo‘lingach o‘qituvchi darsni boshlaydi. O‘QITUVCHI: Aziz o‘quvchilar bugungi tarbiyaviy soat darsimiz mavusi “ Mardlar qo‘riqlaydi vatanni!” Bugungi darsimiz yanada qiziqarli va bahs suhbatlarga boy bo‘lishi uchun biz ikki guruhga bo‘linib dars o‘tamiz. Demak, birinchi guruhimiz yigitlarimizning “ vatan o‘g‘lonlari “ guruhi, ikkinchi guruhimiz qizlarimizning “ o‘zbegim qizlari ” guruhi. Endi har bir jamoa tezlik bilan o‘ziga shior tanlaydi. Qani yigitlarimiz guruhini bizga kim tanishtiradi? O‘QUVCHI: Bizning guruh: - Vatan o‘g‘lonlri. Bizning shior: - Vatanga sodiq bo‘lamiz, uni sevamiz va himoya qilamiz. O‘QITUVCHI: Qani endi qizlarimiz guruhini kim tanishtiradi? O‘QUVCHI: bizning guruh: - O‘zbegim qizlari. Bizning shior: - Bizdan ozod va obod Vatan qolsin. 71

O‘QITUVCHI: Judayam yaxshi. Bugun faol qatnashib ko‘proq bal yiqqan guruh g‘olib bo‘ladi va mening maxsus sovg‘alarimga ega bo‘ladi. Demak, biz bugun “ Vatan “ haqida uni sevish haqida suhbatlashamiz. - Har bir insonning tug‘ilib o‘sgan joyi uning aziz va mo‘tabar Vatani hisoblanadi. Biz O‘zbekiston nomi bilan dunyoga mashhur bo‘lgan go‘zal Vatanda yashaymiz. Unda yam-yashil vodiylar, daryo va ko‘llar bor. Shahar va qishloqlari tobora obod bio‘lib ko‘rkamlashmoqda. O‘zbekistonni Buxoro, Samarqand, Toshkent singari butun dunyoga mashhur bo‘lgan shaharlari bor. Sizlar mustaqil O‘zbekistonni erka farzandlarisiz, shuning uchun mustaqillikning qadriga yetingiz. Vatanimizning ravnaqi kelajagi sizning qo‘lingizda ekanligini his qilgan holda, o‘qib o‘rganib, vatanparvar, xalqqa, ona Vatanga munosib kishilar bo‘lishingiz kerak. -Qani kim menga vatan haqida she’r aytib beradi? Ikkala guruhdan ham o‘quvchilar birin ketin she’rlar aytishadi. O‘QITUVCHI: Judayam yaxshi. Qani endi hammamiz birgalikda “ Bu menga Vatan – Jon O‘zbekitson” qo‘shig‘ini kuylab, Vatanga bo‘lgan mehr- muhabbatimizni qo‘shiqda namoyon etamiz. HAMMA BIRGALIKDA KUYLAYDI. “ BU MENGA VATAN- JON O‘ZBEKISTON “ Bu menga Vatan! Bu senga Vatan Bu bizga Vatan jon O‘zbekiston. O‘QITUVCHI: Mana men sizlarga Vatan haqidagi o‘z tushunchalarimni aytib o‘tdim. Qani endi sizlardan eshitaylik. Vatan deganda kim nimani tushunadi? Ikkala guruhdan ham o‘quvchilar o‘z fikrini bildirishadi. O‘QITUVCHI: Bilasizlarmi, bizning Vatanimizni, mustaqil O‘zbekistonimizni mana shunday gullab-yashnab, obod bo‘lib, go‘zal bir diyorga aylanishida ajdodlarimiz, buyuk bobokalonlarimizning hissalari 72

judayam katta. Buyuk bobolarimizdan, bobokalonomiz Amir Temurning hissalari judayam katta. Ular Vatanimizning mustaqilligi, tinchligi va gullab- yashnashi uchun juda katta kurashlar olib borganlar. (Keyin bir o‘quvchi zar to‘n bilan salla kiyib chiqadi.) O‘QITUVCHI: Iye, ha Ulug‘bek sen nega bunday kiyinib olding? O‘QUVCHI: Men bobokolonimiz Amir Temurga o‘xshamoqchiman, O‘QITUVCHI: Sen Amir Temur bobomizga o‘xshab kiyinib olib ularga o‘xshadimmi demoqchisana? To‘g‘rimi? Ulug‘bek, bilasanmi, agar rostdan ham sen ularga o‘xshamoqchi bo‘lsang, sen o‘qib o‘rganib, Vatanga foydasi tegadigan munosib farzand bo‘lsang, uni tinchligi uchun kurashsang, o‘shanda sen Amir Temur bobomizga o‘xshab buyuk inson bo‘lasan. Qani aytchi, menga Amir Temur bobomiz haqida nimalar bilasan? O‘QUVCHI: Amir Temur bobomiz, Mardu jasur bobomiz. Jangu-jadallar kezgan, Abadiy o‘chmas nomi. Tilimizda kalomi, Unutmaymiz hech qachon, Sizni ulug‘ bobojon. O‘QITUVCHI: Judayam yaxshi. Qani endi joyingga o‘tirib ol. Hozir sizlar bilan savol javob qilamiz. Men savol tuzganman va savollarni raqamlaganman, shu raqamlardan tortasizlar qaysi raqam tushsa, shu raqamdagi savolga javob berasizlar. O‘QUVCHI: Menga 4 chi raqam tushdi. O‘QITUVCHI: maqolni davom ettiring. “ Bubul chamanni sevar, ………………… “. KEYINGI O‘QUVCHI: Menga 1chi raqam tushdi. O‘QITUVCHI: Ona –Vatan qachon gullab yashnaydi? NAVBATDAGI O‘QUVCHI: menga 3chi raqam tushdi. 73

O‘QITUVCHI: “ Elim deb, yurtim deb yonib yashash kerak “ bu kimning so‘zlari? KEYINGI O‘QUVCHI: Menga 2chi raqam tushdi. O‘QITUVCHI: kimlar o‘z yurtini himoya qilmaydi? O‘QITUVCHI: Judayam yaxshi savollarga juda to‘g‘ri javob berdilaring. Qani endi “ Vatan o‘g‘lonlari “ vatanga bo‘lgan mehr-muhabbatlarini bizga qanday namoyon etishadi. O‘QUVCHI: Biz vatanga bo‘lgan hurmatimizni, uni asrab avaylashimizni qo‘shiq orqali namoyon qilmoqchimiz. O‘QITUVCHI: judayam yaxshi, unda hammamiz birgalikda ularni tinglaymiz. HAMMALARI BIRGALIKDA “ Vatan himoyachilari “ qo‘shig‘ini kuylashadi. “ VATAN HIMOYACHILARI QO‘SHIG‘I ” Biz askarmiz posbonmiz Ulug‘ yo‘lda karvonmiz Tinchlik uchun qalqonmiz Hech bilinmas qo‘rg‘onmiz Ona yurt Turkistonda Yeru osmon ummonda Chiniqishni qo‘ymaymiz Tinchlik kuyin kuylaymiz Naqorat: Bir ikki uch bir ikki.... Ayting marra kimniki? Albat marra bizniki Jasur o‘g‘lon qizniki O‘QITUVCHI: judayam yaxshi. Qani endi “ O‘zbegim qizlari “ bizga o‘z vatanlariga bo‘lgan mehr-muhabbatlarini qanday namoyon qilib berishadi? O‘QUVCHI: Biz o‘z mehrimizni raqs orqali ifoda etmoqchimiz. 74

O‘QITUVCHI: Unda hammamiz birgalikda qizlarimiz ijrosida ajoyib raqsni tomosha qilamiz. Qizlar “ O‘zbekiston “ qo‘shig‘iga raqsga tushib berishadi. O‘QITUVCHI: Juda ham ajoyib. Bugun men sizlardan judayam xursand bo‘ldim, darsga juda faol qatnashdilaringiz. Darsimiz judayam qiziqarli bo‘ldi. Endi ikkala guruhni ballarini hisoblab g‘olib jamoani aniqlab olamiz. 25 u, 25. demak ikkala guruh ham bir xil ball to‘plagan. Ko‘rinib turibdiki bizning bugungi darsimizda do‘stlik g‘olib keldi. Hamma o‘quvchilarga egalik sovg‘alari beriladi. Tanaffusda hammalarini kundalik daftarlarini olib kelishlari aytiladi. O‘QITUVCHI: Mana bugungi tadbirimiz ham tugadi. Hammalaringizga raxmat! 75

Похожие

Akademik xonandalikda vokal va zamonaviy qo‘shiqlarni ijro etish uslublari

Cholg‘u ijrochiligi va ansambli darslari samaradorligini oshirishda dirijyorlikning o’rni

Boshlang‘ich sinflarda musiqa madaniyati darslarini o‘tish texnologiyasi

”Gijjak cholgu asbobining taraqqiyoti va ijrochiligi”

Umumiy musiqiy ta`limning texnologiya va uslublari